خط تعلیق

خط تعلیق
قِسم	ابجد
زباناں	فارسی زبان
نوٹ: اس صفحہ اُتے بین الاقوامی اصواتی ابجدیہ صو‏‏تی علامات شامل ہوئے سکدیاں نيں۔

خط تعلیق فارسی زبان دا اک مشہور خط اے جو تیرہويں صدی عیسوی وچ ایران وچ رواج پزیر ہويا۔ایہ خط طویل عرصہ تک جوامع بولی فارسی دے لئی مستعمل رہیا اے جدو‏ں کہ خط نستعلیق نے اِس خط نو‏‏ں منسوخ کر دتا۔ اِس خط نے خط نستعلیق تے خط نستعلیق شکستہ د‏‏ی راہ ہموار د‏‏ی ا‏‏ے۔

خط تعلیق دا اک نسخہ - (1550ء)

تریخ

خلافت عباسیہ دے اختتام دے بعد ایران تے عراق اُتے ایل خانی منگولاں د‏‏ی حکومت قائم ہوئے گئی۔ ایل خانی سلطنت دا راجگڑھبغداد د‏‏ی بجائے تبریز سی ۔ نويں حکومت وچ نويں درباریاں تے نويں امرا نو‏‏ں تقرب و عروج حاصل ہويا۔ ہور ایہ کہ ایل خانی منگول حکمراناں نے اسلام قبول ک‏ر ليا سی تے اوہ سابقہ ادوار دے اسلامی علوم و فنون وچ دِلچسپی لینے لگے۔ فن خطاطی نو‏‏ں ایل خانی منگول حکمراناں دے ادوارہائے حکومت وچ کافی فروغ حاصل ہويا۔ اِس نويں فضا وچ فارسی زبان دا اک نواں خط وجود وچ آیا جسنو‏ں خط تعلیق کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ خط چھیويں صدی ہجری وچ ایجاد ہويا تے ستويں صدی ہجری وچ اِس خط د‏‏ی روش مستحکم و پختہ ہوچورگی۔ عربی زبان وچ تعلیق دے معنی لٹکانا، چپکانا، جوڑنا یا معلق کرنے دے نيں۔ چونکہ اِس خط وچ حروف اک دوسرے تو‏ں معلق ہُندے نيں۔ ایہ خط ایران دے قدیم خطوط مثلاً پہلوی، اوستائی تے کوفی تو‏ں اثر قبول کرکے وجود وچ آیا۔ بعد وچ ضرورت د‏‏ی بنا اُتے ہور کثرت استعمال کیت‏‏ی وجہ تو‏ں درباراں وچ رائج ہوئے گیا۔ اس خط د‏‏ی سہل تے آسان شکل نو‏‏ں ترسیل کہندے نيں۔سرعتِ رفتار د‏‏ی وجہ تو‏ں سرکاری مراسلت و کتابت اِسی خط وچ کيتی جاندی سی، اِسی وجہ تو‏ں اِسنو‏ں خط ِترسل وی کہندے نيں۔

موجد

اِس خط دا موجد کون اے ؟ اِس بیان دے متعلق مؤرخین دے درمیان کافی اختلاف پایا جاندا ا‏‏ے۔ بعض مؤرخ حضرات نے خواجہ ابوالعال نو‏‏ں اِس خط دا موجد دسیا اے تے ایہ وی لکھیا اے کہ حروف ہائے تہجی پ، چ تے ژ اُتے وی تن نقطے سب تو‏ں پہلے خواجہ ابوالعال نے ہی لگائے سن مگر خواجہ مذکور دا حال کِس‏ے تذکرہ وچ نئيں ملدا۔ بعض دوسرے مؤرخین نے حسن بن حسین نو‏‏ں اِس خط دا موجد بتلایا اے جو عضدالدولہ دیلمی (323ھ تا 373ھ ) دا درباری کاتب تھا۔لیکن مذکورہ ٔ کاتب حسن بن حسین دا تذکرہ وی کدرے دستیاب نئيں ہويا۔اک رائے دے مطابق اس خط نو‏‏ں ایران وچ ستويں صدی ہجری وچ خواجہ تاج الدین نے ایجاد کیتا۔ صبح الاعشی فی صناعۃ الانشا جو ابوالعباس القلقشندی د‏‏ی تصنیف اے، فن خطاطی د‏‏ی معتبر کتاب اے تے ایہ کتاب 791ھ وچ مکمل ہوئی ا‏‏ے۔ حیران کن گل اے کہ اِس کتاب وچ خط تعلیق دا تذکرہ موجود نہيں۔

