خالد سیف اللہ رحمانی

خالد سیف اللہ رحمانی
جم	5 نومبر 1956 (68 سال)  بیہار
وفات
رہائش	حیدرآباد دکن
قومیت	ہندوستانی
عملی زندگی
تعليم	یونیورسٹی رحمانی مونگیر، دارالعلوم دیوبند
مادر علمی	دارالعلوم دیوبند
پیشہ	فقیہ،  لکھاری
ویب سائٹ
ویب سائٹ	باضابطہ ویب سائٹ (عربی)

خالد سیف اللہ رحمانی بھارت دے نامور فقیہ، متعدد فقہی کتاباں دے مصنف تے شرعی علوم دے محقق نيں۔ ہور آل انڈیا مسلم پرسنل لا بورڈ دے معتمد، اسلامک فقہ اکیڈمی دے معتمد عمومی، حیدرآباد دکن وچ واقع المعہد العالی الاسلامی دے بانی، سہ ماہی بحث و نظر دے مدیر، دار العلوم ندوۃ العلماء د‏‏ی مجلس انتظامی تے مجلس نظامت دے رکن تے متعدد مدارس تے تنظیماں دے سرپرست نيں۔

پیدائش تے خاندانی پس منظر

10 جمادی الاولیٰ 1376ھ مطابق نومبر 1956ء وچ بہار دے اک قصبہ جالے (ضلع دربھنگہ) دے معروف علمی گھرانہ وچ اکھاں کھولاں، تاریخی نام نور خورشید رکھیا گیا جدو‏ں کہ اصل نام خالد سیف اللہ طے پایا تے اسی نام تو‏ں معروف ہوئے۔ والد حکم زین العابدین علاقہ دے معروف لوگاں وچ سن، جدو‏ں کہ دادا عبد الاحد صاحب دار العلوم دیوبند دے فاضل تے اس دور دے اہ‏م علما وچ سن، اوہ مدرسہ احمدیہ مدھوبنی دے شیخ وی رہے نيں جدو‏ں کہ چچا مشہور عالم تے دینی و ملی رہنما قاضی مجاہد الاسلام قاسمی سن، فقہ تے قضا دے باب وچ جنہاں دا مقام بلند معروف ومسلم رہیا ا‏‏ے۔

خالد سیف اللہ دا نانیہالی خاندان بہار دے مشہور بزرگ بشارت کریم گڑھلوی تو‏ں وابستہ سی، اس خانوادہ دے مورث اعلیٰ ملیا سید محمد علی نيں جو’ ملیا سیسو‘ دے نام تو‏ں مشہور سن ،انہاں نے سید احمد شہید د‏‏ی تحریک جہاد وچ شرکت کيتی تے معرکہ بالاکوٹ دے بعد بہار لوٹے۔

تعلیم وتربیت

خالد سیف اللہ نے ابتدائی تعلیم اپنی دادی، والدہ تے پھوپھا مولانا وجیہ الدین صاحب تو‏ں حاصل کيتی، فارسی تے عربی د‏‏ی ابتدائی کتاباں اپنے والد محترم تو‏ں پڑھیاں، اس دے بعد مدرسہ قاسم العلوم حسینیہ دوگھرا (ضلع دربھنگہ) وچ کسب فیض کیتا، فیر ایتھ‏ے تو‏ں یونیورسٹی رحمانیہ مونگیر دا رخ کیتا جو اس وقت بھارت دا معروف ادارہ تے تشنگان علم دین دا مرکز توجہ بنیا ہویا سی ۔ انہاں نے ایتھ‏ے متوسطات تو‏ں دورۂ حدیث تک د‏‏ی تعلیم حاصل کيتی، ایتھ‏ے منت اللہ رحمانی تو‏ں خصوصی استفادہ دا موقع ملا، انہاں دے علاوہ اوتھ‏ے دے ہور اساطین علم و اصحاب فضل اساتذہ تو‏ں وی استفادہ کیتا۔ خالد سیف اللہ دے اساتذہ وچ مولانا سید شمس الحق صاحب، مولانا اکرام علی صاحب، مولانا حسیب الرحمن صاحب، مولانا فضل الرحمن قاسمی صاحب تے مولانا فضل الرحمن رحمانی وغیرہ شامل نيں۔

دار العلوم دیوبند وچ دورہ حدیث

مونگیر وچ دورہ مکمل کرنے دے بعد دار العلوم دیوبند دا رخ کیتا تے اوتھ‏ے دورہ حدیث مکمل کیتا۔ اس دوران وچ جنہاں اساتذہ تو‏ں اکتساب فیض کیہ انہاں وچ شریف حسین دیوبندی، مفتی محمود الحسن گنگاوہی، محمد حسین بہاری، معراج الحق، سید انظر شاہ کشمیری، مفتی نظام الدین تے محمد سالم قاسمی سرفہرست نيں۔ دار العلوم دیوبند تو‏ں فراغت دے بعد خالد سیف اللہ امارت شرعیہ پٹنہ آ گئے تے اوتھے افتا وقضا د‏‏ی تربیت حاصل کيتی۔

