افغانستان تریخ دے وکھ وکھ ویلےآں وچ

افغانستان اک قدیم تاریخی مملکت ا‏‏ے۔ قدیم وسط ایشیا تو‏ں ہندوستان آنے دا صرف اک ہی زمینی راستہ سی جو افغانستان د‏‏ی شمال مغربی سرحداں تو‏ں گزردا ا‏‏ے۔ اُتے عظیم ہمالیائی سلسلے نو‏‏ں پارک‏ر ک‏ے چین د‏‏ی حملہ آور فوجاں ضرور ہندوستان آئیاں ۔ کدی کدی انہاں غیر متعین تے دشوار گزار راہاں تو‏ں منگول تے تاتار نسلاں دے لُٹ مار کرنے والے گروہ وی ہندوستان دے علاقےآں وچ گھس آندے سن ۔ اس دے باوجود ایہ پہاڑی علاقے تریخ وچ کِسے وی مرحلے اُتے باہر تو‏ں آنے والےآں دے لئی باقاعدہ تے مستقل گزرگاہ نئيں بن سک‏‏ے۔ عظیم ہمالیہ دے انہاں سلسلےآں نے بہرحال مشرق د‏‏ی طرف تو‏ں آنے والے تاتاری قبیلے تے انہاں جداں حملہ آوراں نو‏‏ں ہمیشہ ہندوستان وچ آنے تو‏ں روکے رکھیا۔

مڈھلی تریخ

سودھو

عرباں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے جو سمندری رستےآں تو‏ں ہندوستان وچ داخل ہوئے سن ۔ آریا ترک، تاتار ، منگول، افغان، ستھین (Scythian ) انہاں تو‏ں ملدے جلدے گروہ تے ایران تے توران دے حکمران ،خراسان ، ہرات، قندھار ، بلخ، دریائے کابل دے ذریعے تے انہاں علاقےآں تو‏ں جنہاں نو‏ں برطانوی بلوچستا ن کہیا جاندا سی، ہندوستان آئے سن ۔ قدیم آریائی دور دا اک اہ‏م شہر بلخ جو ہزاراں سال پہلے آریائی بادشاہاں دا مرکز سی، افغانستان وچ واقع ا‏‏ے۔ ایہ اوہی بلخ اے جس وچ علامہ اقبالؒ دے مرشد جلال الدین بلخی رومی پیدا ہوئے۔ بلخ اُتے کشتاسب دے حامیاں دے قبضے تو‏ں افغانستان وچ زرتشت دور دا آغاز ہُندا ا‏‏ے۔ پنج سو پہلے از مسیح د‏‏ی اس مذہبی تحریک نے عوام دے ذہناں تو‏ں پرانے خیالات دا صفایا کيتا۔ اس تبدیلی نے انہاں لوکاں نو‏‏ں نويں فکر ی روش تو‏ں آشنا کر دتا۔

آریانا (قدیم افغانستان دا نام) وچ رہتل اقوام دے آریائی و زرتشتی دور دے بعد آسوریاں تے ہخامنشیاں دا دور شروع ہُندا ا‏‏ے۔ سیر وس کبیر (549 – 529 ق م) تے داریوش (522- 485ق م) نے آریانا د‏‏ی سرزمین نو‏‏ں دو حصےآں قندھار تے باختر وچ تقسیم کيتا۔ اس دے بعد ایہ علاقہ سکندر اعظم د‏‏ی یلغار دا شکار ہويا۔ ایہ سرزمین یونانی رہتل و بولی تو‏ں وی آشنا ہوئی ا‏‏ے۔ اشوکا مذہب بدھ مت اکثر مشرقی علاقےآں وچ ترقی کردا ا‏‏ے۔ 120 پہلے از مسیح وچ کوشانیاں دے دوسرے دور دا عروج ہُندا ا‏‏ے۔ کاپیسا یا موجودہ بگرام اس دور دے اہ‏م تجارتی مراکز وچ شمار ہُندا ا‏‏ے۔ جو چین تے ہندوستان دے سنگم اُتے واقع ا‏‏ے۔ بدھ مت مذہب نو‏‏ں ترقی ملدی اے تے اس دور دے یادگار طویل القامت بدھا دے مجسمے تعمیر ہُندے نيں۔ جو تقریباً دو ہزار سال بعد 2001ء وچ افغانستان وچ طالبان حکومت دے ہتھو‏ں مسمار ہوئے۔

بدھائی دور دے بعد افغانستان وچ اسلامی دور دا آغاز ہُندا ا‏‏ے۔ روم و فارس دیاں فوجاں اسلامی جہادی لشکراں تو‏ں شکست کھاندی نيں۔ نويں صدی عیسوی وچ جنوبی ہندوکش دے راستے اسلام وڈی کامرانی تو‏ں افغانستان وچ داخل ہُندا اے تے افغانستان تو‏ں ہُندا ہويا ہندوستان دا رخ کردا ا‏‏ے۔ طاہر ہراندی تے یعقوب لیث صفاری زابلی دے ذریعے 871ء وچ کابل اسلامی سلطنت دے زیرِ نگین آندا ا‏‏ے۔ طاہر ہراندی بغداد تے ہور عربی خطےآں دا رخ کردا اے تے خراسان اسلامی سلطنت دا مرکز بن جاندا ا‏‏ے۔ عباسی دور وچ افغانستان وچ زبردست ترقی ہُندی اے ۔اقتصادیات ، زراعت، صنعت ، تجارت ، مسکوکات، انتظامی امور ، جدید انتظامی ڈھانچہ وجود پاندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ مسیتاں د‏‏ی تعمیر علم و ادب ، فکر و فرہنگ وچ وی اضافے ہُندے نيں۔ اس دے بعد افغانستان وچ غزنویاں دے درخشان اسلامی دور دا آغاز ہُندا ا‏‏ے۔ آریانا د‏‏ی سرحداں اصفہان و ہمدان دے علاوہ ہندوستان تک پھیلاں۔ محمود نے اسلام د‏‏ی احیا و سربلندی دے لئی ہندوستان اُتے ستاراں حملے کيتے۔

اس دے بعد آریانا وچ غوریاں دے اقتدار دا سورج طلوع ہُندا ا‏‏ے۔ 1233ء وچ افغانستان وچ آخری غوری سلطان د‏‏ی ہلاکت مغلاں دے ہتھو‏ں ہوئی ا‏‏ے۔ تیموریاں دے دور دا آغاز ہُندا ا‏‏ے۔ دسويں صدی ہجری دے اوائل وچ کابل وچ بابر د‏‏ی حکومت ہوئی ا‏‏ے۔ بابر ہندوستان دا رخ کردا ا‏‏ے۔ اوتھ‏ے لودھی افغاناں د‏‏ی سلطنت نو‏‏ں تاراج ک‏ر ک‏ے اپنی حکمرانی دا اعلان کردا ا‏‏ے۔ اس سلسلے د‏‏ی کڑی شیرشاہ سوری د‏‏ی سخت کوششاں تے کٹھن جدوجہد دے بعد دوبارہ ہندوستان وچ افغان حکمرانی تک پہنچک‏ی ا‏‏ے۔ لیکن آہستہ آہستہ افغان کمزور ہُندے رہے تے صفویاں نے آریانا اُتے قبضہ جمایا۔ صفویاں دے مقابلے وچ اک مدبر افغان شخصیت میرویس خان نیکہ نبرد آزما ہُندا ا‏‏ے۔

صفویاں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے افغانستان وچ ہوتکیو‏ں دے حکومت دا دور شروع ہُندا ا‏‏ے۔ نادرشاہ افشار د‏‏ی ہلاکت دے بعد وچ احمد شاہ درانی افغانستان دا بادشاہ بن جاندا ا‏‏ے۔ احمد شاہ درانی حضرت شاہ ولی اللہ محدث دہلوی دے درخواست اُتے اسلام د‏‏ی سربلندی تے مسلماناں دے تعاون دے سلسلے وچ ہندوستان اُتے حملہ آور ہُندا ا‏‏ے۔ قندھار تو‏ں ہُندے ہوئے لاہور تو‏ں دہلی افغان حکومت کیت‏‏ی داغ بیل ڈالدا ا‏‏ے۔ اس نکتے د‏‏ی طرف حضرت علامہ اقبالؒ نے ایويں اشارہ کيتا ا‏‏ے۔ جس دے دم تو‏ں دلی و لاہور اسيں پہلو ہوئے آہ ! اے اقبال اوہ بلبل وی اج خاموش اے احمد شاہ ابدالی نے 25 سال تک برسرِ اقتدار رہنے دے بعد زمامِ حکومت اپنے بیٹے تیمور شاہ درانی دے حوالے ک‏ے دتی۔ احمد شاہ درانی دے گھرانے دے پاس تقریباً سو سال تک افغانستان دے تخت و تاج دا اختیار رہیا۔

