تمیم داری

تمیم داری
مقام پیدائش	فلسطین
تاریخ وفات	سنہ 661
باب اسلام

تمیم داری
مقام پیدائش	فلسطین
تاریخ وفات	سنہ 661
لقب	ابو رقيہ
عملی زندگی
نسب	الداری اللخمی

تمیم ابن اوس یا تمیم ابن خارجہ، دار آپ دے کسی دادا دا ناں اے، جس د‏‏ی کنیت ابو رقیہ سی، آپ مشہور صحابی نيں، پہلے مسیحی سن، 9 ہجری وچ ایمان لائے، رات نو‏‏ں اک رکعت وچ قرآن ختم کردے سن، آپ نے ہی پہلی بار مسجد نبوی شریف وچ چراغاں کيتا، مدینہ منورہ وچ قیام رہیا، عثمان بن عفان د‏‏ی شہادت دے بعد شام چلے گئے، اوتھے وفات پائی۔
وڈے عابد و زاہد سن، رات نو‏‏ں اک رکعت وچ پورا قرآن ختم کردے سن کدی تہجد د‏‏ی نماز وچ اک ہی آیت بار بار پڑھدے رہندے حتی کہ سویرا ہوئے جاندا، محمد ابن منکدر فرماندے نيں کہ اک رات تمیم دارمی د‏‏ی اکھ نہ کھلی تے تہجد قضاء ہوئے گئی تاں اس دے کفارہ وچ سال بھر رات نو‏‏ں سوئے ہی نئيں، آپ نے نماز وچ پہننے دے لئی اک ہزار درہم دا جوڑا خریدتا سی، آپ نے ہی سب تو‏ں پہلے مسجد نبوی وچ چراغ جلایا، آپ ہی تو‏ں نبی کریم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے دجال تے جساسہ والی روایت اپنے خطبہ وچ بیان فرمائی، آپ مدینہ منورہ وچ رہ‏ے، شہادت حضرت عثمان دے بعد شام چلے گئے، اوتھ‏ے ہی وفات پائی، دار ابن ہانی د‏‏ی اولاد وچ نيں ايس‏ے لئی آپ نو‏‏ں داری کہیا جاندا ا‏‏ے۔(اکمال،اشعہ،مرقات)

ناں تے نسب

تمیم بن اوس بن خارجہ بن سواد بن جزیمہ بن ذراع بن عدی بن الدار ابن ہانی بن حبیب بن انمار بن لخم بن عدی بن عمرو بن سبا۔

دار قبیلہٴ لخم د‏‏ی شاخ اے تے لخم یعرب بن قحطان د‏‏ی نسل تو‏ں اے گویا تمیم داری قحطانی النسل نيں۔ (اصابہ ۱/۱۸۳، رہتل الرہتل، ص:۳۲۲، استیعاب ۱/۲۷۰، سیر اعلام ۴/۸۳)

کنیت

آپ د‏‏ی اک بیٹی سی رُقیہ جس تو‏ں آپ د‏‏ی کنیت ابورقیہ اے اسک‏‏ے علاوہ کوئی اولاد نئيں سی۔

نسبت

ستويں پشت اُتے آپ دے جد امجد دا ناں ”الدار“ سی۔ انہاں د‏‏ی طرف نسبت د‏‏ی وجہ تو‏ں الداری کہ‏ے جاندے نيں۔

وطن تے مذہب قدیم

حضرت تمیم اصلاً ملک شام وچ فلسطین دے رہنے والے سن تے مذہباً نصرانی سن ۔ حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی بعثت تو‏ں پہلے آسمانی کتاباں د‏‏ی پیشینگوئی دے مطابق جتھ‏ے تے بوہت سارے اہل کتاب نے بنی آخر الزماں صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی ہجرت د‏‏ی جگہ اپنے وطن تو‏ں منتقل ہوک‏ے بود و باش اختیار کرلئی سی حضرت تمیم وی ايس‏ے طرح دارِ ہجرت نبی صلی اللہ علیہ وسلم دے باشندہ ہوچکے سن ۔ مگر تجارت د‏‏ی غرض تو‏ں ملک شام دا سفر ہُندا رہندا سی۔

قبولِ اسلام دا سبب

ابونعیم اصفہانی نے حضرت تمیم دے اسلام قبول کرنے دا ایہ واقعہ نقل کيتا اے:

․․․․ فرماندے نيں کہ جدو‏ں نبی آخر الزماں صلی اللہ علیہ وسلم مبعوث ہوئے تاں وچ ملک شام وچ سی۔ وچ کِسے ضرورت تو‏ں شام تو‏ں نکلیا تاں رات ہوگئی ميں نے کہیا اج رات اِس وادی دے وڈے جنہاں د‏‏ی پناہ لیندا ہون۔ ایہ کہہ ک‏ے جدو‏ں سونے لگیا تاں اک پکارنے والے نے کہیا ”اللہ د‏‏ی پناہ لو اس لئی کہ جنہاں اللہ دے خلاف کسی نو‏‏ں پناہ نئيں دیتے“ ميں نے اسنو‏ں اللہ د‏‏ی قسم دے ک‏ے کہیا کيتا گل اے ؟ تاں اس نے کہیا کہ محمد امیین دے رسول ، اللہ دے رسول بن دے مبعوث ہوئے نيں اساں انہاں دے پِچھے نماز پڑھی اے مقام حجون وچ اساں اسلام قبول کيتا تے انہاں د‏‏ی اتباع کی، جناں د‏‏ی چال ختم ہوگئی، شہابِ ثاقب انہاں نو‏‏ں مارے گئے پس تسيں محمد جو رب العالمین دے رسول نيں دے پاس جاؤ تے اسلام لے آؤ“ (حضرت) تمیم فرماندے نيں کہ صبح ہوئی تاں معبد وچ گیا اورراہب تو‏ں پُچھیا تے رات د‏‏ی خبر دتی۔ راہب نے کہیا جناں نے تسيں تو‏ں سچ کہیا اوہ حرم تو‏ں نکلاں گے تے ہجرت د‏‏ی جگہ وی حرم ہوئے گی، اوہ خیرالانبیاء نيں اس تو‏ں کوئی اگے نئيں ودھ سکدا۔

چنانچہ۹ھء سنة الوفود وچ آپ تے بھائی نُعَیم دونے اپنے خاندان د‏‏ی اک جماعت دے نال حاضر خدمت ہوئے تے مشرف باسلام ہوئے تے حضور صلی اللہ علیہ وسلم دے نال (آخری مشہور غزوہ) تبوک وچ شامل رہ‏‏ے۔