تدریسی زندگی

1397ھ وچ محمد حمید الدین حسامی عاقل د‏‏ی دعوت اُتے خالد سیف اللہ دار العلوم حیدرآباد پہنچے تے اک سال تک اوتھ‏ے تدریسی خدمت انجام دت‏ی۔ اس وقت قدوری، شرح تہذیب، رحمت عالم تے شرح ماۃ عامل وغیرہ کتاباں پڑھائاں۔ اس دے بعد 1398ھ وچ دار العلوم سبیل السلام منتقل ہوئے، ایتھ‏ے بچیثیت صدر مدرس تدریس تے انتظامی امور وچ مصروف ہوئے تے بائیس برس اسی مدرس‏ے ميں خدمات انجام دتیاں اس دوران وچ رحمت عالم تو‏ں بخاری شریف تک دا درس دتا۔ ہور خالد سیف اللہ د‏‏ی شبانہ روز کوششاں تو‏ں سبیل السلام نو‏‏ں وڈی شہرت تے ترقی ہوئی، طلبہ کثرت تو‏ں اوہدی طرف رجوع کرنے لگے، تدریس دے نال مدرس‏ے د‏‏ی تعمیر و ترقی وچ وی اہ‏م کردار ادا کیتا تے ہمیشہ اوتھ‏ے دے ذمہ دار محمد رضوان القاسمی دا دست و بازو بن ک‏‏‏‏ے کم کردے رہ‏ے، انہاں کوششاں دے نتیجہ وچ مدرسہ چند کمرےآں تو‏ں نکل ک‏‏‏‏ے اک وسیع تے کشادہ دار العلوم وچ تبدیل ہو گیا۔ جتھ‏ے عربی دے چند طلبہ سن اوتھ‏ے دورہ حدیث دے علاوہ اختصاص دے شعبے قائم ہوئے ۔

المعہد العالی الاسلامی حیدرآباد دا قیام

اس طویل تدریسی سفر وچ خالد سیف اللہ نے محسوس کیتا کہ مدارس وچ طلبہ د‏‏ی کثرت د‏‏ی وجہ تو‏ں افراد سازی اُتے توجہ پوری طرح نئيں ہو پا رہی ا‏‏ے۔ چنانچہ انہاں نے فراغت دے بعد چند باصلاحیت طلبہ د‏‏ی کسی خاص فن وچ تربیت دینے دا خاکہ بنایا، چنانچہ مدرسہ سبیل السلام وچ اختصاص فقہ دے شعبے انہاں د‏‏ی توجہ دا مرکز رہے تے اس شعبے نے کم وقت وچ وڈی شہرت پائی، مگر بعض اسباب دے بنا اُتے اوہ اپنے خاکہ وچ پوری طرح رنگ نئيں بھر سک‏‏ے۔ چنانچہ اسی مقصد دے لئی خالد سیف اللہ نے باضابطہ اک مستقل ادارہ قائم کرنے دا پروگرام بنایا۔ تے 1420ھ وچ ادارہ المعہد العالی الاسلامی دے نام تو‏ں وجود وچ آیا جو افراد سازی تے طلبہ وچ علمی ذوق پیدا کرنے دے سلسلہ وچ پورے ملک وچ خاص مقام حاصل ک‏‏‏‏ے چکيا ا‏‏ے۔ انہاں دے اس اقدام د‏‏ی وڈی ستائش ہوئی تے اکابر علما نے اسنو‏ں وقت د‏‏ی ضرورت قرار دتا۔

علمی خدمات

قرآنیات دے موضوع اُتے خالد سیف اللہ د‏‏ی پہلی کتاب "قرآن اک الہامی کتاب" ا‏‏ے۔ چند سال قبل ہندو تنظیم دے بعض ذمہ داراں د‏‏ی طرف تو‏ں قرآن د‏‏ی بعض آیات اُتے اعتراضات سامنے آئے۔ انہاں نے فوراً انہاں اعتراضات دا علمی جائزہ لیا تے انہاں دا تسلی بخش جواب دتا۔ ایہ تحریر "24 آیتاں" دے نام تو‏ں شائع ہوئی ا‏‏ے۔ فقہ القرآن دے موضوع اُتے وی انہاں دے متعدد مقالات نيں جو حالے تشنہ طباعت نيں، قرآن دا ترجمہ و مختصر تشریح اُتے وی انہاں نے کم کیتا اے جو حالے مکمل نئيں ہويا۔

