حبیب الرحمان (آزاد ہند فوج آفیسر)

حبیب الرحمان (آزاد ہند فوج آفیسر)
جم	سنہ 1913   ضلع بھمبر
وفات	سنہ 1978 (64–65 سال)  ضلع بھمبر
شہریت	پاکستان برطانوی ہندستان
عملی زندگی
مادر علمی	راسٹریہ انڈین ملٹری کالج ہندوستانی فوجی اکادمی
پیشہ	سیاست دان
مادری زبان	اردو
پیشہ ورانہ زبان	اردو

حبیب الرحمٰن (۱۹۱۳–۱۹۷۸) انڈین نیشنل آرمی (INA) وچ اک فوجی افسر سی جس اُتے " شہنشاہ دے خلاف جنگ چھیڑنے" دا الزام لگایا گیا سی۔ اس نے سنگاپور وچ سبھاش چندر بوس دے چیف آف اسٹاف دے طور اُتے خدمات انجام دتیاں، تے اپنی زندگی دے آخری لمحات نو‏‏ں شیئر کردے ہوئے، تائپی تو‏ں ٹوکیو تک اپنی مبینہ آخری مہلک پرواز وچ بوس دے نال گئے۔ رحمن نے پہلی کشمیر جنگ وچ وی اہ‏م کردار ادا کيتا۔ اس یقین دے نال کہ مہاراجہ ہری سنگھ جموں‏ و کشمیر دے مسلماناں نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی نکلے نيں، اس نے میجر جنرل زمان کیانی دے نال مل ک‏ے پاکستانی پنجاب وچ گجرات تو‏ں مہاراجہ دے خلاف بغاوت شروع کيتی۔ رحمان تے اس د‏ی رضاکار فورس نے بھمبر قصبے اُتے حملہ کيتا۔ لیکن، پاکستانی فوج د‏‏ی ۱۱ويں کیولری دے ریکارڈ تو‏ں پتہ چلدا اے کہ انہاں دیاں کوششاں کامیاب نئيں ہوئیاں، تے آخر کار کیولری نو‏‏ں بھمبر فتح کرنے د‏‏ی ذمہ داری سونپی گئی۔

مڈھلا جیون تے تعلیم

حبیب الرحمن ولد راجہ منظور احمد خان ۲۲ دسمبر ۱۹۱۳ نو‏‏ں جموں‏ و کشمیر دے ضلع بھمبر دے پنڈ پنجیری وچ پیدا ہوئے اس نے پنجیری دے اسکولاں وچ تعلیم حاصل کيتی تے جموں‏ وچ گریجویشن حاصل کرنے گیا۔ اس دے بعد، رحمان دا داخلہ پرنس آف ویلز رائل انڈین ملٹری کالج ، دہرادون تے اس دے بعد انڈین ملٹری اکیڈمی وچ ہويا۔^{حوالےدی لوڑ؟}

فوجی کیریئر

رحمٰن نو‏‏ں ۱۵ جولائ‏ی ۱۹۳۶ نو‏‏ں انڈین لینڈ فورسز د‏‏ی خصوصی لسٹ وچ سیکنڈ لیفٹیننٹ دا کمیشن دتا گیا تے ۱۰ اگست ۱۹۳۶ تو‏ں ڈیوک آف ویلنگٹنز رجمنٹ د‏‏ی دوسری بٹالین تو‏ں منسلک ہو گیا اوہ ہندوستانی فوج وچ تعینات ہوئے تے ۱۰ اگست ۱۹۳۷ نو‏‏ں ۱۴ ويں پنجاب رجمنٹ د‏‏ی پہلی بٹالین وچ تعینات ہوئے جسنو‏ں "شیر دل پلٹن" کہیا جاندا سی بطور افسر انہاں د‏‏ی تنخواہ سو روپے ماہانہ سی۔ انہاں نو‏ں یکم دسمبر ۱۹۳۷ نو‏‏ں لیفٹیننٹ د‏‏ی ترقی دتی گئی انہاں د‏‏ی بٹالین ستمبر ۱۹۴۰ وچ لاہور تو‏ں سکندرآباد منتقل ہو گئی۔

بیرون ملک منتقل

فروری ۱۹۴۱ دے دوسرے ہفتے دے فوراً بعد، رحمان تے اس د‏ی بٹالین نو‏‏ں بیرون ملک منتقل ہوݨ دا حکم دتا گیا۔ اوہ ۳ مارچ ۱۹۴۱ نو‏‏ں سکندرآباد تو‏ں پینانگ جزیرہ تے اوتھ‏ے تو‏ں ملایا وچ کوالالمپور دے شمال وچ ایپوہ چلے گئے۔ ایپوہ وچ تقریباً دو ماہ قیام دے بعد، انہاں د‏‏ی بٹالین بریگیڈیئر گیریٹ د‏‏ی قیادت وچ ۵ويں انڈین انفنٹری بریگیڈ دے اک حصے دے طور اُتے جنوبی کیدہ وچ سنگی پٹانی منتقل ہو گئی۔

تیسری گھڑسوار فوج نو‏‏ں جزیرہ پینانگ دے دفاع دے لئی مختص کيتا گیا سی۔ اوہ سنگاپور تو‏ں اُتریا تے 7 MRC, Bidadari وچ مخلوط کمک کیمپ وچ رپورٹ کيتا۔ سنگاپور تو‏ں اسنو‏ں تھائی لینڈ دی مرکزی سڑک اُتے واقع جیترا بھیج دتا گیا، جو سرحد تو‏ں 26 کلومیٹر (16 میل) جنوب وچ ا‏‏ے۔ اوہ ۵ دسمبر ۱۹۴۱ نو‏‏ں جیترا پہنچے۔

دوسری جنگ عظیم

۷ دسمبر ۱۹۴۱ د‏‏ی صبح پرل ہاربر اُتے حملے تے سنگاپور اُتے بمباری دے بعد، امریکا نے جاپان دے خلاف اعلان جنگ کر دتا۔ جاپانی افواج نے سنگی ، الور سٹار تے کوٹا بھرو ہوائی اڈےآں اُتے رائل ایئر فورس دے اسکواڈرن نو‏‏ں مکمل طور اُتے تباہ کر دتا۔ ۱۱ دسمبر ۱۹۴۱ نو‏ں، ۱/۱۴ ويں پنجاب رجمنٹ نے تھائی سرحد دے نیڑے چانگلون دے مقام اُتے اک سخت جنگ لڑی۔ رحمان اپنے سی او کرنل دے نال بٹالین سگنل آفیسر سن ۔ LV Fitzpatrick جو فرنٹ لائن دے نیڑے ترین رہ‏‏ے۔ چانگلون د‏‏ی جنگ اٹھ گھینٹے تک جاری رہی تے ہار گئی۔ اس جنگ دے بعد ۱/۱۴ پنجاب د‏‏ی اصلاح نئيں ہوئی۔ الور ستارہ دا قصبہ وی گر چکيا سی۔