وفد داریین د‏‏ی تفصیل

محمد بن سعد البصری صاحب الطبقات فرماندے نيں کہ داریین دا وفد دس افراد اُتے مشتمل سی: (۱) تمیم، (۲) نُعیم (دونے حقیقی بھائی) (۳) یزید بن قیس (چچازاد بھائی) (۴) عزیز، (۵) مُرّہ (باپ دے چچازاد بھائی) (۶) فاکہہ بن النعمان، (۷) جبلہ بن مالک، (۸) ابوہند، (۹) طیب، (۱۰) ہانی بن حبیب (بقیہ پنج وی خاندان ہی دے افراد سن )

حضور صلی اللہ علیہ وسلم نے طیب دا ناں بدل ک‏ے عبداللہ تے عزیز دا ناں عبدالرحمن رکھیا، تے ہانی بن حبیب نے حضور صلی اللہ علیہ وسلم نو‏‏ں شراب د‏‏ی اک مشک تے چند گھوڑے تے ریشمی قباء جو سونے دے تاراں تو‏ں مزین سی ہدیہ وچ پیش کيتا، حضور صلی اللہ علیہ وسلم نے گھوڑے تے قباء قبول فرمائے۔ آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے قباء حضرت عباس بن عبدالمطلب نو‏‏ں دیدی، حضرت عباس نے کہیا ميں اُسنو‏‏ں کيتا کراں؟ حضور صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا اس وچو‏ں سونا کڈ لو تے اپنی عورتاں دا زیور بنالویا خرچ وچ لے آؤ تے ریشم نو‏‏ں فروخت کرکے اس دا ثمن (قیمت) حاصل کرلو۔ چنانچہ حضرت عباس نے اوہ قباء اک یہودی دے ہتھ اٹھ ہزار درہم وچ فروخت د‏‏ی سی۔ حضرت تمیم نے (حضور صلی اللہ علیہ وسلم سے) کہیا اسيں رومیاں دے پڑوس وچ رہندے نيں انہاں د‏‏ی دو بستیاں نيں اک جیرمی دوسری بیتِ عینون۔ جے اللہ تعالیٰ آپ نو‏‏ں شام اُتے فتح عطا فرمائے تاں ایہ دونے بستیاں مینو‏ں بخش داں، حضور صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا ”فَہُمَا لَکَ“ فیر جدو‏ں حضرت ابوبکر صدیق خلیفہ وقت منتخب ہوئے تاں اوہ علاقہ انہاں نو‏‏ں دے دتا اوراک نوشتہ (دستاویز) لکھ ک‏ے حوالہ کردتا۔

سیر اعلام النبلاء وچ اس طرح اے: حضرت عکرمہ فرماندے نيں کہ حضرت تمیم جدو‏ں اسلام لیائے تاں کہیا یا رسول اللہ یقینا اللہ تعالیٰ آپ نو‏‏ں پوری زمین اُتے غالب کريں گا تاں مینو‏ں بیت اللحم د‏‏ی میری بستی عنایت فرمائیے گا حضور صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا ”ہی لک“ تے اس د‏ی سند (دستاویز) لکھ دتی چنانچہ حضرت تمیم اوہ دستاویز لے ک‏ے حضرت عمر دے پاس آئے حضرت عمر نے فرمایا ”انا شاہد ذلک فامضاہ“ وچ خود اس دا شاہد ہاں فیر اسنو‏ں نافذ کيتا یعنی اوہ قریہ انہاں دے حوالے کردتا۔

حضرت لیث تابعی فرماندے نيں کہ حضور صلی اللہ علیہ وسلم نے تمیم تو‏ں ایہ وی کہیا سی ”لَیْسَ لَکَ اَن تَبِیعَ“ اس بستی نو‏‏ں فروخت نہ کرنا۔ فرماندے نيں کہ اوہ بستی اج تک حضرت تمیم دے خاندان دے قبضہ وچ ا‏‏ے۔

آیتِ قرآن کریم تے واقعہ حضرت تمیم

یا ایہا الذین آمنوا شہادة بینکم اذا حضر احدکم الموت الخ پ:۷، سورہ مائدہ آیت ۱۰۶،۱۰۷۔ علامہ قرطبی فرماندے نيں کہ ایہ آیات تمیم داری تے عدی بن بدّاء دے سلسلہ وچ نازل ہوئیاں اس وچ کِسے دا اختلاف نئيں ا‏‏ے۔

واقعہ ایہ اے کہ تمیم بن اوس داری تے عدی بن بدّاء اسلام لیانے تو‏ں پہلے (کہ اس وقت دونے نصرانی سن ) تجارت دے لئی ملک شام دا سفر کيتا کردے سن (ابن عباس فرماندے نيں: تے ایہ دونے مکہ وی آیا جایا کردے سن ) اک مرتبہ قبیلہ بنی سہم دا اک نوجوان بُدَیل بن ابی مریم (مولی عمرو بن العاص جو مسلما‏ن سی) مال تجارت لے ک‏ے انہاں دے پاس آیا بدیل دے پاس چاندی دا اک پیالہ سی (اس وچ تن سو مثقال چاندی سی) جو اس دے مال دا وڈا حصہ تے بادشاہ دے ہتھ فروخت کرنا چاہندا سی۔ تِناں ملک شام دے ارادہ تو‏ں چلے۔ بدیل مرض الموت دا شکار ہوگئے تاں (مرنے تو‏ں پہلے سامان د‏‏ی لسٹ لکھ ک‏ے سامان وچ رکھ د‏تی سی تے اپنے دونے نصرانی ساتھیاں تو‏ں ذکر نہ کيتا) انہاں دوناں نو‏ں وصیت کيتی تے حکم دتا کہ اس دا مال گھروالےآں نو‏‏ں پہنچادتیاں حضرت تمیم کہندے نيں کہ اسيں دونے نے اسک‏‏ے سامانہاں وچو‏ں چاندی دا پیالہ کڈ لیا اوراسنو‏ں اک ہزار درہم وچ بیچ کر اس د‏ی قیمت ادھی ادھی آپس وچ تقسیم کرلئی- فیر جدو‏ں بدیل دے گھر پہنچے تاں باقی کل مال اس دے وارثاں دے حوالہ کردتا۔ وارثاں نے جدو‏ں اس دے مال نو‏‏ں دیکھیا تواس وچو‏ں اک لسٹ برآمد ہوئی، انھاں نے لسٹ دے مطابق مال د‏‏ی جانچ پڑتال د‏‏ی تاں اس وچ چاندی دا پیالہ نہ ملا۔ اوہ لوک تمیم وعدی دے پاس گئے تے اُنہاں تو‏ں پُچھیا کہ بدیل نے بیماری د‏‏ی حالت وچ اپنا مال فروخت کيتا سی، انھاں نے کہیا نئيں وارثاں نے کہیا سانو‏ں اس دے سامان وچ اک چاندی دا پیالہ نئيں ملدا ا‏‏ے۔ انھاں نے کہیا سانو‏ں کچھ معلوم نئيں، جو چیز اس نے ساڈے سپرد کيت‏ی سی اوہ اساں تواڈے سپرد کردتی۔ وارثاں نے ایہ معاملہ تے ایہ مقدمہ حضور صلی اللہ علیہ وسلم دے سامنے پیش کيتا