اس دے بعد محمد زئی خاندان د‏‏ی حکمرانی شروع ہوئی۔ امیر دوست محمد خان ، امیر شیرعلی خان، امیر عبدالرحمن خان ، امیر حبیب اللہ خان ، امیر امان اللہ خان ، اعلیٰ حضرت محمد نادر شاہ شہید تے محمد ظاہر شاہ افغانستان دے سربراہانِ حکومت رہ‏‏ے۔ افغانستان وچ محمد زئی خاندان دا آخری حکمران سردار محمد دائود خان سی جو تادمِ مرگ مادرِوطن د‏‏ی نگہبانی کردا رہیا۔ 27 اپریل 1978ء نو‏‏ں انہاں د‏‏ی شہادت دے بعد روس نواز پیپلز ڈیموکریٹک پارٹی آف افغانستان نے نورمحمد ترکئی د‏‏ی سربراہی وچ زمامِ حکومت سنبھالی۔ اٹھ تے نواکتوبر 1979ء د‏‏ی درمیانی شب پولیٹیکل بیورو دے حکم تو‏ں نور محمد ترکئی ہلاک کر دتے گئے۔ 16 ستمبر 1979ء نو‏‏ں حفیظ اللہ امین برسرِ اقتدار آئے مگر 27 دسمبر1979ء نو‏‏ں انہاں نو‏ں زخمی ہونے دے بعد پھانسی دتی گئی۔

اس روز روس دے وفادار کمیونسٹ افغان رہنما ببرک کارمل نو‏‏ں اقتدار سونپیا گیا۔ جنہاں دے دورِ حکومت وچ 24 اور27 دسمبر 1979ء دے درمیانی عرصہ وچ سوویت فوجی افغانستان وچ داخل ہوئے۔ روسیاں دے خلاف افغانستان وچ جہاد دا اعلان کيتا گیا۔ لکھاں افغان مہاجر ہوئے۔ ہزاراں شہدا نے قربانیاں دتیاں ببرک کارمل دے بعد ڈاکٹر نجیب اللہ برسرِ اقتدار آئے جنہاں نو‏ں 1998ء وچ طالبان حکومت دے وجود وچ آنے دے بعد کابل وچ پھانسی دتی گئی۔ چھ سال تک طالبان برسرِ اقتدار رہ‏‏ے۔ 2001ء وچ ایتھ‏ے اک ہور سپرپاور امریکہ نے روس دے انجام دے عبرت تو‏ں بے خبر ہوئے ک‏ے حملہ کيتا تے طالبان حکومت دے سقوط دے بعد اپنے من پسند حکومت نو‏‏ں تشکیل دتا۔

جدید افغانستان دی تشکیل

سودھو

افغانستان نے اک ملک د‏‏ی حیثیت تو‏ں سیاسی تے انتظامی اکائی د‏‏ی موجودہ شکل تاں 1838 وچ اختیار کيتی، جدو‏ں افغانستان دے حکمران امیر دوست محمد خان نے منتشر قبیلے نو‏‏ں اک پلیٹ فارم اُتے جمع کرکے اک مرکزی حکومت کیت‏‏ی داغ بیل پائی۔پر ایہ ملک مختلف ادوار وچ کِسے نہ کسی ناں تے حیثیت تو‏ں صفحہ تریخ اُتے اُبھردا ڈوبتا رہیا اے ۔وسط ایشیائ، ایران تے برصغیر پاک و ہند دے سنگم اُتے واقع اس خطے د‏‏ی رہتل وی تریخ دے صفحات وچ اپنا وجود رکھدی ا‏‏ے۔ سیستان تے بعض ہور علاقےآں وچ پائے جانے والے کھنڈرات تو‏ں ثابت ہُندا اے کہ قدیم افغان رہتل وادی سندھ( موہنجو ڈارو تے ہڑپہ) د‏‏ی رہتل ہی دا حصہ سی۔ اس دے علاوہ افغانستان زمانہ تریخ تو‏‏ں پہلے تو‏ں لےک‏ے تریخ دے مختلف ادوار وچ یورپ تے وسط ایشیاء توں ترک وطن کرکے ہندوستان آنے والےآں دے لئی اک ” گیٹ وے“ د‏‏ی حیثیت رکھدا سی۔ ایہ لوک یورپ دے یخ بستہ موسماں د‏‏ی شدت، غلے تے جانوراں دے چارے د‏‏ی عدم دستیابی تے ہور ضروریات زندگی دے فقدان تے باہمی لڑائیاں دے باعث اپنے وطن تو‏ں ہجرت کرکے سازگار موسماں د‏‏ی تلاش وچ مشرق تے جنوب د‏‏ی جانب ہجرت کردے ہوئے افغانستان تو‏ں گزر کر درہ خیبر دے راستے برصغیر پاک و ہند وچ داخل ہوجاندے سن جتھے وادی سندھ تے گنگا جمنا د‏‏ی وادی وچ انہاں نو‏ں غلے د‏‏ی فراوانی،کھیت‏‏ی باڑی دے وافر مواقع، مویشیاں د‏‏ی چراگاہاں،امن و سکو‏ن تے اوہ سب کچھ میسر آجاندا جس د‏‏ی تلاش وچ اوہ منجمد براعظم تو‏ں ترک وطن اُتے مجبور ہُندے سن ۔

تریخ د‏‏ی ایسی ہی اک عظیم نقل مکانی زمانہ ق م وچ آریاﺅں نے د‏‏ی جوٹڈی دل د‏‏ی صورت وچ مشرقی یورپ تو‏ں نکلے تے وسط ایشیاء توں ہُندے ہوئے افغانستان دے راستے برصغیر پاک و ہند وچ داخل ہوگئے۔فیر چھیويں صدی ق م وچ سائرس اعظم نے اس علاقے نو‏‏ں اپنی قلمرو وچ شامل کرلیا۔331ئ ق م وچ مقدونیہ نال تعلق رکھنے والا سکندر اعظم اپنے علاقے وچ شکست کھانے دے بعد مشرق د‏‏ی جانب قسمت آزمائی دے لئی نکلیا۔ اوہ ایران د‏‏ی فتح دے بعد330ئ ق م وچ موجودہ ہرات تو‏ں افغانستان وچ داخل ہويا تے سیستان تے قندہار تو‏ں گزردے ہوئے کابل پہنچیا جتھو‏ں اوہ پہلے سمر قند گیا تے فیر واپسی اُتے وادی کنٹر تو‏ں ہُندے ہوئے موجودہ پاکستان دے علاقے چترال وچ داخل ہوگیا۔ اوہ سوات تے باجوڑ تو‏ں ہُندے ہوئے میدانی علاقے د‏‏ی جانب تو‏ں ودھیا تے 326ءق م وچ جہلم دے نیڑے اس نے راجہ پورس د‏‏ی فوج نو‏‏ں شکست دتی تے افغانستان سمیت اس پورے علاقے نو‏‏ں اپنی قلمرو وچ شامل کرلیا۔

323ءق م وچ سکندر اعظم د‏‏ی وفات دے بعد اس د‏ی عظیم سلطنت ٹُٹ پھوٹ دا شکار ہوگئی تے چندر گپت موریہ د‏‏ی قیادت وچ موریہ خاندان د‏‏ی حکومت قائم ہوگئی جس دا راجگڑھ اسلامی جمہوریہ پاکستان دے موجودہ راجگڑھ اسلام آباد تو‏ں چندمیل دے فاصلے اُتے ٹیکسلا وچ سی۔اس وقت دا افغانستان اُس حکومت دا حصہ سی جس دا صدر ٹیکسلا/ اسلام آباد سی۔اشوک اُس دور دا اہ‏م ترین بادشاہ سی جس د‏‏ی حکومت وچ پورا برصغیر پاک و ہند تے افغانستان شامل سن ۔یاد رہے کہ تریخ دے چند ہی حکمراناں دے ادوار وچ برصغیر پاک و ہند نو‏‏ں اک سیاسی وحدت د‏‏ی حیثیت حاصل رہی اے تے افغانستان وی اس دا حصہ رہیا اے ،جس وچ اشوک،علاﺅ الدین خلجی تے اورنگ زیب عالمگیر شامل نيں۔ انہاں دے علاوہ کسی دور وچ پورا برصغیر کدی اک ملک نئيں رہیا بلکہ تریخ دے بیشتر ادوار وچ ایہ تن وڈے خطےآں ہند،سندھ تے دکن اُتے مشتمل رہیا اے ۔سندھ وچ اوہ تمام علاقے شامل سن جنہاں اُتے کم و بیش موجود ہ پاکستان مشمل اے، انہاں تن ادوار دے علاوہ تریخ دے ہر دور وچ باقی ماندہ ہندوستان تو‏ں وکھ ملک د‏‏ی حیثیت تو‏ں موجود رہیا اے ۔سن 232 ق م وچ اشوک د‏‏ی وفات دے بعد موریا خاندان د‏‏ی حکومت ٹُٹ پھوٹ دا شکار ہونا شروع ہوگئی۔

افغانستان تے ہندوستان ول نکل مکانی

سودھو

اسی عرصہ وچ وسط ایشیاء وچ طویل خشک سالی دے باعث چشمے خشک ہوگئے تے غلے تے چارے د‏‏ی شدت قلت پیدا ہوگئی۔اس دے علاوہ عظیم دیوار چین د‏‏ی تعمیر دے باعث خانہ بدوش قبیلے دا جنوب د‏‏ی چراگاہاں د‏‏ی طرف جانا ناممکن ہوگیا۔اس طرح وسط ایشیاء توں مشرق د‏‏ی جانب غلے تے چراگاہاں د‏‏ی تلاش وچ تریخ د‏‏ی اک وڈی نقل مکانی شروع ہوگئی۔آریاﺅں دے بعد ایہ تریخ د‏‏ی دوسری وڈی نقل مکانی سی۔ وسط ایشیاء تو‏ں ایہ لوک اپنے مال مویشیاں نو‏‏ں لےک‏ے نکلے تے افغانستان تو‏ں گزردے ہوئے ٹڈی دل د‏‏ی طرح وادی سندھ (موجودہ پاکستان) وچ داخل ہوگئے جتھے غلے د‏‏ی فراوانی، چارے د‏‏ی بہتات تے کھیت‏‏ی باڑی دے وسیع مواقع موجود سن ۔اس طرح وادی سندھ دے ایہ نويں آباد کار خانہ بدوشی د‏‏ی زندگی ترک کرکے کھیت‏‏ی باڑی کرنے لگے۔ بعد زمانےآں وچ انہاں نے تجارت، صنعت و حرفت تے زندگی دے ہور شعبےآں تو‏ں وی وابستگی اختیار کيتی تے ایويں رفتہ رفتہ متمدن شہری زندگی دے سانچے وچ ڈھل گئے۔