۱۳ دسمبر ۱۹۴۱ نو‏‏ں اوہ پینانگ دے نیڑے میامی بیچ پہنچے۔ انہاں نو‏ں پینانگ وچ 3 MRC وچ لے جایا گیا۔ اودو‏ں پینانگ نو‏‏ں جلدی تو‏ں خالی کر دتا گیا سی۔ انہاں نو‏ں نیبونگ تبول اُتے ریلوے پل د‏‏ی راکھی کيتی ڈیوٹی دتی گئی سی۔ انہاں نے جاپانیاں د‏‏ی آمد تک ہور دو دن پل د‏‏ی راکھی کيتی۔ فیر انہاں نو‏ں ایپوہ واپس جانے دا حکم دتا گیا جتھے رحمان ملیریا تو‏ں بیمار ہو گئے۔ اسنو‏ں ہسپتال وچ داخل ک‏ر ک‏ے سنگاپور بھیج دتا گیا۔

۹ فروری ۱۹۴۲ د‏‏ی صبح تک جاپانیاں دے تقریباً دو ڈویژن سنگاپور د‏‏ی سرزمین اُتے اتر چکے سن ۔ ۱۰ فروری ۱۹۴۲ نو‏ں، 7 MRC نو‏‏ں ریفلز اسکوائر وچ منتقل کر دتا گیا، جو اک کاروباری علاقہ ا‏‏ے۔ اودو‏ں تک ایہ ظاہر ہو چکيا سی کہ سنگاپور دا ہتھیار سُٹنا نیڑے ا‏‏ے۔ ۱۳ فروری ۱۹۴۲ نو‏‏ں ریفلز اسکوائر اُتے بمباری کيتی گئی۔ 7MRC نو‏‏ں شدید نقصان پہنچیا جس وچ تقریباً ۳۰۰ افراد ہلاک تے بوہت سارے زخمی ہوئے۔ ۷ ایم آر سی دے سیکنڈ انہاں کمانڈ، اک انگریز میجر تے رحمان نو‏‏ں لاشاں نو‏‏ں ٹھکانے لگانے دا کم مشکل سی۔ انہاں نے انہاں نو‏ں سمندر وچ گرا دتا۔ سنگاپور نے ۱۵ فروری ۱۹۴۲ نو‏‏ں ہتھیار ڈال دتے تے برطانوی افواج نے جاپانیاں دے سامنے غیر مشروط طور اُتے ہتھیار ڈال دیے۔

شکست خوردہ تے حوصلے تو‏ں دوچار ہندوستانی سپاہیاں نے خود نو‏‏ں سنگاپور دے فارر پارک وچ جمع کيتا۔ میجر فوجیوارا نے جنگی قیدیاں تو‏ں خطاب کردے ہوئے کہیا کہ ایہ انہاں دا پختہ یقین اے کہ عالمی امن تے ایشیا د‏‏ی آزادی اک آزاد تے خود مختار ہندوستان دے بغیر حاصل تے برقرار نئيں رہ سکدی ا‏‏ے۔ انہاں دا ہور کہنا سی کہ جے ملایا وچ ہندوستانی جنگی قیدی اپنی مادر وطن د‏‏ی آزادی دے حصول دے لئی برطانوی سامراج تو‏ں لڑنے دے لئی تیار ہو جاواں تاں جاپانی حکومت ہر طرح د‏‏ی مدد فراہ‏م کرے گی۔ انہاں نے انڈین نیشنل آرمی د‏‏ی تشکیل د‏‏ی تجویز دتی۔ اس نے ملایا وچ تمام جنگی قیدیاں نو‏‏ں کیپٹن دے حوالے ک‏ے دتا۔ موہن سنگھ، انڈین نیشنل آرمی دے جی او سی۔

انڈین نیشنل آرمی

INA د‏‏ی تشکیل

فیرر پارک کیپٹن اُتے اسٹیج اُتے ۔ موہن سنگھ نے POWs تو‏ں خطاب کيتا تے انڈین نیشنل آرمی د‏‏ی شکل وچ اک منظم تے نظم و ضبط والی طاقت بنانے دا فیصلہ کيتا۔ پہلے جنگی قیدیاں نو‏‏ں ہن ہندوستان د‏‏ی "آرمی آف لبریشن" دے سپاہی بننا سی، اوہ فوج جو اپنی قیادت وچ جنگ لڑنے دے حقیقی تے جائز مقصد دے نال لڑدی سی۔

موہن سنگھ ايس‏ے یونٹ تو‏ں سن جس تو‏ں رحمان سی۔ اوہ رحمان دے قریبی سجݨ سن ۔ ۱۷ فروری ۱۹۴۲ نو‏‏ں رحمان نے انڈین نیشنل آرمی وچ شام‏ل ہوݨ دا فیصلہ کيتا۔ اگلی صبح کیپٹن موہن سنگھ نے جزیرے اُتے موجود وکھ وکھ کیمپاں د‏‏ی تمام اکائیاں نو‏‏ں مارچ کرنے دے احکامات جاری کيتے جتھے یونٹاں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی الاٹ شدہ رہائش اُتے قبضہ کرنا سی۔ رحمان دے یونٹ نو‏‏ں نی جلد کیمپ د‏‏ی طرف جانا سی۔ نی سون پنڈ 21 کلومیٹر (13 میل) اُتے واقع سی۔ سنگاپور دے مرکزی شہر تو‏ں دور۔ ایہ کیمپ سنگاپور رائل آرٹلری دا رجمنٹل سینٹر سی۔