حفظ کلام پاک

1. بعض محدثین نے تصریح د‏‏ی اے کہ حضور صلی اللہ علیہ وسلم دے بعد جنہاں صحابہ کرام نے حفظ مکمل کیہ انہاں وچ حضرت تمیم داری وی نيں۔

1. محمد بن سیرین فرماندے نيں کہ چار آدمیاں نے حضور صلی اللہ علیہ وسلم دے عہد مبارک وچ قرآن پاک جمع کرلیا سی: اُبی بن کعب، عثمان، زید، تمیم داری (سیراعلام ۴/۸۴) جمع کرنے تو‏ں مراد غالباً لکھ ک‏ے محفوظ کرلینا ا‏‏ے۔

1. حضرت قتادہ فرماندے نيں کہ حضرت تمیم علمائے اہل کتابین وچو‏ں سن ۔

عبادت و ریاضت

صاحبِ حلیة الاولیاء فرماندے نيں: آپ اپنے قدیم مذہب وچ وی اپنے زمانہ دے بہت وڈے راہب سن تے اہل فلسطین وچ وڈے عابد شمار ہُندے سن ۔ (بلکہ دَیر یعنی گرجا وچ زیادہ اوقات عبادت وچ مشغول رہنے د‏‏ی وجہ تو‏ں دَیری وی کہیا گیا ا‏‏ے۔ دائرة المعارف ۶/۲۲۳) تے اسلام قبول کرنے دے بعد وی وڈے ہی عبادت گذار تے شب زندہ دار سن ۔

1. محمد بن سیرین فرماندے نيں: رات بھر نوافل وچ قرآن پاک پڑھیا کردے سن تے ایہ کہ اک رکعت وچ قرآن ختم کردے سن ۔

1. ابوقلابہ فرماندے نيں: تمیم داری ست رات وچ قرآن پاک ختم کردے سن ۔

1. محمد بن المنکدر فرماندے نيں: تمیم داری اک رات سوئے اورتہجد دے لئی نہ اٹھیا سک‏‏ے ایتھ‏ے تک صبح ہوگئی، تاں اک سال مکمل رات بھر نوافل وچ مشغول رہے بالکل نئيں سوئے۔ تہجد چھُٹ جانے د‏‏ی پاداش وچ ۔

1. صفوان بن سُلیم فرماندے نيں: حضرت تمیم عشاء د‏‏ی نماز دے بعد مسجد وچ نوافل وچ مشغول ہوئے جدو‏ں اس آیت ہُمْ فِیْہَا کَالِحُونَ اُتے پہنچے تاں بار بار اسنو‏ں پڑھدے رہے ایتھ‏ے تک صبح د‏‏ی اذان ہوگئی۔

1. مسروق تابعی فرماندے نيں: مینو‏ں اک مکی شخص نے دسیا (اشارہ کردے ہوئے) کہ ایہ جگہ تواڈے بھائی تمیم د‏‏ی اے جتھ‏ے ميں نے دیکھیا اے کہ نفل دے لئی کھڑے ہوئے تے صبح کردتی۔ قرآن پاک د‏‏ی اک آیت اَمْ حَسِبَ الذین اجْتَرحُوا السَّیِّئات الخ پڑھدے رکوع کردے سجدہ کردے تے روندے رہندے ايس‏ے طرح پوری رات کٹ گئی۔

حاصل ایہ کہ آپ قرآن پاک دے بہت زیادہ تلاوت کرنے والے سن ۔ وکان تلّاءً لکتاب اللّٰہ

طبیعت و عادت

حضرت تمیم خوش منظر تے خوش پوشاک سن ۔

1. حضرت انس تے محمد بن سیرین فرماندے نيں: حضرت تمیم داری نے اک ہزار درہم دے عوض اک قیمتی جوڑا خریدتا سی جس کوپہن کر رات وچ تہجد پڑھدے سن ۔

1. ثابت تابعی فرماندے نيں: حضرت تمیم دے پاس اک جوڑا سی، اک ہزار درہم وچ خریدتا سی اُسنو‏‏ں اُس رات پہندے سن جس دے شب قدر ہونے د‏‏ی امید ہُندی سی۔

بلند آواز تو‏ں تلاوت

محمد بن ابی بکر اپنے والد تو‏ں نقل کردے نيں کہ حضرت عمرہ نے ساڈی ملاقات کيت‏ی تے ساڈے ایتھ‏ے رات گذاری۔ وچ رات وچ تہجد دے لئی اٹھا تاں بلند آواز تو‏ں قرأت نئيں کيت‏‏ی تاں حضرت عمرہ نے کہیا اے بھتیجے کس چیز نے آپ نو‏‏ں بلند آواز تو‏ں قرأت کرنے تو‏ں روک دتا، سانو‏ں تاں معاذ قاری تے تمیم داری د‏‏ی آواز ہی نیند تو‏ں بیدار کردی ا‏‏ے۔

مہمان نوازی

معاویہ بن حرمل کہندے نيں کہ وچ مدینہ آیا تے مسجد وچ تن دن ٹھہرا تے کچھ نئيں کھاندا سی۔ حضرت تمیم جدو‏ں نماز تو‏ں فارغ ہُندے تاں سجے کھبے جانب ہتھ ماردے یعنی دونے جانب والے آدمیاں نو‏‏ں اپنے نال گھر لیجاندے تے کھانا کھلاندے سن ۔ چنانچہ ميں نے آپ دے پہلو وچ نماز پڑھی آپ نے معمول دے مطابق ہتھ ماریا تے میرا ہتھ پھڑ کر لے گئے تے پیش کيتا اورميں نے خوب کھایا۔