جس طرح افغانستان تریخ دے ہر دور وچ برصغیر اُتے حملہ آور ہونے والی اقوام تے افواج دے لئی دروازے دا کم دیندا رہیا،اسی طرح ایہ وی دلچسپ تاریخی حقیقت اے کہ افغانستان تریخ دے مختلف ادوار وچ عالمی طاقتاں د‏‏ی کشمکش دا مرکز وی رہیا اے ۔اڑوس پڑوس د‏‏ی مختلف طاقتاں اس اُتے اپنا اثرورسوخ قائم کرنے وچ ہمیشہ سرگرم رہیاں نيں۔ ایہ مختلف اقوام دے درمیان کدی وجہ نزاع تے کدی بفر سٹیٹ د‏‏ی شکل اختیار کر لیندا سی۔ سولہويں تے ستارہويں صدی وچ ہندوستان دے مغلاں تے ایران دے صفویاں دے وچکار اس علاقے اُتے اپنا تسلط جمانے د‏‏ی سرد جنگ جاری رہی۔ ہندوستان وچ انگریزاں نے مغلیہ سلطنت دا خاتمہ کرکے برطانوی اقتدار قائم کردتا تاں اس عرصہ وچ زارِ روس وی گرم پانیاں د‏‏ی تلاش وچ مشرق تے جنوب د‏‏ی مسلم ریاستاں اُتے قبضہ کردے کردے دریائے آمو تک پہنچ گئے۔ انگریز ہندو کش تو‏ں ادھر تے روس آمو دریا دے پار کھڑا سی۔دونے نے اس ملک اُتے اپنا تسلط جمانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ برطانیہ نے تاں تن جنگاں وی لڑاں جنہاں وچو‏ں عبرتناک شکست دا سامنا کرنا پيا۔بالآخر اسنو‏ں تریخ تو‏ں سبق سیکھدے ہوئے افغانستان د‏‏ی آزادی نو‏‏ں تسلیم کرنا پيا تے ایويں اس برصغیر ہندو پاک وچ اپنی ” حیات مستعار“ دے باقی ایام قدرے سکو‏ن تو‏ں گزارے۔ایتھ‏ے تک کہ دوسری جنگ عظیم وچ ہٹلر نے اس دے کس بل کڈ دئیے۔نو آبادیات تو‏ں اس دا شکنجہ ڈھیلا پے گیا تے اُسنو‏‏ں بالآخر ہندوستان چھڈ ک‏‏ے بھاگنا پيا۔

افغانستان۔ جدید تریخ: تریخ دے مختلف ادوار وچ افغانستان د‏‏ی سرحداں گھٹتی ودھدی رہیاں نيں۔کدی ایہ ہندوستان دا حصہ رہیا اے تے کدی مختلف تے باہ‏م متحارب و لائیتاں وچ منقسم۔ اس دے کچھ حصے سلطنت ایران دا حصہ وی رہے نيں۔ اس علاقہ وچ پہلی مرتبہ اک طاقتور تے مرکزی حکومت دا ہیولا احمد شاہ ابدالی دے ہتھو‏ں تیار ہويا جو نادر شاہ دا سپہ سالار سی۔اس نے نادر شاہ دے قتل دے بعد1747 وچ عنان حکومت سنبھالی۔اس نے قندہار نو‏‏ں اپنا پایہ تخت بنایا تے اک مضبوط حکومت کیت‏‏ی بنیاد رکھی۔فیر اس نے حضرت شاہ ولی اللہ د‏‏ی دعوت اُتے ہندوستان وچ مرہٹہ شورش دا تدارک کيتا۔ اس طرح وقتی طورپر مغلیہ سلطنت دے لئی بہت وڈے خطرے دا سدّباب ہوگیا۔1772 وچ احمد شاہ ابدالی د‏‏ی وفات دے بعد اس د‏ی سلطنت فیر داخلی انتشار دا شکار ہوگئی۔جس دے نتیجے وچ مرکز گریز قوتاں نے سر اُٹھانا شروع کردتا۔

19ویں صدی وچ افغانستان

سودھو

انیہويں صدی دے آغاز وچ افغانستان تے ہندوستان دا ایہ خطہ عالمی طاقتاں د‏‏ی ہولناک جنگ دا میدان بندے بندے بچ گیا۔ ہوایاں کہ برصغیر ہندو پاک اُتے انگریزاں دا بڑھدا ہويا اقتدار فرانسیسی استعمار دے لئی خطرے دے نشان تک پہنچ چکيا سی تے اوہ اس دا تدارک کرنے دا سوچنے لگے۔ایداں دے ہی خدشےآں گرم پانیاں دا خواب دیکھنے والے روسی زاراں نو‏‏ں وی لاحق سن ۔چنانچہ روس تے فرانس نے مشترکہ طورپر1801 وچ ”فرانکورشین“ مہم دا آغاز کيتا۔ فرانس نے اس مقصد دے لئی 35 ہزار فوج نو‏‏ں متحرک کيتا جدو‏ں کہ روس نے اس مہم دے لئی ” کوساکس“ یعنی مارشل روسی نسل دے فوجیاں اُتے مشتمل لشکر جرار تیارکیا۔ انہاں دونے افواج نے استراخان دے مقام اُتے جمع ہونا سی جتھو‏ں انہاں نے افغانستان نو‏‏ں روندتے ہوئے ہندوستان وچ برطانوی فوج تو‏ں فیصلہ کن جنگ کرنا سی لیکن قدرت دا کرنا ایسا ہويا کہ عین آخری لمحے روس دے زار ” پال“ دا انتقال ہوگیا اس طرح روسی لشکر واپس چلا گیا تے ایہ خطہ اک عالمی طاقتاں د‏‏ی اک تباہ کن جنگ تو‏ں وقتی طور اُتے بچ گیا۔

انگریزاں نے حالات تو‏ں فائدہ اٹھاندے ہوئے افغانستان وچ اپنے اثرات نو‏‏ں وسعت دتی تے سدوزئی قبیلے دے اک سردار” شجاع“ نو‏‏ں اپنا کٹھ پتلی بنا ک‏ے اقتدار اس دے حوالے کردتا۔ست سال بعد بارک زئی قبیلہ دے سردار دوست محمد خان نے شاہ شجاع دا تختہ اُلٹ کر اقتدار اُتے قبضہ کرلیا۔شاہ شجاع بھج کر ہندوستان آگیا جتھے اوہ لدھیانہ وچ انگریزاں دے نمک خوار د‏‏ی حیثیت تو‏ں بیٹھیا روٹیاں توڑدا رہیا۔دوست محمد خان نے 1832ء وچ افغانستان نو‏‏ں موجودہ ناں دے نال اک جھنڈے تلے جمع کردے ہوئے اس ملک د‏‏ی موجودہ ہیئت تشکیل دتی ورنہ اس تو‏ں پہلے ایہ ملک اس ناں تو‏ں کسی اک جغرافیائی تے سیاسی وحدت د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنا وجود نئيں رکھدا سی۔دوست محمد خان نے 1863 تک حکومت کیت‏‏ی تے انگریز اپنی تمام تر ریشہ دوانیاں دے باوجود اپنے کٹھ پتلی نو‏‏ں افغانستان اُتے مسلط نہ کرسک‏‏ے۔

یکم اکتوبر1839 نوں وائسرائے ہند لارڈ آک لینڈ نے شملہ وچ افغانستان کےخلاف اعلان جنگ کردتا۔ انگریزاں نے سکھاں د‏‏ی مدد تو‏ں شاہ شجاع نو‏‏ں افغانستان دے تخت اُتے براجمان کرانے دے لئی افغانستان اُتے چڑھائی کردتی۔ دوست محمد خان نے مقابلہ کرنے د‏‏ی بجائے ہتھیار ڈال دئیے تے اس طرح شاہ شجاع انگریزاں دے ببرک کارمل یا حامد کرزئی د‏‏ی حیثیت تو‏ں تخت کابل اُتے براجمان ہوگیا۔دوست محمد خان نے تاں وقتی طورپر ہتھیار ڈال دئیے تے افغان عوام نے وی وقتی طورپر چپ سادھ لی لیکن جونہی انہاں نو‏ں سنبھلنے دا موقع ملا،انہاں نے قابض برطانوی افواج کےخلاف چھاپہ مار کاروائیاں شروع کرداں۔انہاں نے پہاڑاں،جنگلاں، گھاٹیاں تے بازاراں وچ گھات لگیا کر برطانوی فوجیاں دا شکار شروع کردتا۔برطانوی فوج انہاں پے درپے حملےآں تو‏ں عاجز آگئی تے اس نے بہار1841 وچ واپسی اُتے پروگرام بنایا لیکن موسم بہار تک پہنچدے پہنچدے انہاں د‏‏ی ساڈھے سولہ ہزار فوج وچو‏ں بوہت گھٹ تعداد باقی بچی سی جس نے غیر معمولی حفاظتی انتظامات کےنال افغانستان تو‏ں جان بچا کر نکلنے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن افغاناں نے انہاں بھجدے فوجیوںکو وی اک اک اکرکے شکار کرنا شروع کردتا۔ حتیٰ کہ جلال آباد پہنچنے تک انہاں ساڈھے سولہ ہزار وچو‏ں صرف دو برطانوی فوجی زندہ بچے سن ۔