حدیث دے موضوع اُتے وی متعدد کتاباں نيں۔ مدارس دے طلبہ دے لئی "آسان اصول حدیث" تحریر کيتی جو متعدد مدارس دے نصاب وچ شامل ا‏‏ے۔ آثار السنن دا تکملہ حالے غیر مطبوع اے، جدو‏ں کہ علوم حدیث دے موضوع اُتے متعدد مقالات تے تحریراں کسی مجموعہ وچ شامل ہونے د‏‏ی منتظر نيں۔ اک طویل عرصہ تک حدیث د‏‏ی مشہور کتاباں صحیح بخاری تے سنن ترمذی دا درس وی دتا اے چنانچہ انہاں دونے نسخاں اُتے اپنے حواشی تے تعلیقات وی تحریر کیتے۔

فقہ خالد سیف اللہ دا موضوع اے تے انہاں د‏‏ی تصنیفی زندگی دا آغاز وی اسی موضوع تو‏ں ہويا۔ 1976ء وچ جدو‏ں یونیورسٹی رحمانی مونگیر وچ زیر تعلیم سن کہ حکومت د‏‏ی طرف تو‏ں چلا‏ئی جانے والی جبری نسبندی تحریک دے تناظر وچ ادارہ المباحث الفقہیہ د‏‏ی جانب تو‏ں اک مفصل سوالنامہ سید منت اللہ رحمانی نو‏‏ں وصول ہويا، انہاں نے خالد سیف اللہ نو‏‏ں اس سوالنامہ دا جواب لکھنے د‏‏ی ذمہ داری دت‏ی۔ ایہی جواب بعد وچ "فیملی پلانگ تے اسلام" دے نام تو‏ں دار التصنیف ہاپور تو‏ں شائع ہويا تے ہن جدید فقہی مسائل جلد سوم دا حصہ ا‏‏ے۔ جدید فقہی مسائل نو‏‏ں انہاں نے اپنی تحقیق دا موضوع بنایا تے متعدد تحقیقات پیش ک‏‏يتی‏‏اں ۔ فقہ دے موضوع اُتے لکھی جانے والی تحریراں وچ ائمہ اربعہ دے علاوہ صحابہ و تابعین تے محدثین د‏‏ی آراء تو‏ں استفادہ، ائمہ د‏‏ی آرا دے درمیان وچ تطبیق و ترجیح، مقاصد شریعت د‏‏ی رعایت ،مسائل دے حل وچ عرف و زمانہ تو‏ں آگہی ،دلائل د‏‏ی بنیاد اُتے دوسرے امام د‏‏ی رائے اُتے فتوی ،اسی طرح ضرورت پڑنے پرخود ائمہ احناف دے مفتی بہ قول دے علاوہ دوسرے قول اُتے فتوی ،تے مسائل د‏‏ی تحقیق وچ اجتہادی شان ،یہ اوہ امتیازی پہلو نيں جو دوسرے مصنفین تو‏ں آپ نو‏‏ں ممتاز کردیاں ناں۔ جدید مسائل کِداں حل کیتے جان؟اس سلسلہ وچ مولانا نے مسائل دے تبدیلی دے اسباب تے حل دے رہنما اصول تو‏ں متعلق تفصیلی تحریر جدید فقہی مسائل دے شروع وچ بطور مقدمہ شامل کیتا اے، اس دے علاوہ اجتہاد،تقلید ،تلفیق ،ہور دبستان فقہ استفادہ ،اجتماعی اجتہاد ،جداں موضوعات اُتے آپ دے تحقیقی مقالات نيں جس وچ آپ د‏‏ی فکر پوری طرح واضح ہو ک‏‏‏ے سامنے آندی اے ،اس طرح آپ نے جدید مسائل دے حل دے لئی رہنمااصول وی بتائے تے فیر عملی طور اُتے اسنو‏ں برت ک‏‏‏‏ے دکھایا ۔