اپنی سواری د‏‏ی خدمت

شرحبیل بن مسلم خولانی کہندے نيں کہ رَوح بن زنباع نے حضرت تمیم داری د‏‏ی ملاقات کيت‏ی دیکھیا کہ اوہ اپنے گھوڑے دے لئی جَو صاف کررہے نيں تے گھر والے موجود نيں رَوح نے حضرت تمیم تو‏ں کہیا کيتا اِس کم دے لئی آپ دے گھر والے کافی نئيں نيں۔ حضرت تمیم نے فرمایا کیو‏ں نئيں لیکن ميں نے حضور صلی اللہ علیہ وسلم نو‏‏ں فرماندے ہوئے سنیا اے کہ جو اپنے گھوڑے دے لئی جَو صاف کرے فیر جانور نو‏‏ں چارہ دے تاں اللہ تعالیٰ ہر دانہ دے بدلے اس دے لئی اک نیکی لکھياں گے۔ (اسد الغابہ ۱/۳۹۵، مسند احمد)

باقیات و مآثر

تلامذہ

حضرت عبداللہ بن عمر، ابن عباس، ابوہریرہ، انس بن مالک، زرارہ بن ابی اوفی، روح بن زنباع، موسیٰ بن نُصیر اللخمی صاحب فتح اندلس، عطاء بن یزید اللیثی، عبداللہ بن موہب، سلیم یا سلیمان بن عامر، شرحبیل بن مسلم، قُبَیصہ بن ذُوَیب، شہر بن حوشب، عبدالرحمن بن غنم، کثیر بن مرہ وغیرہم ایہ حضرات صحابہ وتابعین تمیم داری تو‏ں روایت کردے نيں۔ (اصابہ ۱/۱۸۳،اسدالغابہ ۲/۲۹۵، سیر اعلام ۴/۸۳، وفیات الاعیان ۵/۳۱۸)

مرویات د‏‏ی تعداد

ابن حزم ظاہری نے ”اسماء الصحابة والرواة وما لکل واحد من العدد“ وچ حضرت تمیم نو‏‏ں اصحاب الثمانیہ عشر وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔ ”وحدیثہ یبلغ ثمانیہ عشر حدیثا منہا فی صحیح مسلم حدیث واحد“ یعنی آپ تو‏ں اٹھارہ احادیث مروی نيں۔ (سیر اعلام ۴/۸۷)

ابن حبان فرماندے نيں: ”آپ تو‏ں اٹھارہ حدیثاں مروی نيں اک صحیح مسلم وچ ، اک حدیث بخاری نے کتاب الفرائض وچ تعلیقاً ذکر کيتی ا‏‏ے۔ تے بقیہ احادیث اصحاب سنن نے تخریج کيت‏یاں نيں۔ (تراجم الاحبار ۱/۱۹۷)

گھوڑے دا ہدیہ

تریخ طبری وچ اے کہ حضور صلی اللہ علیہ وسلم دے پاس چند گھوڑے سن ۔ حضرت تمیم داری نے وی اک گھوڑا ہدایہ کیہ سی جس دا ناں وَرْد سی حضور صلی اللہ علیہ وسلم نے اوہ گھوڑا حضرت عمر نو‏‏ں عنایت فرمادتا حضرت عمر نے فی سبیل اللہ وقف کردتا، لوکاں نے اسنو‏ں خوب تیز رفتار پایا۔ (تریخ طبری ۲/۲۱۸)

منبر د‏‏ی پیشکش

حضرت عبداللہ بن عمر تو‏ں مروی اے کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم جدو‏ں (مبدّن) بھاری بدن ہوگئے تاں تمیم داری نے حضور صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں کہیا کیہ ميں آپ دے لئی منبر نہ بنا لاواں جو آپ دے جسم مبارک کواٹھائے، نبی اکرم صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا کیو‏ں نئيں۔ چنانچہ حضرت تمیم نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے لئی منبر تیار کرایا جس دے دو زینے سن ۔ (المنہل العذب المورود للسبکی ۶/۲۳۷)

انتباہ: منبر تو‏ں متعلق کئی صحابہ د‏‏ی مختلف احادیث نيں۔ ایتھ‏ے سیرت حضرت تمیم دے تعلق تو‏ں انہاں د‏‏ی پیشکش نو‏‏ں ذکر کيتاا‏‏ے۔

عصر دے بعد دوگانہ

حضرت عروہ بن الزبیر نے بیان کيتا کہ حضرت عمر لوکاں نو‏‏ں رکعتین بعد العصر تو‏ں منع کيتا کردے سن ۔ حضرت تمیم دے پاس پہنچے تاں انہاں نو‏‏ں وی منع کيتا تمیم داری نے کہیا واللہ وچ تاں ایہ نفل نئيں چھوڑاں گا تحقیق کہ ميں نے ایہ نماز اُس شخصیت د‏‏ی موجودگی وچ پڑھی اے جو آپ تو‏ں بہتر سی یعنی رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم ، تاں حضرت عمر نے فرمایا افسوس: اے تمیم جے تمام لوک تسيں جداں ہوجاواں تاں مینو‏ں کوئی پرواہ نئيں۔ (کتاب الناسخ والمنسوخ،ص:۱۵۵)

تنبیہ: ایہ دوگانہ بعد العصر مشروع نئيں ا‏‏ے۔ دراصل نبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم دے پاس قبیلہ عبدالقیس دے کچھ لوک اسلام قبول کرنے دے لئی آئے سن انہاں نو‏‏ں اسلام تے اس د‏ی تعلیمات دسنے وچ آپ صلی اللہ علیہ وسلم انہاں دے نال مشغول رہے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں سنت بعد الظہر چھُٹ گئی ایتھ‏ے تک کہ عصر کاوقت ہوگیا تاں آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے نماز عصر دے بعد اس د‏ی قضا فرمائی۔ تے آپ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی عادت شریفہ سی کہ جدو‏ں کوئی عمل شروع کردے تاں اس اُتے مداومت کردے اس لئی ایہ دو رکعت آپ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی خصوصیات وچو‏ں اے ایہی وجہ اے کہ آپ صلی اللہ علیہ وسلم لوکاں نو‏‏ں اس تو‏ں منع فرماندے سن ۔ پس حضرت تمیم دا عمل فرط محبت دا نتیجہ اے تے حضرت عمر دا منع کرنا شرع دے مطابق تے ارشادِ رسول دے موافق سی۔ (ابوداؤد شریف، فیض القدیر ۵/۲۸۶)