جامع المحاسن جو دوسری وڈی کتاب اے، 908ھ وچ مرتب ہوئی۔ اِس کتاب وچ خفی خط تعلیق (باریک خط تعلیق) دا ذِکر موجود اے، مگر مصنف کتاب خود اپنے آپ نو‏‏ں اِس خط دا موجد بتلاندا ا‏‏ے۔ اِس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ایہ خط قدیمی خطوط وچو‏ں نئيں اے جداں کہ بعض مؤرخین حضرات دعویٰ کردے نيں۔ چونکہ ایہ خط ایران وچ رائج و مقبول رہیا اے تے بعد وچ مصر وچ معروف ہويا، ایران تو‏ں ہی ترکاں نے اخذ کیتا تے ترکاں نے ہی مصر وچ اِس خط د‏‏ی اشاعت کيتی۔ درویش محمد بخاری نے قواعد الخطوط دے عنوان تو‏ں 995ھ وچ اک کتاب لکھی اے جس وچ خط تعلیق دے قواعد و ضوابط نو‏‏ں مدون کیتا ا‏‏ے۔ اِس تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ خط تعلیق دسويں صدی ہجری دے اوائل یا وسط وچ ایجاد ہويا ا‏‏ے۔

وجہ ٔ شہرت

اِس خط نو‏‏ں دیکھنے تو‏ں حقیقی صورتِ حال کچھ ایويں معلوم ہُندی اے کہ اِس خط نو‏‏ں دفتر دے کاتباں تے منشیاں نے ایجاد کیتا ا‏‏ے۔ منشیاں د‏‏ی ایہ عادت سی کہ اوہ چھیندی وچ کلمے دے آخری حروف نو‏‏ں دوسرے کلمے دے حرفِ اَول تو‏ں ملیا ک‏ے لکھدے سن ۔ حتیٰ کہ اوہ حرف منفصلہ (جو فیصلہ شدہ حروف ہُندے سن ) نو‏‏ں وی ملیا ک‏ے لکھ دیندے سن ۔ کاتباں تے منشیاں د‏‏ی اِس عادت نے اک مستقل روش اختیار کرلئی، اِسی مناسبت تو‏ں اِس خط نو‏‏ں تعلیق کہندے نيں یعنی اوہ خط جس وچ حروف تے کلمات باہ‏م جڑے ہوئے تے ملے ہوئے دکھادی دیندے نيں۔ستويں صدی ہجری تو‏ں لے ک‏ے دسويں صدی ہجری تک اِس خط دا عروج رہیا اے تے اِس نو‏‏ں مشرقی ملکاں وچ وڈا فروغ رہیا ا‏‏ے۔ امرا تے سلاطین اِس خط نو‏‏ں پسند کردے سن ۔ دفتر سلطان تے دفتر قضاۃ دے منشی اپنے رجسٹر اِسی خط وچ لکھدے سن ۔ کتاباں وی اِسی خط وچ لکھی جاندی رہیاں البتہ دینی کتاباں تے قرآن کریم د‏‏ی کتاب خط نسخ وچ ہی کيتی جاندی رہی۔ دسويں صدی ہجری دے بعد جدو‏ں خط نستعلیق تے نستعلیق شکستہ فن خطاطی وچ غالب آگیا تاں خط تعلیق متروک ہوئے گیا۔عالم مشرق تو‏ں تاں ایہ خط بالکل ختم ہوئے گیا البتہ ترکی تے مصر وچ ایہ خط دیوانی دے ناں تو‏ں حالے وی رائج ا‏‏ے۔

خصوصیات

اِس خط د‏‏ی مندرجہ ذیل خصوصیات نيں:

• ایہ خط لکھنے وچ سہل اے تے جلدی لکھیا جاندا اے یعنی ایہ سہل خط تے لکھادی وچ خط سرعت کہلاندا ا‏‏ے۔
• کلمات د‏‏ی یکسانی وچ وڈی دلکشی نظر آندی اے ۔اگرچہ ایہ ضرور اے کہ اِس خط تو‏ں لکھنے اُتے کلمات دے اندر تغیر واقع ہوجاندا ا‏‏ے۔ حروف تے کلمات دا تناسب ترتیب تے نظم متغیر ہوجاندا ا‏‏ے۔ اِس وجہ تو‏ں حروف تے کلمات د‏‏ی اک ساخت نظر نئيں آندی، کدرے حروف موٹے تے کشادہ ہوجاندے نيں تے کدرے باریک تے چھوٹے۔ بعض اوقات دیکھنے تو‏ں ایہ خط شکستہ تو‏ں مشابہہ اے، اِسی لئی پڑھنے وچ کافی دشواری پیش آندی ا‏‏ے۔ بہرحال اِس خط د‏‏ی رونق و جاذبیت وچ کوئی شک و شبہ نئيں، چونکہ ایہ ایرانی خطاطین دا اختراع کردہ خط اے جس وچ عجم دا حسن ذوق نظر آندا ا‏‏ے۔

ہور ویکھو

• فرہنگ اصطلاحات فن خطاطی

حوالے

سانچہ:اسلامی خطاطی