افغان انگریز جنگاں
اینگلو افغان جنگاں برطانوی سلطنت تے افغانستان دے وچکار لڑياں گئیاں جنگاں دا اک سلسلہ سی جس وچ تن جنگاں لڑیاں گئیاں افغاناں نے تِناں جنگاں نئيں ہاریاں۔ اوہ اک ہار گئے۔ انگریزاں نے دوسریاں دونے ہاریاں۔
افغان انگریز جنگ توں مراد ہو سکدا اے کہ:
- پہلی انگریز افغان جنگ (1839–1842)
- دوسری انگریز افغان جنگ (1878–1880)
- تیسری افغان انگریز جنگ (1919)
- چوتھی افغان انگریز جنگ (نومبر2001 – اکتوبر2014) نائن الیون دے بعد ہونے والی لڑائی (2001–موجودہ)
1838 وچ ہندوستان دے گورنر جنرل، لارڈ آکلینڈ نے افغانستان اُتے حملہ آور ہونے دا اعلان کردے ہوئے پہلی انگریز افغان جنگ دا طبلِ جنگ بجادتا۔ ایسٹ انڈیا کمپنی نے پنجاب دے حکمران مہاراجہ رنجیت سنگھ دے نال مل کے درۂ خیبر تے درۂ بولان توں افغانستان اُتے چڑھائی کردتی۔
اس جنگ دا اک مقصد افغانستان دے بادشاہ امیر دوست محمد خان نوں تحت توں اتار کر شاہ شجاع نوں تحت نشین کرانا سی، کیوں کہ برطانیہ دے خیال وچ امیردوست محمد خان، سلطنت برطانیہ دے خلاف روسیاں توں سازباز وچ ملوث سی۔ حملہ کافی سرعت توں کيتا گیا۔ نتیجتا ماسوائے غزنی کے، کسی وی افغان شہر توں خاص مزاحمت دا سامنا نئيں کرنا پيا۔
اگست 1839 نوں برطانوی آشیرباد توں شاہ شجاع تحتِ کابل اُتے متمکن سی۔ اگلے سال معزول دوست محمد خان نوں سرتسلیم کر نے اُتے برطانوی راج نے یرغمال بنا کے ہندوستان بھیج دتا۔
شروع وچ سب کچھ قابو وچ دکھادی دے رہیا سی، لیکن تھوڑے ہی عرصے وچ بغاوت دے آثار ظاہر ہونا شروع ہوگئے۔ اس اُتے طرہ ایہ کہ برطانوی راج نوں اک ایداں دے ملک نوں زیرِ نگین رکھنے دا بالکل وی تجربہ نئيں سی، جو پیچیدہ قبائلی رقابتاں تے سنگلاخ سرزمین دا حامل سی، جس توں کسی آمدن دی توقع وی نئيں رکھی جاسکدی سی۔
حالات اس وقت قابو توں باہر ہوگئے جدوں کابل وچ بغاوت برپاکرنے دے ذمہ دار، وزیر اکبر خان نے افغانستان وچ فعال برطانوی سفیر ویلیم میکاگٹن نوں قتل کرکے کیفرِ کردار تک پہنچیا دتا۔
اگلے مہینے کابل تے جلال آباد دے درّاں تے گھاٹیاں وچ ساڈھے سولہ ہزار نفری اُتے مشتمل پوری برطانوی فوج نوں قتل کرکے نیست و نابود کردتا گیا۔
اپریل 1842 نوں اس قتلِ عام دا بدلہ لینے دے لئی جنرل پولاک دی سربراہی وچ برطانوی فوج کابل اُتے قبضہ کرنے تے جلال آباد وچ محصور برطانوی گیرژن نوں مدد پہنچانے دی خاطر درۂ خیبر دے راستے دوبارہ پوری طاقت توں حملہ آور ہوئی۔
برطانوی فوج دے قتلِ عام دا انتقام لیندے ہوئے جنرل پولاک نے مختصر وقت دے لئی کابل اُتے قبضہ کرکے شہر دے کچھ حصےآں سمیت شمال وچ واقع پنڈ اِستالِف نوں جلادتا۔ پر ہندوستان دے نويں گورنر جنرل لارڈ ایلن بورو نے موسمِ سرما دے آغاز توں پہلے ہی برطانوی فوج نوں افغانستان توں نکلنے دا حکم جاری کردتا۔
اگلے سال وزیر محمد اکبر خان نے اپنے والد امیر دوست محمد خان توں علی مسجد وچ ملاقات کيتی تے انہاں نوں اپنی محافظت وچ درۂ خیبر توں کابل تک لے آئے تاکہ اوہ دوبارہ سلطنت دا تاج سر اُتے رکھ سکے۔
ایہ گل دلچسپی توں خالی نئيں کہ اس پہلی اینگلو افغان جنگ دا مقصد اگرچہ امیر دوست محمد خان نوں تحت توں ہٹانا سی، لیکن ايسے جنگ دا خاتمہ امیر دوست محمد خان دے دوبارہ تحت نشینی اُتے ہويا۔
جب برطانیہ افغانستان توں نکلیا تاں اس وقت کابل، قندہار، غزنی تے جلال آباد انہاں دے قبضے وچ سن، ماسوائے ہرات تے مزارشریف کے۔ فیر وی ایہ جنگ برطانوی حکومت دے لئی اسٹریٹیجک یعنی فوجی حکمت عملی دے لحاظ توں شکست فاش ثابت ہوئی، کیوں کہ اوہ اپنے طے کردہ کسی وی مقصد نوں حاصل کرنے وچ ناکام رہی۔ ايسے وجہ توں ایہ جنگ انیہويں صدی وچ برطانوی سلطنت دے لئی سب توں وڈی فوجی تباہی دی واحد مثال بن گئی۔