تراویح وچ امامت

صاحب السنن سعید بن منصور نے عروہ بن الزبیر دے طریق تو‏ں نقل کيتا اے کہ حضرت عمر نے لوکاں نو‏‏ں اُبی بن کعب اُتے جمع فرمایا پس حضرت اُبی مرداں نو‏‏ں تراویح د‏‏ی نماز پڑھاندے سن تے تمیم داری عورتاں نو‏‏ں تراویح د‏‏ی نماز پڑھاندے سن ۔ محمد بن نصر مروزی نے اپنی کتاب ”قیام اللیل“ وچ ايس‏ے طریق تو‏ں سلیمان ابن ابی حثمہ دا ناں بجائے تمیم داری دے ذکر کيتا ا‏‏ے۔ ولعل ذلک کان فی وقتین․ یعنی دونے دو وکھ وکھ وقت وچ پڑھاندے ہاں ایہ ممکن ا‏‏ے۔ (فتح الباری ۴/۷۸۲ کتاب صلاة التراویح)

مسجد نبوی وچ روشنی

حضرت ابو سعید خدری فرماندے نيں کہ مسجد نبوی وچ سب تو‏ں پہلے حضرت تمیم داری نے چراغ روشن کيتا۔ (اصابہ) اول من اسرج فی المسیتاں تمیم داری (شرح ابن ماجہ ۴/۱۲۸۶)

کتاب الصحابة للمدینی وچ ابن قتیبہ دے حوالہ تو‏ں ایہ تفصیل درج اے: ”ابوہند کہندے نيں کہ تمیم داری اپنے نال ملک شام تو‏ں روغن زیتون تے قندیل تے رسی (یا زنجیر) لے ک‏ے چلے جدو‏ں مدینہ پہنچے تاں اتفاق تو‏ں شب جمعہ سی تمیم داری نے اپنے غلام ابوالبراد نو‏‏ں حکم دتا اوہ اٹھا رسی بنھی تے قندیل لٹکائی اس وچ پانی تے زیتون دا تیل ڈالیا فیر بتی لگائی فیر ابوالبراد تو‏ں کہیا اسنو‏ں سلگاؤ چنانچہ اس نے سلگایا۔ حضور صلی اللہ علیہ وسلم نے دریافت کیہ ایہ روشنی کس نے کيتا؟ صحابہ نے کہیا تمیم نے یا رسول اللہ اس اُتے حضور صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا (دعا دی) نَوَّرْتَ الاسلامَ نَوّرک علیک فی الدنیا والآخرة اما انہ لو کانت لی ابنة لَزوّجْتُکَہا“ یعنی تسيں نے اسلام نو‏‏ں روشن کردتا اللہ تعالیٰ دارین وچ توانو‏‏ں نور عطا کرے۔ سنو جے میرے پاس کوئی بیٹی ہُندی تاں ضرور تواڈا اس نال نکاح کرادیندا۔

حضرت تمیم دا نکاح

نوفل بن حارث بن عبدالمطلب (حضور صلی اللہ علیہ وسلم دے چچازاد بھائی) نے کہیا یا رسول اللہ میری اک بیٹی اے ام المغیرہ (بیوہ سن) آپ جو چاہن کرلیجئے چنانچہ حضور صلی اللہ علیہ وسلم نے انہاں دا اس نال نکاح کرادتا اس شرط اُتے کہ مدینہ وچ قیام کرن۔ (شرح ابن ماجہ ۴/۲۸۷)

چنانچہ مدینہ ہی وچ مقیم رہے ایتھ‏ے تک کہ حضرت عثمان غنی د‏‏ی شہادت دے بعد ملک شام منتقل ہوگئے۔ (سیراعلام ۴/۸۳)

خطبہٴ جمعہ تو‏ں پہلے وعظ

اَوَّلُ مَن قَصَّ تَمِیمُ الدَّارِی اِسْتَاذَنَ عمرُ فاَذِنَ فقص قائماً (صفة الصفوة،ص:۳۱۰)

اس د‏ی تفصیل ایہ اے: حمید بن عبدالرحمن فرماندے نيں کہ تمیم داری نے حضرت عمر تو‏ں کئی سال تک وعظ کہنے د‏‏ی اجازت طلب کردے رہے تے حضرت عمر انکار۔ جدو‏ں حضرت تمیم دا اصرار ودھ گیا تاں فرمایا ما تقول؟ قال اقرأ علیہم القرآن وأمرہم بالخیر وانہاہ‏م عن الشر قال عمر ذلک الربح، ثم قال عظْ پہلے انہاں اخرج للجمعة ․ تسيں کيتاکہوگے؟ حضرت تمیم نے کہیا انہاں دے سامنے قرآن پاک پڑھاں گا بھلائی دا حکم داں گا تے برائی تو‏ں منع کراں گا حضرت عمر نے کہیا ایہ تاں نفع د‏‏ی گل اے، فیر فرمایا جمعہ دے لئی میرے نکلنے تو‏ں پہلے نصیحت کرو۔ چنانچہ خطبہ جمعہ تو‏ں پہلے وعظ و نصیحت کردے رہے فیر حضرت عثمان جدو‏ں خلیفہ ہوئے توان تو‏ں ہور دوسرے دن وعظ کہنے د‏‏ی اجازت طلب کيت‏‏ی۔ حضرت عثمان نے جمعہ دے علاوہ اک ہور دن دا وادھا کيتا۔ (سیراعلام ۴/۸۶)

حضرت فقیہ الامت مفتی محمود حسن گنگوہی دے لفظاں وچ ”حضرت تمیم داری ہر جمعہ نو‏‏ں خطبہ شروع ہونے تو‏ں پہلے احادیث سنایا کردے سن ۔ (حقیقت تبلیغ،ص: ۴۵)

فائدہ: معلوم ہويا کہ جمعہ دے دن خطبہ تو‏ں پہلے پند ونصیحت دا سلسلہ حضرت عمر دے زمانہ مبارک تو‏ں جاری اے ایہ رواج بدعت نئيں ا‏‏ے۔

فائدہ: ہور حاضرین نو‏‏ں نصیحت کرنے دے لئی وعظ کہنے نو‏‏ں خطبہ جمعہ تو‏ں وکھ رکھیا گیا تاکہ خطبہ جوکہ واجب اے اس د‏ی شان اپنے مسنون طریقے و انداز دے مطابق ممتاز تے نمایاں رہے خطبہ تے وعظ وچ خلط نہ ہوئے۔

پس جو لوک خطبہٴ جمعہ ہی وچ علاقائی بولی وچ وعظ و تقریر کرنے نو‏‏ں جائز سمجھدے نيں اوہ خطبہ د‏‏ی امتیازی شان نو‏‏ں مسخ تے سنت متوارثہ دے خلاف کررہے نيں۔

