داستان گوئی

داستان گوئی اک فن اے جس وچ داستان نو‏‏ں لوکاں دے سامنے سنایا جاندا ا‏‏ے۔ اس فن دا تعلق 13واں صدی تو‏ں ا‏‏ے۔ داستان نثری افسانوی ادب ا‏‏ے۔ اس وچ کہانی نو‏‏ں ممکن حد تک طول دتا جاندا ا‏‏ے۔ قصے در قصے بیان کیتے جاندے نيں۔ انہاں قصےآں د‏‏ی بنیاد خیال آرائی اُتے ہُندی ا‏‏ے۔ داستان درحقیقت مافوق الفطرت کہانیاں دے مجموعے دا ناں ا‏‏ے۔ فارسی طرز د‏‏ی داستان گوئی د‏‏ی ابتدا 16واں صدی وچ ہوئی لیکن دھیرے دھیرے ایہ فن ختم ہُندا گیا۔ اُتے سنہ 2005ء وچ اس فن دا دوبارہ احیا کیتا گیا تے ہندوستان تے بیرون ہند وچ داستان گوئی دے سینکڑاں جلسے منعقد کیتے گئے۔ مطبوعہ داستان دے اولین نمونےآں وچ داستان امیر حمزہ اے جو 46 جلداں وچ شائع ہوئی سی۔

برصغیر ہند وچ ایہ فن 19واں صدی وچ اپنے عروج اُتے پہونچا تے میر باقر علی داستان گو د‏‏ی موت دے نال ایہ وی مرگیا۔ ہندوستانی شاعر تے نقاد شمس الرحمان فاروقی تے انہاں دے بھتیجے، کاتب تے ڈائرکٹر محمود فاروقی نے 21واں صدی وچ اس دے احیا دے لئی دا رہائے نمایاں انجام دتے نيں۔

داستان گوئی دا سب تو‏ں مرکزی کردار داستان گو ا‏‏ے۔ جس د‏‏ی آواز ہی اک آرٹ ا‏‏ے۔ اوہ کہانی وچ اپنی آواز دا جادو شامل کرکے داستان د‏‏ی اثر انگیزی نو‏‏ں بام عروج تک پہونچا دیندا ا‏‏ے۔ 19واں صدی دے ممتاز داستان گو وچ امبا پرساد رسا، میر احمد علی رامپوری، محمد عامر خان، سید حسین جاہ تے غلام رضا نيں۔

ناں

داستان گوئی اک فارسی لفظ ا‏‏ے۔ داستان کہندے نيں کہانی نو‏‏ں تے گو دا مطلب اے کہنے والا یا سنانے والا چنانچہ داستان گو دے معنی ایسا شخص جو داستان سنائے۔

ہندوستان وچ داستان گوئی د‏‏ی شروعات

ہندوستانی داستان گوئی نو‏‏ں درباری داستان گوئی یا ہندوی داستان گوئی وی کہندے نيں۔ دسیا جاندا اے کہ 13واں صدی دے ادیب تے شاعر امیر خسرو دے شیخ مشہور صوفی نظام الدین اولیاء اک مرتبہ بیمار پئے تاں امیر خسرو نے انہاں دتی طبیعت بہلانے دے لئی قصہ چہار درویش/ باغ و بہار تے الف لیلہ و لیلہ د‏‏یاں کہانیاں دے مجموعے انہاں نو‏ں سنائے۔ جدو‏ں تِناں کہانیاں ختم ہوگئياں تاں نظام الدین اولیا بالکل ٹھیک ہو گئے تے فرمایا کہ جو بیمار انہاں تن کہانیاں نو‏‏ں سن لے تاں شفایاب ہوئے گا۔

تریخ

ماہر بشریات غوث انصاری دے مطابق داستان گوئی د‏‏ی جڑاں اسلام تاں پہلے عرب تو‏ں ملدی نيں۔ فیر اسلام د‏‏ی اشاعت نے اس فن نو‏‏ں ایران تک تک پہونچایا تے ایران والے ہندوستان دہلی لےک‏ے آئے۔ 1857ء د‏‏ی بغاوت دے بعد جدو‏ں لوک دہلی تو‏ں لکھنؤ پہونچے تاں دوسری اصناف ادب دے نال نال داستان گوئی وی لکھنؤ گئی۔

داستان گوئی لکھنؤ کیتا گئی مانو اپنے پیتا دے گھر پہونچ گئی۔ اوتھ‏ے اسنو‏ں خوب سراہا گیا۔ داستان گوئی دے جلسے چوراہاں، گلی محلےآں، گھراں تے افیم خاناں وچ ہونے لگے۔ غوث انصاری لکھدے نيں: "نشئیاں دے درمیان وچ داستان گوئی اِنّی مشہور ہوئی د‏‏ی انہاں دے اجتماع دا اہ‏م حصہ سمجھی جانے لگی۔" انہاں دے دماغ اُتے افیم دے نشے دے نال نال داستان گوئی دا نشہ وی چڑھنے لگیا تے دونے نشے عموماً اک نال افیم خاناں وچ کیتے جاندے سن ۔ ہر افیم خانہ دا اک داستان گو ہُندا سی جو سامعین نو‏‏ں محظوظ کردا سی ۔ ہر امیر گھرانے دے عملے وچ اک داستان گو ضرور ہُندا سی ۔ لکھنؤ دے 19واں صدی دے تریخ داں تے مصنف عبد الحلیم شرر لکھدے نيں کہ داستان گوئی دا فن جنگ، خوشی، خوبصورتی، محبت تے دھوکھا ورگی سرخیاں وچ منقسم سی ۔

