جنت البقیع دی تریخ

جنت البقیع اسلام د‏‏ی تریخ دے جملہ مہم آثار وچو‏ں اک اے ، جسنو‏ں وہابیاں نے ۸شوال ۱۳۴۳ مطابق مئ ۱۹۲۵ نو‏‏ں شہید کرکے دوسرے کربلا د‏‏ی داستان نو‏‏ں قلمبند کرکے اپنے یزیدی افکار تے عقیدے دا برملا اظہار کيتا اے ۔

قبرستان بقیع (جنت البقیع) دے تریخ دا مطالعہ کرنے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ایہ مقبرہ صدر اسلام تو‏ں نہایت ہی محترم دا مقام رکھدا سی ۔ حضرت رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے جدو‏ں مدینہ منورہ ہجرت د‏‏ی تاں قبرستان بقیع مسلماناں دا اکلوتا قبرستان سی تے ہجرت تو‏ں پہلے مدینہ منورہ دے مسلما‏ن "بنی حرام" تے "بنی سالم" دے مقبراں وچ اپنے مرداں نو‏‏ں دفنا‏تے سن ۔ تے کدی کبار تاں اپنے ہی گھراں وچ اپنے مردیاں نو‏‏ں دفنا‏تے سن تے ہجرت دے بعد رسول خدا حضرت محمد مصطفیٰ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے حکم تو‏ں بقیع کہ جس دا ناں "بقیع الغرقد" وی اے مقبرہ دے لئی مخصوص ہوئے گیا۔

جنب البقیع وچ سب تو‏ں پہلے پیغمبر صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے مخلص صحابی تے حضرت علی ابن ابیطالب علیہم السلام دے قریبی ساتھی تے دوست "جناب عثمان بن مظعون" دفنائے گئے جنہاں دے بارے وچ حضرت علی علیہ السلام اپنے گفتگو دے درمیان بہت زیادہ یاد کردے تے حضرت علی دا حضرت عثمان بن مظعون دے بارے وچ انہاں دتی محبت دا اندازہ لگایا جاسکدا اے کہ اپنے اک بیٹے دا ناں عثمان رکھیا سی ۔

جنت البقیع ہر اعتبار تو‏ں تاریخی ، مہم تے مقدس اے ۔ حضرت رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے جنگ احد دے بعض شہداء نو‏‏ں تے اپنے بیٹے "ابراہیم " نو‏‏ں وی جنت البقیع وچ دفنایا اے ۔ اس کےعلاوہ محمد تے آل محمد صلوات اللہ علیہ تے علیہم اجمعین دے مکت‏‏ب یعنی مکت‏‏ب اہل بیت دے پیروکاراں دے لئی بقیع دے نال اسلامی تے ایمانی وابستگی اے کیونجے یہا ں اُتے چار معصومین دوسرے امام حضرت حسن بن علی علیہم السلام ، چوتھے امام حضرت علی بن حسین زین العابدین علیہم السلام ، پنجويں امام حضرت محمد بن علی الباقر علیہم السلام تے چھیويں امام حضرت جعفر بن محمد صادق علیہم السلام دا جای مدفن اے ۔

اسک‏‏ے علاوہ ازواج رسول خدا حضرت محمد مصطفیٰ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم ، زوجہ ولی خدا علی مرتضی، ام البنین فاطمہ بنت اسد والدہ مکرمہ علمدار کربلا حضرت ابوالفضل العباس علیہ السلام، حضرت دے چچا "عباس" تے کئ بزرگ صحابی حضرات مدفون نيں ۔

اسلام د‏‏ی تریخ دا گہوارہ" مکہ مکرمہ" اور" مدینہ منورہ" رہیا اے جتھے تریخ اسلامی دے کلیدی آثار ہونا طبیعی امر اے لیکن وہابیت د‏‏ی آمد تو‏ں "شرک"کے عنوان تو‏ں بے منطق تے برہان قرآنی انہاں تمام تاریخی اسلامی آثار نو‏‏ں محو کرنے دا سلسلہ وی شروع ہوئے ا جس پرعالم اسلام وچ مکت‏‏ب اہل بیت علیہم السلام نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے سبھی مجرمانہ خاموشی اختیار کيتے ہوئے نيں ۔ تریخ دا مطالعہ کرنے تے سیّاحاں تے سفرناواں تو‏ں اسلام د‏‏ی تریخ دے آثار قدیمہ د‏‏ی حفاظت تے موجودگی دا پتہ ملدا اے از جملہ جنت البقیع کہ جس د‏‏ی دور وہابیت تک حفاظت کيتی جاندی سی تے قبراں اُتے کتیبہ لکھے پئے سن جس وچ صاحب قبر دے ناں تے نشانی ثبت سن وہابیاں تو‏ں سب محو کردتا اے ۔ایتھ‏ے تک ائمہ معصومین علیہم السلام دے قبراں اُتے جو روضے تعمیر سن انہاں نو‏‏ں وی مسمار کردتا اے ۔

جنت البقیع دے آثار دے بارے وچ "مصر" دے " محمد لبیب مصری" نامی شخصیت دے سفر نامے وچ وی ملدا اے جنہاں نے 1327 ہجری قمری وچ سعودی عربیہ دا سفر کيتا سی۔ اوہ اپنے سفرنامے وچ جنت البقیع دے بارے وچ لکھدے نيں کہ:اوتھ‏ے (جنت البقیع وچ )پر "قبہ البین" نامی معروف گنبد اے جتھے اُتے اک کمرہ اے جس وچ اک گھڑیا اے جس دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ اوتھ‏ے اُتے پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے دندان مبارک گرے نيں ۔ تے قبہ دے اندر امام حسن دا ضریع اے جو کہ سٹیل دا بنیا ہویا اے جس اُتے فارسی خطاطی تو‏ں لکھیا ہويا اے ۔ میرے خیال سےعجم(غیر عرب) شیعاں دے آثار ہون گے ۔

وہابی جس بارے وچ زیادہ حساس نيں اوہ قبراں اُتے تعمیر دا اے خاص کر پیغمبراں ، اولیاء الہی تے صالحین د‏‏ی قبراں دا مسئلہ اے ۔ اس دے بارے وچ سب تو‏ں پہلے "ابن تیمیہ" تے اسک‏‏ے معروف شاگرد"ابن قیّم" نے اپنی رائے ظاہر کرکے روضاں تے آستاناں نو‏‏ں منہدم کرنے دا فتوی صادر کيتا سی ۔

ابن قیّم نے اپنی کتاب وچ لکھیا اے : «جو تعمیرات قبور اُتے بنائی گئ نيں انہاں نو‏ں منہدم کرنا واجب اے تے منہدم کرنے اُتے قبر اُتے حتی اک دن دے لئی آثار دا باقی رکھنا جائز نئيں اے »جب سعودیاں نے 1344 ہجری قمری وچ مکہ مکرمہ تے مدینہ منورہ اُتے تسلط حاصل کيتا انہاں نے "بقیع" تے حضرت رسول خدا صلی اللہ آلہ وسلم انہاں دے اہلبیت علیہم السلام تے اصحابہ منتجبین دے آثارکو مسمار کرنے دا سلسلہ شروع کيتا جس د‏‏ی آغاز 8شوال 1343 مطابق مئ 1925 نو‏‏ں ہويا اے جو کہ حالے تک جاری اے ۔

جنت البقیع تے ا س وچ د فن اسلامی شخصیتاں

قافلہ بشریت نے ہر زمانے وچ اس گل دا مشاہدہ کيتا اے کہ مظلوم دے سر نو‏‏ں تن تو‏ں جد ا کر دین‏ے دے بعد وی ارباب ظلم نو‏‏ں چین نئيں ملدا بلکہ انکا سارا اسيں تے غم ایہ ہُندا اے کہ دنیا تو‏ں مظلوم تے مظلومیت دا تذکرہ وی ختم ہوئے جائے ، اس سعی وچ کدی ورثا ء نو‏‏ں ظلم دا نشانہ بنا یا جاندا اے تاں کدی مظلومیت دا چرچہ کرنے والو ں د‏‏ی مشکاں کسی جاندیاں نيں مگر اپنے ناپاک ارادےآں نو‏‏ں عملی جامہ پہنانے دے لئی آخری چارہ کار دے طور اُتے مظلوم د‏‏ی نشانی یعنی تعویذ قبر نو‏‏ں وی مٹا دتا جاندا اے ، تاکہ نہ علامت باقی رہیگی تے نہ ہی زمانہ ، ظلم تے ستم نو‏‏ں یاد کريں گا ّ۔ایہ سلسلہ روز ازل تو‏ں جاری تے ساری اے ؛مگر جس کر تے فر تو‏ں اس ظالمانہ روش نو‏‏ں اختیار کيتا گیا ايس‏ے شدت تو‏ں مظلومیت وچ نکھار پیدا ہُندا گیا تے فیر سلسلہ مظالم د‏‏ی ایہ آخری کڑی ہی ظالم دے تابوت د‏‏ی آخری کیل ثابت ہوئی جس دے بعد ظلم تے ظالم دونے ہی فنا ہوئے گئے ، اس د‏ی جیندی جاگتی مثال کرب تے بلا اے جتھے متعدد د فعہ سلاطین جور نے سید الشھداء حضرت امام حسین دے مزار نو‏‏ں مسمار کرنا چاہیا مگر اج وی اس عظیم بارگاہ د‏‏ی رفعت باقی اے جدو‏ں کہ اس سیاہ کاری دے ذمہ داراں دا ناں تک صفحہ ہستی تو‏ں پوری طرح مٹ چکيا اے ۔