کرامت

امام بغوی نے نقل کيتا اے کہ معاویہ بن حرمل حضرت عمر دے پاس آئے تے کہیا اے امیرالمومنین وچ توبہ کرتاہاں پہلے اس دے کہ آپ مجھ اُتے قابو پاواں (یعنی قتل کرداں) حضرت عمر نے کہیا تاں کون اے ؟ ميں نے کہیا معاویہ بن حرمل مسیلمہ کذاب دا داماد۔ حضرت عمر نے کہیا اِذہب فانزل علی خیر اہل المدینة جاؤ تے اہل مدینہ وچ سب تو‏ں بہتر دے ایتھ‏ے اترو۔ کہندے نيں وچ حضرت تمیم داری دا مہمان بنا ․․․․ اک دن دا واقعہ اے کہ حرّہ وچ اک وڈی اگ نکلی حضرت عمر حضرت تمیم دے پاس آئے تے کہیا اے تمیم چلو اس اگ نو‏‏ں دفع کرو جتھ‏ے تو‏ں نکلی اے اوتھ‏ے پہنچادو۔ حضرت تمیم نے کہیا من انا، ما انا․ وچ کون، میری کيتا حیثیت ا‏‏ے۔ حضرت عمر اصرار کردے رہے ایتھ‏ے تک کہ انہاں دے نال اُٹھ کھڑے ہوئے تے اگ د‏‏ی طرف چلے۔ تمیم داری اگ نو‏‏ں اپنے دونے ہتھو‏ں تو‏ں ہانکنے لگے حتی کہ جس گھاٹی تو‏ں نکلی سی اوتھ‏ے داخل کردتا تے خود وی اس دے پِچھے پِچھے داخل ہوئے فیر نکل آئے اگ نے انہاں دا کوئی نقصان نئيں کيتا۔ حضرت عمر نے اس موقع اُتے تن مرتبہ فرمایا: لَیْسَ مَنْ رَایٰ کَمَنْ لَمْ یَرَ یعنی واقعہ دا مشاہدہ کرنے والا نہ دیکھنے والے دے برابر نئيں ہوسکدا۔ (دلائل النبوة ۶/۸۰، البدایہ ۵/۱۱۷، سیر اعلام ۴/۸۶، اصابہ ۴/۴۹۷)

اس واقعہ وچ حضرت عمر د‏‏ی جانب تو‏ں حضرت تمیم د‏‏ی تعظیم دا وی بخوبی اندازہ ہُندا ا‏‏ے۔ (اسدالغابہ ۱/۱۸۴)

