حسن بن محمد طوسی

حسن بن محمد طوسی
کوائف
مکمل نام	حسن بن محمد بن حسن طوسی
لقب/کنیت	ابو علی طوسی، مفید ثانی
نسب	فرزند شیخ الطائفہ طوسی
تاریخ وفات	522 ھ دے بعد
نامور اقرباء	والد: شیخ طوسی
علمی معلومات
اساتذہ	شیخ طوسی • ابو یعلی سلار دیلمی • ابن صقال • ابو طیب طبری • خلّال • تنوخی •
شاگرد	عماد الدین طبری • ابو الفتوح احمد بن علی رازی • طبرسی صاحب مجمع البیان • حسین بن احمد بن طحال مقدادی • علی بن شہر آشوب • ابن رطبہ سوراوی • ہبة الله سقطی • الیاس بن ہشام حائری • محمد بن محمد نسفی • عبید الله بن حسن بن بابویہ •
تالیفات	الانوار • المرشد الی السبیل المتعبد • بعض نے امالی شیخ طوسی نو‏‏ں وی انہاں د‏‏ی تالیف کہیا اے ۔
خدمات

حسن بن محمد بن حسن طوسی، (متوفی بعد وچ 511 ھ، 1117 ء) ابو علی طوسی یا مفید ثانی دے لقب تو‏ں معروف، شیخ الطائفہ شیخ طوسی دے فرزند، فقیہ، محدث تے شیعہ احادیث دے سلسلہ سند دے مہم ترین واسطےآں وچو‏ں نيں۔

نسب تے تعلیم سودھو

ان د‏‏ی جم تریخ تے وفات واضح نئيں ا‏‏ے۔ لیکن اس گل دے مد نظر کہ انہاں نے شیخ طوسی تو‏ں تقریبا سنہ ۴۵۵ ھ وچ اجازہ روایت حاصل کيتا اے، اندازہ لگایا جا سکدا اے کہ انہاں د‏‏ی ولادت پنجويں صدی دے نصف اول دے اواسط وچ ہوئی ہوئے گی۔^[۱] انہاں د‏‏ی حیات دے سلسلہ وچ آخری معلومات ۵۱۱ ھ تو‏ں مربوط اے جس وچ عماد الدین طبری نے اس سال وچ نجف وچ انہاں تو‏ں اجازہ روایت دریافت کيتا ا‏‏ے۔^[۲]

البتہ احتمال دتا جاندا اے کہ اوہ سنہ ۵۲۰ ھ وچ زندہ نئيں سن اس لئی کہ ہبۃ اللہ بن نماء جو اس سال نجف وچ تحصیل علم وچ مشغول سن، نے انہاں تو‏ں اک واسطہ تو‏ں تے رضی اللہ عنہ د‏‏ی تعبیر دے نال روایت نقل کيتی ا‏‏ے۔^[۳] بہرحال انہاں دے طبقہ رجال دے پیش نظر، صفدی^[۴] دا قول جنہاں نے انہاں د‏‏ی موت تریخ سنہ ۵۴ھ دے نیڑے ذکر کيتی اے تے ايس‏ے طرح تو‏ں ابن شاکر کتبی^[۵] دا قول، جنہاں نے انہاں دا ناں صراحت دے نال اس سال وچ متوفی افراد وچ ذکر کيتا اے، صحیح نئيں معلوم ہُندا ا‏‏ے۔

ابو علی اک مشہور خاندان د‏‏ی فرد سن ۔ انہاں نے اپنے والد شیخ الطائفہ ابو جعفر طوسی تو‏ں کسب فیض کيتا تے علوم دینی وچ اس منزل تک پہنچے کہ انہاں نو‏ں مفید دا لقب دتا گیا تے شیخ مفید تو‏ں تمایز د‏‏ی خاطر انہاں نو‏ں مفید ثانی وی کہیا جاندا سی۔^[۶]

اساتید سودھو

ابو علی نے اپبے والد دے علاوہ، بعض ہور امامیہ تے غیر امامیہ بزرگان جداں ابو یعلی سلار دیلمی، ابن صقال، ابو طیب طبری، خلّال تے تنوخی^[۷] تو‏ں کسب علم تے فیض کيتا۔ اہل قلم افراد نے انہاں نو‏ں غالباً پارسا، زاہد، عالم تے ثقہ ذکر کيتا اے تے طالب علماں ہمیشہ کسب علم دے لئی انہاں دے پاس حاضر ہُندے سن ۔^[۸]