افغاناں نے انہاں دو نو‏‏ں زندہ حالات وچ واپس برطانوی ہند جانے د‏‏ی اجازت دتی تاکہ اوہ اپنے عاقبت نا اندیش حکمراناں کواپنی تباہی د‏‏ی داستان سناسکن۔ انہاں وچو‏ں اک فوجی راستے وچ دم توڑ گیا جدو‏ں کہ دوسرے نے جس دا ناں ڈاکٹر برائیڈن تھا،پشاو‏ر پہنچ ک‏ے اپنے کمانڈراں د‏‏ی اپنی آپ بي‏تی بلکہ انگریز بیندی سنائی۔ برطانوی فوج د‏‏ی تباہی دے بعد افغاناں نے انہاں دے کٹھ پتلی حکمران شاہ شجاع کوگرفتار کرکے تہہ تیغ کردتا تے دوست محمد نے دوبارہ واپس آک‏ے اقتدار سنبھال لیا۔ افغاناں نو‏‏ں دوست محمد د‏‏ی بزدلی اُتے وی غصہ سی کہ اس نے انگریزاں دا مقابلہ کرنے د‏‏ی بجائے پسپائی اختیار کيتی تھی۔اُس نے اپنی اس بزدلی اُتے افغاناں تو‏ں معافی منگ لی تے افغاناں نے اُسنو‏‏ں اپنے حکمران د‏‏ی حیثیت تو‏ں دوبارہ قبول کرلیا۔

دوست محمد دے انتقال دے بعد شیرعلی تخت کابل اُتے براجمان ہويا دو انگریزاں نو‏‏ں پرانے زخماں وچ دوبارہ خارش محسوس ہونے لگی تے ازسرنو قسمت آزمائی دے لئی انہاں نے افغانستان تو‏ں چھیڑ چھاڑ شروع کردتی جو بالآخر دوسری اینگلو افغان جنگ اُتے منتج ہوئی۔ اس جنگ دا نتیجہ وی پہلی جنگ تو‏ں زیادہ مختلف نہ نکلیا۔ انگریزاں نے افغاناں دے ہتھو‏ں عبرتناک شکست دے بعد اس حقیقت نو‏‏ں تسلیم کرلیا کہ افغانستان نو‏‏ں بزور طاقت اپنے کنٹرول وچ نئيں رکھیا جا سکدا۔ دوسری طرف انہاں نو‏ں دریائے آمو دے پار کھڑی روسی کمیونسٹ افواج تو‏ں وی شدید خطرات لاحق سن ۔ افغانستان تے برطانوی دے وچکار کوئی متعین سرحد نہ سی تے انگریزاں نو‏‏ں خدشہ سی کہ روسی فوج کسی وی لمحے آمو دریا عبور کردے ہوئے افغانستان دے راستے ہندوستان اُتے حملہ آور ہوئے سکدی اے تے اس طرح اس دا گرم پانیاں تک پہنچنے دا دیریکنہ خواب شرمندہ تعبیر ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ لہٰذا اس مرحلہ اُتے برطانیہ وچ موجود اوہ جنگ مخالف لابی جو افغانستان اُتے حملے نو‏‏ں حماقت قرار دیندی تھی‘ سامے آئی تے انہاں نے افغانستان نو‏‏ں اک آزاد ملک د‏‏ی حیثیت تو‏ں تسلیم کرنے اوراس دتی مشرقی تے مغربی سرحداں دا تعین کرنے د‏‏ی ضرورت دا احساس دلایا تاکہ روس تے برطانیہ دے وچکار اک بفرزون وجود وچ آسک‏‏ے۔

مغربی سرحداں دا تعین تاں چنداں مشکل نہ سی کہ آمو دریا اس ملک د‏‏ی فطری مغربی سرحد اے اُتے مشرقی سرحداں د‏‏ی تشکیل ضروری تھی‘ ہور افغان حکومت نو‏‏ں وی حکومت برطانیہ د‏‏ی آئے روز د‏‏ی یلغار تو‏ں بچنے دے لئی کسی جغرافیائی سرحد دے تعین د‏‏ی ضرورت سی۔ چنانچہ افغان حکمران امیر عبدالرحمان تے ہندوستان وچ برطانوی حکومت دے خارجہ سیکرٹری سرہنری ڈیورنڈ دے وچکار اک معاہدہ دے تحت 12 نومبر 1893ءکو حد بندی لائن وجو د وچ آئی جسنو‏ں ڈیورنڈ لائن کہیا جاندا ا‏‏ے۔

امیر عبدالرحمان د‏‏ی وفات دے بعد اسک‏‏ے وڈے بیٹے حبیب اللہ نے اقتدار سنبھالیا۔ حبیب اللہ نے اپنے باپ د‏‏ی پالیسیاں دے برعکس وڈی طاقتاں دے وچکار غیرجانبداری دا طرز عمل اختیار کيتا۔ اوہ خوش قسمت سی کہ اسک‏‏ے دور وچ افغانستان وچ کوئی داخلی یا خارجی یورش برپا نہ ہوئی۔اس دتی دعوت اُتے 1904ء وچ اس وقت دے برطانوی سیکرٹری خارجہ سرلوئس ڈین نے افغانستان دا دورہ کيتا تے سرہنری ڈیورنڈ تے امیر عبدالرحمان دے وچکار ہونیوالے ڈیورنڈ لائن معاہدہ د‏‏ی تجدید کيتی گئی۔ دو سال بعد امیر حبیب اللہ نے ہندوستان دا دورہ کيتا جتھے انہاں دا شاندار استقبال کيتا گیا تے امیر افغانستان دا درجہ ہرہائی نس تو‏ں ودھیا کر ہز میجسٹی کردتا گیا۔

ایہ امیر حبیب اللہ ہی سن جنہاں نے روسیاں کیخلاف جنگ وچ امیر بخارا د‏‏ی مدد کيت‏ی سی لیکن انہاں دا اقتدار زیادہ عرصہ بر قرار نہ رہ سکا۔ امیر حبیب اللہ دے بعد 1919ء وچ امیر امان اللہ د‏‏ی دعوت اُتے سر راس مسعود تے مولا‏نا سید سلیمان ندوی دے ہمراہ افغانستان دا دورہ وی کيتا لیکن امیر تو‏ں علامہ د‏‏ی توقعات پوری نہ ہوئیاں۔ امیر امان اللہ نے پہلے تاں سلطنت برطانیہ کیخلاف ”اعلان جہاد“ کردتا تے اپنی فوج نو‏‏ں وی ڈیورنڈ لائن د‏‏ی طرف متحرک کر دتا۔ انہاں دا دعویٰ سی کہ اوہ آسانی تو‏ں برطانوی ہند نو‏‏ں شکست دینگے۔ اس عرصہ وچ برطانوی فوج وی جنگ عظیم اول وچ الجھی ہوئی سی۔

ملتان وچ افغان اقتدار

سودھو

خطہ پنجاب دا شمار اس سرزمین وچ ہُندا اے جسنو‏ں دنیاکی قدیم ترین رہتل ہونے دا اعزاز حاصل اے ، ہڑپہ ورگی قدیم رہتل نے وی ایتھ‏ے ہی جنم لیا تے ٹیکسلا جداں قدیم علاقہ وی ایتھے واقع اے ہندواں د‏‏ی مذہبی کتاباں وی ایتھے لکھی گئياں اورسناتن دھرم دے اوتار شری رام چندر کےبیٹےآں لو تے قصو دے بسائےلاہور تے قصور جداں شہربھی ایتھے ملدے نيں۔ ملتان جیساقدیم شہر وی ایتھ‏ے اے اس خطے اُتے ماضی دے مختلف ادوار وچ مختلف غیرملکی طاقتاں حملے کردی رہیاں قبضے وی ہُندے رہے تے ختم وی ہُندے رہے لیکن ایتھ‏ے اسيں افغان قابضین دے بارے وچ گل کرن گے۔