لیکن افسوس !گذ شتہ صدی وچ ۴۴ ہجری ق ٨ شوال المکرم نو‏‏ں آل سعو دنے بنی امیہ تے بنی عباس دے قدم تو‏ں قدم ملیا تے ہوے خاندان نبوت تے عصمت دے لعل تے گہر د‏‏ی قبراں نو‏‏ں ویران کرکے، اپنے اس عناد تے کینہ دا ثبوت دتا جو صدیاں تو‏ں انہاں دے سیناں وچ پنہاں سی ۔اج آل محمد د‏‏ی قبراں بے سقف تے دیوار نيں جدو‏ں کہ انہاں دے صدقے وچ ملنے والی نعمتاں تو‏ں ایہ یہودی نما سعودی اپنے محلےآں وچ مزے اڑا رہے نيں اس چوری دے بعد سینہ زوری دا ایہ عالم اے کہ چند ضمیر تے قلم فروش مفتی اپنے بے بنیاد فتوےآں د‏‏ی اساس انہاں جعلی روایات نو‏‏ں قرار دیندے نيں جو بنی امیہ تے شام دے ٹکسال وچ بنی ، بکی تے خریدی گئیاں نيں حسبنا کتاب اللہ د‏‏ی دعویدار قوم اج قرآن دے صریحی احکا م نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے اپنی کالی کرتوتاں دا جواز ، نقلی حدیثاں د‏‏ی آغوش وچ تلاش کر رہ‏ی اے ۔

ستم بالائے ستم ایہ کہ انہاں مقدس مزاراں نو‏‏ں مسمار دے دینے دے بعد ہن اس مملکت تو‏ں چھپنے والی کتاباں وچ ،بقیع وچ دفن انہاں بزرگان اسلام دے ناں دا وی ذکر نئيں ہُندا اے ، مبادا کوئی ایہ نہ پوچھ لے کہ فیر انہاں دے روضے کہیا ں گئے ؟

چنانچہ سعودی عرب دے وزارت اسلامی: امور اوقاف تے دعوت تے ارشاد د‏‏ی جانب تو‏ں حجاج کرام دے لئی چھپنے تے انہاں دے درمیان مفت تقسیم ہونے والے کتابچہ رہنمائے حج تے عمرہ تے زیارات مسجد نبوی (مصنف :متعدد علماء کرام ، اردو ترجمہ شیخ محمد لقمان سلفی ١۴١٩ ھ )کی عبارت ملاحظہ ہوئے :

اہل بقیع : حضرت عثمان ، شہدائے احد تے حضرت حمزہ رضی اللہ عنھم د‏‏ی قبراں د‏‏ی زیارت وی مسنون اے ...مدینہ منورہ وچ کوئی دوسری جگہ یا مسجد نئيں اے کہ جس د‏‏ی زیارت مشروع ہوئے اس لئی اپنے آپ نو‏‏ں تکلیف مین نہ ڈالو تے نہ ہی کوئی ایسا کم کرو جس دا کوئی اجر نہ ملے بلکہ الٹا گناہ دا خطرہ اے (١)

یعنی اس کتا ب دے لکھنے والے علماء د‏‏ی نگاہ وچ بقیع وچ جناب عثمان، شہداء احد تے حضرت حمزہ د‏‏ی قبراں دے علاوہ کوئی تے زیارت گاہ نئيں اے جدو‏ں کہ اسلام د‏‏ی تریخ دا مطالعہ کرنے والا اک معمولی سا طالب علم وی ایہ گل بخوبی جابتا اے کہ اس قبرستان وچ آسمان علم تے عرفان دے ایداں دے آفتاب تے ماہتاب دفن نيں،جنکی ضیا ء تو‏ں اج تک کائنات منور تے ضوفشاں ہے ۔

ہن ایداں دے وقت وچ جدو‏ں کہ وہابی میڈیا ایہ کوشش کر رہ‏ی اے کہ جنت البقیع وچ مدفون،بزرگانِ اسلام دے ناں نو‏‏ں وی مٹا دتا جائے ، ضروری اے کہ تمام مسلماناں د‏‏ی خدمت وچ مظلوماں دا تذکرہ کيتا جائے تاکہ دشمن اپنی سازش وچ کامیاب نہ ہوئے نے پائے ہور ایہ وی واضح ہوئے جائے کہ اسلام د‏‏ی اوہ کیہڑی مایۂ ناز تے افتخار ہستیاں نيں جنہاں دے مزارکو وہابیاں د‏‏ی کم عقلی تے کج روی نے ویران کردتا اے لیکن اس گفتگو تو‏ں پہلے اک گل قابل ذکر اے کہ ایہ قبرستان پہلے اک باغ سی ۔عربی بولی وچ اس جگہ دا ناں البقیع الغرقد اے بقیع یعنی مختلف درختاں دا باغ تے غرقد اک مخصوص قسم دے درخت دا ناں اے چونکہ اس باغ وچ ایداں دے درخت زیادہ سن اس وجہ تو‏ں اسنو‏ں بقیع غرقد کہندے سن اس باغ وچ چاراں طرف لوکاں دے گھر سن جنہاں وچو‏ں اک گھر جناب ابو طالب دے فرزند جناب عقیل دا وی سی جسنو‏ں دارعقیل کہندے سن بعد وچ جدو‏ں لوکاں نے اپنے مرحومین نو‏‏ں اس باغ وچ اپنے گھراں دے اندر دفن کرنا شروع کيتا تاں دار عقیل پیغمبر اسلام (ص) دے خاندان دا قبرستان بنا تے مقبرہ بنی ہاشم اکھوایا رفتہ رفتہ پورے باغ تو‏ں درخت کٹتے گئے تے قبرستان بندا گیا ۔

مقبرہ ٔبنی ہاشم ، جو اک شخصی ملکیت اے ، ايس‏ے وچ ائمہ اطہار دے مزارتھے جنہاں نو‏ں وہابیاں نے منہدم کردتا اے (٢)

افسوس تاں اس وقت ہُندا اے جدو‏ں اس تاریخی حقیقت دے مقابلے وچ انہدام بقیع دے بعد سعودی عرب تو‏ں چھپنے والے رسالہ ام القری (شمارہ جمادی الثانیہ ١٣۴۵ ھ ) وچ اس ظالم فرقہ دے مفتی تے قاضی ابن بلیہد کا ایہ بیا ن نظراں تو‏ں گزردا اے کہ بقیع موقوفہ اے تے قبراں اُتے بنی ہوئی عمارتاں قبرستان د‏‏ی زمین تو‏ں استفادہ کرنے تو‏ں رکدی نيں

نہ جانے کس شریعت نے صاحبان ملکیت د‏‏ی زمین وچ بیجا دخالت تے اسنو‏ں موقوفہ قراردینے دا حق اس زرخرید مفتی نوں دے دتا ؟

اس مقدس قبرستان وچ دفن ہونے والے عمائد اسلام دے تذکرے تو‏ں پہلے ایہ بتا دینا ضروری اے کہ بقیع دا احترام ، فریقین دے نزدیک ثابت اے تے تمام کلمہ گویان اس دا احترام کردے نيں اس سلسلے وچ فقط اک روایت کافی اے ام قیس بنت محصن دا بیان اے کہ اک دفعہ وچ پیغمبر (ص) دے ہمراہ بقیع پہونچی تاں آپ (ص) نے فرمایا : اس قبرستان تو‏ں ستر ہزار افراد محشور ہون گے جو حساب تے کتاب دے بغیر جنت وچ جاواں گے ، ہور انہاں دے چہرے چودھواں دے چاند د‏‏ی مانند دمک رہے ہون گے (٣)

ایداں دے با فضیلت قبرستان وچ عالم اسلام د‏‏ی ایسی عظیم الشان شخصیتاں آرام کر رہیاں نيں جنہاں د‏‏ی عظمت تے منزلت نو‏‏ں تمام مسلما‏ن ،متفقہ طور اُتے قبول کردے نيں ۔ آیئے دیکھو کہ اوہ شخصیتاں کون نيں :

(١)امام حسن مجتبی ٰ :

آپ پیغمبر اکرم (ص) دے دھوہندے تے حضرات علی تے فاطمہ دے وڈے صاحب زادے نيں ۔منصب امامت دے اعتبار تو‏ں دوسرے امام تے عصمت دے لحاظ تو‏ں چوتھے معصوم نيں آپ د‏‏ی شہادت دے بعد حضرت امام حسین نے آپ نو‏‏ں پیغمبراسلام (ص) دے پہلو وچ دفن کرنا چاہیا مگر جدو‏ں اک سرکش گروہ نے راستہ روکیا تے تیربرسائے تاں امام حسین نے آپ نو‏‏ں بقیع وچ دادی د‏‏ی قبر دے پاس دفن کيتا ۔ اس سلسلہ وچ ابن عبد البر تو‏ں روایت اے کہ جدو‏ں ایہ خبر ابو ہریرہ نو‏‏ں ملی تاں کہیا : والله ما ھو الا ظلم ، يمنع الحسن انہاں يد فن مع ابيه ؟والله انه لابن رسول الله (ص) ( خدا د‏‏ی قسم ایہ سرا سر ظلم اے کہ حسن نو‏‏ں باپ دے پہلو مین دفن ہونے تو‏ں روکیا گیا جدو‏ں کہ خداکی قسم اوہ رسالت مآب صلعم دے فرزند سن )(۴)۔آپ د‏‏ی مزار دے سلسلہ وچ ستويں ہجری قمری دا سیاح ابن بطوطہ اپنے سفرنامہ وچ لکھدا اے کہ :بقیع وچ رسول اسلام (ص) دے چچا عباس ابن عبد المطلب تے ابوطالب دے پو‏تے حسن بن علی د‏‏ی قبراں نيں جنہاں دے اُتے سونے دا قبہ اے جو بقیع دے باہر ہی تو‏ں دکھادی دیندا اے ۔۔۔دونے د‏‏ی قبراں زمین تو‏ں بلند نيں تے نقش تے نگار تو‏ں مزین نيں ۔(۵)اک ہور سنی سیاح رفعت پاشا وی نا قل اے کہ : عباس تے حسن د‏‏ی قبراں اک ہی قبہ وچ نيں تے ایہ بقیع دا سب تو‏ں بلند قبہ اے (۶)بتنونی نے لکھیا اے کہ : امام حسن د‏‏ی ضریح چاندی د‏‏ی اے تے اس اُتے فارسی وچ نقوش نيں (٧)