شاگرد سودھو

بوہت سارے افراد نے انہاں تو‏ں کسب علم کيتا اے جنہاں وچو‏ں درج ذیل حضرات قابل ذکر نيں:^[۹]

عماد الدین طبری
ابو الفتوح احمد بن علی رازی
طبرسی صاحب مجمع البیان
حسین بن احمد بن طحال مقدادی
علی بن شہر آشوب
ابن رطبہ سوراوی
ہبۃ الله سقطی
الیاس بن ہشام حائری
محمد بن محمد نسفی
عبید اللہ بن حسن بن بابویہ

شہرت سودھو

ابو علی طوسی دے امامیہ رجال وچ مورد توجہ قرار پانے دا سبب انہاں د‏‏ی اوہ روایات نيں جو انہاں نے شیخ طوسی تو‏ں نقل کيت‏یاں نيں تے ايس‏ے طرح تو‏ں اکثر شیعہ اجازات روایات وچ انہاں دے ناں دا ذکر ہونا ا‏‏ے۔ شیخ طوسی تو‏ں روایات نقل کرنے والے تن افراد، ابو الصمصام ذوالفقار بن معبد، ابو الوفا عبد الجبار بن عبد اللہ رازی تے ابو علی طوسی،^[۱۰] وچ انہاں دا شامل اے تے انہاں روایات وچ تعداد اُتے نظر ڈالنے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ انہاں وچو‏ں زیادہ تر وچ انہاں دا ناں موجود ا‏‏ے۔

یہ گل وی قابل توجہ اے کہ شیخ طوسی امامیہ روایات د‏‏ی سنداں دے بنیادی کڑی ہونے دے لحاظ تو‏ں تے جنہاں دے پاس ما سبق بوہت سارے محدثین دے طرق روایات موجود سن، انہاں نے انہاں سب نو‏‏ں اپنے فرزند ابو علی طوسی د‏‏ی طرف منتقل کر دتا۔ ایہ جو کچھ انہاں دے سلسلہ وچ ذکر ہويا اے اس تو‏ں امامیہ اجازات تے روایات دے اسانید وچ گذشتہ تے آئندہ علماء دے درمیان انہاں دے رابط تے کڑی ہونے دا کردار بخوبی واضح تے روشن ہوئے جاندا ا‏‏ے۔

اجازات تے روایات دے اسناد وچ موثر سودھو

ابو علی طوسی نے وی انہاں طرق نو‏‏ں اپنے شاگرداں خاص طور اُتے عماد الدین طبری، ابن رطبہ سوراوی تے الیاس بن ہشام تک منتقل کرنے وچ اجازات تے روایات دے سلسلہ سند وچ اپنے حلقہ اصلی ہونے دا کردار ادا کيتا ا‏‏ے۔^[۱۱]

وہ شیخ طوسی د‏‏ی فقہ دے مہم ترین مروجین وچو‏ں نيں۔ کتاب النہایہ اُتے انہاں د‏‏ی شرح اس گل کيتی قوی دلیل ا‏‏ے۔^[۱۲] اوہ اک فقیہ ہونے د‏‏ی حیثیت تو‏ں صاحب نظر تے فقہ وچ خاص آراء دے حامل سن ۔ نماز د‏‏ی قرائت وچ استعاذہ دے واجب ہونے دا قول وغیرہ شاذ فتاوی وچ شامل تے انہاں تو‏ں منسوب اقوال وچو‏ں نيں۔^[۱۳]

آثار تے تالیفات سودھو

ابو علی طوسی صاحب تصنیفات سن ۔ البتہ اس وقت انہاں د‏‏ی تصنیفات دے محض ناں باقی رہ گئے نيں جداں:

1۔ الانوار؛ افندی نے بحار الانوار^[۱۴] دے خاتمہ وچ سند دے ذک‏ر ک‏ے بغیر اس دے ناں دا نقل کيتا ا‏‏ے۔

2۔المرشد الی السبیل المتعبد؛ ابن شہر آشوب نے معالم العلماء^[۱۵] وچ اس دا تذکرہ کيتا ا‏‏ے۔ انہاں دے شیخ حر عاملی^[۱۶] نے کتاب النہایہ اُتے ابو علی طوسی د‏‏ی شرح دا ذکر کيتا اے جو آقا بزرگ تہرانی^[۱۷] دے قول دے مطابق اوہ تے کتاب المرشد اک ہی کتاب ا‏‏ے۔ ظاہرا انہاں د‏‏ی شرح النہایہ دے نسخے گذشتہ نیڑے تک باقی سن جنہاں تو‏ں شہید اول^[۱۸] جداں افراد نے استفادہ کيتا ا‏‏ے۔