ایہ جنگ بعد وچ افغانستان اُتے ہونے والی تمام جارحیتاں دے لئی اک نمونہ بن گئی جس دے چار مرحلے نيں:
پہلا مرحلہ، بغیر کسی وڈے مزاحمت دے افغانستان اُتے تیزرفتار قبضہ؛ دوم، وقت دے نال نال غیرملکی حملہ آوراں دے خلاف مزاحمت وچ وادھا؛ سوم، جارح فوج دی شکست و ریخت۔ چہارم، حملہ آور ملک دا راہِ فرار۔
اس دعوے دی توثیق 1879–1880 دی دوسری اینگلو افغان جنگ، 1979–1989 دی سویت یونین جنگ، تے امریکی و ناٹو دی افغانستان وچ حالیہ جنگ نال کيتی جاسکدی اے۔
ایہ امر دلچسپی دا باعث اے کہ ایہ تِناں فوجی جارحیتاں اپنے وقت دے سپرپاورز دی جانب نال کيتی گئی سن، تے تِناں پہلی اینگلو افغان جنگ دے چار مراحل اُتے مشتمل رہے۔
16 برس پہلے، اکتوبر دے مہینے وچ امریکا نے افغانستان اُتے حملہ کيتا۔ ہن جدوں کہ ایہ جنگ انیہويں سال وچ داخل ہورہیا اے، پہلی اینگلو افغان جنگ توں سانوں کچھ واضح سبق ملدے نيں۔ اگرچہ دونے دے دورانیہ وچ کچھ فرق اے، لیکن ”چار مراحل“ اُتے مشتمل ترتیب دونے وچ یکساں رہی۔
پہلے مرحلے وچ امریکا افغانستان اُتے فوری حملہ آور ہويا۔ دوسرے مرحلے اُتے وقت دے نال نال امریکی افواج دے خلاف مزاحمت ودھدتی گئی۔ تیسرے مرحلے اُتے امریکی عہدیداراں دی جانب توں کھلم کھلا اس گل دا اعتراف کيتا کہ میدان جنگ اُتے حالات پلٹ چکے نيں۔ تے آخر وچ چوتھے مرحلے اُتے امریکا نے افغانستان توں اپنے دستے کڈنا شروع کردتے۔ باقی ماندہ فوجی جنگی آپریشنز وچ جزوی کردار ادا کرنے تک محدود نيں۔
اب ساکھ بچانے دی خاطر امریکا طالبان توں میز اُتے گفت و شنید دی حوصلہ افزائی کرنے اُتے مجبور اے، حالاں کہ 2001 وچ حالات مختلف سن ۔
امریکا نے طالبان دی امارت نوں ہٹانے دے لئی اک مہنگی جنگ شروع کی، لیکن ہن ایہ حقیقت اظہر من الشمس اے کہ ایہ جنگ آخر کار کسی معاہدے دے بعد اپنی انجام نوں پہنچ جائے گی۔
پہلی اینگلو افغان جنگ افغانستان نوں اپنی نوآبادیات وچ تبدیل کرنے دے لئی انگریزاں نے شروع دی سی۔ ایہ وسطی ایشیا اُتے روسی سلطنت دے حملے توں زیادہ خوف زدہ ہونے توں روکنا سی۔ ابتدائی حملے وچ برطانوی فوج انتہائی کامیاب رہی تے اس نے اپنا کنٹرول سنبھال لیا۔ اس دے فورا بعد ہی افغان مزاحمت شروع ہوگئی۔ جنگ بالآخر افغان فتح دے طور اُتے اختتام پذیر ہوئی ، جس توں انگریز 1842ء وچ کابل توں پِچھے ہٹ گئے۔
وسطی ایشیا وچ روسیاں دے خوف دی وجہ توں دوسری اینگلو افغان جنگ وی انگریزاں نے شروع کیتی سی۔ دوسری جنگ برطانوی سلطنت دی فتح دے طور اُتے اختتام پذیر ہوئی جس دے معاہدہ گنڈاک اُتے دستخط ہوئے۔ افغاناں نوں انگریزاں دے پاس اپنا علاقہ تسلیم کرنا پيا ، اوہ برطانوی پروٹیکٹریٹ بن گیا تے اپنی خارجہ پالیسی اُتے اپنا کنٹرول کھو بیٹھیا۔ ایتھے تک کہ انگریزاں نے وی انتخاب کيتا کہ کون کون بادشاہ تخت اُتے بیٹھے گا۔
تیسری اینگلو-افغان جنگ افغاناں نے آزادی دی جنگ دے طور اُتے تے سرحدی صوبے دے کچھ قبائلی علاقےآں نوں واپس لینے دے لئی شروع کیتی سی۔ جنگ دی منصوبہ بندی بہت عمدہ سی۔ اُتے ، اس منصوبے اُتے عمل درآمد بہت خراب سی۔ افغان جنگ وچ فوجی طور اُتے ناکام ہوگئے تے انہاں نوں پِچھے دھکیل دتا گیا۔ ایتھے تک کہ خود کابل اُتے وی بمباری کيتی گئی تے افغان بادشاہ نوں وی امن دے لئی مقدمہ کرنا پيا۔
فوجی نقطہ نظر توں ، افغاناں نے اس جنگ وچ بہت خراب کارکردگی دا مظاہرہ کيتا۔ اُتے ، انہاں نے آزادی دے مقصد نوں حاصل کيتا۔ تاں ایہ افغانستان دے لئی اک جِت دے طور اُتے پیش کيتا جا سکدا اے .