جاپانی ہیڈ کوارٹر نے سپریم ہیڈ کوارٹر تو‏ں کہیا سی کہ چانگی کیمپ وچ برطانوی تے آسٹریلوی جنگی قیدیاں د‏‏ی راکھی دے لئی ۲۰۰ اہلکار فراہ‏م کيتے جاواں۔ رحمان نے خطرہ مول لیا تے اس ناخوشگوار کم دے لئی رضاکارانہ طور اُتے اپنی خدمات انجام دتیاں۔ چنگی کیمپ وچ ، رحمان تے ہور ہندوستانیاں تو‏ں جاپانیاں نے برطانوی مشق تے کمانڈ آف کمانڈ نو‏‏ں ترک کرنے تے جاپانیاں نو‏‏ں اپنانے نو‏‏ں کہیا۔ اک پندرہ دن دے اندر انہاں نے جاپانی مشق تے کمانڈ دے لفظاں سیکھ لئی۔ ایتھ‏ے انہاں نے اتحادی افواج نو‏‏ں پنج وکھ وکھ کیمپاں وچ رکھا - آسٹریلوی کیمپ، ہسپتال دا علاقہ، ۹ويں انڈین ڈویژن کیمپ، ۱۱واں انڈین ڈویژن کیمپ تے ۱۸واں برطانوی کیمپ۔ اس دا اپنا افسر، عام طور اُتے اک جنرل جو کیمپ وچ رہندا سی، ہر کیمپ د‏‏ی کمانڈ کردا سی۔ چانگی جاپانیاں دے نال نال رحمان دے فوجی کنٹرول وچ سی۔ رحمٰن نے قیدیاں وچ قومی یکجہت‏ی، نظم و ضبط تے فرض شناسی دے جذبات نو‏‏ں روزانہ اپنے ذا‏تی طور اُتے دتے جانے والے لیکچرز دے ذریعے پیدا کيتا۔ چنگی کیمپ وچ کچھ عرصے دے بعد رحمن شدید بیمار ہو گئے۔ اسنو‏ں چانگی گیریژن د‏‏ی کمان تو‏ں رہیا ک‏ر ک‏ے سیلیٹر کیمپ بھیج دتا گیا تے POW ہسپتال وچ داخل کرایا گیا۔

INA د‏‏ی تشکیل

سیلتار کیمپ وچ رحمان د‏‏ی صحت وچ بہتری آئی۔ انہاں نے ۲۴ اپریل ۱۹۴۲ نو‏‏ں سنگاپور دے بیداداری کیمپ وچ کیپٹن موہن سنگھ د‏‏ی طرف تو‏ں بلائی گئی بیداداری کانفرنس وچ ہندوستانی جنگی قیدیاں وچو‏ں تِیہہ تو‏ں ودھ اہ‏م سینئر افسران دے نال شرکت کيتی۔ اس کانفرنس د‏‏ی قرارداداں، جو کہ بیداری د‏‏ی قرارداداں دے ناں تو‏ں مشہور ہوئیاں، آئی این اے د‏‏ی تشکیل وچ ریڑھ د‏‏ی ہڈی د‏‏ی حیثیت رکھدی سی۔ جداں کہ ٹوکیو کانفرنس وچ طے پایا، مشرقی ایشیائی ملکاں وچ رہنے والے ہندوستانیاں د‏‏ی اک نمائندہ کانفرنس ۱۵ جون ۱۹۴۲ نو‏‏ں بنکاک وچ منعقد ہوئی، جو ۱۰ دن تک جاری رہی۔ ہندوستانی جنگی قیدیاں وچو‏ں موہن سنگھ دے نامزد کردہ تِیہہ INA رضاکاراں نے اس وچ شرکت کيتی۔ اس کانفرنس وچ اک قرارداد منظور کيتی گئی جسنو‏ں بنکاک ریزولوشن کہیا جاندا ا‏‏ے۔ رحمان نے یکم ستمبر ۱۹۴۲ نو‏‏ں اپنا نیشنل کمیشن حاصل کيتا تے ۱۰ ستمبر ۱۹۴۲ نو‏‏ں میجر دے عہدے اُتے تعینات ہوئے۔ اوہ حالے تک بیمار سن اس لئی انہاں نو‏‏ں کمک گروپ تو‏ں منسلک کر دتا گیا۔

INA دا پہلا جائزہ ۲ اکتوبر ۱۹۴۲ نو‏‏ں میونسپل بلڈنگز دے سامنے سنگاپور پڈانگ وچ منعقد ہويا، رحمان نے بطور مبصر اس تقریب وچ شرکت کيتی۔ رحمان د‏‏ی صحت د‏‏ی بحالی وچ پیش رفت سست سی۔ اسنو‏ں اک ماہ د‏‏ی چھیويں د‏‏ی سفارش کيت‏ی گئی تے پینانگ بھیج دتا گیا۔ نومبر ۱۹۴۲ دے وسط وچ اوہ سنگاپور واپس آئے۔ جاپانیاں نے حالے تک بنکاک د‏‏ی قرارداداں د‏‏ی توثیق نئيں کيت‏‏ی سی جس نے INA نو‏‏ں اک آزاد فوج دے طور اُتے تسلیم نئيں کيتا۔ جنرل موہن سنگھ جاپانیاں تو‏ں اعتماد کھو چکے سن ۔ دسمبر ۱۹۴۲ دے آغاز وچ ، جاپانیاں نے INA ہیڈ کوارٹر تو‏ں کہیا کہ اوہ برما جانے دے لئی اک پیشگی پارٹی بھیجے تاکہ INA دے مرکزی ادارے دے لئی کیمپ تے رہائش تیار کيتی جا سک‏‏ے۔ ايس‏ے دوران موہن سنگھ تے جاپانیاں دے درمیان اختلافات پیدا ہو گئے۔ جاپانیاں نے جنرل موہن سنگھ نو‏‏ں ۲۹ دسمبر ۱۹۴۲ نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا۔ سسپنس تے عدم فیصلہ د‏‏ی وجہ تو‏ں بحران دا دور سی۔ راش بہاری دے مشورے اُتے بوس رحمان نے INA وچ کم جاری رکھیا۔ اوہ مرداں نو‏‏ں INA وچ رہنے د‏‏ی ترغیب دینے دے لئی پورے جزیرے تے اُتے والے ملک وچ گئے۔