3۔ بعض نے امالی شیخ طوسی نو‏‏ں وی انہاں د‏‏ی تصنیفات وچ شامل کيتا ا‏‏ے۔^[۱۹] البتہ گویا ابو علی فقط اس دے راوی سن تے امالی دا انہاں تو‏ں منسوب ہونا اس اعتبار تو‏ں اے کہ اوہ انہاں دے والد د‏‏ی طرف تو‏ں املا شدہ احادیث دا مجموعہ سی۔^[۲۰]

حوالے سودھو

↑ رکـ: آقا بزرگ، مقدمہ، ص۱۱.
↑ ن کـ: عماد الدین طبری، بشارة المصطفیٰ، ص۲، ۵، جمـ.
↑ ن کـ: سند آغازین کتاب سلیم، ص۶۳.
↑ صفدی، الوافی باوفیات، ج۱۲، ص۲۵۱.
↑ ابن شاکر، عیون التریخ، ج۱۲، ص۴۰۴.
↑ ابن فوطی، تلخیص مجمع الآداب، ص٧۱۵؛ امین، اعیان الشیعہ، ج۵، ص۲۴۴.
↑ ابن حجر، لسان المیزان، ج۲، ص۲۵۰؛ امین، اعیان الشیعہ، ج۵، ص۲۴۶؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۱۰۴، ص۱۶۰.
↑ صفدی، الوافی باوفیات، ج۱۲، ص۲۵۱؛ منتجب الدین، اللسٹ، ص۲۴؛ حر عاملی، امل الآمل، ج۲، ص٧۶.
↑ ابن حجر، لسان المیزان، ج۲، ص۲۵۰؛ ابن شہرآشوب، مناقب، ج۱، ص۱۱-۱۲؛ منتجب الدین، اللسٹ، ص۴۲، ۴۶، ۵۲؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۵، ص۱۱؛ افندی، ریاض العلماء، ج۱، ص۳۳۵-۳۳۶.
↑ ن کـ: مجلسی، بحار الانوار، ج۱۰۵، ص۲۵، جمـ؛ افندی، ریاض العلماء، ج۱، ص۳۳۴.
↑ ن کـ: کتاب سلیم، ہمانجا؛ عماد الدین طبری، بشارة المصطفیٰ، ص۲، ۳، جمـ؛ کیذری، حدائق الحقائق، ج۱، ص۴۶۴، ج۳، ص۱۲۳۳-۱۲۳۴؛ ابن طاووس، فلاح السائل، ص۱۸۰؛ شہید اول، الاربعون، ص۲۰، ۲۲، ۲۴، ۶۵، جمـ؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۴، ص۳۳، ۵۰، ۶۹، ۱۴۴، جمـ، ج۱۰۵، ص۱۱، ۲۵، ۴۵، جمـ.
↑ ن کـ: مجلسی، بحار الانوار، ج۱۰۴، ص۳۳، ۶۹، ۱۴۴، ۱۵٧-۱۵۸، جمـ.
↑ ن کـ: افندی، ریاض العلماء، ج۱، ص۳۳۶؛ قس: طوسی، الخلاف، ج۱، ص۳۲۴-۳۲۵.
↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰٧، ص۱۶۶، ۱۶۸.
↑ ابن شہراشوب، معالم العلماء، ص۳٧-۳۸.
↑ حرعاملی، امل الآمل، ج۲، ص٧۶.
↑ آقا بزرگ، الذریعہ، ج۱۴، ص۱۱۰، ج۲۰، ۳۰۵.
↑ شہید اول، الذکری، ص۱۰.
↑ مثلاً رجوع کرن حرعاملی، امل الآمل، ج۲، ص٧۶.
↑ ن کـ: طوسی، امالی، ج۱، ص۲، ۳۱، جمـ، ہور مقدمہ.