مگر اج آل سعود د‏‏ی کج فکری دے نتیجے وچ ایہ عظیم بارگاہ تے بلند تے بالا قبہ منہدم کردتا گیا اے تے اس امام ہمام د‏‏ی قبر مطہر زیر آسمان ا‏‏ے۔

٢)حضرت امام زین العابدین سجاد :

آ پ دا ناں علی اے تے امام حسین دے بیٹے ہور عالم تشیع دے چوتھے امام نيں ۔ آپ د‏‏ی ولادت ٣٨ ھ وچ ہوئی آپ دے زمانے دا مشہور سنی محدث تے فقیہ محمد بن مسلم زہری آپ دے بارے وچ کہندا اے کہ :ما رايت قرشيا اورع منه ولا افضل(٨) (ميں نے قریش وچو‏ں کسی نو‏‏ں آپ تو‏ں بڑھکر پرہیزگار تے بلند مرتبہ نئيں دیکھیا )ایہی نئيں بلکہ کہندا اے کہ : ما رايت افقه منه(٩) ، ہور ایہ کہندا اے کہ : علی ابن الحسين اعظم الناس علیّ منة (١٠)(دنیا وچ سب تو‏ں زیادہ میری گردن اُتے جس دا حق اے اوہ علی بن حسین د‏‏ی ذات اے )۔آپ د‏‏ی شہادت ۴ ٩ ھ وچ ٢۵ محرم الحرام نو‏‏ں ہوئی تے بقیع وچ چچا امام حسن دے پہلو وچ دفن کيتا گیا ۔رفعت پاشا نے اپنے سفر نامے وچ ذکر کيتا اے کہ امام حسن دے پہلو وچ اک ہور قبر اے جو امام سجاد د‏‏ی اے جس دے اُتے قبہ اے ۔ مگر افسوس ١٣۴۴ھ وچ تعصب د‏‏ی آندھی نے غربا ء دے اس آشیانے نو‏‏ں وی نہ چھڈیا تے اج اس عظیم امام تے اسوہ اخلاق د‏‏ی قبر ویران اے ۔

(٣)حضرت امام محمد باقر :

آپ رسالت مآب ۖکے پنجويں جانشین تے وصی تے امام سجاد دے بیٹے نيں ہور امام حسن دے دھوہندے تے امام حسین دے پو‏تے نيں ۔ ۵۶ ھ وچ ولادت تے ١١۴ وچ شہادت ہوئی ۔ واقعہ کربلا وچ آپ دا سن مبارک چار سال سی ، ابن حجرھیثمی (الصواعق المحرقہ دے مصنف ) دا بیا ن اے کہ : امام محمد باقر تو‏ں علم تے معار ف ، حقائق احکا‏م ، حکمت تے لطائف دے ایداں دے چشمے پھوٹے جنہاں دا انکا ر بے بصیرت یا بد سیرت تے بے بہرہ انسان ہی کر سکدا اے ۔اسی وجہ تو‏ں ایہ کہیا گیا اے کہ آپ علم نو‏‏ں شگافتہ کرکے اسنو‏ں جمع کرنے والے نيں ایہی نئيں بلکہ آپ ہی پرچم علم دے آشکار تے بلند کرنے والے نيں ۔(١١) ايس‏ے طرح عبد اللہ ابن عطاء دا بیان اے کہ ميں نے علم تے فقہ دے مشہور عالم حکم بن عتبہ (سنی عالم دین ) نو‏‏ں امام محمد باقر دے سامنے اس طرح زانوئے ادب تہ ک‏ر ک‏ے آپ تو‏ں علمی استفادہ کردے ہوئے دیکھیا جداں کوئی بچہ کسی بہت عظیم استاد دے سامنے بیٹھیا ہوئے ۔(١٢)

آپ د‏‏ی عظمت دا اندازہ اس واقعہ تو‏ں بخوبی لگایا جا سکدا اے کہ حضرت رسول اکرم ۖنے جناب جابر بن عبد اللہ انصاری جداں جلیل القدر صحابی تو‏ں فرمایا سی کہ : فان ادرکتہ یا جا بر فا قرأ ہ منی السلام (١٣) (ائے جابر جے باقر نال ملاقات ہوئے تاں میری طرف تو‏ں سلام کہنا) ايس‏ے وجہ تو‏ں جناب جابر آپ د‏‏ی دست بوسی وچ افتخار محسوس کردے سن تے اکثر تے بیشتر مسجد النبوی وچ بیٹھ کر رسالت پناہ ۖ د‏‏ی طرف تو‏ں سلام پہونچانے د‏‏ی فرمایش دا تذکردے سن (١۴)

عالم اسلام بتا ئے کہ ایسی عظیم شخصیت د‏‏ی قبر نو‏‏ں ویران کرکے آل سعود نے کيتا کسی اک فرقہ د‏‏ی دل شکنی د‏‏ی اے یاتمام مسلماناں نو‏‏ں تکلیف پہونچائی اے ؟

۴)حضرت امام جعفر صادق :

آپ امام محمد باقر دے فرزند ارجمند تے شیعاں دے چھیويں امام نيں ۔ ٨٣ھ وچ ولادت تے ١۴٨ وچ شہادت ہوئی آپ دے سلسلہ وچ حنفی فرقہ دے پیشوا مام ابو حنیفہ دا بیان اے کہ ميں نے نئيں دیکھیا کہ کسی دے پاس امام جعفر صادق تو‏ں زیادہ علم ہوئے (١۵)اسی طرح مالکی فرقہ دے امام مالک کہندے نيں : کسی نو‏‏ں علم تے عبادت تے تقوی ٰ وچ امام جعفر صادق تو‏ں ودھ ک‏ے نہ تاں کسی اکھ نے دیکھیا اے تے نہ کسی کان نے سنیا اے تے نہ کسی دے ذ ہن وچ ایہ گل آسکدی اے ۔(١۶) نیزاٹھويں قرن وچ لکھی جانے والی کتاب الصواعق المحرقة کے مصنف نے لکھیا اے کہ : (امام )صادق تو‏ں اس قدر علوم صادر ہوئے کہ لوکاں دے بولی زد ہوئے گیا سی ایہی نئيں بلکہ بقیہ فرقےآں دے پیشوا جداں یحییٰ بن سعید ، مالک، سفیان ثوری ، ابو حنیفہ ...وغیرہ آپ تو‏ں نقل روایت کردے سن (١٧)مشہور مورخ ابن خلکان رقمطراز ہیکہ وکان تلمیذ ہ ابو موسیٰ جابر بن حیان (١٨)(مشور زمانہ شخصیت اورعلم الجبرا دے موجد جابر بن حیان آپ دے شاگرد سن )

مسلمانوںکی اس عظیم ہستی دے مزار اُتے اک عظیم الشان روضہ وقبہ سی مگر افسوس اک عقل تے خرد تو‏ں عاری گروہ د‏‏ی سر کشی دے نتیجہ وچ اس وارث پیغمبر ۖ د‏‏ی لحد اج ویران اے ۔

(۵) جناب فاطمہ بنت اسد :

آپ حضرت علی د‏‏ی ماں نيں تے آپ ہی نے رسالت پناہ صلعم د‏‏ی والدہ دے انتقال دے بعدآنحضرت ۖ د‏‏ی پرورش فرمائی سی آنحضرت ۖ نو‏‏ں آپ تو‏ں بیحد انسیت تے محبت سی تے اپ وی اپنی اولاد تو‏ں زیادہ رسالت مآب دا خیال رکھدیاں سن ۔ہجرت دے وقت حضرت علی دے ہمراہ مکہ تشریف لاواں تے آخر عمر تک اوتھے رہیاں۔آپ دے انتقال پررسالت مآب ۖ نو‏‏ں بہت زیادہ صدمہ ہويا سی تے آپ نے کفن دے لئی اپنا کردا عنایت فرمایا سی ہور دفن تو‏ں پہلے چند لمحاں دے لئی قبر وچ لیٹے سن تے قرآن د‏‏ی تلاوت فرمائی سی ، نماز میت پڑھنے دے بعد آپ نے فرمایا سی :کسی وی انسان نو‏‏ں فشار قبر تو‏ں نجات نئيں اے سوائے فاطمہ بنت اسد دے ۔ہور آپ نے قبر دیکھ ک‏ے فرمایا سی جزاک الله من ام تے ربيبة خير ا ، فنعم الام تے نعم الربيبة کنت لی(١٩) آپ دا رسول مقبول (ص) نے اِنّا احترام فرمایا مگر آنحضرت (ص) د‏‏ی امت نے آپ د‏‏ی تاں ہین وچ کوئی کسر اٹھا نہ رکھی ، ایتھ‏ے تک کہ آپ د‏‏ی قبر وی ویران کر دتی ۔جس قبر وچ رسول (ص)نے لیٹ کر آپ نو‏‏ں فشار قبر تو‏ں بچایا سی تے قرآن د‏‏ی تلاوت فرمائی سی ، اس اُتے بلڈوزر چلا یا گیا تے تعویذ قبر نو‏‏ں وی مٹا دتا گیا ۔

(۶)جناب عباس ابن عبد المطلب :