1919 دا اینگلو افغان معاہدہ تیسری اینگلو-افغان جنگ دے بعد برطانوی تے افغانستان دے وچکار اک مسلح دستہ سی۔ اسنوں راولپنڈی دا معاہدہ وی کہیا جاندا اے کیونجے اس اُتے دستخط راولپنڈی شہر وچ ہويا سی۔ آسان لفظاں وچ ایہ معاہدہ افغانستان دی آزادی دا معاہدہ سی۔ اُتے چیزاں کدی کدائيں ہی آسان نيں۔
تیسری اینگلو-افغان جنگ دا پیش خیمہ
سودھوشاہ علی رضا دی پھانسی تے انہاں دے چچا نصر اللہ دی قید دے باوجود۔ بوہت سارے لوک ایہ مندے رہے کہ انہاں دے والد دے قتل وچ امان اللہ تے اس دے ساتھیاں دا ہتھ اے۔ بھانويں ایہ اک سازش دی طرح معلوم ہوسکدا اے ، لیکن اس دے کچھ ثبوت موجود نيں جو اس دی تجویز کردے نيں۔
محمود طرزی تے جوان افغان دے بوہت سارے ساتھیاں نوں پرانے امیر نے سازش تے اس توں پہلے کيتی گئی ناکام قتل دی کوشش دے الزام وچ گرفتار کيتا سی۔ امان اللہ دے تخت نشین ہونے دے بعد انہاں افراد نوں فورا. رہیا کردتا گیا۔ پہلی بار جنگ عظیم وچ افغانستان دے سیاسی نظام وچ اصلاحات نہ ہونے تے حبیب اللہ دی غیرجانبداری دی پالیسی دے نتیجے وچ محمود طرزی تے بُڈھے عمیر دے وچکار اختلافات سن ۔ اس سب نوں ختم کرنے دے لئی ، امان اللہ نوں 2 جولائی 1918 دی ناکام قاتلانہ حملے دی تحقیقات کار نے اک ملزم دے ناں توں منسوب کيتا سی۔
لہذا الزامات دوسرےآں اُتے منتقل ہونے دے باوجود ، امان اللہ خان تے محمود طرزی دے بارے وچ وسوسے جاری رہے۔ طرزی نوں وزیر خارجہ تے شاہ دا چیف مشیر بنایا گیا۔
اس معاہدے نوں صحیح معنےآں وچ سمجھنے دے لئی ، تیسری اینگلو-افغان جنگ تے جنگ توں پہلے دے افغانستان دی صورتحال نوں سمجھنا چاہیدا۔
افغانستان دی صورتحال
سودھوافغانستان دے بادشاہ حبیب اللہ خان نے سن 1901 توں ہی اس قوم اُتے حکومت کیتی سی۔ انہاں دی وفات دے بعد ، اوہ اپنے والد ، امیر عبدالرحمن خان دے بعد کامیاب ہوگئے سن ۔ جنوری 1919 وچ حبیب اللہ خان نے عارضی مہلت دے لئی راجگڑھ چھڈنے دا فیصلہ کيتا۔ حبیب اللہ خان صوبہ لغمان دے کالاگوش وچ اپنے شکار لاج وچ قیام پذیر سن ۔ 20 فروری 1919 نوں ، اک قاتل اپنے محافظاں توں گزر گیا تے اسنوں سر دے خالی جگہ اُتے گولی مار دتی۔
خبر سننے دے بعد ، نصر اللہ خان نوں افغانستان دا امیر قرار دے دتا گیا۔ نصر اللہ خان حبیب اللہ خان دے بھائی سن ۔ سابق امیر دے بیٹے عنایت اللہ تے افغانستان دے کمانڈر انچیف نادر خان نے جلال آباد وچ نصر اللہ خان دے لئی اپنی بیعت دا اعلان کيتا۔
راجگڑھ وچ واپس حبیب اللہ دے دوسرے بیٹے ، امان اللہ خان ، نوں راجگڑھ کابل دا انچارج چھڈ دتا گیا سی تے فیر وی خزانے اُتے قابو پالیا گیا سی۔ امان اللہ نے محمود طرزی تے جوان افغانیاں دی مدد توں افغانستان دا حقیقی امیر اعلان کيتا۔ کابل فوج توں امان اللہ دے نال انہاں دی وفاداری دے لئی اٹھائے جانے دا وعدہ کيتا گیا سی۔ امان اللہ اپنے والد دے قتل دے پِچھے نصر اللہ خان نوں اصل ماسٹر مائنڈ قرار دینے اُتے چلا گیا۔ اس نے اپنے سوتیلے بھائی عنایت اللہ نوں غدار قرار دے دتا۔
امان اللہ خان ، اک بادشاہ افغانستان دی جدید کاری دا جنون سی۔