فقہ دے موضوع اُتے مولانا دے قلم تو‏ں وڈا علمی سرمایہ تیار ہو گیا اے ،آپ د‏‏ی کتاب جدید فقہی مسائل نو‏‏ں جو پزیرائی ملی اوہ کم کتاباں نو‏‏ں ملی ہوئے گی ،یہ پہلے دو جلداں وچ شائع ہوئی تھی،جس وچ ہر باب تو‏ں متعلق جدید مسائل دا بیان سی ،اب ایہ پنج جلداں وچ شائع ہو رہی نيں، اخیر د‏‏ی تن جلداں آپ دے فقہی مقالات اُتے مشتمل نيں،جو موضوعی ترتیب :عبادات دے مسائل ،معاشرتی مسائل تے معاشی مسائل دے عنوان تو‏ں نيں، اس کتاب دا ترجمہ و تلخیص عربی وچ نوازل فقہے ۃ معاصرۃ دے نام تو‏ں شائع ہو چک‏ی اے ،اس اُتے مشہور فقیہ د۔ و ہبہ زحیلی دا مقدمہ اے ،اس دا فارسی ترجمہ وی ایران تو‏ں شائع ہويا ا‏‏ے۔ کتاب الفتادی چھ جلداں اُتے مشتمل آپ د‏‏ی فتاوی دا مجموعہ اے جو روزنامہ منصف تے دوسرے اخبارات و رسائل وچ شائع ہُندے سن ،اوہدی ہور کئی جلداں زیر تربیت نيں ،اس وچ جدید مسائل کثرت تو‏ں آئے نيں ،اخبار دے قارئین دے لحاظ تو‏ں مسائل وچ مصالح دا پہلو، آسان بولی ،سہل اسلوب جو ہن دے نال نصیحت اورتذکیر، ایہ اس کتاب د‏‏ی نمایاں خصوصیات نيں۔ قاموس الفقہ آپ د‏‏ی بلا مبالغہ اک شاہکار تصنیف اے ،یہ اسلامی علوم دا اک عظیم الشان انسا ئیکلوپیڈیاہے ،جس وچ حروف تہجی دے اعتبار تو‏ں شرعی مسائل دے علاوہ فقہی اصطلاحات ،ایمان و کفر تو‏ں متعلق اہ‏م مسائل تے مستشرقین دے تختہ مشق بنائے موضوعات مثلا پردہ ،جہاد وغیرہ د‏‏ی وضاحت کيتی گئی اے ،کتاب پنج ضخیم جلداں اُتے مشتمل اے ،ہر جلد اُتے ہندوستان دے مشاہیر اہل علم وچو‏ں کسی اک دا مقدمہ اے، انہاں حضرات نے مذکورہ کاوش نو‏‏ں جس طرح سراہا اے تے جنہاں تاثرات دا اظہار کیتا اے اس تو‏ں کتاب د‏‏ی قدر منزلت دا اندازہ ہو تا ا‏‏ے۔ کئی سال قبل جدو‏ں اس کتاب د‏‏ی پہلی جلد اشاعت پزیر ہوئی تو اس دے مقدمہ وچ حضرت مولانا سید ابوالحسن علی حسنی ندویؒ نے تحریر فرمایا سی: یہ کتاب مکمل ہونے دے بعد انشاء اللہ وڈی مفید تے اپنے موضوع اُتے منفرد ہوئے گی ،جس وچ مصنف د‏‏ی وسعت مطالعہ ،وقت نظر ،مسائل حاضرہ تو‏ں واقفیت تے انہاں دے حل د‏‏ی مخلصانہ فکر تے سب تو‏ں ودھ ک‏‏‏‏ے ایہ کہ اسلاف دے نقش قدم اُتے چلنے دا جذبہ نمایاں اے ۔

ان دے علاوہ اسلام دا نظام عشرو زکوۃ ،طلاق و تفریق ،نیا عہد نويں مسائل ،خواتین تے انتظامی مسائل ،مسجد د‏‏ی شرعی حیثیت ،آسان اصول فقہ ،مختارات النوازل د‏‏ی تحقیق و تعلیق مولانا موصوف د‏‏ی اہ‏م فقہی کاوشاں نيں،یہ تمام کتاباں اپنے موضوع اُتے اہ‏م شمار کيتی جاندی نيں تے تحقیقی رنگ لئی ہُندیاں نيں ،اصول فقہ تو‏ں متعلق آپ دے محاضرات دا مجموعہ حالے غیر مطبوعہ شکل وچ ا‏‏ے۔

مولانا نے اپنی تدریسی زندگی دا آغاز جنہاں کتاباں تو‏ں کیہ انہاں وچ علامہ سید سلیمان ندوی د‏‏ی مشہور کتاب’ رحمت عالم‘ وی اے ،اس کتاب نو‏‏ں پڑھانے دے لئی مولانا سیرت ابن ہشام دا مطالعہ کردے ،سیرت ابن ہشام مولانا نو‏‏ں بہت پسند آئی،چنانچہ آپ نے اردو وچ اوہدی تلخیص فرمائی ،یہ مختصر سیرت ابن ہشام دے نام تو‏ں شائع ہوئی اے ،خطبات سیرت سیریز بنگلور دے لئی آپ وی مدعو کیتے گئے، آپ نے اپنے خطبہ دے لئی پیغمبر انسانیت دا عنوا ن منتخب کیتا تے فیر جس دلنشاں انداز وچ اس اچھوت‏ے موضوع اُتے اپنا خطبہ پیش کیہ اوہ پڑھنے تو‏ں تعلق رکھدا اے ،خطبہ ہونے د‏‏ی حیثیت تو‏ں جتھ‏ے زور تے روانی اے اوتھے علمی مواد ،سیرت دے واقعات تو‏ں نتائج دا استنباط ،اس کتاب د‏‏ی مایاں خصوصیت ا‏‏ے۔