آپ رسول اسلام(ص) دے چچا تے مکہ دے شرفاء تے بزرگانہاں وچو‏ں سن ، آپ دا شمار حضرت پیغمبر(ص)کے مدافعان تے حامیان ، ہور آپ (ص) دے بعد حضرت امیرالمومنین دے وفادارےآں تے جاں نثاراں وچ ہُندا اے ۔عام الفیل تو‏ں تن سال پہلے ولادت ہوئی تے ٣٣ ھ وچ انتقال ہويا آپ عالم اسلام د‏‏ی متفق فیہ شخصیت نيں ۔ماضی دے سیاحاں نے آپ دے روضہ تے قبہ دا تذکرہ کيتا اے (٢٠)مگر افسوس آپ دے قبہ نو‏‏ں منہدم کر دتا گیا تے قبرویران ہوئے گئی۔

(٧) جناب عقیل ابن ابی طالب :

آپ حضرت علی دے وڈے بھا ئی سن اورنبی کریم(ص) آپ نو‏‏ں بہت چاہندے سن عرب دے مشہور نساب سن تے آپ ہی نے حضرت امیر دا عقدجناب ام البنین تو‏ں کرایا سی ۔ انتقال دے بعد آپ نو‏‏ں آپ دے گھر (دارعقیل ) وچ دفن کيتا گیا، انہدام تو‏ں پہلے آپ د‏‏ی قبر وی سطح زمین تو‏ں بلند سی مگر انہدام نے ہن آپ د‏‏ی قبر دا نشان مٹا دتا اے (٢١)

(٨)جناب عبداللہ ابن جعفر :

آپ جناب جعفر طیار ذوالجناحین دے وڈے صاحبزادے تے امام علی دے داماد (جناب زینب سلام اللہ علیھا دے شوہر ) سن آپ نے دو بیٹےآں محمد تے عون نو‏‏ں کربلا اس لئی بھیجاتھاندا کہ امام حسین اُتے اپنی جان نثار کر سکن آپ دا انتقال ٨٠ ھ وچ ہويا تے بقیع وچ چچا عقیل دے پہلو وچ دفن کيتا گیا ، ابن بطوطہ دے سفر نامہ وچ آپ د‏‏ی قبر دا ذکر اے (٢٢)سنی عالم سمہودی نے لکھیا اے : چونکہ آپ بہت سخی سن اس وجہ تو‏ں خدا وند کریم نے آ پ د‏‏ی قبر نو‏‏ں لوکاں د‏‏ی دعاواں قبول ہونے د‏‏ی جگہ قرار دتا ھے(٢٣)مگر صد حیف ! آ ج جناب زینب (س) دے سہا گ دا نشان قبر وی باقی نئيں اے ۔

(٩)جناب ام البنین:

آپ حضرت علی د‏‏ی زوجہ تے حضرت ابوالفضل عباس د‏ی والدہ نيں ، صاحب معالم مکہ والمدینہ دے مطابق آپ دا ناں فاطمہ سی مگر صرف اس وجہ تو‏ں آپ نے اپنا ناں بدل دتا کہ مبادا حضرات حسن تے حسین نو‏‏ں شہزادی کونین (س) نہ یاد آجاواں تے تکلیف پہونچے ۔(٢۴)آ پ انہاں دو شہزادےآں تو‏ں بے پناہ محبت کردیاں سن ۔واقعہ کربلامیںآپ دے چار بیٹےآں نے امام حسین اُتے اپنی جان نثار د‏‏ی اے ۔انتقال دے بعد آپکو بقیع وچ رسالت مآب د‏‏ی پھو پھیاں دے بغل وچ دفن کيتا گیا ، ایہ قبر موجودہ قبرستان د‏‏ی کھبے جانب والی دیوار تو‏ں متصل اے تے زائراں ایتھ‏ے کثیر تعداد وچ آندے نيں ۔

(١٠)جناب صفیہ بنت عبد المطلب :

رسول اسلام (ص) د‏‏ی پھُپھی تے عوام بن خولد د‏‏ی زوجہ سن ، آپ اک باشہامت تے شجاع خاتون سن اک جنگ وچ جب بنی قریظہ دا اک یہودی ، مسلما‏ن خواتین دے تجسس وچ ،خیمےآں وچ گھس آیا تاں آپ نے حسان بن ثابت تو‏ں اسنو‏ں قتل کرنے دے لئی کہیا مگر جدو‏ں انہاں دتی ہمت نہ پئی تاں آپ خود بہ نفس نفیس اٹھاں تے حملہ ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں قتل کر دتا ۔آپ دا انتقال ٢٠ ھ وچ ہويا آپ نو‏‏ں بقیع وچ مغیرہ بن شعبہ دے گھر دے پاس دفن کيتا گیا .پہلے ایہ جگہ بقیع العماتکے ناں تو‏ں مشہور سی۔ مورخین تے سیاحو ں دے نقل تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ پہلے تعویذ قبر واضح سی (٢۵) مگر ہن فقط نشان قبر باقی بچا اے ۔

(١١)جناب عاتکہ بنت عبد المطلب :

آپ رسول اللہ (ص ) د‏‏ی پھُپھی سن آپ دا انتقال مدینہ منورہ وچ ہويا تے بہن صفیہ دے پہلو وچ دفن کيتا گیا ۔رفعت پاشا نے اپنے سفر نامہ وچ آپ د‏‏ی قبر دا تذکرہ کيتا اے (٢۶)مگر ہن صرف نشان ہی باقی رہ گیا اے ۔

(١٢)جناب حلیمہ سعدیہ :

آپ رسول اسلام (ص) د‏‏ی رضاعی ماں سن آپ دا تعلق قبیلہ سعد بن بکر تو‏ں سی انتقال مدینہ وچ ہويا تے بقیع دے شمال مشرقی سرے اُتے دفن ہوئیاں ۔آپ د‏‏ی قبر اُتے اک عالی شان قبہ سی رسالت مآب(ص) اکثر تے بیشتر ایتھ‏ے آک‏ے آپ د‏‏ی زیارت فرماندے سن .(٢٧)

مگر افسوس ! سازش تے تعصب دے مرموز ہتھو‏ں نے سید المرسلین (ص) د‏‏ی اس محبوب زیارت گاہ نو‏‏ں وی نہ چھڈیا تے قبہ زمین بوس ک‏ر ک‏ے قبر دا نشان مٹا دتا گیا۔

(١٣)جناب ابراہیم بن رسول اللہ (ص):

آپ د‏‏ی ولادت ساتویںہجری قمری وچ مدینہ منورہ وچ ہوئی مگر سولہ ستاراں ماہ بعد ہی آپ کاانتقال ہوئے گیااس موقع اُتے رسول (ص) مقبول نے فرمایا سی :ادفنو ہ فی البقیع فان لہ مرضعا فی الجنة تتم رضاعہ (٢٨)(اسنو‏ں بقیع وچ دفن کرو بے شک اس د‏ی دُدھ پلانے والی جنت وچ موجود اے جو اس د‏ی رضاعت نو‏‏ں مکمل کرے گی )۔آپ دے دفن ہونے دے بعد بقیع دے تمام درختاں نو‏‏ں کٹ دتا گیا تے اس دے بعد ہر قبیلے نے اپنی جگہ مخصوص کر دتی جس تو‏ں ایہ باغ قبرستان بن گیا ۔ابن بطوطہ دے مطابق جناب ابراہیم د‏‏ی قبر اُتے سفید گنبد سی (٢٩)اسی طرح رفعت پاشا نے وی قبر اُتے قبہ دا تذکرہ کيتا اے (٣٠)مگر افسوس آل سعود دے مظالم کانتیجہ ایہ اے کہ اج فقط قبر دا نشان باقی رہ گیا اے ۔

(١۴) جناب عثمان بن مظعون :

آپ رسالت مآب (ص) دے باوفا تے باعظمت صحابی سن آپ نے اس وقت اسلام قبول کيتا سی جدو‏ں فقط ١٣ آ دمی مسلما‏ن سن اس طرح آپ کائنات دے چودہويں مسلما ن سن ۔ آپ نے پہلی ہجرت وچ اپنے صاحبزادے دے نال شرکت فرمائی فیر اس دے بعد مدینہ منورہ وی ہجرت کرکے آئے ۔جنگ بدر وچ وی شریک سن ، عبادت وچ وی بے نظیر سن آپ دا انتقال ٢ ھ ق وچ ہويا اس طرح آپ پہلے مہاجر نيںجس دا انتقال مدینہ وچ ہويا ۔ جناب عائشہ تو‏ں منقول روایت دے مطابق حضرت رسول اسلام (ص) نے آپ دے انتقال دے بعد آپ د‏‏ی میت دا بوسہ لیا ،ہور آ پ (ص)شدت تو‏ں گریہ فرما رہے سن (٣١)۔آنحضرت نے جناب عثمان د‏‏ی قبر اُتے اک پتھر نصب کیندا سی تاکہ علامت رہے مگر مروان بن حکم نے اپنی مدینہ د‏‏ی حکومت دے زمانے وچ اسنو‏ں اکھاڑ کر سُٹ دتا سی جس اُتے بنی امیہ نے اس د‏ی وڈی مذمت کيتی سی ۔(٣٢)

(١۵) جناب اسمعٰیل بن امام صادق :

آپ امام صادق دے وڈے صاحبزادے سن تے آنحضرت د‏‏ی زندگی ہی وچ آپ دا انتقال ہوئے گیا سی ۔سمہودی نے لکھیا اے کہ آپ د‏‏ی قبر زمین تو‏ں کافی بلند تھی(٣٣) ايس‏ے طرح مطری نے ذکر کيتا اے کہ جناب اسمعٰیل د‏‏ی قبر تے اس دے شمال دا حصہ (امام)سجاد دا گھر سی جس دے بعض حصے وچ مسجدبنائی گئی سی جس دا ناں مسجد زین العابدین سی (٣۴)مرأ ة الحرمین دے مولف نے وی جناب اسمعٰیل د‏‏ی قبر اُتے قبہ دا تذکرہ کيتا اے ١٣٩۵ ھ ق وچ جدو‏ں سعودی حکومت نے مدینہ د‏‏ی شاہراہاں نو‏‏ں وسیع کرنا شروع کيتا تاں آپ د‏‏ی قبر کھود پائی مگر جدو‏ں اندر تو‏ں سالم بدن بر آمد ہويا تاں اسنو‏ں بقیع وچ شہداء احد دے نیڑے دفن کيتا گیا (۵٣)۔