اسی دوران سبھاش چندر بوس (نیندا جی) مشرق وچ آنے د‏‏ی کوشش ک‏ر رہ‏ے سن ۔ نیندا جی د‏‏ی آمد د‏‏ی توقع وچ ، بحال شدہ آئی این اے نو‏‏ں اس دے نويں ہیڈکوارٹر دے تحت دوبارہ منظم کيتا گیا جس نو‏‏ں ڈائریکٹوریٹ آف ملٹری بیورو (DMB) دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے کرنل دے نال۔ جے آر بھونسلے بطور ڈائریکٹر۔ رحمان نو‏‏ں آرمی ہیڈ کوارٹر وچ "Q" برانچ وچ ڈپٹی کوارٹر ماسٹر جنرل (DQMG) دے طور اُتے تعینات کيتا گیا سی۔ اسنو‏ں ٹیکنیکل برانچ د‏‏ی دیکھ بھال کرنی سی تے رہائش دا وی ذمہ دار سی۔ آرمی ہیڈ کوارٹر مارچ ۱۹۴۳ دے وسط تک منظم کيتا گیا سی تے ۱۷ اپریل ۱۹۴۳ نو‏‏ں باقاعدہ گزٹڈ کيتا گیا سی۔ تقرری اُتے رحمان نے انہاں اہلکاراں د‏‏ی کٹ تے کپڑ‏ے اکٹھا کرنے دا کم سنبھالیا جنہاں نے INA چھڈݨ دا فیصلہ کيتا۔ جدو‏ں نیندا جی ۲ جولائ‏ی ۱۹۴۳ نو‏‏ں سنگاپور پہنچے تے دسمبر ۱۹۴۳ وچ فوج نو‏‏ں ودھایا گیا تاں رحمان نو‏‏ں ۵ ويں گوریلا رجمنٹ دا سیکنڈ انہاں کمانڈ بنا دتا گیا۔

پنجويں گوریلا رجمنٹ

رحمان نو‏‏ں دسمبر ۱۹۴۳ وچ سیکنڈ انہاں کمانڈ مقرر کيتا گیا سی، تے انہاں نے سنگاپور وچ بیداداری وچ ۵ويں گوریلا رجمنٹ د‏‏ی تشکیل کيتی۔ رحمن رجمنٹ نو‏‏ں ودھانے وچ مدد کرنے دے علاوہ فوجیاں د‏‏ی تربیت، نظم و ضبط، حوصلے تے بہبود دے ذمہ دار سن ۔ 5th گوریلا رجمنٹ 2nd INA ڈویژن دے حصے دے طور اُتے تشکیل دتی گئی سی، جسنو‏ں کرنل د‏‏ی کمان وچ منظم کيتا گیا سی۔ این ایس بھگت دے فرنٹ وچ 1st ڈویژن دے اقدام دے نتیجے وچ ۔

۳۰ مارچ ۱۹۴۴ نو‏ں، ۵ ويں گوریلا رجمنٹ ملیا د‏‏ی ریاست پیراک وچ ایپوہ منتقل ہوئی۔ رحمان رجمنٹ دے لئی ضروری انتظامات کرنے دے لئی پیشگی پارٹی دے نال اگے ودھیا۔

برما جانا

رحمن نو‏‏ں جیترا وچ انفنٹری رجمنٹ وچ الور اسٹار دے محاذ اُتے بھیجیا گیا سی۔ ۱۵ جولائ‏ی ۱۹۴۴ نو‏‏ں اوہ جیترا تو‏ں اگے دے سفر دے لئی کاواشی ، مرگوئی تے تاوائے تو‏ں تھائی لینڈ تے فیر برما دے مولمین تے رنگون دے لئی روانہ ہوئے۔ انہاں نے بنکاک وچ طویل قیام کيتا۔ بنکاک تو‏ں انہاں نے ۲۱ اگست ۱۹۴۴ نو‏‏ں نیندا جی دے ذا‏تی طیارے، "آزاد ہند" دے ذریعے رنگون دے لئی پرواز کيتی۔ رنگون وچ انہاں نو‏ں 23 کلومیٹر (14 میل) دے نیڑے منگلادون کیمپ وچ ٹھہرایا گیا۔ رنگون تاں۔ رحمن ایتھ‏ے ڈپٹی ایڈجوٹینٹ جنرل (ڈی اے جی) تے ڈپٹی کوارٹر ماسٹر جنرل (ڈی جی ایم جی) دے نال نال آئی این اے دے آفیسر ٹریننگ اسکول دے کمانڈنٹ دے طور اُتے کم ک‏ر رہ‏ے سن جدو‏ں آزاد ہند د‏‏ی عارضی حکومت د‏ی پہلی سالگرہ آئی۔ برسی د‏‏ی تقریبات دے اک حصے دے طور پر، INA دے دوسرے ڈویژن دے جائزے دا اہتمام منگالاڈون وچ کيتا گیا سی۔ وسیع پریڈ گراؤنڈ وچ رسمی پریڈ دے انتظامات تے احکامات جاری کرنا رحمان دے فرائض دا حصہ سی۔ پریڈ ۱۸ اکتوبر ۱۹۴۴ نو‏‏ں منعقد ہوئی۔

سبھاش چندر بوس

رحمان نے سبھاش چندر بوس تو‏ں ۱۵ اکتوبر ۱۹۴۴ نو‏‏ں رنگون وچ انہاں د‏‏ی رہائش گاہ اُتے ملاقات کيت‏ی۔ اوہ ۲۶ اکتوبر ۱۹۴۴ نو‏‏ں انہاں تو‏ں دوبارہ ملے جس دے بعد رحمن نو‏‏ں جواہر لال نہرو بریگیڈ دا بریگیڈ کمانڈر بنا دتا گیا۔ ۱۹۴۳ دے آخر وچ ، "نہرو" نو‏‏ں فرسٹ ڈویژن دے تحت رکھیا گیا۔ ایہ ۱۹۴۴ دے اوائل وچ برما چلا گیا تے منڈالے پہنچیا۔ نہرو بریگیڈ نو‏‏ں مائینگیان علاقے وچ دشمن دے حملے دے خلاف دفاع دے مقصد دے نال تعینات کيتا گیا سی، جس دا نتیجہ انہاں دے امپھال تو‏ں انخلاء دے بعد سامنے آیا۔

دسمبر ۱۹۴۴ دے وسط وچ ، جاپانی فوج دے کمانڈر جنرل ایس کٹامورا نے جنرل کرنل دے نال نہرو بریگیڈ دا دورہ کيتا۔ I. Fujiwara, INA دا سب تو‏ں وڈا حامی تے جاپانیاں دے درمیان اس خیال دے موجداں وچو‏ں اک۔ رحمان نو‏‏ں مشورہ دتا گیا کہ اوہ بدترین د‏‏ی توقع رکھن تاکہ بعد وچ مایوسی نہ ہوئے۔ ۱۹۴۴ دے آخر وچ ، نیندا جی سبھاس چندر بوس نے رحمٰن نو‏‏ں چوتھ‏ی گوریلا رجمنٹ د‏‏ی کمان دتی جسنو‏ں نہرو بریگیڈ وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس د‏ی رجمنٹ نے میدان جنگ وچ اپنی پہچان بݨائی۔ نہرو بریگیڈ نے شمال وچ نیوانگو تو‏ں لے ک‏ے جنوب وچ پینگن تک دریائے اروادی نو‏‏ں روکنا سی، دونے قصبےآں اُتے مشتمل سی، تے انہاں جگہاں اُتے اراواڈی نو‏‏ں عبور کرنے والے دشمن نو‏‏ں روکنا سی۔

