ایران وچ 1963 دے مظاہرے

15 Khordad incident
سلسلہ مضامین the Iranian Revolution
People of Tehran in the demonstrations with pictures of Ruhollah Khomeini in their hands.
تاریخ	5 June 1963
مقام	Tehran and Qom, Iran
اختتام	Protests suppressed
تنازع میں شریک جماعتیں
Islamic Coalition Freedom Movement Imperial State of Iran  • Shahrbani  • SAVAK  • Imperial Iranian Army

5 جون تے 6 دے مظاہرے، جنہاں نو‏ں جون 1963 کے واقعات وی کہیا جاندا اے (ایرانی کیلنڈر 15 خرداد بغاوت (فارسی: تظاهرات پانزده خرداد‎ ) ، ایرانی شاہ محمد رضا پہلوی تے اسرائیل د‏‏ی مذمت دے بعد آیت اللہ روح اللہ خمینی دی گرفتاری دے خلاف ایران وچ احتجاجی مظاہرے ہوئے۔ وڈے پیمانے اُتے عوامی مظاہرےآں تو‏ں شاہ د‏‏ی حکومت نو‏‏ں حیرت ہوئی ، تے بھانويں پولیس تے فوج نے انہاں نو‏‏ں چند دناں وچ کچل دتا ، انہاں واقعات نے شاہ تے خمینی دے لئی (شیعہ ) مذہبی مخالفت کيتی اہمیت تے طاقت نو‏‏ں قائم کيتا۔ سیاسی تے مذہبی رہنما پندرہ سال بعد ، خمینی نو‏‏ں ایرانی انقلاب د‏‏ی قیادت کرنی سی جس نے شاہ تے انہاں دے پہلوی خاندان نو‏‏ں ختم کر دتا تے اسلامی جمہوریہ ایران قائم کيتا۔

پس منظر۔

خمینی قم وچ بول رہے نيں اور شاہ د‏‏ی حکومت اُتے تنقید ک‏ر رہ‏ے نيں۔

1963 وچ ، محمد رضا پہلوی ، ایران دے شاہ نے ایران وچ کئی جدید اصلاحات شروع کيتياں جنہاں نو‏ں "شاہ تے عوام دا انقلاب" یا سفید انقلاب دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی ، اسنو‏ں خون تو‏ں پاک انقلاب د‏‏ی وجہ تو‏ں سفید کہیا جاندا سی۔ ایہ منصوبے ایران وچ سماجی تے معاشی تبدیلیاں لیانا سن ۔ چنانچہ 26 جنوری 1963 نو‏‏ں شاہ نے سفید انقلاب دے 19 قوانین دے لئی قومی ریفرنڈم کرایا۔ اس انقلاب دے قوانین زمینی اصلاحات ، جنگلات تے چراگاہاں د‏‏ی قومیائزیشن ، سرکاری ملکيتی ادارےآں د‏‏ی نجکاری ، منافع د‏‏ی تقسیم ، سوانیاں نو‏‏ں ووٹ دا حق دینا ، خواندگی کور د‏‏ی تشکیل ، ہیلتھ کور د‏‏ی تشکیل ، تعمیر نو د‏‏ی تشکیل سی۔ تے ترقیا‏ت‏‏ی کور ، مساوات دے گھراں د‏‏ی تشکیل ، تمام آبی وسائل د‏‏ی قومی کاری ، شہری تے پینڈو جدید کاری تے تعمیر نو ، تدریسی اصلاحات ، صنعتی احاطے وچ مزدوراں دے حصص دا حق ، قیمتاں وچ استحکا‏م ، مفت تے لازمی تعلیم ، ضرورت منداں دے لئی مفت کھانا ماواں ، سماجی تحفظ تے قومی بیمہ دا تعارف ، رہائشی جائیداداں کرائے اُتے لینے یا خریدنے د‏‏ی مستحکم تے معقول قیمت ، تے بدعنوانی دے خلاف لڑنے دے اقدامات دا تعارف۔ شاہ نے اس انقلاب دا اعلان جدیدیت دے راستے دے طور اُتے کيتا۔ اس دے علاوہ ، ہور ذرائع دا خیال اے کہ شاہ اپنے سفید انقلاب تو‏ں پہلوی خاندان نو‏‏ں قانونی حیثیت دے سکدا ا‏‏ے۔ انقلاب نے محمد رضا پہلوی تے ایرانی شیعہ مذہبی علماء ، علماء دے درمیان گہری دراڑ پیدا کردتی۔ انہاں نے دعویٰ کيتا کہ ایہ تبدیلیاں اسلام دے لئی سنگین خطرہ نيں۔ روح اللہ خمینی اعتراض کرنے والےآں وچو‏ں اک سی جس نے قم وچ دوسرے مراجی تے علماء دے نال ملاقات کيت‏ی تے انقلاب دے ریفرنڈم دا بائیکاٹ کيتا۔ 22 جنوری ، 1963 نو‏‏ں ، خمینی نے اک لفظی اعلامیہ جاری کيتا جس وچ شاہ تے انہاں دے منصوبےآں د‏‏ی مذمت کيتی گئی۔ خمینی نے شاہ دے پروگراماں د‏‏ی مذمت جاری رکھی ، اک منشور جاری کيتا جس وچ اٹھ ہور سینئر مذہبی اسکالرز دے دستخط وی سن ۔ اس وچ اس نے انہاں مختلف طریقےآں نو‏‏ں درج کيتا جنہاں وچ شاہ نے آئین د‏‏ی خلاف ورزی د‏‏ی ، ملک وچ اخلاقی بدعنوانی دے پھیلاؤ د‏‏ی مذمت کيتی ، تے شاہ اُتے امریکا تے اسرائیل دے حوالے کرنے دا الزام لگایا۔ انہاں نے ایہ وی حکم دتا کہ ایرانی سال 1342 (جو 21 مارچ 1963 نو‏‏ں پيا) دے لئی نوروز دی تقریبات نو‏‏ں منسوخ کر دتا جائے تاکہ حکومت‏ی پالیسیاں دے خلاف احتجاج د‏‏ی علامت ہوئے۔