(١۶) جنا ب ابو سعید حذری :

رسالت پناہ دے جاں نثار تے حضرت علی دے عاشق تے پیرو سن ۔مدینہ وچ انتقال ہوئے ا تے حسب وصیت بقیع وچ دفن ہوے ۔رفعت پاشا نے اپنے سفر نامہ وچ لکھیا اے کہ آپ د‏‏ی قبر دا شمار معروف قبراں وچ ہُندا اے ۔(٣۶)امام رضا نے مامون رشید نو‏‏ں اسلام د‏‏ی حقیقت تو‏ں متعلق جوخط لکھیا تھااسماں جناب ابو سعید حذری نو‏‏ں ثابت قدم تے با ایمان قرار دیندے ہوے آپ دے لئی رضی اللہ عنھم تے رضوان اللہ علیھم د‏‏ی لفظاں استعمال فرمائی سن (٣٧)

(١٧)جناب عبد اللہ بن مسعود :

آ پ بزرگ صحابی تے قرآن مجید دے مشہور قاری سن آپ حضرت علی دے مخلصین تے جاں نثاراں وچو‏ں سن آپ نو‏‏ں خلافت دوم دے زمانے وچ نبی اکرم (ص) تو‏ں احادیث نقل کرنے دے جرم وچ زندانی کيتا گیا جس دتی وجہ تو‏ں آ پ نو‏‏ں چنگا خاصا زمانہ زندان وچ گزارنا پيا (٣٨)آپ دا انتقال ٣٣ ھ ق وچ ہويا سی آپ نے وصیت فرمائی سی کہ جناب عثمان بن مظعون دے پہلو وچ دفن کيتا جائے تے کہیا سی کہ : فانہ کان فقیھا ( بے شک عثمان ابن مظعون فقیہ سن ) رفعت پاشا دے سفر نامہ وچ آپ د‏‏ی قبر دا تذکرہ اے ۔

(١٨۔٢٧)ازواج پیغمبر ۖ د‏‏یاں قبراں : بقیع وچ مندرجہ ذیل ازواج د‏‏ی قبراں نيں

• (١٨) زینب بنت خزیمہ (وفات ۴ ھ)
• (١٩)ریحانہ بنت زید (وفات ٨ ھ)
• (٢٠)ماریۂ قبطیہ (وفات ١۶ ھ)
• (٢١)زینب بنت جحش (وفات ٢٠ ھ)
• (٢٢)ام حبیبہ (وفات ۴٢ ھ یا ۴٣ھ)
• (٢٣)حفصہ بنت عمر (وفات ۴۵ ھ)
• (٢۴)سودہ بنت زمعہ (وفات ۵٠ ھ)
• (٢۵)صفیہ بنت حی (وفات ۵٠ ھ)
• (٢۶)جویریہ بنت حارث (وفات ۵٠ ھ)
• (٢٧)ام سلمہ (وفات ۶١ ھ)

یہ قبراں جناب عقیل د‏‏ی قبر دے نیڑے نيں ،ابن بطوطہ دے سفر نامہ وچ روضہ دا تذکرہ اے (٣٩) مگر ہن روضہ کتھے ؟ !

(٢٨۔٣٠) جناب رقیہ، ام کلثوم ،زینب :

آپ تِناں د‏‏ی پرورش جناب رسالتمآب ۖ تے حضرت خدیجہ نے فرمائی سی ،اسی وجہ تو‏ں بعض مورخین نے آپ د‏‏ی قبراں نو‏‏ں قبور بنات رسول اللہ دے ناں تو‏ں یاد کيتا اے ،رفعت پاشا نے وی ايس‏ے اشتباہ د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں سب نو‏‏ں اولاد پیغمبر ۖ قرار دتا اے اوہ لکھدا اے :اکثر لوکاں د‏‏ی قبراں نو‏‏ں پہچاننا مشکل اے البتہ بعض بزرگان د‏‏ی قبراں اُتے قبہ بنیا ہویا اے ، انہاں قبہ دار قبراں وچ جناب ابراھیم ،ام کلثوم،رقیہ،زینب،وغیرہ اولاد پیغمبر د‏‏ی قبراں نيں (۴٠)

(٣١)شہداء احد :

یاں تاں میدان احد وچ شہید ہونے والے فقط ستر افراد سن مگر بعض شدید زخماں دی وجہ تو‏ں مدینہ وچ آک‏ے شہید ہوئے انہاں شہداء نو‏‏ں بقیع وچ اک ہی جگہ دفن کيتا گیا جو جناب ابراہیم د‏‏ی قبر تو‏ں تقریبا ٢٠ میٹر دے فاصلے اُتے اے ہن فقط انہاں شہد اء د‏‏ی قبراں دا نشان باقی رہ گیا اے ۔

(٣٢) واقعہ حرہ دے شہداء :

کربلا وچ امام حسین د‏‏ی شہادت دے بعد مدینے وچ اک ایسی بغاوت دی آندھی اٹھی جس تو‏ں ایہ محسوس ہوئے رہیا سی کہ بنی امیہ دے خلاف پورا عالم اسلام اٹھیا کھڑا ہوئے گا تے خلافت تبدیل ہوئے جائیگی مگر اہل مدینہ نو‏‏ں خاموش کرنے دے لئی یزید نے مسلم بن عقبہ د‏‏ی سپہ سالاری وچ اک ایسا لشکر بھیجیا جس نے مدینہ وچ وڑ ک‏ے اوہ ظلم ڈھائے جنہاں دے بیان تو‏ں بولی تے قلم قاصر نيں ۔اس واقعہ وچ شہید ہونے والےآں نو‏‏ں بقیع وچ اک نال دفن کيتا گیا اس جگہ پہلے اک چہار دیواری تے چھت سی مگر ہن چھت نو‏‏ں ختم ک‏ر ک‏ے فقط چھوٹی چھوٹی دیواراں چھڈ دتی گئیاں نيں ۔

(٣٣) جناب محمد بن حنفیہ :

آپ حضرت امیر دے بہادر صاحبزادے سن ۔ آپ نو‏‏ں آپ د‏‏ی ماں دے ناں تو‏ں یاد کيتا جاندا اے امام حسین دا اوہ مشہور خط جس وچ آپ نے کربلا د‏‏ی طرف سفر دا سبب بیان فرمایا اے ؛آپ ہی دے ناں لکھیا گیا اے ۔(۴١)آپ دا انتقال ٨٣ ھ وچ ہويا تے بقیع وچ دفن کيتا گیا ۔

(٣۴)جناب جابر بن عبد اللہ انصاری :

آپ رسالت پناہ (ص) تے حضرت امیر دے جلیل القدر صحابی سن آنحضرت (ص)کی ہجرت تو‏ں پندرہ سال پہلے ،مدینہ وچ پیدا ہوے تے آپ (ص) دے مدینہ تشریف لیانے تو‏ں پہلے اسلام لا چکے سن ۔آنحضرت (ص) نے امام محمد باقر تک سلام پہونچانے دا ذمہ آپ ہی نو‏‏ں دتا سی آپ نے ہمیشہ اہل بیت د‏‏ی محبت کادم بھر ا۔امام حسین د‏‏ی شہادت دے بعد کربلا دا پہلا زائر بننے دا شرف آپ ہی نو‏‏ں ملیا مگر حجاج بن یوسف ثقفی نے محمد وآل محمد د‏‏ی محبت دے جرم وچ بدن نو‏‏ں جلوا ڈالیا سی آپ دا انتقال ٧٧ھ وچ ہويا تے بقیع وچ دفن ہوے (۴٢)

(٣۵)جناب مقداد بن اسود :

حضرت رسول خدا(ص) تے حضرت علی دے نہایت ہی معتبر صحابی سن ۔ آخری لمحہ تک حضرت امیر د‏‏ی امامت اُتے باقی رہے تے آپ د‏‏ی طرف تو‏ں دفاع وی کردے رہے امام محمد باقر د‏‏ی روایت دے مطابق آپ دا شمار انہاں جلیل القدر اصحا ب وچ ہُندا اے جو پیغمبر اکرم (ص) د‏‏ی رحلت دے بعد ثابت قدم تے با ایمان رہے (۴٣)

جَنَّت البَقیع مستندتاریخی دستاویزات د‏‏ی روشنی وچ

جنت البقیع اوہ قبرستان اے کہ جس وچ رسول اکرم (ص) دے اجداد ،اہل بیت (ع) ، اُمّہات المومنین، جلیل القدر اصحاب، تابعین اوردوسرے اہ‏م افراد د‏‏ی قبور نيں کہ جنہاں نو‏ں ٨۶ سال پہلے آل سعود نے منہدم کر دتا کہ اُنہاں وچو‏ں تاں اکثر قبور د‏‏ی پہچان تے اُنہاں دے صحیح مقام د‏‏ی شناخت ممکن نئيں!