خوش قسمتی توں امان اللہ دے لئی ، جلال آباد وچ فوج نے انہاں توں بیعت دا اعلان کيتا۔ انہاں نے نصر اللہ خان ، نادر خان تے عنایت اللہ نوں گرفتار کرلیا۔ مؤخر الذکر دو جلد ہی رہیا کردیندے جان گے شرم عدالت دے فیصلے اُتے بعد وچ نصر اللہ خان نوں جیل وچ ڈال دتا گیا تے اسنوں قتل کردتا گیا۔ کرنل شاہ علی رضا ، جو قتل دی رات ہزارہ شیعہ تے محافظ سن ، نوں حتمی قربانی دا بکرا استعمال کيتا گیا سی۔ اس اُتے عمیر دے قتل دا الزام لگایا گیا تے اسنوں پھانسی دے دتی گئی۔
امان اللہ اپنے والد دے بعد افغانستان دا نواں امیر مقرر ہويا۔
سردار محمود بیگ طرزی ، جو اک اہم افغان اصلاح پسند نيں۔
27 فروری 1919 نوں کابل وچ اک اجتماع ہويا جس وچ انہاں نے کھلے عام اعلان کيتا کہ انہاں نے اک آزاد قوم دی حیثیت توں افغانستان اُتے حکمرانی کرنے دا ارادہ کيتا اے۔ نوٹ کرن کہ دوسری اینگلو افغان جنگ وچ افغان شکست دے بعد دے حالات دے مطابق ، افغانستان دی خارجہ پالیسی برطانوی سلطنت دے زیر کنٹرول سی۔ انہاں نے قبائلی رہنماواں توں کہیا کہ اوہ گھر جاکے جہاد دی تیاری کرن۔
امیر امان اللہ نے وائسرائے نوں اک خط لکھ کے اس دی پیروی کيتی۔ انہاں نے واضح کيتا کہ افغانستان اک آزاد تے خودمختار حکومت اے تے اس نے "اینگلو افغان اتحاد" دے خاتمے دا اشارہ کيتا اے۔ انگریزاں نوں ایہ واضح کرنے دے لئی کہ اس دا مطلب انہاں دیاں گلاں توں اے ، امان اللہ نے برطانویاں توں مشورے دے بغیر افغان ایلچیاں نوں بھیجیا۔ سفیراں نوں ترکی ، امریکا ، ماسکو تے متعدد یورپی ملکاں وچ بھیجیا گیا سی۔ طرزی تے اس دے ساتھی برطانوی ہندوستان دے سرحدی حصے وچ بدامنی پھیلاندے سن ۔
مخالف نقطہ نظر توں ، انگریز فی الحال پیرس امن کانفرنس وچ مشغول سن ۔ پہلی جنگ عظیم نے وی انہاں نوں کمزور کردتا سی۔ آزادی دے اس اعلان نے انہاں نوں محافظ توں دور کردتا۔
اس توں نمٹنے دے طریقےآں اُتے مختلف مکاتب فکر موجود سن ۔ وائسرائے چیلمفورڈ دا خیال سی کہ انہاں نوں نويں امیر دے نال گل گل کرنی چاہیدا تے آزادی دی کچھ حداں اُتے راضی ہونا چاہیدا۔ برطانوی سکریٹری خارجہ لارڈ کرزن نے اس اُتے اک مختلف گل کيتی۔ انہاں دا خیال سی کہ انگریزاں نوں افغانستان اُتے اپنے کنٹرول وچ ہور وادھا کرنا چاہیدا۔ بھارت دی جنگ تے بدامنی دا ایہ خطرہ کرزون دے ذہن وچ سوویت چال سی۔ آخر وچ چیلمفورڈ مذاکرات اُتے راضی ہوگئے لیکن آزادی دی اجازت نئيں دین گے کیونجے لندن نے واضح کردتا سی کہ آزادی سوال توں باہر اے۔
اس توں معاملہ طے کرنے وچ بوہت گھٹ کم ہويا۔ اس نے امیر امان اللہ اُتے واضح کردتا کہ جہاد ضروری اے۔
انگریز ایسی کسی جنگ دے لئی بہت بیمار سن ۔ پنجاب تے فرنٹیئر وچ بدامنی سی۔ امرتسر قتل عام نے صورتحال نوں تے خراب کردتا سی۔ ہندوستانی نژاد فوج دے بیشتر دستے عظیم جنگ دے دوران ہندوستان توں باہر تعینات سن ۔ گولہ بارود تے سپلائی حالے کم چل رہی سی۔ انگریز اس جنگ دے لئی بالکل تیار نئيں سن ۔
یکم مئی 1919 نوں امیر امان اللہ نے اک ہور اجتماع کابل وچ منعقد کيتا۔ انہاں نے انگریز دے مختلف قتل عام جداں امرتسر دے بارے وچ گل کيتی۔ انہاں نے انگریزاں دے ذریعہ دنیا دے مختلف مسلم شہراں اُتے قبضے تے انگریزاں دے ہتھوں مسلماناں دی ہلاکت دی گل کيتی۔ ہجوم نوں جنوناں دے زور توں دبانے دے بعد ، اس نے برطانوی سلطنت دے خلاف جہاد دا اعلان کيتا۔
جنگ دی وجوہات
سودھوافغانستان دی آزادی دا معاملہ
سودھوافغانستان دی وحدت ۔حبیب اللہ دے قتل دے بعد افغانستان تقسیم ہوگیا سی۔ اس جنگ نوں متحد طاقت دے طور اُتے استعمال کيتا گیا سی۔