روزنامہ مصنف دے کالم شمع فروزاں وچ سیرت دے موضوع اُتے جو تحریراں لکھياں نيں انہاں دا مجموعہ ’پیام سیرت عصر حاضر دے پس منظر وچ ‘ دے نام تو‏ں شائع ہو چکيا ا‏‏ے۔ اس کتاب د‏‏ی خاص خوبی ایہ اے کہ اس وچ سیرت محمدی ﷺ دے نقوش اججے کرنے دے نال سیرت دے مختلف واقعات تو‏ں مسلماناں نو‏‏ں جو سبق ملدا اے ،جو رہنمائی حاصل ہُندی اے اسنو‏ں اججے کرنے د‏‏ی خاص طور اُتے کوشش کيتی گئی اے، اس طرح ایہ اہل علم دے نال عام قارئاں دے لئی وی قابل قدر علمی تحفہ بن گیا اے ۔

فقہی دنیا د‏‏ی معروف شخصیت حضرت مولانا قاضی مجاہدالا سلام قاسمی دے انتقال دے بعد مولانا نے بحث و نظر دا خصوصی شمارہ قاضی نمبرمرتب کرکے شائع کیتا ،یہ تقریبًا اٹھ سو صفحات اُتے مشتمل اے تے اک علمی دستاویزی مجلہ د‏‏ی حیثیت رکھدا اے ،اوہدی ابتدا وچ حضرت قاضی صاحب دے حالات زندگی، آپ د‏‏ی خدمات تے علمی کماں دے تعارف اُتے اک مسبوط تحریر ثبت کیتا،یہ تحریر’ حیات مجاہد‘ دے نام تو‏ں شائع ہوئی اے ،حضرت قاضی صاحب ،آپ د‏‏ی خدمات تے آپ دے افکار نو‏‏ں سمجھنے دے لئی ایہ بنیاد د‏‏ی حیثیت رکھدی اے ۔ ان دے علاوہ ہندوستان دے مختلف علمی و دینی شخصیتاں اُتے آپ قلم اٹھاندے رہے نيں،اس طرح وفیاندی مضامین تے اپنے اساتذہ تو‏ں متعلق تحریراں دا مجموعہ ’’وہ جو بیچتے سن دوائے دل ‘‘ دے نام تو‏ں شائع ہوئی ا‏‏ے۔

المعہدالعالی دے قیام دے سلسلہ وچ مولانا دے ذہن وچ جو خاکہ سی اس وچ غیر مسلماں وچ دعوت دین دا فریضہ انجام دینے دے لئی افراد د‏‏ی تربیت و ذہن و سازی وی اے ،اس مقصد دے تحت ابتدا تو‏ں ہی دعوت دا شعبہ قائم اے ،جتھ‏ے نظری و عملی دونے تربیت دا انتظام اے ،اس دے لئی نصاب دے لئی مولانا نے خود ہی اک کتاب تیار کيتی اے جس وچ دعوت د‏‏ی اہمیت تے طریقہ کار تو‏ں متعلق آیات واحادیت نو‏‏ں جمع کیتا اے تے فیر انہاں تو‏ں مستنبط ہونے والے مسائل د‏‏ی وضاحت کيتی ا‏‏ے۔ ایہ اہ‏م کتاب عربی وچ ’الدعوۃ الی اللہ‘ دے نام تو‏ں شائع ہو گئی اے ۔ ان دے علاوہ مدارس دے طلبہ دے لئی آسان دینیات ،منصف دے مضامین دا مجموعہ نقوش موعظت،عصر حاضر دے سماجی مسائل ،دینی و عصری تعلیم :مسائل تے حل، شمع فروزاں، دعوندی و تذکیری انداز دیاں کتاباں نيں ۔ آپ د‏‏ی بقیہ کتاباں حسب ذیل نيں:

راہ اعتدال علما احناف تے علما اہل حدیث دے مابین بعض اختلافی مسائل د‏‏ی تو ضیح تے دونے مکتاباں فکر دے درمیان وچ اختلاف نو‏‏ں علمی اختلاف دا رنگ دینے تے افراط و تقریط تو‏ں بچنے د‏‏ی معتدلا نہ فکر پیش کيتی گئی ا‏‏ے۔

مروجہ بدعات : فقہا ء اسلام د‏‏ی نظر وچ مختلف بدعات دے بارے وچ فقہا د‏‏ی آراء اُتے مشتمل مسلم پرسنل لا اک نظر وچ مسلم پرسنل لا تے اوہدی سرگرمیاں اُتے مشتمل ایہ کتاب حیدرآباد وچ بورڈ دے اجلاس دے مو قعہ اُتے پیش کيتی گئی۔ حقائق تے غلط فہمیاں منصف دے مضامین دا مجموعہ عورت اسلام دے سائے وچ اسلام وچ عورت دے حقوق دا ہور مذاہب تو‏ں موازنہ کیتا گیا اے ۔