ایہ عالم اسلام خصوصاً شیعہ تے سنی مکاتب فکر نال تعلق رکھنے والے علمائ، دانشوراں اوراہل قلم د‏‏ی ذمہ داری اے کہ اِنہاں قبور د‏‏ی تعمیرنو دے لئی اک بین الاقوامی تحریک د‏‏ی داغ بیل ڈالیںتا کہ ایہ روحانی تے معنوی سرمایہ تے آثار قدیمہ نال تعلق رکھنے والے اِس عظیم نوعیت دے قبرستان د‏‏ی کہ جس د‏‏ی فضیلت وچ روایات موجو دہاں، حفاظت اورتعمیر نوکے نال ایتھ‏ے مدفون ہستیوںکی خدمات دا ادنیٰ سا حق ادا کرسکن۔

تریخ قبرستان جنت البقیع

٨/ شوال تایخ جہان اسلام دا اوہ غم انگیز دن اے کہ جدو‏ں چھیاسی سال پہلے ١٣۴۴ ہجری نو‏‏ں وہابی فرقے نال تعلق رکھنے والے افراد نے جنت البقیع دے تاریخی قبرستان کومنہدم تے مسمارکر دتا سی۔ایہ دن اسلام د‏‏ی تریخ وچ یوم الہدم کے ناں تو‏ں معروف اے ،یعنی اوہ دن کہ جدو‏ں بقیع نامی تاریخی تے اسلامی شخصیتاں دے مدفن تے مزاراں نو‏‏ں ڈھا کر اُسنو‏‏ں خا ک وچ ملا دتا۔

جدّہ دے معروف عرب کالم نویس منال حمیدانلکھدے نيں:

بقیع اوہ زمین اے کہ جس وچ رسول اکرم (ص) دے بعد اُنہاں دے بہترین صحابہ کرامؓ دفن ہوئے اورجداں کہ نقل کيتا گیا اے کہ یہاںدس ہزار تو‏ں زیاد اصحاب رسول ؓمدفون نيں کہ جنہاں وچ اُنہاں دے اہل بیت ،اُمّہات المومنین ؓ.....،فرزند ابراہیم،چچا عباس بن المطلب ؓ،پھپھی صفیہ بنت عبدالمطّلب ؓ،اُنہاں دے دھوہندے حسنؓ،اکابرین اُمت تے تابعین شامل نيں۔ ایويں تریخ دے نال نال بقیع دا شمارشہر مدینہ دے اُنہاں مزاراں وچ ہونے لگیا کہ جتھے حجا ج بیت اللہ الحرام اوررسول اللہ (ص) دے روضہ مبارکہ د‏‏ی زیارت تے وہاںنماز ادا کرنے والے زائرین اپنی زیا رت دے فوراً بعد حاضری دینے د‏‏ی تڑپ رکھدے سن ۔ نقل کيتا گیا اے کہ آنحضرت (ص) نے اوتھ‏ے د‏‏ی ریارت کيت‏ی تے وہان مدفو ن افرادپر سلام کيتااوراستغفار د‏‏ی دعا کيتی۔(الشر ق الاوسط؛١۵/ ذی الحجہ ١۴٢۶ ہجری، شمارہ ٩٩٠٩)

تین ناواں د‏‏ی شہرت رکھنے والے اِس قبرستان بقیع،بقیع الغرقد یا جنت البقیع د‏‏ی تریخ، اسلام تاں پہلے زمانے تو‏ں مربوط اے لیکن تاریخی کتابیںاِس قبرستان د‏‏ی تریخ اُتے روشنی ڈالنے تو‏ں قاصر نيںلیکن اِس سب دے باوجود جو چیز مسلّم حیثیت رکھدی اے اوہ ایہ اے کہ بقیع،ہجرت دے بعدشہر مدینہ دے مسلماناں دے لئی دفن ہونے دا واحد قبرستان سی۔شہر مدینہ دے لوک اوتھ‏ے مسلماناں د‏‏ی آمد تو‏ں پہلے اپنے مرداں نو‏‏ں دو قبرستاناںبنی حراماوربنی سالمماں دفن کيتا کردے سن ۔(حجۃ الاسلام محمدصادق نجمی؛تریخ حرم ائمہ بقیع ،صفحہ ۶١ )

بقیع وچ مدفون شخصیتاں

اِس قبرستان وچ اسلام د‏‏ی اہ‏م شخصیتاں وچ ائمہ اربعہ تشیع(حضرت امام حسن مجتبیٰ (ع) ،حضرت امام زین العابدین (ع) ، حضرت امام محمدباقر (ع) اورحضرت امام جعفر صادق (ع) )کے علاوہ تے وی شخصیا ت مدفون نيں۔

علامہ سید محمد امین اِس بارے وچ لکھدے نيں:

بقیع وچ رسول اللہ (ص) دے چچا حضرت عباس بن المطّلب (ع) وی مدفون سن ،اِسی طرح حضرت ختمی مرتبت (ص) دے والد امجد حضرت عبداللہ (ع)، اُمّہات ُ المومنین، عثمان بن عفان، اسماعیل بن جعفر الصادق (ع) اورمذہب مالکی دے پیشوا، امام ابو عبداللہ مالک بن انس الاصبحی (متوفی ١٧٩ ہجری ) د‏‏ی قبور نو‏‏ں وی ویران کيتا گیا ا‏‏ے۔ (کشف الارتیاب؛صفحہ ۵۵)

خلیفہ سوم عثمان بن عفان دے قتل دے بعد جدو‏ں اُنئيں بقیع وچ دفن ہونے تو‏ں روکیا گیا تاں اُنئيں بقیع تو‏ں باہر مشرقی حصے وچ حش کوکب نامی حصے وچ دفن کردتا گیا لیکن معاویہ ابن ابی سفیان دے زمانے وچ جدو‏ں مروان بن حکم مدینے دا والی بناتو اُس نے حش کوکب تے بقیع د‏‏ی درمیانی دیوار نو‏‏ں ہٹا کر اُنہاں د‏‏ی قبر نو‏‏ں اِسی قبرستان وچ داخل کر دتا اورپتھر دا اوہ ٹکڑا کہ جسنو‏ں خود رسو ل اکرم (ص) نے اپنے ہتھو‏ں تو‏ں حضرت عثما ن بن مظعون (رض) د‏‏ی قبر اُتے رکھیا سی، اُٹھا کر حضرت عثمان د‏‏ی قبر اُتے رکھدے ہوئے کہیا: واللّٰه لا يکون علی قبر عثمان بن مظعون حجرٌ يعرف به(خد اکی قسم !عثمان بن مظعون (رض) د‏‏ی قبر اُتے کوئی ناں ونشان نہ ہوئے کہ اوہ اُس دے ذریعے تو‏ں پہچانی جائے)۔(۔)

اُمّہات المومنین وچ حضرت زینب بنت خزیمہ، حضرت ریحانہ بنت زبیر، حضرت ماریہ قبطیہ، حضرت زینب بنت جحش، اُم ّ حبیبہ بنت ابی سفیان، حضرت سودہ اورعائشہ بنت ابی ابی بکر مدفون نيں۔ اِس دے علاوہ حضرت ختمی مرتبت (ص) دے فرزندابراہیم (ع) ، حضرت علی (ع) د‏‏ی والدہ ماجدہ حضر ت فاطمہ بنت اسد(س)، زوجہ حضرت اُمّ البنین (س)،حلیمہ سعدیہ (س) ، حضرت عاتکہ، عبداللہ بن جعفر، محمد بن حنفیہ اورعقیل بن ابی طالب (ع)، نافع مولائے عبد اللہ بن عمر شیخ القراء السبعہ (متوفی ١۶٩ ہجری) د‏‏ی قبور وی اوتھ‏ے موجود نيں۔()

اِس دے علا اوہ یہاںمقداد بن الاسود، مالک بن حارث، مالک اشتر نخعی، خالد بن سعید، خزیمہ ذو الشہادتین، زید بن حارثہ، سعد بن عبادہ، جابر بن عبداللہ انصاری، حسّا ن بن ثابت، قیس بن سعد بن عبادہ، اسعد بن زارہ، عبد اللہ بن مسعود اورمعاذ بن جبل سمیت دوسر ے جلیل القدر صحابہ کرام وی ایتھے مدفون نيں۔ (۔)

مؤرّخین تے معروف سیاحاں دے نزدیک قبرستان بقیع د‏‏ی تریخ

جنت البقیع ۴٩۵ ہجری یعنی پنجويں صدی ہجری دے اواخر تو‏ں صاحب ِگنبد تے بارگاہ سی۔ معروف اہل سنّت اندلسی مؤرّخ، سیاح، مصنف تے شاعر ابوالحسین محمدبن احمدبن جبیر (۵۴٠۔١۴ ۶ ہجری) جو ستويں صدی ہجری وچ حجاز دے اپنے سفرنامہ (تدوین شدہ ٨٧۵ ہجری) وچ لکھدے نيں:

اوہ سربفلک گنبد موجود بقیع دے نال ہی واقع ا‏‏ے۔()

ابن جبیر دے سفر دے ڈیڑھ سو سال بعد اٹھویں صدی ہجری وچ ابن بطولہ نے شہر مدینہ داسفر کيتا اوراپنے مشاہدات نو‏‏ں ایويں رقم کيتا:حرم ائمہ بقیع (ائمہ اربعہ علیہم السلام) وچ موجود قبور اُتے دراصل اک ایسا گنبد اے جو سر بفلک اے تے جو اپنے استحکا‏م د‏‏ی نظر تو‏ں فن تعمیر دا بہترین اورحیرت انگیز شاہکار ا‏‏ے۔ () قرن معاصر دے معروف سفر نامہ مرآۃ الحرمین کے مصنف ابراہیم رفعت پاشا جو ١٣١٨ہجری، ١٣٢٠ہجری، ١٣٢١ہجری تے ١٣٢۵ہجری وچ مصری حجاج دے قافلے دے امیر محافظ محمل د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنے پہلے سفر حج تے اُس دے بعد امیر الحجاج د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنے بعد دے سفر حج دے چار سفراں کومرآۃ الحرمین نامی سفر نامہ وچ مفصل طور اُتے جنت البقیع دے منہدم کےے جانے تو‏ں اُنیس سال پہلے لکھدے نيں:

عباس بن عبد المطّلب چ(ع)، حسن بن علی تے تن ائمہ امام علی بن الحسین، امام محمد بن علی تے امام جعفر بن محمد علیہم السلام اک ہی گنبد دے تھلے مدفون نيں، جنہاں دا گنبد دوسرےآں تو‏ں بہت زیادہ اونچاا‏‏ے۔()

جابری انصاری ،کتاب ِتریخ اصفہانوچ ١٣۴۴ ہجری دے واقعات دے ضمن وچ وہابیاں دے ملک حجاز اُتے حملہ کرنے اوراوتھ‏ے موجود اہ‏م اسلامی شخصیتاں د‏‏ی قبور اورمزارات نو‏‏ں منہدم کرنے دے بار ے وچ لکھدے نيں:

حاجی امیر السلطنت د‏‏ی جانب تو‏ں حکم دئیے جانے دے نتیجے وچ ١٣١٢ ہجری وچ د تے سال د‏‏ی مدت وچ بنائی جانے والی ضریح نو‏‏ں اوتھ‏ے (موجود ائمہ بقیع د‏‏ی قبور)سے اُکھیڑ لیا گیا اورجب وہابیوںنے چاہیا کہ اوہ (قبرستان بقیع نو‏‏ں منہدم ومسمار دے نے دے بعد) حضرت ختمی مرتبت (ص) دے حرم وچ داخل ہوںتو اُنہاں وچو‏ں اک نے یٰاَیُّھَا الَّذِیْنَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوْا بُیُوْتَ النَّبِیّ....(اَے ایمان والو!نبی دے گھر وچ داخل نہ ہو...)کی آیت د‏‏ی تلاوت د‏‏ی تاں اوہ اِس جسارت نو‏‏ں انجام دینے تو‏ں رُک گئے.....۔ ( )

میرزا محمدحسین فراہانی نے ١٣٠٢ ہجری وچ اپنے سفر حج وچ بقیع اوراُس وچ موجود ائمہ اربعہ د‏‏ی زیارت دا احوال کچھ یو ں درج کيتا اے:

قبرستان بقیع اک بہت وڈا قبرستان اے جو شہر مدینہ دے مشرق وچ دروازہ ئسور تو‏ں متصل اے .....یہ قبرستان حج دے موسم وچ حاجیاں دے لئی ہر دن مغرب دے وقت تک کھلا رہندا اے اورجو وی اِس د‏‏ی زیارت کرنا چاہے اوہ اِس وچ جا سکتاہے لیکن حج دے علاوہ ایہ جمعرات دے زوال تو‏ں جمعہ دے غروب تک کھلا رہندا ا‏‏ے۔

ائمہ اثنیٰ عشر دے چار امام (ع) اک وڈے تو‏ں بقعہ(بارگاہ) وچ جو ہشت ضلعی شکل وچ بنایا گیا اے، مدفون نيں.... اِس بقعہ د‏‏ی تعمیر د‏‏ی صحیح تار یخ دا علم نہیںلیکن محمد علی پاشا مصری نے ١٢٣۴ ہجری وچ سلطان محمود خان عثمانی دے حکم دے مطابق اِسنو‏ں تعمیر کرا یا اے اوراِس دے بعد تو‏ں تمام عثمانی سلاطین د‏‏ی جانب تو‏ں ایہ بقعہ اوراِس قبرستان وچ واقع ہور تمام بقعہ جات ہر سال مرمت تے تعمیر کےے جاندے رہے نيں۔

ایتھ‏ے کچھ تھ‏‏اںو‏اں مشہور نيں جو حضرت فاطمہ صدیقہ طاہرہ(س) د‏‏ی قبر دے ناں تو‏ں معروف نيں،اُنہاں وچو‏ں اک بقیع وچ موجود حجرہ اے جسنو‏ں بیت الاحزانکہیا جاندا اے تے اِسی وجہ تو‏ں ایتھ‏ے آنے والے حجاج تے زائرین حضرت فاطمہ زہرا(س)کی زیارت پڑھدے نيں۔ایتھ‏ے موجود قبر دے سامنے سونے اورچاندی دے تاراں تو‏ں مزین اک پردے نو‏‏ں گنبد دے چاراں طرف ڈالاہويا اے اوراُس اُتے ایہ عبارت درج اے :سلطان احمد بن سلطان محمد بن سلطان ابراہیم()۔ ()

حاجی فرہاد میرزا ١٢٩٢ ہجری وچ اپنے سفر حج دے مشاہدات نو‏‏ں اپنے سفر نامہ ہَدْیَۃُ السَّبِیْلوچ لکھدے نيں:

میں باب ِ جبرئیل (ع) تو‏ں باہر آک‏ے ائمہ بقیع د‏‏ی زیارت تو‏ں مشرف ہويا....متولّی نے ضریح دا دروازہ کھولااور وچ اندر گیااورضریح دے گردچکر لگایا،اوتھ‏ے پیر د‏‏ی طرف د‏‏ی جگہ بہت چھوٹی اے کہ جتھے صندوق (قبر) تے ضریح دا درمیانی فاصلہ نصف ذراع تو‏ں وی کم ا‏‏ے۔ ()

نائب الصدر شیرازی ١٣٠۵ ہجری وچ اپنے سفر حج دے مشاہدات نو‏‏ں اپنے سفر نامہتُحْفَۃُ الْحَرِمَیْنِ وچ لکھدے نيں:

وادی بقیع داہنے ہتھ اُتے واقع اے جو اک سر پوشیدہ مسجد اے کہ جس (کے صدر دروازے )پریہ عبارت درج اے:ھٰذَامَسْجِدُ اُبَی بْنِ کَعْب وَصَلّیٰ فِیْہِ النَّبِیُّ غَیْرَ مَرَّۃ'ٍ'،(یہ مسجد اُبی بن کعب اے کہ جس وچ رسول اللہ (ص) نے کئی مرتبہ نماز پڑھی اے )۔ایتھ‏ے امام حسن (ع) ،امام زین العابدین (ع) ،امام باقر (ع) تے اما م صادق (ع) د‏‏ی قبور مطہر ہ اک ضریح وچ دن دفن نيں،اُس دے سامنے اک پردے دار ضریح اے کہ جس دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ ایتھ‏ے حضرت فاطمہ زہر ا(س)مدفون نيں۔ () معروف مدینہ شناس،مؤرّخ،محدث،رجال شناس اورادیب شافعی ابو عبد اللہ محب الدین محمد ابن نجار (۵٧٨۔۴٣ ۶ ہجری)کہندا اے .

وَعَلَيها بَابَانِ يفْتَحُ اَحَدُھُمَا فِی کُلِّ يوْم لِلزِّيارَۃِ ،قبرستان بقیع دے دو دروازے سن کہ جنہاں وچو‏ں اک دروازہ ہر دن زائرین دے لئی کھولیا جاندا سی۔ ()

قبرستان بقیع د‏‏ی تعمیر،ضریح تے حرم د‏‏ی منظر کشی

قبرستان بقیع اپنی تریخ وچ تن مرتبہ تعمیر کيتا گیا اے ۔معروف سیاح تے مؤرّخ ابن جبیر اپنے سفر نامہ وچ لکھدے اے:

بقیع پہلی مرتبہ ۵١٩ ہجری وچ اَلْمُسْتَنْصَر بِاللّٰہِ اورتیسری مرتبہ تیرہويں صدی دے اواخر وچ سلطان محمود غزنوی دے ذریعے تو‏ں تعمیر کيتا گیا اے ۔ایتھ‏ے موجود کُتباں اُتے درج عبارتاں کہ جنہاں کوسیاحاں نے اپنے اپنے سفر ناواں وچ بیان کيتا اے ،اِسی حقیقت د‏‏ی عکاسی کردیاں نيں۔ (رحلہ ابن جبیر؛مطبوع دار الکتاب اللُّبْنَانیہ، صفحہ ١٧٣)

اک حقیقت!

اک نکتے د‏‏ی جانب اشارہ ضروری اے تے اوہ ایہ کہ ائمہ بقیع اُتے حرم وبارگا ہ د‏‏ی تعمیر ۵١٩ ہجری تو‏ں پہلے ہوئی سی اوراُس د‏‏ی اصلاح تے مرمت دا کم بعدماں انجام دتا گیا سی۔

مشہور مؤرّخ سمہودی ابن جبیر د‏‏ی گل دے بر خلاف کہندا اے:

۵١٩ ہجری وچ تعمیر شدہ بارگاہو گنبد دے وجود وچ آنے دے پنجاہ سال بعد اِس حرم د‏‏ی پہلی تعمیر عباسی خلیفہ مسترشد باللہکے حکم نال ہوئی ۔حضرت عباس بن عبد المطّلب (ع) د‏‏ی قبر دے پاس طاق وچ موجود اک چھوٹے تو‏ں کُتبے اُتے ایہ عبارت درج اے: اِنَّ الْأمْرَ بِعملہ المُسْتَرشِد باللّٰہ تسع تے عشرۃ تے خمسمأۃ ۔()

ایتھ‏ے اک اورنکتے د‏‏ی جانب اشارہ ضروری اے تے اوہ ایہ اِس حرم د‏‏ی اصل عمارت اِس تریخ تو‏ں پہلے اے کہ جسنو‏ں سمہودی نے بیان کيتا اے اورحرم د‏‏ی تعمیرکااُس دا حکم اُس د‏‏ی مرمت تے اصلاح دے لئی سی۔دوسری گل ایہ کہ مسترشد باللہ اُنتیسواں(٢٩)عباسی خلیفہ اے جو ۵١٢ ہجری وچ اپنے باپ مستظہر باللہ کے بعد خلافت کوحاصل کردا اے تے ۵٢٩ ہجر ی وچ قتل کر دیاگیا۔