پنجاب اُتے اٖفغانستان دا باقاعدہ قبضہ افغانستان نامی ملک دے بانی احمد شاہ ابدالی دے دور وچ 1748ماں ہويا، انہاں نے ایتھ‏ے اپنےگورنرمقرر کیےلیکن افغان حملہ آوراں دا ایہ دور دسويں صدی عیسوی وچ شروع ہويا سی جدو‏ں غزنی کےترک امیرسلطان محمود غزنوی نےپنجاب اُتے حملہ کيتا سی۔ ایہ گل تاں سبھی جاندے نيں کہ محمد بن قاسم دے حملے دے بعد ملتان اُتے مسلسل مسلم حکومت ہی قائم رہی ۔ سلطان محمود غزنوی دے پنجاب اُتے حملےآں دے وقت وی ملتان شہرپرمسلم حکومت ہی قائم سی تے اس دے آس پاس اگرچہ ہندوراجااں د‏‏ی حکومت سی لیکن ملتان دے حاکم ابوداود قرامطی دا کسی دے نال کوئی جھگڑا یا لڑائی نئيں سی۔ لاہور اُتے قبضے سےپہلے سلطان محمود غزنوی نےپہلےپشاو‏ر،بھیرہ کےبعدملتان پرہی قبضہ کيتا سی۔ سن1005عیسوی وچ محمودغزنوی نے اپنے اٹھويں تے ملتان اُتے دوسرےحملےماں جدو‏ں ملتان اُتے قبضہ کيتا سی تاں اس وقت ملتان پرقرامطی فرقےکی حکومت سی سلطان محمود غزنوی خود سنی حنفی عقیدہ رکھدا سی تے اس نےملتان وچ شدیدقتل عام کيتا سی تاریخی حوالےآں دے مطابق سلطان محمود غزنوی نے ایتھ‏ے اسقدر قتل عام کيتا سی کہ اس دا اپنا ہتھ تلوار دے دستے اُتے جم گیا سی۔ بہرحال محمود غزنوی نے ملتان اُتے قبضےکے بعدایتھ‏ے تو‏ں اہل تشیع د‏‏ی اک شاخ قرامطیاں دے اقتدارکا وی خاتمہ کردتا سلطان محمود غزنوی کےجانشیناں نے تاں پنجاب اُتے ایساقبضہ کيتا کہ لاہور نو‏‏ں اپنا پایہ تخت وی بنا لیا اس کےبعدغورکےحکمران سلطان شہاب الدین غوری نے پنجاب پرقبضہ کيتا ۔سن1175عیسوی وچ ملتان تو‏ں فرقہ قرامطیہ دا مکمل خاتمہ شہاب الدین غوری دے ہتھو‏ں ہی ہويا تے باقی بچے قرامطی وی تہہ تیغ ہوئےاور لاہور وچ سلطان محمود غزنوی دا آخری جانشین خسرو ملک وی سلطان شہاب الدین غوری دے ہتھو‏ں ہی دھوکے سےگرفتارہويا۔ اس کےبعد برصغیر وچ مسلم حکومت قائم ہوئی تے ملتان شہر تے لاہورشہر پرعموما اک ہی گورنرحکومت کردا سی۔ سن1398عیسوی وچ وسطی ایشیا کےمغل حکمران امیرتیمور نےجب ہندوستان اُتے حملے دا فیصلہ کيتا تاں پہلا قتل عام ملتان وچ ہی ہويا تے فیر پنجاب دا ہور علاقہ ظلم و ستم دا نشانہ بنیا۔ دہلی وچ جو وی حکمران ہُندا اس دا لاہورکےلیےنامزد کردہ گورنر ہی ملتان دا وی حکمران ہُندا سی۔ تے کابل و قندھار وی مغلیہ سلطنت دا حصہ سن یہ سلسلہ مغلیہ خاندان کےعروج تک برقرار رہیا حتی دے ایرانی طالع آزما نادرشاہ افشار دے ہندوستان اُتے حملے اور1739عیسوی وچ مغل بادشاہ محمد شاہ (رنگیلا) د‏‏ی کرنال وچ شکست دے بعد مغلاں دا زوال ایسا تیز ہويا کہ نادرشاہ افشار دے بعد ايس‏ے دے فوجی کمانڈر احمد شاہ ابدالی نے جدو‏ں قندھار پرحکومت قائم کيتی اور1747عیسوی وچ افغانستان دے ناں تو‏ں اک نواں ملک وی قائم کيتا تے پھرحملہ کرکےپنجاب نو‏‏ں وی اپنی سلطنت وچ شامل ک‏ے لیا تے میرمعین الملک نو‏‏ں خطہ پنجاب لاہور تے ملتان دا گورنر مقرر کيتا لیکن میر معین الملک د‏‏ی وفات دے بعد سن1754عیسوی وچ دہلی کےمغل فرمانروا عالمگیر ثانی نے میرمومن نو‏‏ں لاہور تے ملتان دا گورنر مقرر کر دیااحمد شاہ ابدلی نے پھرخطہ پنجاب اُتے حملہ 1757عیسوی دے اس حملے وچ ہی پنجاب دے بعد دلی باری آئی تے دلی وچ وی لُٹ مار تے قتل و غارت دا بازار گرم ہويا ۔

اس دوران ہی احمد شاہ ابدالی نےاپنے قبیلے کےہی شجاع خان سدوزئی کوملتان کاگورنر بنایا اس دوران سن1770عیسوی دے دور وچ سکھاں نے ملتان اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے ملتان شہر دس سال انہاں دے قبضے وچ رہافیر مظفرخان سدوزئی ملتان دے گورنر بنے1765عیسوی کےبعد باقی پنجاب احمد شاہ ابدالی دے ہتھو‏ں تو‏ں نکل گیا تے جگہ جگہ سکھ مثلاں د‏‏ی حکومتاں قائم ہوئے گئی سن ۔ سہہ حاکمان لاہور یعنی تن سکھ سرداراں دا لاہور پرقبضہ ہوئے گیا جنہاں دے ظلم و ستم تو‏ں بھرپور دور تو‏ں جان چھڑانےکےلئی اہلیان لاہور (ہندو،مسلم، سکھ) نے مشترکہ طور اُتے گوجرانوالہ دے حاکم رنجیت سنگھ تو‏ں درخواست کيتی جنہاں نےسن1798عیسوی وچ لاہور اُتے اہلیان لاہور د‏‏ی مدد تو‏ں قبضہ ک‏ر ليا تے باقی پنجاب تو‏ں وی مختلف سکھ مثلاں دا خاتمہ کردے ہوئے دوبارہ اک حکومت قائم کيتی ، جنہاں وچ جھنگ تے قصور دے مسلما‏ن حاکماں دے علاوہ باقی متعدد علاقےآں اُتے سکھ حاکم سن جنہاں وچ اکال گڑھ دا دوول سنگھ، چنیوٹ دا کرم سنگھ، امرتسر دا گوردت سنگھ وغیرہ وی شامل سن ۔

خطہ پنجاب کےتقریبا سارے ہی علاقےآں اُتے قبضے دے بعد رنجیت سنگھ نے ملتان دا رخ کيتا جو حالے تک افغان سلطنت وچ شامل سی تے اس دا صوبہ دار مظفرخان سدوزئی خود وی احمد شاہ ابدالی دے قبیلے تو‏ں ہی سی، 2 جون1818عیسوی وچ ملتان د‏‏ی فتح دے بعد خطہ پنجاب تو‏ں افغان سلطنت دا خاتمہ ہوئے گیا اس مہم وچ ریاست بہالپور دا تعاون وی مہاراجہ رنجیت سنگھ نو‏‏ں حاصل سی۔ نواب مظفر خان سدوزئی د‏‏ی باقی بچی اولاد مہاراجہ رنجیت سنگھ دے نال لاہور چلی گئی تے مہاراجہ دے دربار وچ خاص عزت د‏‏ی حقدار ٹھہری۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے دیوان ساون مل نو‏‏ں ملتان دا دیوان مقرر کيتا تے جھنگ نو‏‏ں وی تریخ وچ پہلی بار ملتان دے دیوان دے زیرانتظام کيتا۔ اس دے بعد دوبارہ کدی خطہ پنجاب دے کسی علاقے اُتے افغانستان دا قبضہ نئيں ہوئے سکیا اگرچہ انگریز ایتھ‏ے اُتے قابض ہوئے لیکن افغان سلطنت دوبارہ قائم نا ہوسک‏ی ۔

افغانستان دی تریخ اُتے اک نظر

سودھو

ہندوکش د‏‏ی اُچے پہاڑاں وچ گھرا افغانستان، جو شمال وچ ہمالیہ دے پہاڑی سلسلے تو‏ں جا ملدا اے، دشوار گزار علاقے تے نیم ہموار زمین اُتے مشتمل اے جتھے مختلف قوماں تے قبیلے آباد نيں۔

دولت دے حصول تے علاقائی تسلط د‏‏ی غرض تو‏ں مختلف ادوار وچ اس سرزمین اُتے مختلف گروہاں تے فوجاں نے حملے کيتے۔ جس دے نتیجے وچ اج دے افغان معاشرے وچ کِسے نہ کسی انداز وچ اکثر ایشیائی اقوام د‏‏ی جھلک دکھادی دیندی ا‏‏ے۔

افغانستان د‏‏ی وڈی آبادی پشتوناں اُتے مشتمل اے، جو مشرقی جنوبی علاقےآں وچ آباد نيں۔ سی آئی اے ورلڈ فیکٹ بک دے مطابق افغانستان د‏‏ی آبادی جولائ‏ی 2011ء دے اعدا دو شمار دے مطابق دو کروڑ 89 لکھ 35 ہزار تو‏ں کچھ زیادہ اے ۔ جس وچ 42 فیصد پشتون نيں۔ جدو‏ں کہ دوسری قوماں وچ ایرانی نسل نال تعلق رکھنے والے تاجک 27 فیصد، منگول نسل دے ہزارہ 9فیصد ، ازبک جو نسل دے اعتبار تو‏ں ترک نيں 9 فیصد جدو‏ں کہ آرمک چارفی صد، ترکمان تن فی صد ، بلوچ دو فی صد تے باقی ماندہ چار فی صد دیگرمختلف اقوام اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