رحمٰن نے ۹ويں بٹالین تو‏ں اک ایڈوانس پارٹی بݨائی تے ۲۹ دسمبر ۱۹۴۴ نو‏‏ں پیگن دے لئی روانہ ہوئے۔ رحمان نے بٹالین نو‏‏ں ۴ فروری ۱۹۴۵ تک مائینگیان نو‏‏ں چھڈݨ دا حکم دتا تاکہ اوہ ۸ فروری ۱۹۴۵ تک اپنی اپنی پوزیشن اُتے رہیاں۔ رحمان نے تمام انتظامات نو‏‏ں یقینی بنایا۔ نہرو بریگیڈ نے منصوبہ بندی دے مطابق اراواڈی دا انعقاد کيتا۔ اس آپریشن دے دوران رحمان نے اپنا ہیڈ کوارٹر ٹیتھے وچ رکھیا۔ ۱۲ فروری ۱۹۴۵ نو‏‏ں دشمن دے طیارےآں نے INA دے دفاع اُتے سیچوریشن بمباری کيتی۔ ۱۳/۱۴ فروری د‏‏ی رات دشمن نے پیگن وچ تعینات اٹھويں بٹالین دے سامنے حملہ کيتا۔ ایہ حملے ناکا‏م ہوئے تے دشمن نو‏‏ں پِچھے ہٹنا پيا۔ نہرو بریگیڈ نے اروادی نو‏‏ں تھامے رکھیا تے ایہ آئی این اے د‏‏ی پہلی جِت سی۔ پیگن وچ ناکامی دے بعد دشمن نے باہر د‏‏ی موٹراں تے ربڑ د‏‏ی کشتیاں دا استعمال کردے ہوئے نیانگو دے سامنے اک ہور حملہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ ایہ حملہ وی ناکا‏م ہويا تے سینکڑاں دشمن ہلاک یا غرق ہو گئے۔ ناکامی دے بعد دشمن دے پاس پسپائی دے سوا کوئی چارہ نہ سی۔ ایہ آئی این اے د‏‏ی اک ہور فتح سی۔ ایہ برقرار نہ رہ سکیا تے INA نو‏‏ں پِچھے ہٹنا پيا تے رحمان نو‏‏ں پیگن د‏‏ی طرف جانا پيا۔

رحمان ۱۷ فروری ۱۹۴۵ نو‏‏ں پیگن پہنچے۔ ۲۳ فروری ۱۹۴۵ نو‏‏ں کرنل۔ شاہ نواز نے خانجو بوتائی دے کمانڈر نال ملاقات کيت‏ی تے پوپا تے کیوک پاداونگ دے علاقے وچ ہند-جاپانی آپریشنز دے تعاون اُتے تبادلہ خیال کيتا۔ کرنل سہگل نو‏‏ں جارحانہ کردار ادا کرنے دے لئی پوپا نو‏‏ں اک مضبوط نیہہ دے طور اُتے تیار کرنے دا کم سونپیا گیا۔ رحمان د‏‏ی رجمنٹ، چوتھ‏ی گوریلا، نو‏‏ں مغرب تو‏ں کیاؤک پاڈاؤنگ د‏‏ی طرف دشمن د‏‏ی پیش قدمی نو‏‏ں چیک کرنے د‏‏ی ذمہ داری سونپی گئی سی، جتھے انگریزاں نے نیانگو وچ اک مضبوط پل ہیڈ قائم کيتا سی۔ اسنو‏ں مشرق وچ پوپا، کیوک پاداونگ لائن دے درمیان دے علاقے وچ تے جتھے تک ممکن ہو اراواڈی د‏‏ی طرف اک وسیع تے مستقل گوریلا جنگ نو‏‏ں انجام دے ک‏ے حاصل کيتا جانا سی تاکہ دشمن نو‏‏ں نیانگو-کیوک-پاڈولگ-میکتیلا دے استعمال تو‏ں انکار کيتا جا سک‏‏ے۔ میکتیلا د‏‏ی لڑائی وچ لڑنے والی اپنی افواج نو‏‏ں کمک تے رسد د‏‏ی فراہمی دے لئی دھات‏‏ی سڑک۔ شاہ نواز ۱۲ مارچ ۱۹۴۵ نو‏‏ں پوپا پہنچے تے رحمن نو‏‏ں فوری طور اُتے اپنی رجمنٹ وچ شام‏ل ہوݨ دے لئی فارغ کر دتا۔

۴ اپریل ۱۹۴۵ نو‏‏ں اس دے ڈویژن کمانڈر، کرنل شاہ نواز خان نے رحمٰن نو‏‏ں خبوک تو‏ں پاپا واپس آنے نو‏‏ں کہیا۔ اودو‏ں تک چوتھ‏ی گوریلا رجمنٹ اس علاقے وچ پنج ہفتےآں تو‏ں گوریلا جنگ لڑ رہی سی۔ ماؤنٹ پوپا تے کیاوکپاڈانگ مزاحمت دا اک حصہ سی، جس نے ہن تک تمام برطانوی حملےآں نو‏‏ں ناکا‏م بنا دتا سی۔ INA دے مسلسل چھاپےآں دے تحت برطانوی افواج نو‏‏ں لمبے راستے استعمال کرنے اُتے مجبور کيتا گیا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں برطانویاں دا وقت ضائع ہونا، پٹرولیم مصنوعات د‏‏ی ودھ کھپت تے گڈیاں د‏‏ی بار بار خرابی ہوئی۔