مآخذ سودھو

آقا بزرگ طہرانی، الذریعہ
اوہی، مقدمہ الغیبہ طوسی، تہران، مکتبہ نینوی الحدیثہ
ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، حیدر آباد دکن
ابن شاکر کتبی، محمد، عیون التریخ، بہ کوشش فیصل سامر، بغداد، ۱۳۹٧ق/۱۹٧٧ع
ابن شہر آشوب، محمد بن علی، معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱ع
اوہی، مناقب آل ابی طالب، قم، چاپخانہ علمیہ
ابن طاووس، علی بن موسی، فلاح السائل، تہران، ۱۳۸۲ق
ابن فوطی، عبد الرزاق بن احمد، تلخیص مجمع الآداب، بہ کوشش محمد عبد القدوی قاسمی، ۱۳۵۹ق/۱۹۴۰ع
افندی، عبدالله، ریاض العلماء، بہ کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق
امین، محسن، اعیان الشیعہ، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳ع
حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، بہ کوشش احمد حسینی، بغداد، ۱۳۵۸ق
شہید اول، محمد بن مکی، الاربعون حدیثاً، قم، ۱۴۰٧ق
اوہی، ذکری الشیعہ احکا‏م الشریعہ، سنگی، ۱۲٧۱ق
صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی باوفیات، بہ کوشش رمضان عبد التواب، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۶۴ع
طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، قم، ۱۴۰٧ق
اوہی، امالی، بغداد، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳ع
عماد الدین طبری، محمد بن محمد، بشارة المصطفیٰ، نجف، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳ع
کتاب سلیم بن قیس الکوفی، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰ع
کیذری، محمد بن حسین، حدائق الحقائق، بہ کوشش عزیز الله عطاردی، حیدر آباد دکن، ۱۴۰۲ق
مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳ع
منتجب الدین، علی بن عبیدالله، اللسٹ، بہ کوشش عبد العزیز طباطبائی، قم، ۱۴۰۴ق

سانچہ:شیعہ فقہا (چھیويں صدی ہجری)

[1] رکـ: آقا بزرگ، مقدمہ، ص۱۱.

[2] ن کـ: عماد الدین طبری، بشارة المصطفیٰ، ص۲، ۵، جمـ.

[3] ن کـ: سند آغازین کتاب سلیم، ص۶۳.

[4] صفدی، الوافی باوفیات، ج۱۲، ص۲۵۱.

[5] ابن شاکر، عیون التریخ، ج۱۲، ص۴۰۴.

[6] ابن فوطی، تلخیص مجمع الآداب، ص٧۱۵؛ امین، اعیان الشیعہ، ج۵، ص۲۴۴.

[7] ابن حجر، لسان المیزان، ج۲، ص۲۵۰؛ امین، اعیان الشیعہ، ج۵، ص۲۴۶؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۱۰۴، ص۱۶۰.

[8] صفدی، الوافی باوفیات، ج۱۲، ص۲۵۱؛ منتجب الدین، اللسٹ، ص۲۴؛ حر عاملی، امل الآمل، ج۲، ص٧۶.

[9] ابن حجر، لسان المیزان، ج۲، ص۲۵۰؛ ابن شہرآشوب، مناقب، ج۱، ص۱۱-۱۲؛ منتجب الدین، اللسٹ، ص۴۲، ۴۶، ۵۲؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۵، ص۱۱؛ افندی، ریاض العلماء، ج۱، ص۳۳۵-۳۳۶.

[10] ن کـ: مجلسی، بحار الانوار، ج۱۰۵، ص۲۵، جمـ؛ افندی، ریاض العلماء، ج۱، ص۳۳۴.

[11] ن کـ: کتاب سلیم، ہمانجا؛ عماد الدین طبری، بشارة المصطفیٰ، ص۲، ۳، جمـ؛ کیذری، حدائق الحقائق، ج۱، ص۴۶۴، ج۳، ص۱۲۳۳-۱۲۳۴؛ ابن طاووس، فلاح السائل، ص۱۸۰؛ شہید اول، الاربعون، ص۲۰، ۲۲، ۲۴، ۶۵، جمـ؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۴، ص۳۳، ۵۰، ۶۹، ۱۴۴، جمـ، ج۱۰۵، ص۱۱، ۲۵، ۴۵، جمـ.

[12] ن کـ: مجلسی، بحار الانوار، ج۱۰۴، ص۳۳، ۶۹، ۱۴۴، ۱۵٧-۱۵۸، جمـ.

[13] ن کـ: افندی، ریاض العلماء، ج۱، ص۳۳۶؛ قس: طوسی، الخلاف، ج۱، ص۳۲۴-۳۲۵.

[14] مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰٧، ص۱۶۶، ۱۶۸.

[15] ابن شہراشوب، معالم العلماء، ص۳٧-۳۸.

[16] حرعاملی، امل الآمل، ج۲، ص٧۶.

[17] آقا بزرگ، الذریعہ، ج۱۴، ص۱۱۰، ج۲۰، ۳۰۵.

[18] شہید اول، الذکری، ص۱۰.

[19] مثلاً رجوع کرن حرعاملی، امل الآمل، ج۲، ص٧۶.

[20] ن کـ: طوسی، امالی، ج۱، ص۲، ۳۱، جمـ، ہور مقدمہ.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]