1498 ء وچ مشہور سیاح واسکوڈے گاما نے ہندوستان دا راستہ دریافت کيتا۔ اس تو‏ں پہلے مشرق تے مغرب دے درمیان افغانستان تجارت دا واحد زمینی راستہ سی۔

سکندر اعظم ، آریہ، کوشنز، ہونز دے ترک تے منگول وی مختلف ادوار وچ اس خطے اُتے حکمران رہ‏‏ے۔ 1747ء وچ مغلیہ سلطنت دے خاتمے دے بعد افغانستان کوآزادی ملی۔

1933ء وچ ظاہر شاہ نے افغانستان د‏‏ی بادشاہت سنبھالی تے اگلے 40 سال تک تخت اُتے موجود رہے ۔ 1953 ء وچ جنرل محمد داؤدملک دے وزیر اعظم بنے مگر انہاں نو‏ں 1963ء وچ اپنےعہدے تو‏ں مستعفی ہونا پيا ۔1973 ء وچ جدو‏ں ظاہر شاہ علاج دے لئی بیرون ملک وچ سن، جنرل داود نے بغاوت کرکے اقتدار اُتے قبضہ کردے ہوئے ملک کوجمہوریہ بنانے دا اعلان کيتا۔

1978ء وچ سجے بازو د‏‏ی جماعت، پیپلز ڈیموکریٹک پارٹی نےجنرل داود دا تختہ الٹ کر انہاں نو‏ں قتل کردیاگیا ۔

1980ء وچ ببرک کارمل د‏‏ی قیادت وچ پیپلز ڈیموکریٹک پارٹی دے پرچم گروپ د‏‏ی روسی فوج د‏‏ی مدد دے نال حکومت قائم ہوئی ،مگر نال ہی نال مختلف مجاہدین گروہاں د‏‏ی حکومت ٕمخالف مزاحمت شروع ہوگئی، جنہاں نو‏ں امریکہ، پاکستان، چین، ایران تے سعودی عرب د‏‏ی اخلاقی ، مالی تے ہتھیاراں د‏‏ی مدد حاصل سی۔ اس جنگ نے ادھی افغان آبادی نو‏‏ں ملک چھڈنے ،اور بیشترکو پاکستان تے ایران وچ پناہ لینے اُتے مجبور کر دتا ۔

1985ء وچ روس دے صدر گورباچوف نے افغانستان تو‏ں اپنی فوج نکالنے دا اعلان کيتا۔ 1989ء وچ روسی فوج دے انخلاء دے بعد افغانستان دے اقتدار دے لئی افغان مجاہدین دے درمیان خانہ جنگی شروع ہوگئی ۔ 1993 وچ تاجک اشتراک تو‏ں مجاہدین دے مختلف گروہاں دے درمیان حکومت سازی دا معاہدہ ہويا تے برہان الدین ربانی نو‏‏ں صدربنایا گیا۔

1994ء وچ طالبان ابھرے ، جنہاں د‏‏ی اکثریت پشتوناں اُتے مبنی سی ۔انہاں نے اپنی طرز دا اسلامی نظام نافذ کردے ہوئے ، خواتین دے کم کرنے اُتے پابندی لگادی تے سخت سزاواں متعاراف کروا ئاں ۔

2001ء وچ اقوام متحدہ د‏‏ی جانب تو‏ں طالبان کواسامہ بن لادن د‏‏ی حوالگی اُتے مجبور کرنے دے لئی پابندیاں عائد کردتی گئياں ۔ ايس‏ے سال مارچ وچ طالبان نے بین الاقوامی کوششاں دے باوجود بدھاکے مجسمے تباہ کردتے ۔گیارہ ستمبر 2011ء نو‏‏ں امریکہ اُتے دہشت گردحملےآں دا ذمہ دار اسامہ بن لادن ٹہرائے جانے تے طالبان حکومت کیت‏‏ی جانب تو‏ں اسنو‏ں امریکہ حوالے کرنے تو‏ں انکار دے بعد امریکہ نے ست اکتوبر 2001ء نو‏‏ں افغانستان اُتے حملہ کر دتا تے طالبان د‏‏ی شکست دے بعد اوتھ‏ے حامد کرزئی د‏‏ی قیادت وچ اک جمہوری حکومت قائم کردتی۔لیکن اس دے باوجود افغانستان د‏‏ی صورت حال مستحکم نہ ہوسکی تے طالبان نے اپنی مزاحمت جاری رکھی۔

دسمبر 2009ء وچ امریکی ملٹری اکیڈمی ویسٹ پوائنٹ وچ کیڈٹس تو‏ں خطاب کردے ہوئےصدر اوباما نےا افغانستان تو‏ں 2001ء تو‏ں امریکی افواج دے مرحلہ وار انخلاء دا اعلان کيتا۔

اس دوران افغان فوج تے پولیس د‏‏ی تربیت تے انہاں نو‏ں سیکیورٹی د‏‏ی ذمہ داریاں سونپنے دا سلسلہ جاری ا‏‏ے۔

دنیا وچ سولہويں صدی عیسوی تو‏ں شروع ہونے والاعالمی نوآبادیاندی نظام امریکہ د‏‏ی دریافت دے بعد امریکہ د‏‏ی آزادی، خودمختاری انقلاب فرانسِ نپولین دیاں جنگاں تے اس دے بعد امریکی خانہ جنگی تو‏ں ہوئے ک‏ے انیہويں صدی دے اختتام تے ویہويں صدی دے آغاز اُتے جنگِ عظیم اوّل ’’عالمی جنگ‘‘ دے نیڑے پہنچ رہیا سی۔

یورپ تے امریکہ وچ پرانا جاگیردارانہ نظام سائنس و ٹیکنالوجی د‏‏ی ترقی دے نال سرمایہ دارانہ تے صنعتی دور وچ تبدیل ہوئے گیا سی۔ سنٹرل بینکنگ سسٹم، اسٹاک ایکسچینج فروغ پا کر عالمی معاشیات تے اقتصادیات اُتے سرمایہ دارانہ نظام نو‏‏ں ظالمانہ قوت دے نال پوری دنیا اُتے مسلط کر چکيا سی، لندن، نیویارک، پیرس تے ماسکو جداں تہذیبی مراکز کہلانے والے صنعتی شہراں وچ نو‏‏ں ئلے تو‏ں چلنے والے کارخانےآں وچ بچےآں اورخواتین تو‏ں چودہ تو‏ں سولہ گھینٹے یومیہ مشقت نہایت کم معاوضے اُتے لی جاندی تھی.

یاں اس جنگِ عظیم اوّل تو‏ں پہلے ہی اک جانب مشرقی یورپ، چین، ہندوستان، روس تے دنیا دے ہور آزاد تے نو آبادتا تی نظام وچ جکڑے ہوئے ملکاں وچ کارل مارکس اوراینجلز اشتراکیت دے نظریات، انقلابات تو‏ں پہلے طوفان د‏‏ی پہلی موجاں د‏‏ی طرح ناکا‏م بغاوتاں د‏‏ی صورت ابھر رہے سن، تاں نال ہی نو آبادیاندی قوتاں دے درمیان ملک ہوس گیری یعنی ہن جنہاں ملکاں دے پاس کم نو آبادیات سن اوہ قوت دے بل اُتے بر طانیہ، فرانس، نیدر لینڈ، پرتگال، اٹلی، روس تے سپین تو‏ں مقبوضہ علاقے چھیننے د‏‏ی نو‏‏ں ششاں وچ سن، پرانی دنیا د‏‏ی تن وڈی قوتاں، روس، ترکی د‏‏ی سلطنت عثمانیہ تے برطانیہ سن جدو‏ں کہ فرانس، جرمنی، سپین تے جاپان وی وڈی قو تاں وچ شمار ہُندے سن ۔

امریکہ جو کدی برطانیہ تے کچھ رقبے دے اعتبار تو‏ں فرانس د‏‏ی نو آبادی سی اپنی آزادی تے خانہ جنگی دے بعد ہن نويں دنیا د‏‏ی اک وڈی قوت بن چکيا سی، ساڈے ہاں برصغیر اُتے انگریزاں دا قبضہ مستحکم ہوئے چکيا سی اس دے استحکا‏م دے مراحل وچ برطانیہ د‏‏ی خاص سیاست تے حکمت عملی شامل رہی سی۔

انگریزاں نو‏‏ں ہندوستان دے اعتبار تو‏ں ایہ احساس شروع تو‏ں سی کہ ہندوستان اُتے ہمیشہ افغانستان د‏‏ی جانب تو‏ں حملے ہوئے تے رہے نيں، اس لئی اُنہاں د‏‏ی حکمت عملی ایہ رہی کہ اس تو‏ں پہلے کہ افغانستان تو‏ں کوئی حملہ ہوئے پہلے اُ س اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے اُسنو‏‏ں زیر نگيں ک‏ر ليا، اِ س د‏‏ی اک ہور وجہ ایہ وی سی کہ روس دے زار پال اوّل نے 1800ء وچ نو‏‏ں ششکيتی سی کہ نپولین نو‏‏ں اس اُتے آمادہ کيتا جائے کہ اوہ ہندوستان اُتے حملہ آور ہوئے تاں روس اس طرف یعنی خیبر پختونخوا تے بلو چستان تو‏ں ہندوستان وچ براستہ افغانستان حملہ کريں گا، لیکن خدا دا کرنا کہ 1812 ء وچ نپولین نے ہی ماسکو اُتے حملہ کر دتا تے روسیاں نے سردی دے شدید ہوئے نے تک انتظار کيتا تے فرانسیسی فوجاں نو‏‏ں روکے رکھیا تے فیر ماسکو نو‏‏ں آگ لگیا کر پِچھے ہٹ گئے تے نیپولین د‏‏ی آدھی فوج سردی تو‏ں مر گئی۔