امان اللہ توں خلل اس جنگ نے افغانیاں نوں حبیب اللہ دے قتل دے سارے معاملے توں دور کردتا۔ اس دے بجائے نويں داستان شاہ امان اللہ دی ہوئے گی جو افغانستان دی آزادی دے لئی لڑ رہے نيں۔ اس عظیم جنگ دے اختتام اُتے افغانستان دا عدم اطمینان - شاہ حبیب اللہ دی وجہ توں پہلی جنگ عظیم دے دوران افغانستان غیر جانبدار رہیا ، اس دے باوجود بوہت سارے افغان عثمانی جماعت وچ شامل ہونا چاہندے سن ۔ امان اللہ سمیت بوہت سارے افغاناں دا خیال سی کہ افغانستان نوں اس دا بدلہ ملنا چاہیدا سی۔
تیسری اینگلو-افغان جنگ
سودھوافغان منصوبے وچ متعدد عناصر شامل سن ۔ جس وچ سب توں پہلے پشتون قوم پرستی نوں فروغ دینا سی تے سرحداں وچ بغاوتاں نوں اکسانا سی۔ طرزی تے اس دے ساتھی اس معاملے نوں نمٹاندے۔ طرزی نے عمیر نوں ایہ وی یقین دلایا کہ جے افغانستان سرحد اُتے حملہ کردا اے تاں پہلے ہی کنارے اُتے موجود پنجاب کھل دے بغاوت تے لڑائی وچ شامل ہوجائے گا۔
یہ حملہ تن جہتی حملہ ہوئے گا۔
جنرل صالح محمد خان اک ڈویژن دی قیادت کردے تے خیبر پاس اُتے قابو پالاں گے۔ طرزی تے ہندوستانی انقلابی پشاور وچ بغاوت نوں ہويا دین گے۔ اس دے بعد صالح محمد خان پشاور اُتے حملہ کرکے حملہ کردیندے۔ نادر خان دوسری ڈویژن دی قیادت کرن گے۔ انہاں نے کہیا کہ اوہ خوست وچ فوج اکٹھا کرن تے فیر وزیرستان تے خرم ایجنسی لاں۔ ابدال قدوس خان قندھار توں تیسری ڈویژن دی قیادت کرن گے۔ اوہ چمن ، گلستان ، پشین تے کھوجک پاس لے جاندا۔
افغان منصوبہ ڈیزائن دے لحاظ توں کامل سی لیکن ممکن حد تک ناقص اس اُتے عمل کيتا گیا۔ تِناں مغلوب حملہ اک ہی وقت وچ ہونا سی ، جو پشاور دے سرحدی محاذ تے بغاوت دے نال ہی سی۔ حقیقت وچ ، کچھ وی اک دوسرے دے نال موافق نئيں سی۔ انہاں حملےآں دا خاتمہ انفرادی حملے ہون گے جو آسانی توں پسپا کردتے گئے سن ۔
افغان داستان ایہ سی کہ انگریزاں نے پہلے فائرنگ کيتی۔ اُتے اس توں کدرے زیادہ امکان اے کہ صالح محمد دی کمان وچ کچھ حد توں زیادہ جوشیلے قبائلیاں نے اس حکم دی نافرمانی دی تے کچھ برطانوی چوکیوں اُتے حملہ کردتا۔ اس توں پہلے جنگ کيتی ضرورت شروع ہوگئی اس توں پہلے کہ دوسرے ڈویژن دی پوزیشن وچ سی تے اس توں پہلے کہ طرزی بغاوت نوں اکسا رہیا ہوئے۔ جنرل صالح محمد شیڈول توں بہت پہلے 3 مئی نوں حملہ کرنے اُتے مجبور ہوگئے سن ۔ اس نے لنڈی کوتل دا محاصرہ کيتا۔
انگریز سامنے والے عہدےآں توں پِچھے ہٹ گیا تے 6 مئی نوں جنگ دا اعلان کيتا۔ فوجاں محاذ تک متحرک کردتی گئياں۔ پشاور وچ بغاوت دی سازش دا پتہ چلا تے انگریزاں نے باغیاں تے ایجنٹاں نوں ہتھیار سُٹن اُتے مجبور کرنے اُتے شہر نوں پانی ، خوراک تے بجلی دا تمام سامان منقطع کردتا۔
11 مئی نوں کمربند بھاری توپخانے سمیت لنڈی کوتل پہنچیا۔ افغاناں نوں سرحد پار توں جلال آباد دی طرف روانہ کيتا گیا۔ ایتھے اک زخمی صالح محمد نوں اپنے حکم توں فارغ کردتا گیا۔
اس دے بعد برطانوی فضائی بمباری ہوئی جس دا افغاناں دے پاس کوئی مقابلہ نئيں سی۔ زیادہ تر افغان فوجیاں تے قبائلیاں نے پہلے کدی نئيں دیکھیا سی تے ایہ انہاں دے لئی انتہائی مایوس کن ہتھیار ثابت ہويا۔ جلال آباد تے کابل اُتے بمباری کيتی گئی۔
نادر خان دی تقسیم جنگ وچ بہتر رہی۔ 23 مئی نوں اوہ وزیرستان وچ داخل ہوئے۔ اوہ شروع وچ کافی حد تک کامیاب سی تے اس نے تھل اُتے حملہ کيتا۔ بدقسمتی توں برطانوی کمک تے شاہ امان اللہ دے ذریعہ اسلحہ سازی دا مطالبہ کرنے اُتے انھاں نے دستبرداری اُتے مجبور کردتا