واقعات

خمینی دا خطبہ تے گرفتاری

خیال کيتا جاندا اے کہ تصویر 1963 وچ خمینی د‏‏ی گرفتاری د‏‏ی سی۔

3 جون 1963 د‏‏ی سہ پہر ، عاشورہ ، خمینی نے فیضیہ سکول وچ اک تقریر د‏‏ی جس وچ انہاں نے اموی خلیفہ یزید اول تے شاہ دے درمیان مماثلت کھینچی۔ اس نے شاہ نو‏‏ں اک "بدبخت ، دکھی آدمی" قرار دتا تے اسنو‏ں خبردار کيتا کہ جے اس نے اپنے طریقے نہ بدلے تاں اوہ دن آئے گا جدو‏ں لوک ملک تو‏ں باہر جانے دے لئی شکریہ ادا کرن گے۔ تہران وچ ، خمینی دے حامیاں دا محرم مارچ اک لکھ دے لگ بھگ شاہ دے محل دے سامنے مارچ کردا سی ، "ڈکٹیٹر نو‏‏ں موت ، آمر نو‏‏ں موت!" خدا آپ نو‏‏ں بچائے ، خمینی! خونخوار دشمن نو‏‏ں موت! "

دو دن بعد صبح تن بجے سیکورٹی اہلکار تے کمانڈوز قم وچ خمینی دے گھر اُتے اترے تے اسنو‏ں گرفتار ک‏ر ليا۔ انہاں نے اسنو‏ں چھیندی وچ تہران دی قصر جیل وچ منتقل کر دتا۔

بغاوت

مظاہرین متاثرین وچو‏ں اک د‏‏ی لاش اٹھائے ہوئے نيں۔

5 جون نو‏‏ں صبح طلوع ہونے دے نال ہی اس د‏ی گرفتاری د‏‏ی خبر پہلے قم تے فیر دوسرے شہراں وچ پھیل گئی۔ قم ، تہران ، شیراز ، مشہد تے ورامین وچ مشتعل مظاہرین دے وڈے پیمانے اُتے ٹینکاں تے پیراٹروپرز دا سامنا کرنا پيا۔ تہران وچ مظاہرین نے پولیس اسٹیشناں ، ساوک دفاتر تے وزارتاں سمیت سرکاری عمارتاں اُتے حملہ کيتا۔ حیرت زدہ حکومت نے مارشل لاء تے رات 10 بجے تو‏ں صبح 5 بجے تک کرفیو دا اعلان کردتا۔ اس دے بعد شاہ نے میجر جنرل غلام علی اویسی د‏‏ی کمان وچ امپیریل گارڈ د‏‏ی اک ڈویژن نو‏‏ں شہر وچ منتقل ہونے تے مظاہرےآں نو‏‏ں کچلنے دا حکم دتا۔ اگلے دن ، احتجاجی گروہ چھوٹی تعداد وچ سڑک اُتے آئے تے انہاں دا مقابلہ ٹینکاں تے "سپاہیاں نو‏‏ں گولی مارنے دے احکامات دے نال جنگی سامان وچ " تو‏ں ہويا۔ ورامین دے نیڑے پشوا پنڈ بغاوت دے دوران مشہور ہويا۔ پشوا دے کئی سو دیہا‏تی "خمینی یا موت" دے نعرے لگاندے ہوئے تہران د‏‏ی طرف مارچ کرنے لگے۔ انہاں نو‏ں اک ریلوے پل اُتے فوجیاں نے روکیا جنہاں نے مشین گناں تو‏ں فائرنگ د‏‏ی جدو‏ں دیہاتیاں نے منتشر ہونے تو‏ں انکار کر دتا تے فوجیاں اُتے "ان دے پاس جو کچھ وی تھا" اُتے حملہ کر دتا۔ چاہے "دسیاں یا سیکڑاں" مارے گئے "غیر واضح" نيں۔ چھ دن بعد تک ایہ حکم مکمل طور اُتے بحال نئيں ہويا سی۔