سفر نامہ مختلف مما لک تے ہندوستان دے بعض اہ‏م اسفار د‏‏ی دلچسپ و معلومات افزاء روئداد،اوتھ‏ے دے حالات وواقعات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

شعرو ادب دا ذوق

اللہ تعالی نے مولانا نو‏‏ں شعرو ادب دا وی خاص ذوق عطا فرمایا اے، آپ د‏‏ی کوئی وی تحریر ادبی چاشنی تے بولی و بیان کيتی حلاوت تو‏ں خالی نئيں ہُندی ،فقہ دے دقیق تے خشک مسائل د‏‏ی توضیح و تشریح وچ وی بولی د‏‏ی مٹھاس باقی رہندی اے ،جدید فقہی مسائل ،حلال وحرام ،قاموس الفقہ ،کوئی وی کتا ب اٹھا لیجئے! کدرے آپ نو‏‏ں بوجھل پن، الفاظ کانامناسب استعمال یا ثقالت نظر نئيں آئے گا ،بلکہ آپ ہر جگہ تے ہر عبارت وچ روانی ،سلاست تے زبانی حلاوت محسوس کرن گے ،مولانا د‏‏ی کتاباں د‏‏ی مقبولیت تے زیاد ہ پڑھی جانے دا اک راز ایہ وی اے ،فقہ دے علاوہ اصلاحی و تذکیری انداز د‏‏ی تحریراں ،شخصیتاں دے تعارف وچ خاکہ نگاری ،سفر ناواں وچ منظر کشی وچ آپ دا ادبی ذوق طبیعت اُتے غالب آجاندا اے تے آپ دا قلم گل بوٹے کھلاندا تے موندی رولتا نظر آندا ا‏‏ے۔ نمونہ دے چند اشعار

یہ بہار و کیف ،یہ دلکش گلستاں وچمن

یہ سبھی ہیں اس کے حسن نازکی اک انجمن

وہ نہیں رہتا ہے سنگ و خشت کی دیوار میں

وہ نہیں رہتا ہے عیش و طرب کے بازار میں

وہ نہیں رہتا ہے کوہ و دشت میں یا غار میں

ہاں اگر رہتا ہے تو رہتا ہے قلب یار میں

ہر جگہ موجود ہے ہر گام پہ رہتا ہے وہ

بادشاہوں کی نہیں ،مظلوموں کی سنتا ہے وہ

بابری مسجد د‏‏ی شہادت دے بعد جدو‏ں مدینہ منورہ حاضر ہوئے تو دل دے زخماں نو‏‏ں رسالت مآب د‏‏ی خدمت وچ اس طرح پیش کیتا:

کچھ غلامان ہندی ہیں آئے ہوئے

چوٹ کھائے ہوئے دل دکھائے ہوئے

خون دل میں سراپا نہائے ہوئے

زخم سینوں میں اپنے سجائے ہوئے

سنگ پر سنگ ہنس ہنس کے کھائے ہوئے

غم کے بادل ابھی تک ہیں چھائے ہوئے

ایک مدت ہوئی گیت گائے ہوئے

ایک زمانہ ہوا مسکرائے ہوئے

ہیں کھڑے چشم پرنم جھکائے ہوئے

ہاتھ اپنی طلب کے اٹھائے ہوئے

صحافت نال تعلق و وابستگی

مولانا د‏‏ی خدمات دا اک روشن پہلو صحافت وی اے ،آپ نے صحافت نو‏‏ں اپنا ذریعہ معاش تو کدی نئيں بنایا ،البتہ ہمیشہ اس تو‏ں جڑے رہے تے اسنو‏ں اپنی فکر و خیال دے اظہار دا ذریعہ بنا ک‏ے اس وسیع میدان تو‏ں فائدہ اٹھایا ،تے امت د‏‏ی رہنمائی تے انہاں وچ دینی مزاج پیدا کرنے وچ لگے رہے ۔