انگریزاں نے افغان باشندےآں نوں سرحد پار واپس جانے اُتے مجبور کردتا سی تے ایتھے تک کہ کچھ علاقے وی لے لئے سن ۔ تنازعہ 8 اگست 1919 تک جاری رہیا جدوں راولپنڈی دے معاہدے اُتے دستخط ہوئے۔
ابدال قدوس خان دے ماتحت تیسری ڈویژن نے وی اس دا مقابلہ نئيں کيتا۔ جدوں تک اوہ بلوچستان اُتے حملہ کرنے دے لئی تیار سن ، جنگ پہلے ہی ختم ہوچکی سی۔
تیسری اینگلو-افغان جنگ اک فوجی تناظر وچ برطانویاں دی مکمل فتح سی لیکن افغان جنگ کيتی وجہ توں کچھ سیاسی کامیابی حاصل کرنے وچ کامیاب رہیا۔
محمد نادر خان ، تیسری اینگلو-افغان جنگ دے سب توں کامیاب جنرل تے افغان نیشنل آرمی دے کمانڈر۔ بعد وچ اس دا بادشاہ محمد نادر شاہ دا تاجپوش ہوئے گا
راولپنڈی دا معاہدہ
سودھو24 مئی نوں شاہ امان اللہ نے امن دا دعویٰ کرنے دا فیصلہ کيتا۔ اس دے ذہن وچ جلال آباد تے قندھار اُتے برطانوی قبضے دا خوف سی۔ ہور ایہ کہ کابل وچ اس دے محل اُتے ہوائی بمباری نے اسنوں امن دے لئی مقدمہ چلانے اُتے مجبور کردتا ہوئے۔
پر بوہت سارے افغان اس جہاد نوں ختم کرنے دے لئی تیار نئيں سن ۔ مذہبی تے قبائلی رہنما چاہندے سن کہ جنگ جاری رہے۔ جنرل نادر خان پسپائی اُتے مجبور ہونے اُتے ناراض سن ۔ اوہ وزیرستان وچ باغیاں دی حمایت جاری رکھے گا۔ ابدال قدوس خان وی چاہندے سن کہ جنگ جاری رہے کیونجے اس نے حالے تک حصہ نئيں لیا سی۔ شاہ امان اللہ دی افغان حکومت نے افغانستان وچ ایہ بیانیہ استعمال کيتا کہ ایہ افغانستان دی فتوحات سی جس نے انگریزاں نوں میز اُتے آنے اُتے مجبور کيتا سی۔
انگریز دو طرح دے ذہن دے سن ۔ لارڈ کرزن سرحد نوں بند کرنا چاہندے سن تے افغانستان دی خارجہ پالیسی تے تعلقات نوں کنٹرول کرنا چاہندے سن ۔ اوہ ایہ وی چاہندا سی کہ بغاوت نوں بھڑکانے اُتے طرزی جداں انقلابیاں دے حوالے کيتا جائے۔ وائسرائے چیلمفورڈ تے ہندوستان دے سکریٹری خارجہ ہنری ڈوبس نے فیصلہ کيتا کہ مذاکرات بہتر ہون گے۔
دونے فریقین نے 26 جولائی نوں راولپنڈی وچ ملاقات کيتی۔ افغان وفد دی قیادت لونب علی احمد خان کر رہے سن ۔ سر الفریڈ گرانٹ نے انگریزاں دی قیادت کيتی۔ اینگلو-افغان جنگ دا کوئی وی افغان رہنما نئيں آیا۔ علی احمد نے مطالبہ کيتا کہ عمیر دی سبسڈی بحال کيتی جائے ، جنگی معاوضے ادا کیتے جاواں ، افغانستان دی آزادی قبول کيتی جائے تے قبائلی سرزمین اُتے افغان کنٹرول حاصل ہوئے۔ سر الفریڈ نے بالکل انکار کر دتا تے دسیا کہ معاہدہ دا مسودہ پہلے ہی تیار ہوچکيا اے جس وچ انگریزاں دا بھر پور نال دتا گیا سی۔ علی احمد نوں بس اِنّا کرنا سی کہ اس اُتے دستخط کرن یا اسنوں مسترد کرن۔ علی احمد نے اصرار کيتا کہ انگریزاں نوں افغانستان دی آزادی قبول کرنی ہوئے گی۔ وائسرائے چیلمفورڈ نے برطانوی وفد نوں غیر رسمی طور اُتے ایہ تسلیم کرنے وچ کامیاب کيتا کہ افغانستان اک آزاد قوم اے۔
لہذا اس معاہدے دے نال سر الفریڈ دے ذریعہ اک خط منسلک کيتا گیا جس وچ کہیا گیا اے کہ 'مذکورہ معاہدہ تے ایہ خط افغانستان نوں داخلی تے خارجہ امور وچ باضابطہ آزاد تے آزاد چھڈ دیندا اے۔' اس معاہدے اُتے 8 اگست 1919 نوں دستخط ہوئے سن تے اسنوں راولپنڈی امن معاہدہ دے ناں توں جانیا جاندا اے۔