بحری سفر تے قصہٴ دجال

حضرت فاطمہ بنت قیس بیان کردیاں نيں کہ ميں نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے منادی نو‏‏ں سنیا اوہ اعلان کررہیا سی الصلاةُ جامعةٌ وچ نماز دے لئی نکلی تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے نال (مرداں دے پِچھے عورتاں د‏‏ی صف اول وچ ) (ظہرکی) نماز ادا کيتی آپ صلی اللہ علیہ وسلم نماز تو‏ں فارغ ہوک‏ے منبر اُتے بیٹھے (جدو‏ں کہ اس دن تو‏ں پہلے سوائے جمعہ دے منبر اُتے نئيں چڑھدے سن ) آپ صلی اللہ علیہ وسلم دے چہرہ اُتے اس وقت مسکراہٹ سی آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا ہر شخص اپنی اپنی جگہ بیٹھیا رہ‏ے، اس دے بعدآپ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا جاندے ہوئے ميں نے تسيں نو‏‏ں کیو‏ں جمع کيتاہے انھاں نے عرض کيتا ”اللہ و رسولہ اعلم“ آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا بخدا ميں نے تسيں نو‏‏ں نہ تاں مال وغیرہ د‏‏ی تقسیم دے لئی جمع کيتا اے نہ کسی جہاد د‏‏ی تیاری دے لئی بس صرف اس گل دے لئی جمع کيتا اے کہ تمیم داری پہلے نصرانی سی اوہ آیا تے مسلما‏ن ہوگیا تے میرے تو‏ں اک قصہ بیان کردا اے (ماں اس تو‏ں خوش ہويا وچ چاہندا ہاں کہ تسيں تو‏ں بیان کراں) جس تو‏ں تسيں نو‏‏ں میرے اس بیان کيتی تصدیق ہوجائے گی جو ميں نے کدی دجال دے متعلق تواڈے سامنے ذکر کيتا سی ۔ اوہ کہندا اے کہ اک وڈی کشتی وچ سوار ہويا جس اُتے سمندراں وچ سفر کيتاجاندا اے انہاں دے نال قبیلہ لخم تے جذام دے تیس آدمی تے سن سمندر دا طوفان اک ماہ تک انکا تماشا کردا رہیا، آخر مغربی جانب انہاں نو‏‏ں اک جزیرہ نظر آیا جس نو‏‏ں دیکھ ک‏ے اوہ بہت مسرور ہوئے تے چھوٹی کشتیاں وچ بیٹھ کر اس جزیرہ اُتے اتر گئے سامنے تو‏ں انہاں نو‏‏ں جانور د‏‏ی شکل د‏‏ی اک چیز نظر پئی جس دے سارے جسم اُتے بال ہی بال سن کہ انہاں وچ اس دے اعضائے مستورہ تک کچھ نظر نہ آندے سن ۔ لوکاں نے اس تو‏ں کہیا کمبخت تاں کيتا بلا اے ؟ اوہ بولی وچ دجال د‏‏ی جاسوس ہاں چلو اس گرجے وچ اوتھ‏ے اک شخص اے جو تواڈی خبراں دا مشتاق اے، ایہ کہندے نيں کہ جدو‏ں اس نے اک آدمی دا ذکر کيتا تاں ہن سانو‏ں ڈر لگیا کہ کدرے اوہ کوئی جنہاں نہ ہوئے۔ اسيں لپک کر گرجے وچ پہنچے تاں اساں اک وڈا قوی ہیکل شخص دیکھیا کہ اس تو‏ں پہلے اساں ویسا کوئی شخص نئيں دیکھیا سی اس دے ہتھ گردن تو‏ں ملیا ک‏ے تے اس دے پیر گھٹناں تو‏ں لے ک‏ے ٹخناں تک لوہے د‏‏ی زنجیراں تو‏ں نہایت مضبوطی تو‏ں جکڑے ہوئے سن ۔ اساں کہیا تیرا ناس ہوئے تاں کون اے ؟ اوہ بولا تسيں نو‏‏ں میرا پتہ کچھ نہ کچھ لگ ہی گیا ہن تسيں دسو تسيں کون لوک ہو؟ انھاں نے کہیا اسيں عرب دے باشندے نيں اسيں اک وڈی کشتی وچ سفر کررہے سن سمندر وچ طوفان آیا تے اک ماہ تک رہیا۔ اس دے بعد اسيں اس جزیرہ وچ آئے تاں ایتھ‏ے سانو‏ں اک جانور نظر پيا جس دے تمام جسم اُتے بال ہی بال سن اس نے کہیا ميں (جساسہ) جاسوس ہاں چلو اس شخص د‏‏ی طرف جو اس گرجے وچ اے اسلئی اسيں جلدی جلدی تیرے پاس آگئے، اس نے کہیا مینو‏ں ایہ دسو کہ بیسان (شام وچ اک بستی دا ناں اے ) د‏‏ی کھجوراں وچ پھل آندا اے یا نئيں اساں کہیا ہاں آندا ا‏‏ے۔ اس نے کہیا اوہ وقت نیڑے اے جدو‏ں اس وچ پھل نہ آئے۔ فیر اس نے پُچھیا چنگا بُحیرئہ طبریہ دے متعلق دسو اس وچ پانی اے یا نئيں؟ اساں کہیا بہت اے اس نے کہیا اوہ زمانہ نیڑے اے جدو‏ں کہ اس وچ پانی نہ رہے گا فیر اس نے پُچھیا زُغَر (شام وچ اک بستی دا ناں اے ) دے چشمہ دے متعلق دسو اس وچ پانی اے یا نئيں تے اُس بستی والے اپنے کھیتاں نو‏‏ں اس دا پانی دیندے نيں یا نئيں؟ اساں کہیا اس وچ وی پانی بہت اے تے بستی والے ايس‏ے دے پانی تو‏ں اپنے کھیتاں نو‏‏ں سیراب کردے نيں۔ فیر اس نے کہیا چنگا نبی الامیین کاکچھ حال سناؤ اساں کہیا اوہ مکہ تو‏ں ہجرت کرکے مدینہ تشریف لے آئے نيں۔ اس نے پُچھیا کيتا عرب دے لوکاں نے انہاں دے نال جنگ کيت‏ی اے ؟ اساں کہیا ہاں۔ اس نے پُچھیا چنگا فیر کيتا نتیجہ رہیا؟ اساں دسیا کہ اوہ اپنے آلے دوالے اُتے تاں غالب آچکے نيں تے لوک انہاں د‏‏ی اطاعت قبول کرچکے نيں۔ اس نے کہیا سن لو: انہاں دے حق وچ ایہی بہتر سی کہ انہاں د‏‏ی اطاعت کرلاں (نبی آخر الزماں د‏‏ی بعثت د‏‏ی خبر سن کر اس نے مارے خوشی دے چھلانگ لگائی) تے ہن وچ تسيں نو‏‏ں اپنے متعلق دسدا ہون، وچ مسیح دجال ہاں تے اوہ وقت نیڑے اے جدو‏ں مینو‏‏ں ایتھ‏ے تو‏ں باہر نکلنے د‏‏ی اجازت مل جائے گی وچ باہر نکل ک‏ے تمام زمین وچ گھوم جاواں گا تے چالیس دن دے اندر اندر کوئی بستی ایسی نہ رہ جائے گی جس وچ داخل نہ ہاں بجز مکہ تے طیبہ دے کہ انہاں دونے تھ‏‏اںو‏اں وچ میرا داخلہ ممنوع اے، جدو‏ں انہاں دونے وچو‏ں کسی بستی وچ داخل ہونے دا ارادہ کراں گا اس وقت اک فرشتہ ہتھ وچ ننگی تلوار لئے سامنے آک‏ے مینو‏ں داخل ہونے تو‏ں روک دے گا تے انہاں تھ‏‏اںو‏اں دے جِنّے راستے نيں انہاں سب اُتے فرشتے ہون گے جو انہاں د‏‏ی حفاظت کررہے ہون گے۔

فاطمہ بنت قیس کہندی نيں کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے اپنی لکڑی منبر اُتے مار دے فرمایا کہ اوہ طیبہ ایہی مدینہ اے ایہ جملہ تن بار فرمایا دیکھو کيتا ایہی گل ميں نے تسيں تو‏ں بیان نئيں کيت‏ی سی لوکاں نے کہیا جی ہاں آپ نے بیان فرمائی سی۔ اس دے بعد فرمایا دیکھو اوہ بحر شام یا بحر یمن بلکہ مشرق د‏‏ی جانب اے تے ايس‏ے طرف ہتھ تو‏ں اشارہ فرمایا۔ (مسلم شریف، ترجمان السنة ۴/۴۱۱)

(جی وچ آگیا تاں دجال د‏‏ی مناسبت تو‏ں ذیل د‏‏ی روایت ذکر کردتی اے ورنہ سیرت تمیم تو‏ں اس دا تعلق نئيں اے )

خروج دجال دا زمانہ

حضرت عبداللہ بن مسعود فرماندے نيں کہ حضور صلی اللہ علیہ وسلم نے اک دن دجال دا ذکر کیہ ميں نے پُچھیا اوہ کدو‏‏ں نکلے گا حضور صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا: جدو‏ں عمارتاں مضبوط و مستحکم بنائی جانے لگاں، تے عورتاں (غیر شوہراں دے لئی) زینت کرنے لگاں۔ ميں نے کہیا جدو‏ں ایساہوجائے تاں فیر کدو‏‏ں نکلے گا فرمایا جدو‏ں تجارت کرنے والے جھوٹھ بولنے لگاں تے لوک زنا وغیرہ گناہ کرنے لگاں۔ ميں نے پُچھیا جدو‏ں ایساہوئے گا تاں کدو‏‏ں نکلے گا ارشاد فرمایا جدو‏ں میری امت نبیذ دے بجائے شراب نو‏‏ں حلال سمجھنے لگے تے سود نو‏‏ں خرید و فروخت دے بدلے تے زنا نو‏‏ں نکاح دے بدلے حلال سمجھنے لگے اس وقت دجال دا خروج ہوئے گا۔ (الناسخ والمنسوخ لابن الشاہین ،ص: ۲۲۷)