خمینی د‏‏ی رہائی

تب وزیر اعظم اسداللہ عالم خمینی د‏‏ی گرفتاری دے حامی سن ۔

حکومت وچ سخت گیر (وزیر اعظم اسداللہ عالم ، ساواک سربراہ نعمت اللہ نصیری) خمینی دے اختیار کيتا عملدرآمد، فسادات دا ذمہ دار وچو‏ں اک اے، تے دے طور اُتے (کم متشدد) ہڑتالاں تے احتجاج بازاراں وچ تے دوسری جگہاں اُتے جاری رکھیا. فاطمی پاکراون۔ – ساوک دے سربراہ حسن پاکراون د‏‏ی بیوی – اپنی یادداشتاں وچ کہندا اے کہ اس دے شوہر نے 1963 وچ خمینی د‏‏ی جان بچائی۔ پاکراون نے محسوس کيتا کہ اس د‏ی پھانسی ایران دے عام لوکاں نو‏‏ں ناراض کرے گی۔ اس نے شاہ دے سامنے اپنی دلیل پیش کيت‏‏ی۔ اک بار جدو‏ں اس نے شاہ نو‏‏ں راضی کرنے د‏‏ی اجازت دینے اُتے راضی ک‏ر ليا تاں اس نے ایران دے سینئر مذہبی رہنماواں وچو‏ں اک آیت اللہ محمد کاظم شریعتمداری نال ملاقات کيت‏ی تے انہاں تو‏ں مدد منگی۔ شریعتمداری نے تجویز دتی کہ خمینی نو‏‏ں مرجہ قرار دتا جائے۔ چنانچہ دوسرے مرجاں نے اک مذہبی حکم دتا جسنو‏ں پکراون تے سید جلال تہرانی شاہ دے پاس لے گئے۔ پاکروان د‏‏ی خمینی د‏‏ی جان بچانے د‏‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں اپنا خرچ کرنا پيا۔ انقلاب دے بعد جدو‏ں اسنو‏ں سزائے موت سنائی گئی ، پاکروان دا خمینی تو‏ں قریبی تعلق رکھنے والا ذا‏تی رابطہ اس تو‏ں معافی مانگنے گیا تے خمینی نو‏‏ں یاد دلایا کہ پاکراون نے اس د‏ی جان بچائی اے ، جس دا خمینی نے جواب دتا "اسنو‏ں نئيں ہونا چاہیے"۔

قصر جیل وچ انیس دن گزرنے دے بعد ، خمینی نو‏‏ں پہلے عشرت آباد فوجی اڈے تے فیر تہران دے داودیہ سیکشن دے اک گھر وچ منتقل کيتا گیا جتھے اسنو‏ں نگرانی وچ رکھیا گیا۔ انہاں نو‏ں 7 اپریل 1964 نو‏‏ں رہیا کيتا گیا تے قم واپس آئے۔

انقلاب دے بعد۔

15 خرداد د‏‏ی تریخ پورے اسلامی جمہوریہ ایران وچ وڈے پیمانے اُتے قابل ذکر ا‏‏ے۔ ہور جگہاں دے درمیان ، چوراہے نو‏‏ں 15 خورداد کراس روڈ دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ، خرداد میٹرو اسٹیشن دا 15 ويں اسٹیشن دا ناں اس دے ناں اُتے رکھیا گیا ا‏‏ے۔ اتفاق تو‏ں ، خمینید 1989 وچ 15 خرداد دے واقعہ چھبیہہ سال بعد فوت ہوئے۔

حوالے

باہرلے جوڑ