نوٹ کرن کہ انگریز سرکاری طور اُتے یا اس معاہدے اُتے متفق نئيں سن کہ افغانستان آزاد سی۔ انہاں نے معاہدے دے بارے وچ صرف ایہ نئيں کہیا کہ ایہ آزاد نئيں سی۔ آزاد یا آزاد لفظاں کدی وی سرکاری معاہدے وچ استعمال نئيں ہوئے سن ۔ صرف امیر امان اللہ نوں لکھے گئے اک ذاتی خط وچ ۔
سر الفریڈ نے علی احمد نوں ایہ وی دسیا کہ افغانستان دے اعلان جنگ دا مطلب ایہ اے کہ پچھلے تمام معاہدے تے معاہدے باطل ہوگئے سن ۔ اس دا مطلب ایہ سی کہ عمیر نے ہن سبسڈی کھو دتی ، افغانستان نے اپنی دولت کھو دتی جو ہندوستانی بینکاں وچ سی تے افغانستان ہن اسلحہ درآمد کرنے دا حق کھو بیٹھیا اے۔ بالآخر ، اس توں افغانستان کدرے زیادہ غریب رہیا۔
فیر افغانستان نوں وی اک بار فیر ڈیورنڈ لائن نوں باضابطہ بارڈر دے طور اُتے قبول کرنا پيا۔ قبول کرن کہ اس جنگ دا قصور افغانیاں دا اے تے انگریزاں دے خلاف انہاں دی جارحیت۔
مجموعی طور اُتے ایہ معاہدہ زیادہ تر انگریزاں دے حق وچ سی جس نے اپنی خواہش دے مطابق سب کچھ حاصل کرلیا سی۔ انہاں نوں صرف اِنّا کرنا سی کہ امیر نوں اک ذاتی خط وچ غیر سرکاری طور اُتے قبول کرنا سی کہ افغانستان نوں وی اک آزاد تے آزاد قوم سمجھیا جاسکدا اے۔ افغان وفد نے تمام مطالبات توں انکار کردتا سی۔
سچ تاں ایہ اے کہ حالے تک افغانستان اپنی خارجہ پالیسی بنانے وچ واقعتا free آزاد نئيں سی۔ جدوں افغاناں نے اطالویاں نوں اپنا ایلچی بھیجیا تاں انگریزاں نے اطالویاں اُتے واضح کردتا کہ اس طرح دے معاملات نوں پہلے انہاں دے نال صاف کرنا ہوئے گا۔ چونکہ اوہ افغانستان دے معاملات وچ اعلیٰ سیاسی اثر و رسوخ رکھدے نيں۔
علی احمد نے پِچھے ہٹتے ہوئے اسنوں اک وڈی کامیابی قرار دتا اے تے ایہ کہ انگریزاں نے انہاں دے سارے مطالبات توں فائدہ اٹھا لیا اے۔ حکومتی پروپیگنڈے نے اسنوں جنگ تے معاہدہ دونے وچ افغانستان دی اک وڈی فتح قرار دتا۔ ہر وقت ، اصل شرائط نوں عوام نے چھپا رکھیا سی۔ ایتھے تک کہ عمیر نے اسنوں 19 اگست 1919 نوں افغانستان دا یوم آزادی منانے دا اعلان کيتا۔ اُتے سرکاری طور اُتے ، 1921 وچ افغانستان نوں اس دی آزادی حاصل ہوئے گی۔
افغاناں دے ایہ ظاہر ہونے دے بعد کہ انہاں اُتے اعتماد کيتا جاسکدا اے ، اس دے بعد مذاکرات دا آغاز کرنے دے لئی چند ماہ وچ دوستی دا معاہدہ ہونا سی۔
مسوری کانفرنس
سودھودونے فریقاں نے اپریل 1920 وچ مسوری وچ اک بار فیر ملاقات کيتی۔ اس بار افغان ٹیم دی قیادت محمود طرزی کرن گے۔ ہنری ڈوبس برطانوی مذاکراندی ٹیم دی قیادت کرن گے۔ سیاسی نقطہ نظر توں شاید طرزی انگریزاں دے نال اس طرح دے مذاکرات دے لئی بدتر ممکن انتخاب سی۔ اوہ انتہائی برطانوی مخالف سی۔ اوہ وی بلاجواز تے سمجھوتہ پسند سی۔ آسان لفظاں وچ ، اوہ نئيں جاندا سی کہ مذاکرات دا طریقہ کِداں اے یا اس دی کوئی پرواہ نئيں اے۔
طرزی نے انگریزاں توں غیر مشروط طور اُتے افغانستان دی آزادی نوں سرکاری طور اُتے قبول کرنے دا مطالبہ کردے ہوئے آغاز کيتا۔ خارجہ پالیسی اُتے افغاناں دا مکمل کنٹرول ہونا چاہیدا۔ وزیرستان تے تمام قبائلی علاقےآں نوں افغانستان دے حوالے کيتا جائے۔ انہاں نے ایہ وی مطالبہ کيتا کہ سلطنت عثمانیہ نوں توڑنا نئيں چاہیدا تے خلیفہ اپنے اختیارات برقرار رکھے۔ انگریزاں دے نزدیک اس دا کوئی مطلب نئيں سی۔ جداں کہ لگدا اے کہ طرزی افغاناں توں زیادہ خلیفہ دی نمائندگی کردا اے۔ جدوں ڈوبس نوں پتہ چلا کہ جنرل نادر خان وزیرستان وچ باغیاں دی حمایت کر رہے نيں تاں انہاں نے ایہ مذاکرات ختم کردتے۔ راولپنڈی معاہدے دی شرائط نوں حالے دے لئی کرنا پئے گا۔ ڈوبس کابل مشن تے 1921 دا اینگلو افغان معاہدہ