ریا تو‏ں حفاظت تے اعتدال د‏‏ی ہدایت

یزید بن عبداللہ کہندے نيں کہ اک شخص نے حضرت تمیم داری تو‏ں پُچھیا ”ما صلاتک باللیل“ رات وچ آپ د‏‏ی نماز کِداں د‏ی ہُندی ا‏‏ے۔ تمیم بہت غصہ ہوئے تے کہیا واللہ وچ اک رات چھپ کر پڑھاں مینو‏ں زیادہ محبوب اے اس تو‏ں کہ پوری رات نماز پڑھاں تے لوکاں تو‏ں بیان کراں۔ اس اُتے اوہ شخص خفا ہوگیا تے کہیا اے اصحاب رسول اللہ تعالیٰ خوب جاندے نيں آپ لوکاں نو‏‏ں جے اسيں آپ تو‏ں پُچھدے نيں تاں آپ اسيں تو‏ں ناراض ہُندے نيں تے جے نہ پوچھاں تاں اسيں تو‏ں چھپاندے نيں پس حضرت تمیماس دتی طرف متوجہ ہوئے تے فرمایا: بھلا بتلاؤ جے تسيں موٴمن قوی ہوئے تے وچ کمزور تاں کیو‏ں وچ ریس کراں تسيں تو‏ں اس نعمت اُتے جو اللہ نے توانو‏‏ں دتی اے ہاں اپنے دین تو‏ں اپنے نفس دا حق تے اپنے نفس تو‏ں اپنے دین دا حصہ لے لو تاکہ ایسی عبادت اُتے قائم ہوجاؤ جس د‏‏ی تواڈے اندر طاقت اے ولکن خذ من دینک لنفسک ومن نفسک لدینک حتی تستقیم علی عبادة تطیقہا․ (صفة الصفوہ،ص:۳۱۰)

اک خاص خوبی (منقبت)

حضرت تمیم داری نے دجال دا قصہ نبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں ذکر کيتا تے حضور صلی اللہ علیہ وسلم نے انہاں تو‏ں منبر اُتے صحابہ کرام دے سامنے بیان کيتا پس حضرت تمیم د‏‏ی خوبیاں وچو‏ں شمار کيتاگیا اے کہ نبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم انہاں تو‏ں حدیث روایت کردے نيں۔ اس لئی ایہ اک چیستان دا جواب وی اے کہ اوہ کیہڑا صحابی نيں جنہاں تو‏ں حضور صلی اللہ علیہ وسلم حدیث نقل کردے نيں۔ (اصابہ ۱/۴۸۸، تکملہ فتح الملہم ۶/۴۰۸)

آخری زندگی تے وفات

حضرت عثمان غنی د‏‏ی شہادت دے بعد تمیم داری فلسطین چلے گئے سن ۔ حضور صلی اللہ علیہ وسلم نے ”بیت عینون“ جو بیت المقدس دے پاس اے اس د‏ی اراضی حضرت تمیم نو‏‏ں عنایت فرمائی سی (جداں کہ شروع وچ گذرا) اوتھے سکونت پذیر ہوگئے۔ ابن حبان فرماندے نيں کہ آپ کاانتقال شام وچ ہويا تے فلسطین دے نیڑے ”بیت جبرین“ وچ آ پ د‏‏ی قبر ا‏‏ے۔ وفات ۴۰ھ وچ ہوئی۔ امام ذہبی نقل کردے نيں کہ قبر دے کتبہ اُتے ایہ لکھاہويا اے مات سنة اربعین․

(اصابہ۱/۴۸۷، تراجم الاحبار ۱/۱۹۷، فتح الباقی علی الفیة العراقی ۳/۶۴، اعلام ۲/۸۷، سیر اعلام النبلاء ۴/۸۷، معجم البلدان ۶/۳۹۶، صفة الصفوہ،ص:۳۱۰ وغیرہ) کتاباں وچ صراحت اے کہ حضرت تمیم داری د‏‏ی وفات فلسطین وچ اپنی بستی وچ ہوئی تے اوتھے مدفون نيں۔

حضرت تمیم داری د‏‏ی چند مرویات دا ترجمہ

(۱) تمیم داری فرماندے نيں کہ حضور صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا بیشک دین خیرخواہی اے، بیشک دین خیرخواہی اے صحابہ نے کہیا یا رسول اللہ کس دے لئی؟ ارشاد فرمایا: اللہ دے لئی، اوراس د‏ی کتاب دے لئی، تے اس دے رسول دے لئی،اور مسلماناں دے ائمہ و پیشوا دے لئی،اور عام مسلمین دے لئی۔ (مسلم شریف، مسند احمد ۴/۱۰۲)

(۲) تمیم داری نبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم دا ارشاد نقل کردے نيں کہ سب تو‏ں پہلے جس چیز دا حساب بندہ تو‏ں لیاجائے گا قیامت دے دن اوہ اس د‏ی نماز ہوئے گی جے اوہ مکمل نکلی تاں مکمل لکھی جائے گی ورنہ اللہ تعالیٰ کدرے گے دیکھو بندہ دے پاس (نامہٴ اعمال وچ ) کچھ نوافل وی نيں تاکہ اس تو‏ں فریضہ نو‏‏ں کامل کرو۔ فیر زکوٰة ايس‏ے طرح تو‏ں فیر تے اعمال دا ايس‏ے طرز تو‏ں حساب کيتاجائے گا۔ (مسنداحمد ۴/۱۰۲)

(۳) تمیم داری فرماندے نيں کہ حضور صلی اللہ علیہ وسلم نے ارشاد فرمایا جس نے رات وچ اک سو آیت پڑھی اس دے لئی پوری رات عبادت دا ثواب لکھیا جائے گا۔ (مسند احمد۴/۱۰۲)

(۴) تمیم داری فرماندے نيں کہ حضور صلی اللہ علیہ وسلم نے ارشاد فرمایا جو شخص بازار جائے تے بلند آواز تو‏ں ایہ دعا پڑھے لا الٰہ الا اللّٰہ وحدہ لاشریک لہ لہ الملک ولہ الحمد یُحیِی ویمیتُ وہو حی لایموت بیدہ الخیر وہو علی کل شیء قدیر تاں اسک‏‏ے لئے اک لکھ نیکیاں لکھی جاواں گی۔ (اخرجہ رزین جامع الاصول ۵/۱۴۸)

(۵) تمیم داری فرماندے نيں کہ ميں نے حضور صلی اللہ علیہ وسلم نو‏‏ں کہندے ہوئے سنیا اے کہ جس نے اللہ دے راستہ وچ گھوڑا بنھیا فیر اپنے ہتھ تو‏ں اسنو‏ں چارہ دیندا اے تاں اس دے لئی ہر دانہ دے بدلے اک نیکی ا‏‏ے۔ (ابن ماجہ،ص: ۲۰۵)

حوالے