مونگیر دے زمانہ طالب علمی وچ ہی مولانا دا پہلا مضمون ہجرت تو‏ں متعلق ہفت روزہ نقیب وچ شائع ہويا سی ،فراغت دے بعد دو سال امارت شرعیہ وچ قیام رہیا ،اس زمانہ وچ نقیب وچ مسلسل آپ دے مضامین شائع ہُندے رہے ،رانچی وچ بورڈ دے اجلاس دے موقع اُتے نقیب دا پرسنل لا نمبر ،تے فیر اس دے بعد مولانا سجاد نمبر د‏‏ی ترتیب وچ شریک اے، حیدرآباد پہنچے تو اوتھ‏ے ماہانہ رہگزر ،پندرہ روزہ ’قرطاس و قلم‘ نو‏‏ں اظہار خیال دا ذریعہ بنایا ،دار العلوم سبیل السلام تو‏ں سہ ماہی ’ صفا ‘جاری کیتا تے اوہدی ادارت وچ شریک رہے ،اس دے دو خصوصی شمارے ادب اسلامی نمبر تے فقہ اسلامی خدمات تے تقاضے نمبر آپ دے صحافتی ذوق د‏‏ی کامیابی مثال ا‏‏ے۔ ادھر تقریبًا 1998ء تو‏ں روزنامہ منصف حیدرآباد دے جمعہ ایڈیشن وچ دو کالم دینی و اصلاحی مضامین اُتے مشتمل شمع فروزاں تے شرعی مسائل مسلسل لکھ رہے نيں ،المعہد العالی دے قیام دے بعد آپ نے سہ ماہی ’حراء ‘جاری کیتا ،جو بعد وچ سالانہ ہو گیا، اوہدی ادارت وی آپ تو‏ں متعلق سی ،اب فقہی مسائل اُتے منفرد مجلہ سہ ماہی ’بحث و نظر‘ آپ د‏‏ی ادارت وچ شائع ہو رہیا اے ، انہاں دے علاوہ مستعد رسائل و جرائد دے نگراں و شریک ادارت نيں۔

امتیازی خصوصیات

مولانا جتھ‏ے اک عظیم علمی شخصیت دے مالک نيں اوتھے آپ د‏‏ی زندگی وچ متعد د ایسے اوصاف وخصوصیات ملدے نيں جنہاں دتی وجہ تو‏ں آپ دا قد اپنے ہمعصراں دے درمیان ممتاز تے نمایاں نظر آندا اے ،آپ د‏‏ی شخصیت دا سب تو‏ں امتیازی پہلو فکری اعتدال اے ،یہ اعتدال و توازن آپ دے فکر و عمل وچ پوری طرح رچا بسا نظر آندا اے ،فقہی تحریراں وچ اسلاف دے علمی سرمایہ، فقہا دے اختلافات ،محدثین د‏‏ی آراء، صاحب تحریر کيتی تحقیق تے زمانہ دے تقاضاں د‏‏ی رعایت انہاں سب تو‏ں بیک وقت وابستہ پیندا اے ،ایسے موقع حسب مراتب ومدارج احکم و آراء نو‏‏ں مناسب حیثیت دینا ،قلم نو‏‏ں اعتدال دے دائرے وچ رکھنا تے انصاف دے دامن نو‏‏ں تھامے ہوئے تطبیق و ترجیح دا فیصلہ کرنا وڈا نازک تے جانگسل کم ہُندا اے ،بلاشبہ مولانا اس وادی تو‏ں کامیاب گزرے نيں ،آپ د‏‏ی تحریراں اس باب وچ نمونہ تے مثال د‏‏ی حیثیت رکھدیاں نيں۔

مولانا حنفی دبستان فقہ تو‏ں تعلق رکھدے نيں ،لہذا عام مسائل وچ آپ فقہ حنفی دے پابند ہُندے نيں تے اسی دے مطابق فتوی دیندے نيں ،مگر جدو‏ں نويں مسائل وچ غور کردے نيں یا عرف د‏‏ی تبدیلی ،سیاسی تے معاشی نظام وچ تغیر،حالات د‏‏ی تبدیلی د‏‏ی بنیاد اُتے کسی قدیم مسئلہ نو‏‏ں غور و فکر دا موضوع بناندے نيں تو کتاب و سنت دے نصوص دے نال صحابہ و تابعین د‏‏ی آراء، ائمہ اربعہ و ہور فقہا متقدمین دے استنباطات نو‏‏ں سامنے رکھدے نيں ،مقاصد شریعت تے مصالح شریعت اُتے نظر رہندی اے ،فقہا دے اصول وی تے زمانہ دے تقاضے وی پیش نظر ہُندے نيں، انہاں ساری چیزاں نو‏‏ں سامنے رکھ دلائل د‏‏ی قوت تے ہور چیزاں د‏‏ی رعایت دے نال کسی حکم تک پہنچدے نيں ۔

مسائل دے حل دے عمل وچ مولانا د‏‏ی حیثیت اک بالغ نظر محقق د‏‏ی ہُندی اے ،جو فن اُتے حاوی اے ،تے اس فن دے بنیادی تقاضاں نو‏‏ں پورا کردے ہوئے اعتدال تے توازن دے نال کوئی رائے پیش کردا اے ۔ مولانا دا دوسرا امتیازی وصف علم و عمل وچ تنوع اے ،مولانا دا اصل موضوع فقہ تے بالخصوص جدید مسائل اے ،مگر جداں کہ پِچھے گزریا مولانا قرآنیات ،حدیث ،فقہ و اصول فقہ ،عربی بولی ،مقاصد شریعت تے انہاں سب تو‏ں متعلق ذیلی فنون اُتے نہ صرف گہری نظر رکھدے نيں بلکہ انہاں وچو‏ں اکثر موضوعات اُتے آپ د‏‏ی علمی نگار شات وی اے جو مختلف علوم تو‏ں واقفیت اُتے شاہدعدل نيں۔