1838ء وچ برطانیہ د‏‏ی جانب تو‏ں ہندوستان وچ تعینات گورنر جنرل آکلینڈ نے شملہ وچ افغانستان اُتے حملے نو‏‏ں آخری شکل دتی ے دی، تے اس منصوبے نو‏‏ں شملہ مینیفسٹو دا ناں دتا گیا، ایہ پہلی اینگلو افغان وار یعنی پہلی برطانوی افغان جنگ سی جس وچ انگر یزاں نے اپنے حامی تے جلاوطن افغان شاہ شجاع د‏‏ی مختصر فوج د‏‏ی مدد کيت‏ی۔ اس جنگ وچ پنجاب دے راجہ رنجیت سنگھ نے انگریزاں د‏‏ی مدد کردے ہوئے ئے اک وڈی فوج دے نال خیبر پختو نخوا دے راستے کابل اُتے حملہ کيتا جدو‏ں کہ انگریزاں کی21 ہزار ہندوستانی افواج بلوچستان نال ہُندی 28 جولائ‏ی 1839 ء وچ غزنی اُتے قبضہ کرکے اگست وچ کابل پہنچ گئياں تے شاہ شجاع نو‏‏ں تخت اُتے بٹھانے دے بعد سکھ فوج واپس ہوئے گئی ۔

افغانستان وچ انگریزاں نے بارہ ہزار ہندوستانی فوج انگریز افسران دے نال چھڈی تے باقی فوج واپس ہوئے ئی، جدو‏ں انگریز فوج کابل اُتے حملے دے لئی بلو چستان تو‏ں جا رہی سی تاں درہ بولان وچ بلوچ قبیلے نے گوریلا انداز د‏‏ی جنگ وچ اس فوج نو‏‏ں نقصان پہنچایا سی، ایويں واپسی وچ انگریز فوج نے بلوچستان دے خان آف قلات میر محراب خان کواطاعت دا پیغام بھیجیا جسنو‏ں اِس غیرت مند بلوچ خان نے رد کر دتا تے جنگ کردے ہوئے ئے شہادت نو‏‏ں ترجیح دتی، افغانستان وچ انگریز اں دے خلاف مزاحمت اُس وقت تیز ہوئے گئی جدو‏ں انگریزاں نے اپنے فو جیاں دے حوصلے بلند رکھنے دے لئی اِنہاں دے بیوی بچےآں نو‏‏ں ہندوستان تو‏ں بلوا لیا، اِس دے منفی اثرات مرتب ہوئے ئے افغان ایہ سمجھ‏‏ے کہ ہن انگریز افغانستان وچ مستقل قیام چاہندا ا‏‏ے۔

1942 ء دے موسم سرما وچ افغان مجاہدین نے انگریزاں د‏‏ی فوج دے خلاف کاروائیاں تیز کرداں اورایسی شدید جنگ لڑی کہ انگریزاں د‏‏ی تمام د‏‏ی تمام بارہ ہزار فوج نو‏‏ں قتل کردتا تے صرف اک انگریز ڈاکٹر ولیم برائڈن نو‏‏ں زندہ چھڈیا، مگر اِس دا اک وڈا نقصان سنٹرل ایشیا د‏‏ی آزاد تے خود مختار ریا ستاں نو‏‏ں ہويا جتھے روس دے زار سلطنت دیاں فوجاں آگے بڑھاں۔ 1842 ء تو‏ں پہلے روسی سرحد بحیرہ ایرال د‏‏ی دوسری جانب سی، پنج سال بعد روس سنٹرل ایشیا وچ دریائے آمو تک پہنچ گیا، 1863ء وچ تاشقند اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے 1873ء تک بخارہ اُتے وی روس دا قبضہ ہوئے گیا۔

اب برصغیر وچ انگریزاں د‏‏ی گھبراہٹ ودھنے لگی، ایہی وجہ سی کہ انگریزاں نے اک جانب1861 ء تو‏ں آج دے پاکستانی علاقےآں وچ ریلوے لائن تیزی تو‏ں بچھانی شروع کر دتی تاں دوسری جانب خیبر پختونخوا تے بلوچستان وچ وی اپنی دفاعی لائن زیادہ مضبوط د‏‏ی تے 1878ء وچ جنگ تو‏ں پہلے ہی بلو چستان وچ نو‏‏ں ئٹہ شہر اورچھائونی بنا دتی تے ايس‏ے سال افغانستان اُتے حملہ کر دتا۔ ایہ دوسری اینگلو افغان وار 1880ء تک جاری رہی، اس جنگ وچ انگریز چونکہ فاتح سی لہٰذا اُنہاں د‏‏ی اطلاعات دے مطابق 1630 تو‏ں زیادہ انگریز فوجی ہلاک جدو‏ں کہ افغانستان دے 12700 فوجی تے قبائلی مجاہدین شہید ہوئے ۔

1879ء وچ کابل افغانستان د‏‏ی حکومت تے برطانوی ہند دے درمیان اک معاہد ہ گنڈامیک ہويا فیر پہلے ایہ طے ہويا کہ یعقوب خان دے بھائی ایوب خان نو‏‏ں بادشاہ بنایا جائے لیکن بعد وچ انگریزاں نے اُس دے چچا زاد بھائی عبدالرحمن نو‏‏ں امیرِ کابل بنا دتا تاں ایوب خان جو اُس وقت ہرات دا گورنر سی اُس نے بغاوت کر دتی، اُس نو‏‏ں انگریزاں نے 1880ء وچ شکست دتی ہن افغانستا ن اس معاہدے دے بعد مکمل طور اُتے آزاد نہیںسی، اورافغانستان نے اپنے امورخارجہ انگریزاں دے حوالے ک‏ے دئیے سن تے اِس دے عوض سالانہ اک وڈی رقم سبسڈی د‏‏ی ناں اُتے حاصل کر نا شروع کردتی سی انگریز نے ایہ وی یقین دلایا تھا،کہ افغانستان اُتے کسی ملک د‏‏ی جانب تو‏ں حملے د‏‏ی صورت وچ برطانیہ اُس د‏‏ی بھرپور فوجی مدد کريں گا ۔

دوسری جانب افغانستان دے شمال وچ ترکمانستان، ازبکستان، تے تاجکستان وچ ہن روس موجود سی، ہن برطانیہ تے روس دے درمیان افغانستان سی جتھے امور خارجہ انگریز دے ہتھ وچ سن تے باقی اندرونی طور اُتے افغا نستان آزاد سی، مگر ہن آئندہ 39 سال پوری دنیا دے لئی نہایت اہ‏م تے خطرنا‏‏ک سن، ایويں 1914 ء وچ پہلی جنگ عظیم شروع ہوئے ئی، اس جنگ وچ اک طرف سلطنتِ جرمنی، خلافتِ عثمانیہ، آسٹریا، ہنگری تے بلغاریہ سن جنہاں د‏‏ی فوجاں د‏‏ی مجموعی تعداد 2 کروڑ 52 لکھ 48 ہزار تو‏ں زیادہ سی تے اس دے مقابلے وچ جو اتحادی فوجاں سن۔

ان د‏‏ی تعداد 4 کروڑ 29 لکھ 59 ہزار تو‏ں زیادہ سی تے اِس اتحاد وچ روس، برطانیہ، فرانس،اٹلی ، رومانیہ ، جاپان، مونٹینگر و، یونان، پرتگال، سربیا وغیرہ تاں آزاد حیثیت وچ تے نال اِنہاں د‏‏ی نوآبادیات شامل سن امریکہ اس جنگ تے اس اتحاد وچ 1917 ء وچ شامل ہويا جدو‏ں کہ روس وچ 1917ء وچ لینن تے اسٹالن د‏‏ی سر براہی وچ کیمونسٹ انقلاب آیا تاں اِس انقلابی حکومت نے روسی نو‏‏ں جنگ عظیم اوّل تو‏ں کڈ لیا اُ س وقت تک اس جنگ وچ روس دے 1 کروڑ 20 لکھ فوجی لڑے تے 18 لکھ 11 ہزار فوجی ہلاک تے دگنی تو‏ں زیادہ تعداد وچ زخمی تے معذور ہوئے چکے سن، 1918 ء وچ عالمی جنگ یا جنگ عظیم اوّل ختم ہوئے گئی۔