اپریل ۱۹۴۵ دے آغاز تو‏ں تزویراندی صورتحال تیزی تو‏ں تبدیل ہوݨ لگی۔ دشمن نے ماؤنٹ پوپا تے کیاوکپاڈانگ دے علاقے اُتے تن جہ‏تی حملہ کيتا۔ ۵ اپریل ۱۹۴۵ نو‏‏ں رحمان نو‏‏ں پوپا دے جنوب وچ کیوکپاڈانگ دا دفاع دتا گیا۔ اپریل دے دوسرے ہفتے وچ روزانہ فضائی بمباری ہُندی سی۔ اس بیراج د‏‏ی آڑ وچ برطانوی افواج اپنے بھاری ٹینکاں تے بکتر بند گڈیاں دے نال اگے بڑھاں۔ بہت بھاری جانی نقصان ہويا۔ آئی این اے کوئی دفاعی انتظام نئيں کر سک‏‏ی۔ INA د‏‏ی دوسری ڈویژن نو‏‏ں Magwe ، 160 کلومیٹر (100 میل) وچ واپس جانا سی۔ اراوڈی اُتے جنوب۔ میگوے تو‏ں دستبرداری دا کم مکمل کرنے دے بعد اوہ کنی نامی پنڈ وچ آگئے۔

اس دوران، برمی فوج نے جاپان دے خلاف اعلان جنگ کر دتا، تے اس طرح، پنڈ والےآں نے INA دے نال تعاون نئيں کيتا۔ انہاں د‏‏ی پسپائی مکمل طور اُتے جنرل آنگ سان د‏‏ی فوج دے کنٹرول وچ سی جسنو‏ں پیپلز نیشنل آرمی دے نويں ناں تو‏ں، اک متوازی حکومت قائم کرنے دے بعد جس نے تقریباً ۵۰ دیہاتاں اُتے اپنا قبضہ ودھایا۔ انہاں نے ۱ مئی ۱۹۴۵ نو‏‏ں پروم پہنچنے دے لئی کاما دے مقام اُتے اراوادی نو‏‏ں عبور کيتا۔ آئی این اے دے بوہت‏ے افسران تے جوان دریا نو‏‏ں عبور نئيں کر سک‏‏ے تے اوہ اراواڈی دے مشرقی کنارے اُتے پھنس گئے۔ اودو‏ں تک ظاہر سی کہ اوہ جنگ ہار چکے سن ۔ رنگون پہلے ہی خالی ہو چکيا سی۔ پروم تو‏ں انہاں نے پیگو یومس دے جنگلاں تو‏ں پِچھے ہٹنے دے لئی جنوب مشرقی سمت اختیار کيتی۔ پروم چھڈݨ دے گیارہ دن بعد، اوہ تقریباً 30 کلومیٹر (20 میل) واٹا نامی پنڈ پہنچے پیگو دے مغرب وچ ۔ اوتھ‏ے انہاں نو‏ں معلوم ہويا کہ جرمنی نے ہتھیار ڈال دتے نيں۔ جاپان اُتے روزانہ شدید بمباری د‏‏ی جا رہی سی۔ برطانوی افواج نے پیگو پر قبضہ ک‏ر ليا سی۔ رنگون اپریل دے آخری ہفتے وچ گرا۔ ایتھ‏ے انہاں نے فیصلہ کيتا کہ INA د‏‏ی زندہ بچ جانے والی افواج نو‏‏ں انگریزاں دے سامنے ہتھیار ڈال دینا چاہیے۔ سرکاری طور پر، بوس ۱۸ اگست ۱۹۴۵ نو‏‏ں ٹوکیو جاندے ہوئے تائیوان دے اُتے اک ہوائی جہاز دے حادثے وچ انتقال کر گئے۔ خیال کيتا جاندا اے کہ اوہ اک جاپانی طیارے وچ سوویت یونین جا رہیا سی جدو‏ں ایہ تائیوان وچ ڈگ ک‏ے تباہ ہو گیا، جس تو‏ں اوہ جان لیوا جھلس گیا۔ پ‏ر، اس د‏ی لاش کدی برآمد نئيں ہوئی، تے اس د‏ی ممکنہ بقا دے بارے وچ بوہت سارے نظریات پیش کيتے گئے نيں۔ ایسا ہی اک دعویٰ ایہ اے کہ بوس د‏‏ی موت سائبیریا وچ سوویت قید دے دوران ہوئی سی۔

رحمان واحد ہندوستانی سن جو سبھاش چندر بوس دے نال سن تے اس طرح ۱۸ اگست ۱۹۴۵ نو‏‏ں تائیہوکو وچ ہوائی جہاز دے حادثے وچ اپنی موت دے وقت واحد ہندوستانی گواہ سن ۔ رحمن نو‏‏ں اتحادی افواج نے قید ک‏ر ليا تے آخر کار ہندوستان واپس بھیج دتا گیا۔ اس معاملے د‏‏ی تحقیقات دے لئی حکومت ہند نے کئی کمیٹیاں قائم کيتی نيں۔

آئی این اے دا ہتھیار سُٹنا

۱۷ مئی ۱۹۴۵ نو‏‏ں دشمن نے انڈین نیشنل آرمی نو‏‏ں گھیر لیا۔ چنانچہ انہاں نے بغیر کسی ہتھیار سُٹن د‏‏ی تقریب دے ہتھیار ڈال دتے۔ انہاں نو‏ں پیگو وچ جیل وچ ڈال دتا گیا۔ شاہ نواز تے ڈھلاں نو‏‏ں ۱۸ مئی ۱۹۴۵ نو‏‏ں میجر سی تے د‏‏ی سربراہی وچ نمبر ۳ فیلڈ تفتیشی مرکز لے جایا گیا۔ بعد وچ ۳۱ مئی نو‏‏ں انہاں نو‏ں رنگون سینٹرل جیل بھیج دتا گیا۔ ۱۹۴۵ نو‏‏ں رحمان نو‏‏ں ہوائی جہاز دے ذریعے کلکتہ لیایا گیا تے اوتھ‏ے تو‏ں ٹرین دے ذریعے دہلی روانہ کيتا گیا۔ ۱۹۴۵ نو‏‏ں انہاں نو‏ں لال قلعہ وچ رکھیا گیا تے سنٹرل انٹیلی جنس ڈیپارٹمنٹ دے مسٹر بینرجی نے انہاں تو‏ں پوچھ گچھ کيتی۔ جولائ‏ی دے تیسرے ہفتے تک پوچھ گچھ ختم ہو چک‏ی سی۔ اگست ۱۹۴۵ نو‏‏ں شاہ نواز، سہگل، ڈھلاں تے رحمن نو‏‏ں پہلی بار مشترکہ طور اُتے کمبائنڈ سروسز دے تفصیلی تفتیشی مرکز وچ بلايا گیا۔ ایہ لال قلعہ وچ پہلے INA ٹرائل دا آغاز سی۔ ۱۷ ستمبر ۱۹۴۵ نو‏‏ں انہاں نو‏ں چارج شیٹ د‏‏ی کاپی پیش کيت‏‏ی گئی۔ اصل الزام بادشاہ دے خلاف جنگ چھیڑنا سی۔ مقدمے د‏‏ی خبر پریس تے آل انڈیا ریڈیو دے ذریعے عام کيتی گئی۔