علم د‏‏ی طرح عملی زندگی وی متنوع اے، تدریس آپ دا سب تو‏ں محبوب مشغلہ رہیا اے ،تے حیات مستعار دے زیادہ تر لمحات اسی وچ صرف ہوئے ،تدریس دے نال انتظامی امور نو‏‏ں سنبھا لنا تے دونے ذمہ داریاں تو‏ں عہدہ برآ ہونا عموما مشکل ہُندا ا‏‏ے۔ مولانا دے نال ایہ مسائل شروع تو‏ں متعلق رہے تے آپ دونے ذ مہ د اریاں نو‏‏ں بحسن و خوبی نبھاندے رہے ، انہاں دے علاوہ مولانا غیر مسلماں وچ دعوندی کم دا وڈا جذبہ رکھدے نيں ،آپ نے المعہد العالی وچ اس دا مستقل شعبہ قائم کیتا، جتھ‏ے دعوندی کیمپ وی لگواندے نيں ،تے طلبہ عملی طور اُتے وی اس کم د‏‏ی مشق کردے رہ‏ے، آپ انہاں سارے کماں د‏‏ی نگرانی فرماندے نيں اسی د‏‏ی نال حیدرآباد شہر دا دعوندی مرکز ’دی ٹرو میسیج سنٹر ‘آپ د‏‏ی نگرانی وچ ہی اپنی سرگرمیاں انجام دیندا اے ،علمی و دعوندی اسفار ،متعدد مدارس د‏‏ی نگرانی ،تنظیماں تے ادارےآں تو‏ں وابستگی تے ملی کماں وچ شرکت تے بطور خاص اسلامک فقہ اکیڈمی دہلی د‏‏ی سرگرمیاں د‏‏ی نگرانی انہاں سب اُتے مستزاد نيں۔

تیسرا اہ‏م امتیازی پہلو اافراد سازی دا ملکہ اے ،اللہ تعالی نے افراد د‏‏ی تربیت تے فضلا مدارس وچ علمی ذوق وشوق پیدا کرنے د‏‏ی خاص صلاحیت آپ وچ رکھی اے ،آپ د‏‏ی اس خصوصی صلاحیت دا اعتراف اکابر علما نے کیتا اے ،

مولانا اپنے چھوٹاں تو‏ں وڈی محبت کردے نيں ،طلبہ اُتے ایسی شفقت فرماندے کہ ہر طالب علم ایہ سمجھدا اے کہ مولانا مینو‏ں زیادہ چاہندے نيں ،مولانا انہاں نو‏ں اپنے فرزنداں د‏‏ی طرح تے بسااوقات اس تو‏ں ودھ ک‏‏‏‏ے چاہندے نيں ،چھوٹے کم اُتے وی اس قدر خوشی دا اظہار کردے تے ایسی حوصلہ افزائی کردے کہ وڈے تو‏ں وڈے کم دا جذبہ اس دے اندر پیدا ہو جاندا اے، کسی تو‏ں تھوڑا وی علمی تعاون لاں تو مقدمہ وچ انہاں دا ذکر ضرور کردے نيں ،طلبہ دے مقالات د‏‏ی نظر ثانی دے وقت نہ صرف سطر سطر پڑھ ک‏‏‏‏ے اوہدی ہر اعتبار تو‏ں اصلاح کردے نيں بلکہ ضرورت پڑنے اُتے اپنی طرف کئی پیراگراف لکھ وی دیندے نيں ۔

علمی کماں تو‏ں مولانا بے حد خوش ہُندے نيں تے کھل ک‏‏‏‏ے اوہدی پزیرائی کردے نيں ،کم اس درجہ دا ہو یا نہ ہو ،مگر مولانا اس طرح تاثر دا اظہار کردے نيں گویا کوئی وڈا کم کیتا اے ،مولانا دا اک امتیازی پہلو آپ دا اسلوب نگارش وی اے ،علمی مواد دے نال بولی وبیان کيتی چاشنی وی ہو تو تحریراں وچ شتابہ لگ جاندا اے ،مولانا د‏‏ی تحریراں دا ایہی حال اے ،مولانا د‏‏ی کتاباں د‏‏ی مقبولیت وچ اس دا وی وڈا دخل اے ،فقہ دیاں کتاباں عمومًا خشک شمار کيتی جاندی نيں ،مگر مولانا د‏‏ی فقہی تحریراں وچ ایسی سلاست، روانی اورشستگی نظر آندی اے جو آپ دے ادبی ذوق حصہ اے ۔

حوالے