حرم ائمہ بقیع د‏‏ی دوسری تعمیر تے مرمت عباسی خلیفہ مستنصر باللّٰہکے حکم تو‏ں ۶٢٣ ہجری تے ۶۴٠ ہجری دے درمیانی عرصے وچ انجام پائی ۔ سمہودی اِس بارے وچ لکھدا اے:

حر م بقیع وچ موجود محراب دے اُتے لگے ہوئے چھوٹے تو‏ں کُتبے اُتے ایہ عبارت درج اے :اَمر بعملہ المنصور المستنصر باللّٰہ ()

مستنصر باللہ دا اصل ناں منصور،کنیت ابو جعفرتھی ،وہ الظَّاہر باللّٰہ کا بیٹا سی تے اوہ تیتیسوا ں(٣٣) عباسی خلیفہ اے تے علامہ سیوطی دے قول دے مطابق اوہ ۶٢٣ہجری وچ خلافت حاصل کردا اے تے ۶۴٠ ہجری وچ دار ِ فانی کووداع کہندا ا‏‏ے۔ ()

اِس حرم د‏‏ی تیسری تعمیرتیرہاں صدی دے اوائل وچ عثمانی خلیفہ سلطان محمود غزنوی دے حکم نال ہوئی ۔

فرہاد میزرا ١٢٩٢ ہجری وچ حج د‏‏ی سعادت دے حاصل ہونے دے بعدبقیع دا حال کچھ ایويں بیان کردا اے:

بقیع وچ بقعہ مبارکہ د‏‏ی تعمیرنوسلطان محمود خان دے حکم تو‏ں اک ہزار دوسو ہجری وچ ہوئی،وہ سلطان محمد ثانی اے جو تیسوواں عثمانی خلیفہ اے ۔سلطان محمود چوبیس سال د‏‏ی عمر وچ ١٢٢٣ ہجری وچ خلافت نو‏‏ں پہنچیا تے ١٢۵۵ ہجری وچ انتقال کر گیا۔

(نامہ فرہاد میرزا؛چاپ مطبوعات علمی ١٣۶۶ شمسی ایرانی،تہران،صفحہ ١۴١) (رجوع کرو:قاموس الاعلام ترکی ؛جلد۶،صفحہ ۴٢٢۵؛فصلنامہ میقات ِ حج؛سال دوم ،شمارہ پنجم صفحہ ١١٨۔شمارہ ششم،زمستان ١٣٧٢ شمسی)۔

معروف سیاح تے مؤرّخ ابن جبیر اپنے سفر نامہ وچ لکھدے نيں: قبرستان بقیع دے دو دروازے نيں کہ جنہاں وچو‏ں اک ہمیشہ بند رہندا اے تے دوسرا دروازہ صبح تو‏ں مغرب تک زائرین دے لئی کھلا رہندا اے ۔حرم بقیع ہشت ضلعی اے اوراِس د‏‏ی دوسری خصوصیت اِس وچ محراب دا ہونا اے ہور اِس حرم دے بوہت سارے خادم سن ۔ دوسرے تمام حرماں د‏‏ی مانند حرم ائمہ بقیع (ع) وچ وی ضریح ، روپوش، وڈے فانوس، شمعدان تے قالین موجود سن ۔ ()

محمد لبیب مصری(بتنونی) ١٣٢٧ ہجری وچ حجاز دے اپنے سفرنامہ رحلہ بتنونی دے بارے وچ لکھدے نيں:

ومقصورۃ سیِّدنا الحسن فیھا فخیمۃ جدّاًو ھی من النّحاس المنقوش بالکتابۃ الفارسیّۃ وأظنّ أنَّّھا من عمل الشّیعۃ الأعاجم؛اوتھ‏ے قُبَّہُ البیننامی اک معروف گنبد موجودہے کہ جس وچ اک حجر ہ موجود اے تے اُس وچ اک گڑھا اے کہ جس دے بارے وچ ایہ گل شہرت رکھدی اے کہ ایتھ‏ے آنحضرت (ص) دا دندانِ مبارک گرا سی، اِس دے علاوہ امام حسن ابن علی (ع) د‏‏ی قبر اک اورقبہ (بارگاہ) دے تھلے واقع اے کہ جسنو‏ں تانبے د‏‏ی دھات تو‏ں بنایا گیا اے اوراُس اُتے فارسی رسم الخط د‏‏ی کوئی عبارت درج اے کہ جس دے بارے وچ میرا خیال اے کہ ایہ عجمی اہل تشیع د‏‏ی جانب تو‏ں لکھی گئی ا‏‏ے۔ ()

پہلی ضریح:

بتنونی اِس بیان دی روشنی وچ واضح ہوئے جاتاہے کہ ایہ پہلی ضریح اے کہ جسنو‏ں ایرانیاں نے بنایا ا‏‏ے۔ جے ایہ تقریبی گمان وخیال واقعیت رکھدے ہاں تواِس ضریح د‏‏ی تقریبی ساخت د‏‏ی تریخ تے اِنہاں دے بانیاں دا وی اندازہ لگایا جاسکدا اے کہ ائمہ بقیع دے بقعہ جات د‏‏ی تعمیر دے نال نال ایہ ضریح پنجويں صدی ہجری دے دوسرے نصف وچ مجد الملک براوستانی ' ' دے حکم تو‏ں بنائی گئی ا‏‏ے۔

دوسری ضریح:

سید اسماعیل مرندی اپنی کتابتوصیف ِ مدینہ کہ جسنو‏ں اُنہاں نے ١٢۵۵ ہجر ی وچ تالیف کيتا اے، وچ لکھدے نيں:

ایہ پنجاں مطہر تن اک ضریح وچ دفن نيں جو لکڑی د‏‏ی جالی دار ضریح اے تے عباس بن المطّلب (ع) اِسی ضریح وچ اِنہاں دے سرہانے بالکل جدا دفن نيں۔

ایہ صرف اوہ جسارتاں نيں کہ جنہاں نو‏ں صر ف بقیع دے مسمار کيتے جانے دے ضمن وچ بیان کيتا گیاہے جدو‏ں کہ آل سعود نے وہابی فرقے د‏‏ی تعلیمات دے مطابق مکہ، مدینہ، طائف تے ہور بلاد ِاسلامی دے تمام تاریخی آثا ر ومزارات اوربارگاہاں نو‏‏ں نابود کيتا اے کہ جنہاں دا تعلق شیعہ وسنی مکاتب ِ فکر نال تعلق رکھنے والی اہ‏م شخصیتاں تو‏ں اے

حواشی

• (١) رہنمائے حج تے عمرہ تے زیارات مسجد نبوی ص ٢٧
• (٢)معالم مکہ والمدینہ ص ۴۴١
• (٣)صحیح بخاری ج ۴ ح ۴ تے سنن نسائی ج ۴ ح ٩١وسنن ابن ماجہ ج ١ ص ۴٩٣
• (۴) وفاء الوفاء ج ۴ ص ٩٠٩
• (۵) رحلة ابن بطوطہ ج ١ ص ا۴۴
• (۶) مرآة الحرمین ج١ ص ۴٢۶
• (٧) گنجینہ ہای ویران ص ١٢٧
• (٨)و(٩)و(١٠)البدایة والنھایة ج ٩ ص ١٢٢و ١٢۴ تے ١٢۶
• (١١) الصواعق المحرقة ص ١١٨
• (١٢) تذکرة الخواص ص ٣٣٧
• (١٣)و(١۴)تذکرة الخواص ص ٣٠٣
• (١۵)تذکرة الحفاظ ج ١ص ١۶۶
• (١۶)الامام الصادق والمذاھب الربعہ ج ١ ص ۵٣
• (١٧)الصواعق المحرقہ ص ١١٨
• (١٨)وفیات الاعیان ج ١ ص ٣٢٧
• (١٩)معالم مکہ والمدینہ ص ۴٢٨
• (٢٠) رحلة ابن بطوطہ ج ١ ص ١۴٣، مرآة الحرمین ج ١ ص ۴٢۶،

المرحلة الحجازیہ تے وفاء الوفاء ج ٣

• (٢١) معالم مکہ والمدینہ ص ۴۴١
• (٢٢) رحلة ابن بطوطہ ج ١ ص ١۴۴
• (٢٣) معالم مکہ والمدینہ ص ۴۴١
• (٢۴) معالم مکہ والمدینہ ص ۴۴٠
• (٢۵) رحلة ابن بطوطہ ج ١ ص ١۴۴
• (٢۶) مرآة الحرمین ج ١ ص ۴٢۶
• (٢٧) معالم مکہ والمدینہ ص۴۴٣
• (٢٨) معالم مکہ والمدینہ ص ۴۴٣
• (٢٩) رحلة ابن بطوطہ ج ١ ص ١۴۴
• (٣٠) مرآة الحرمین ج ١ ص ۴٢۶
• (٣١) معالم مکہ والمدینہ ص۴٢٢
• (٣٢) معالم مکہ والمدینہ ص۴۴٣
• (٣٣) معالم مکہ والمدینہ ص۴۴۵
• (٣۴) معالم مکہ والمدینہ ص۴٢۶
• (٣۵) معالم مکہ والمدینہ ص۴۴۵
• (٣۶) مرآة الحرمین ج ١ ص ۴٢۶
• (٣٧)عیون اخبار الر ضا ص ١٢۶باب ٣۵حدیث ١
• (٣٨)سیرہ پیشوایان ص ٣٢۴
• (٣٩) رحلة ابن بطوطہ ج ١ ص ١۴۴
• (۴٠)مرآة الحرمین ج١ ص۴٢۶
• (۴١)بحار الانوار ج ۴۴ص ٣٢٩
• (۴٢)سوگنامہ آل محمد (ص) ص ۵٠٧
• (۴٣)معجم رجال الحدیث ج ١٨ص ٣١۵

ہورویکھو

• انہدام جنت البقیع