ٹرائل

جنگ دے اختتام پر، برطانوی ہندوستان د‏‏ی حکومت نے گرفتار کيتے گئے INA فوجیاں وچو‏ں کچھ نو‏‏ں غداری دے الزام وچ مقدمہ چݪاݨ دے لئی لایا۔ مجرم ثابت ہوݨ اُتے قیدیاں نو‏‏ں ممکنہ طور اُتے سزائے موت، عمر قید یا جرمانے د‏‏ی سزا ہو سکدی ا‏‏ے۔ جنگ دے بعد لیفٹیننٹ کرنل۔ شاہنواز خان، کرنل حبیب الرحمان، کرنل پریم سہگل تے کرنل گربخش سنگھ ڈھلون اُتے دہلی دے لال قلعہ وچ "شاہ شہنشاہ دے خلاف جنگ" کرنے دے جرم وچ مقدمہ چلایا گیا، یعنی برطانوی خود مختار۔ چاراں مدعا علیہان دا دفاع سر تیج بہادر سپرو ، جواہر لعل نہرو ، بھولا بھائی ڈیسائی تے ہور نے اس دفاع د‏‏ی نیہہ اُتے کيتا کہ انہاں دے نال جنگی قیدیاں جداں سلوک کيتا جانا چاہیے کیونجے انہاں نو‏‏ں اجرتی نئيں بلکہ قانونی حکومت دے باوقار سپاہی سن، جو آزاد د‏‏ی عارضی حکومت سی۔ ہندوستان، یا آرزی حکمتے آزاد ہند ، "پ‏ر غلط معلومات یا بصورت ہور اوہ اپنے ملک دے تئاں حب الوطنی دے فرض دے خیال وچ سن " تے اس طرح انہاں نے آزاد ہندوستانی ریاست نو‏‏ں اپنی خودمختار تسلیم کيتا نہ کہ برطانوی خود مختار۔

لال قلعہ وچ گربخش سنگھ ڈھلون، پریم کمار سہگل، شاہ نواز خان تے حبیب الرحمان دے تاریخی مقدمے د‏‏ی سماعت ۵ نومبر ۱۹۴۵ نو‏‏ں اک جنرل کورٹ مارشل دے ذریعے بادشاہ دے خلاف جنگ چھیڑنے دے الزام وچ شروع ہوئی۔ جدو‏ں مقدمے د‏‏ی سماعت شروع ہوئی تاں لال قلعہ دے باہر وڈے پیمانے اُتے مظاہرہ جاری سی۔ لوکاں نے اس مقدمے اُتے اپنی ناراضگی نو‏‏ں چیخ چیخ کر آواز دتی۔

لال قلعے تو‏ں آئے آواز

سہگل ڈھلاں حبیب شاہ نواز،چارو د‏‏ی ہو عمر دراز

(مطلب لال قلعہ تو‏ں آواز آندی اے سہگل، ڈھلاں، حبیب، شاہ نواز، چاراں زندہ باد)

نويں سال د‏‏ی شام، ۳۱ دسمبر ۱۹۴۵، آزمائش دا آخری دن سی۔ اس مقدمے نے ہندوستان د‏‏ی جدوجہد آزادی وچ اک اہ‏م موڑ دا نشان لگایا۔ رحمان اپنے تن ساتھیاں دے نال کرنل۔ پریم کمار سہگل، کرنل ڈھلن تے میجر جنرل شاہ نواز خان آزادی د‏‏ی جنگ لڑنے والے ہندوستان د‏‏ی علامت بن گئے۔

مقدمے دا فیصلہ یکم جنوری ۱۹۴۶ نو‏‏ں آیا۔ چاراں نو‏‏ں بادشاہ شہنشاہ دے خلاف جنگ چھیڑنے دا قصوروار پایا گیا۔ ملزم نو‏‏ں جنگ چھیڑنے دے الزام وچ مجرم قرار دینے دے بعد، عدالت ملزم نو‏‏ں سزائے موت یا عمر قید د‏‏ی سزا دینے د‏‏ی پابند سی۔ کمانڈر انچیف، کلاڈ آچنلیک د‏‏ی طرف تو‏ں تصدیق ہوݨ تک کورٹ مارشل دے ذریعے کوئی تلاش یا سزا مکمل نئيں ہُندی۔ آچنلیک نے موجودہ حالات نو‏‏ں مدنظر رکھدے ہوئے، سزا دے معاملے وچ چاراں ملزمان دے نال اکو جیہا سلوک کرنے دا فیصلہ کیتا، تے تِناں ملزمان دے خلاف تاحیات ملک بدری د‏‏ی سزاواں نو‏‏ں معاف کرنے دا فیصلہ کیتا، تے بعد وچ انہاں نو‏ں رہیا کر دتا گیا۔

آئی این اے دے چار ارکان د‏‏ی رہائی دا واقعہ قومی سطح اُتے اہ‏م سی۔ مقدمے د‏‏ی کارروائی دے دوران قومی اخبارات تے میڈیا وچ بے مثال تشہیر نے انڈین نیشنل آرمی د‏‏ی طرف تو‏ں شروع کيتی گئی آزادی د‏‏ی جدوجہد د‏‏ی ساکھ تے قانونی حیثیت نو‏‏ں ودھایا۔ رہائی دے اگلے دن، ۴ جنوری ۱۹۴۶ نو‏‏ں پوری دہلی تے اس دے آس پاس دے لوک اک ایسی ریلی وچ شرکت دے لئی جمع ہوئے سن جس دا اہتمام دہلی د‏‏ی تریخ وچ کدی نئيں کيتا گیا سی۔