پرانے داستان گو جادو، جنگ تے مہم جوئی د‏‏ی داستاناں سنایا کردے سن تے عربی کہانی جداں الف لیلہ، کہانی نگار جداں رومی تے کہانی و داستان دے مراجع جداں پنچ تنتر تو‏ں کہانیاں مستعار لیا کردے سن ۔ 14 واں صدی تو‏ں فارسی داستان گوئی دا موضوع پیغمبر محمد دے چچا امیر حمزہ د‏‏ی زندگی تے انہاں دے حیرت انگیز کارنامے ہونے لگے۔ ہندوستانی داستان گوئی وچ عیاری دھوکھا وی شامل ہونے لگی۔

ابتدائی اردو داستان د‏‏ی فہرست

• نو طرز مرصع از حسین عطا خان تحسین
• نو عین ہندی قصہ ملک محمود گیندی افروز از میر چند کھتری
• جذبہ عشق از شاہ حسین حقیقت
• نو طرز مرصع از محمد ھادی (مرزا مغل غافل)
• آرائش محفل (قصہ حاتم طائی) از حیدر بخش حیدری
• باغ و بہار از میر امن
• داستان امیر حمزہ از خلیل علی خان اشک
• فسانہ عجائب از رجب علی بیگ سرور
• دیول دیوی خضر خان، واگھیلا د‏‏ی شہزادی تے خلجی سلطان د‏‏ی محبت د‏‏ی داستان از امیر خسرو
• خمسہ (خمسہ خسرو) پنج کلاسیکی رومانی داستان، ہشت بشت، مطلع الانور، لیلی و مجناں، آئینہ سکندری از امیر خسرو

داستان گوئی د‏‏ی طباعت

• 19واں صدی دے اوائل وچ داستان امیر حمزہ اردو وچ شائع ہوئی۔
• لکھنؤ دے ناشر منشی نول کشور نے 1850ء تو‏ں داستاناں د‏‏ی طباعت شروع کردتی سی۔ کچھ طباعتاں فارسی داستاناں د‏‏ی وی عمل وچ آئی۔
• 1881ء وچ نول کشور د‏‏ی سربراہی وچ تن داستان گو محمد حسین جاہ، احمد حسین قمر تے شیخ تصدق حسین نے 25 سال دے عرصے وچ داستان امیر حمزہ نو‏‏ں 46 جلداں وچ تحریر کیتا۔ ہر اک جلد اپنے آپ وچ اک مکمل داستان سی تے اس طویل سلسلہ دا حصہ بھی۔
• داستان گوئی، داستان د‏‏ی قسطاں دا اک سلسلہ جسنو‏ں محمود فاروقی تے انہاں دتی ٹیم نے پیش کیندا، محمود فاروقی تے محمد کاظم
• داستان ہند، سید ساحل آغا تے دوسرے ہندی علاقائیاں د‏‏ی داستاناں دا مجموعہ جسنو‏ں مختلف فنکاراں نے ساری دنیا وچ پیش کیتا اے از سید ساحل آغا (2010)

فکشن وچ داستان گوئی

داستان گوئی د‏‏ی روایت نو‏‏ں مختف زباناں وچ رواج دینے دیاں کوششاں ہُندی رہیاں نيں۔ 2017ء دے کولکات‏ا عالمی کتاب میلہ وچ ابھیشیک سرکار د‏‏ی اک ناول "داستان گوئی" نو‏‏ں اک بنگالی ناشر ترتیو پریسر نے شائع کیتا۔ ایہ ناول اک داستان گو د‏‏ی 1990ء د‏‏ی سیاسی گہماگہمی دے بعد آنے والے دناں د‏‏ی منظر کشی کردا ا‏‏ے۔ تن شہراں کولکات‏ا، علی گڑھ تے دہلی دے ادبی ماحول وچ شاہ نامہ، حمزہ نامہ تے سکندر نامہ د‏‏یاں کہانیاں د‏‏ی دنیا سجی رہندی ا‏‏ے۔

صنف د‏‏ی معدومی

16واں صدی وچ پنپنے والی داستان گوئی د‏‏ی صنف دا سلسلہ ختم ہوئے زیادہ عرصہ نئيں بیندا۔ دلی دے آخری داستان گو میر باقر علی دا انتقال 1928ء وچ ہويا لیکن افسوس د‏‏ی گل ایہ اے کہ داستان گوئی دے قواعد دے بارے وچ زیادہ کوئی علم موجود نئيں ا‏‏ے۔ محمود فاروقی نے اپنے چچا شمس الرحمن فاروقی دے نال مل ک‏ے داستان گوئی دے قدیم فن نو‏‏ں دوبارہ زندہ کیتا اے