اک دلچسپ گل ایہ اے کہ جدوں ہنری ڈوبس کابل پہنچے تاں انہاں نے نوٹ کيتا کہ کابل ترکاں ، روسیاں ، جرمناں ، اطالویاں ، فرانسیسیاں تے ہور توں بھریا ہويا سی۔ اوتھے جو اس نويں قوم دے بارے وچ دعویٰ کرسکدے نيں۔
10 جنوری 1921 نوں ڈوبز نے اک بار فیر طرزی نال ملاقات کيتی۔ طرزی نے اک بار فیر اوہی مطالبے کیتے جو راولپنڈی دے ابتدائی اجلاس وچ افغاناں نوں سن ۔ ڈوبس نے اک بار فیر انکار کردتا۔ ڈوبس شہر وچ اک سال گزاراں گے تاکہ کسی طرح دے معاہدے اُتے پہنچن۔
اس دوران افغانستان نے ایران ، ترکی تے اٹلی دے نال نويں معاہدےآں اُتے دستخط کیتے۔ افغانستان روس دے نال پہلے ہی اک معاہدے اُتے دستخط کر چکيا سی تے اسنوں تجدید کرنے ہی والا سی۔ ڈوبس نوں دسیا گیا سی کہ کسی وی طرح دے اینگلو افغان معاہدے دے لئی افغان روس معاہدہ نوں منسوخ کرنا ضروری اے۔
مشن تقریبا منسوخ ہوچکيا سی تے ڈوبس جانے ہی والا سی۔ 22 نومبر 1921 نوں بالکل آخر وچ ، اک معاہدے اُتے اتفاق رائے ہويا جس وچ دونے فریقین واقعتا پسند نئيں کردے سن ۔ ایہ 1921 دا اینگلو افغان معاہدہ سی جس وچ بالآخر انگریزاں نے باضابطہ طور اُتے افغانستان نوں اک آزاد تے آزاد قوم دے طور اُتے قبول کيتا۔
افغاناں نوں اک بار فیر ڈیورنڈ لائن نوں باضابطہ بارڈر دے طور اُتے قبول کرنا پيا۔ افغاناں نوں سوویت یونین دے نال معاہدہ توڑنے دی ضرورت نئيں سی۔ انگریز امان اللہ نوں آپ دی عظمت کہندے نيں تے اسنوں آزاد بادشاہ دے طور اُتے قبول کردے سن ۔ افغاناں نوں لندن تے پورے ہندوستان وچ اپنا سفارت خانہ کھولنے دی اجازت ہوئے گی۔ افغاناں نوں اک بار فیر اسلحہ درآمد کرنے دی وی اجازت ہوئے گی۔ اُتے ، عمیر نوں دتی جانے والی سبسڈی نوں بحال نئيں کيتا جانا سی۔ افغانی نوں سب توں وڈا نقصان ایہ ہويا کہ انگریزاں نے مشترکہ دفاعی معاہدے اُتے دستخط کرنے توں انکار کردتا۔ اس دا مطلب ایہ سی کہ جے سوویتاں نے شمالی افغانستان اُتے حملہ کيتا تاں انگریز افغانستان دا دفاع کرنے یا امداد فراہم کرنے دا پابند نئيں ہون گے۔ ایسی کوئی چیز جو اس وقت بہت ممکن نظر آرہی سی۔ ماسکو جلد ہی اس دا پورا فائدہ اٹھائے گا۔ افغانستان نوں حملےآں تے حملے دی دھمکی دتی گئی سی جے انہاں نے بسماچی موومنٹ دی حمایت بند نہ دی تے فوری طور اُتے سرحد بند کردتی۔ عمیر امان اللہ دے پاس وسط ایشیاء وچ اپنے بسماجی اتحادیاں توں اتفاق رائے پیدا کرنے تے اس توں وکھ ہونے دے سوا کوئی چارہ نئيں سی۔
1921 دا ایہ اینگلو افغان معاہدہ کسی وی طرف توں قابل اطمینان نئيں سی۔ ایہ دونے فریقاں دے لئی صرف چہرے دی بچت دا معاہدہ سی۔ ایہ درحقیقت صرف تن سالاں دے لئی اک عارضی معاہدہ ہونا سی جس دے بعد اسنوں منسوخ کيتا جاسکدا اے۔ اُتے ، چونکہ اس توں بہتر متبادل موجود نئيں سی ، ایہ 1947 وچ ہندوستان تے پاکستان دی آزادی تک باقی رہے گا۔
ہور ویکھو
سودھو- افغانستان تریخ دے وکھ وکھ ویلےآں وچ
- افغانستان وچ یورپی اثرات, جس وچ درج بالا جنگی حالات دا ادراک کیتا جاسکدا اے
- گریٹ گیم, جس وچ جنگ دے زمینی فوائد نوں دیکھیا جا سکدا اے
==حوالے==