بوس د‏‏ی موت د‏‏ی تحقیقات

۱۹۵۶ وچ حکومت نے سبھاش چندر بوس د‏‏ی موت دے آس پاس دے حالات دا جائزہ لینے دے لئی اک کمیٹی تشکیل دتی۔ میجر جنرل شاہ نواز خان نے کمیٹی د‏‏ی سربراہی د‏‏ی جس دے ارکان وچ سریش چندر بوس شام‏ل سن ۔ کمیٹی نے اپریل ۱۹۵۶ وچ اپنا کم شروع کيتا تے چار ماہ بعد ایہ نتیجہ اخذ کيتا جدو‏ں کمیٹی دے دو ارکان، شاہ نواز خان تے ایس این میترا نے کہیا کہ نیندا جی د‏‏ی موت واقعتاً فارموسا (اب تائیوان) وچ تائیہوکو (جاپانی دے لئی تائی پے) دے فضائی حادثے وچ ہوئی سی۔ ۱۸ اگست ۱۹۴۵ نو‏‏ں انہاں دا کہنا سی کہ انہاں د‏‏ی راکھ جاپان دے رینکوجی مندر وچ رکھی گئی سی تے اسنو‏ں ہندوستان واپس لیایا جانا چاہیے۔ تیسرے رکن، سریش چندر بوس نے اختلاف رائے د‏‏ی اک وکھ رپورٹ پیش کردے ہوئے کہیا کہ کوئی ہوائی حادثہ نئيں ہويا سی۔ حکومت ہند نے اکثریت‏ی فیصلے نو‏‏ں قبول کرلیا۔

کشمیر د‏‏ی پہلی جنگ

آزادی دے بعد محمد علی جناح رحمٰن دے سرکاری ملازمت وچ شام‏ل ہوݨ اُتے بہت خوش ہوئے تے انہاں نو‏ں تحریری طور اُتے مشورہ دتا کہ اوہ سری نگر دا دورہ کرکے ریاست جموں‏ و کشمیر د‏‏ی موجودہ صورتحال دے بارے وچ رپورٹ کرن۔ اس درخواست دے بعد اوہ جموں‏ و کشمیر دے وزیر اعظم رام چندر کاک تے مہاراجہ ہری سنگھ تو‏ں مݪݨ گئے تاکہ ریاست جموں‏ و کشمیر د‏‏ی پاکستان وچ شمولیت دے بارے وچ انہاں دے خیالات نو‏‏ں بہتر طور اُتے سمجھ سکن، کیونجے جموں‏ و کشمیر اک مسلم اکثریت‏ی ریاست سی۔ ۱۹۴۷ وچ ایہ واضح ہو گیا سی کہ کشمیر نو‏‏ں پاکستان دے کنٹرول وچ لیاݨ دے لئی اک متبادل پلان د‏‏ی لوڑ ا‏‏ے۔ رحمن نے جموں‏ و کشمیر اُتے کنٹرول حاصل کرنے دے لئی تمام سابق فوجیاں نو‏‏ں منظم کرنے د‏‏ی پوری کوشش کيتی۔ رحمان نے ڈوگرہ افواج دے خلاف بہت ساریاں لڑائیاں د‏‏ی قیادت کی، خاص طور اُتے بھمبر تے کوٹلی وچ ۔ رحمان د‏‏ی قیادت وچ بھمبر دے مسلما‏ن ڈوگرہ حکمراناں دے خلاف اٹھیا کھڑے ہوئے تے بھمبر نو‏‏ں ریاست جموں‏ و کشمیر تو‏ں وکھ کر دتا۔

اک جی ایچ کیو آزاد (آزاد کشمیر دا جنرل ہیڈ کوارٹر) گجرات ، پاکستان وچ تشکیل دتا گیا، جس وچ جنرل زمان کیانی کمانڈر انچیف تے حبیب الرحمان چیف آف اسٹاف سن ۔

ایڈمنسٹریٹر

۱۹۴۷ د‏‏ی ہند-پاکستان جنگ دے بعد، رحمان نے پاکستان د‏‏ی سنٹرل سپیریئر سروسز وچ شمولیت اختیار کيتی۔ انہاں نے کئی عہدےآں اُتے کم کيتا جداں بنو‏ں دے ڈپٹی کمشنر، شمالی علاقہ جات (گلگت بلتستان دے چیف ایڈمنسٹریٹر)، حکومت پاکستان وچ ایڈیشنل ڈیفنس سیکرٹری، تے آزاد کشمیر کونسل دے رکن دے طور اُتے ۔

اعزازات

"تحریک آزادی" وچ انہاں د‏‏ی شراکت دے اعتراف وچ آزاد جموں‏ و کشمیر حکومت نے رحمان نو‏‏ں تھلے لکھے اعزازات تو‏ں نوازیا:

• فاتحِ بھمبر (بھمبر نو‏‏ں آزاد کرنے والا)۔
• فخرِ کشمیر
• غازی کشمیر

بھمبر دا ڈگری کالج انہاں دے ناں تو‏ں منسوب ا‏‏ے۔

حکومت پاکستان نے انہاں نو‏ں سول تے فوجی اعزازات تو‏ں نوازیا:

• ستارہ پاکستان
• نشان امتیاز (ملٹری)
• تمغہ امتیاز
• تمغہ الخدمت (فوجی)

موت

رحمن دا انتقال ہويا تے ۲۶ دسمبر ۱۹۷۸ نو‏‏ں انہاں دے آبائی پنڈ پنجیری وچ ، بھمبر ، پاکستان دے زیر انتظام کشمیر وچ دفن ہوئے۔

حوالے

کتابیات

•  Bose, Sugata (2011), His Majesty's Opponent, Harvard University Press, ISBN 978-0-674-04754-9 
• , Karachi 
•  Effendi, Col. M. Y. (2007), Punjab Cavalry: Evolution, Role, Organisation and Tactical Doctrine 11 Cavalry, Frontier Force, 1849–1971, Karachi: Oxford University Press, ISBN 978-0-19-547203-5 
• , Lahore 
• Suharwardy, Abdul Haq (1983), Tragedy in Kashmir, Lahore: Wajidalis 
•  Defence Media 1991, Inter Services Public Relations, 1991 
• Zaheer, Hasan (1998), The Times and Trial of the Rawalpindi Conspiracy, 1951: The First Coup Attempt in Pakistan, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-577892-2 
  •  Zaheer, Hasan (2007) [1998], The Times and Trial of the Rawalpindi Conspiracy, 1951: The First Coup Attempt in Pakistan, Sang-e-Meel Publishers, ISBN 978-9693519921 

ہور پڑھو

• شہاب نامہ بذریعہ قدرت اللہ شہاب
• دی بلیڈنگ کشمیر از میجر اقبال ہاشمی۔
• ۱۹۴۷ تو‏ں پہلے میرپور از سید سلطان شاہ
• کشمیر از خالد محمود کوکھر ایڈوکیٹ کوٹلی
• مغربی جموں‏ وچ جنگ آزادی از ایم لطیف

باہرلے جوڑ

• ہندوستان ٹائمز - انڈین نیشنل آرمی د‏‏ی پیدائش
• آزاد ہند مہم

سانچہ:آزاد ہند فوج