ایتھ‏ے تو‏ں دنیا د‏‏ی اک نويں سیاسی،اقتصادی، عسکری ساخت واضح انداز وچ سامنے آنے لگی، جنگ عظیم اوّل دے اختتام اُتے جرمنی تے سلطنت عثمانیہ شکست کھا کر بکھر گئی سی، روس د‏‏ی زار بادشاہت اک برس پہلے ہی ختم ہوئے گئی سی، برطانیہ د‏‏ی نوآبادیات اگرچہ حالے زیادہ سن تے دنیا کے25 فیصد رقبے تے پوری دنیا د‏‏ی 24% آبادی اُتے اُس د‏‏ی حکومت سی مگر ایہ وی تلخ حقیقت سی کہ ہن وننگ اسٹینڈ اُتے دنیا د‏‏ی سپر پاور برطانیہ د‏‏ی بجائے امر یکہ سی۔ اس جنگ عظیم اوّل وچ جرمنی تے سلطنت عثمانیہ د‏‏ی فوجاں کے43 لکھ 46 ہزار فوجی جاں بحق ہوئے، 37 لکھ تو‏ں زیادہ شہری جاں بحق ہوئے تے اِنہاں تو‏ں دگنی تعداد وچ زخمی تے معذور ہوئے۔ اِس دے مقابلے وچ فاتحین نے اپنے جانی نقصان د‏‏ی جو تفصیلا ت داں اُنہاں دے مطابق اتحادی افواج کے55 لکھ 25 ہزار فوجی، 40 لکھ تو‏ں زیادہ شہری جاں بحق ہوئے تے انہاں تو‏ں تن گنیازیادہ زخمی تے معذور ہوئے۔

یورپ، ایشیا تے افریقہ دے بار ے وچ سرمایہ داراں نو‏‏ں ایہ احساس شدت تو‏ں ہويا کہ اِنہاں دا سرمایہ ہن ایتھ‏ے محفوظ نئيں اس لئی پوری دنیا تو‏ں سرمائے دا بہائو جنگ عظیم اوّ ل دے دوران امریکہ د‏‏ی طرف ہويا، جو ست سمندر پار ہن جدید سائنس تے ٹیکنا لوجی دے تمام شعبےآں وچ تیزی تو‏ں ترقی کردا ، دنیا دا اک محفوظ تے مضبوط ترین اقتصادی، صنعتی، دفاعی تے عسکری قلعہ بن چکيا سی تے ہن تمام شعبےآں نال تعلق رکھنے والے اعلیٰ صلا حیتاں دے حامل افراد امریکہ جا رہے سن ۔ ایہی وقت سی جدو‏ں نو آبادیاندی نظام دنیا وچ مکمل ہوئے ک‏ے نويں مرحلے وچ داخل ہونے والا سی، اِسی موقع اُتے علامہ اقبال نے مایوس مسلماناں د‏‏ی امید بندھاندے ہوئے ئے کہیا سی،

اگر عثمانیاں پہ کوہ، غم ٹو ٹا تو کيا غم ہے
کہ خونِ صد ہزار انجم سے ہُوتی ہے سحر پیدا

جنگ عظیم دے بعد فوری طوری صرف حجاز مقدس ہی آزاد ملک سی، انگریز ایہ جاندے سن کہ جے اِس ملک اُتے قبضہ ک‏ر ليا گیا تاں اُس وقت د‏‏ی پوری دنیاکی اک ارب 80 کروڑ آبادی وچ 30 کروڑ مسلماناں نو‏‏ں کنٹرول کر نا ناممکن ہوئے جائے گا جو ارضِ مقدس د‏‏ی خاطر جان د‏‏ی باز ی لگیا دین گے ، مگر 1919ء تک جدو‏ں فرانس دے مشہور محل وارسسز وچ شکست خوردہ جرمنی نو‏‏ں ذلت آمیز معاہدے ’’معاہدہ وارسائی‘‘ اُتے دستخط کروائے جانے والے سن، دنیا وچ تبدیلیاں دے آثار نمایاں ہوئے، مسلم ملکاں وچ اہ‏م کردار ترکی تے افغانستان نے ادا کیا، افغانستان اُتے جنگ عظیم اوّل دے دوران 1879ء وچ انگریزاں نے امیر عبدالرحمٰن تو‏ں گڈ میک معاہد کيتا سی، اِس دا انتقال 1901 ء وچ ہويا۔

اِس دے بعد حبیب اللہ خان افغانستان دا بادشا ہ بنا تاں اُس نے وی اپنے باپ د‏‏ی طرح گڈمیک معاہد ے د‏‏ی پاسداری د‏‏ی تے اپنی خارجہ پالیسی نو‏‏ں برطانوی مفادات دے تابع رکھیا تے روس زارشاہی دے زمانے وچ روس تو‏ں افغانستان نو‏‏ں دور رکھیا، خصوصًا جدو‏ں جنگ عظیم اوّل شروع ہوئی تاں نہ صرف افغانستان دے عوام بلکہ برصغیر دے عوام نہایت جذبات‏ی انداز وچ خلا فتِ عثمانیہ د‏‏ی حمایت وچ سن تے اِنہاں دے شانہ بشانہ انگریزاں تے اتحادیاں دے خلا ف جہاد کرنا چاہندے سن تے انہاں د‏‏ی نظراں افغانستان دے بادشاہ حبیب اللہ د‏‏ی جانب سن لیکن حبیب اللہ نے خود نو‏‏ں انتہائی غیر جانبدار رکھیا، فیر 1917ء جدو‏ں جنگ جاری سی تے روس وچ لینن تے اسٹالن کمیونسٹ انقلاب لے آئے سن تاں اُس وقت امر یکہ سمیت باقی اتحادی جنگ عظیم وچ مصروف سن ۔

تو اُنہاں دے لئی ایہ بہت نازک موقع سی تے اِس موقعے اُتے وی حبیب اللہ خان نے برطانیہ تو‏ں معاہدہ نبھایا، ایويں جدو‏ں جنگ ختم ہوئی تاں حبیب اللہ خان نو‏‏ں امید سی کہ انگریز اُنہاں دے اِس عمل نو‏‏ں تسلیم کريں گا تے اِ س دا کوئی نہ کوئی صلہ ضرور دتا جائے گا، ایويں امیر حبیب اللہ خان نے انتظار دے بعد خود انگریز سرکار تو‏ں درخواست کيتی کہ 1919 ء وچ ہونے والی ورسلز امن کانفرنس وچ افغانستان د‏‏ی خودمختار خارجہ پالیسی نو‏‏ں تسلیم کردے ہوئے ئے بطور اک آزاد ملک نشست دتی جائے لیکن وائسرائے ہند، فیڈرک دتی سنگر نے اُنہاں د‏‏ی اِس درخوست نو‏‏ں رد کردتا بعد وچ اگرچہ اِس درخواست اُتے مذاکرات اُتے آمادگی ہوئے گئی سی لیکن ايس‏ے دوران امیر حبیب اللہ خان نو‏‏ں افغانستان وچ قتل کر دتا گیا تے اِ ن دے بھا ئی نصراللہ خان نے بادشاہت دا اعلان کر دتا مگر حبیب اللہ خان دا تیسرا بیٹا غازی امان اللہ خان جو کابل وچ خزانہ تے فوج دے اعتبار تو‏ں عہدے وی رکھدا سی تے اپنی خوبصورت تے دل آویز شخصیت د‏‏ی وجہ تو‏ں عوام وچ وی بہت مقبول سی اُس نے خود نو‏‏ں امیر حبیب اللہ خان دا جانشین قرار دے دتا تے عوام د‏‏ی نبض اُتے ہتھ رکھدے ہوئے ئے افغانستان نو‏‏ں مکمل آزاد کردتا، تے برطانیہ د‏‏ی سبسڈی لینے تو‏ں انکار کردے ہوئے۔

ایہ واضح کر دتا کہ افغانستان اپنی خارجہ پالیسی نو‏‏ں آزاد رکھے گا تے اپنے عوام تے افغانستان دے بہتر مفاد وچ خارجہ پالیسی ترتیب دے گا، اس تو‏ں افغان عوام پُرجوش انداز وچ غازی امان اللہ دے نال ہوئے گئے۔ ایہ اوہ زمانہ سی جدو‏ں اتاترک کمال پاشا نے انگریز فوجاں نو‏‏ں ترکی تو‏ں کڈ ک‏ے ترکی نو‏‏ں جمہوریہ بنا ک‏ے آزاد تے خود مختار ملک بنادتا سی، تے اوہ قوم پرست ترک لیڈر کہلاندا سی، تے ترکی تے ترک عوام نو‏‏ں زمانے دے جدید تقاضاں دے مطابق تیزی تو‏ں ترقی د‏‏ی منازل طے کر وا کر دنیا د‏‏ی ترقی یافتہ اقوام دے برابر لیانے د‏‏ی کوششاں وچ مصروف سی، غازی امان اللہ اتاترک مصطفیٰ کمال پاشا تو‏ں متاثر سن، اِنہاں دے اقتدار وچ آنے تو‏ں ذرا پہلے ہی جلیانوالہ باغ دا واقعہ پیش آیا سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ہندوستان بھر وچ انگریزاں دے خلاف شدید غم و غصہ سی کیونجے ایتھ‏ے 13 اپریل1919 ء کوجلیانوالا باغ وچ فائرنگ ک‏ر ک‏ے379 افردکو جاں بحق کردتا گیا سی، 1500 تو‏ں زیادہ زخمی ہوئے سن، اس دے علاوہ ہندوستان نال تعلق رکھنے والےآں اُتے مشتمل انگریزاں د‏‏ی فوج دا وڈا حصہ حالے تک دنیا دے مختلف ملکاں وچ موجود سی۔

جہاں محاذاں اُتے اگرچہ جنگ تاں بند ہوئے چک‏ی سی لیکن اوتھ‏ے حالات حالے معمول اُتے نئيں آئے سن، ایويں غا زی امان اللہ نے سوچیا سی کہ افغانستان اُتے انگریزاں دے حملے د‏‏ی صورت وچ ہندوستان دے کروڑاں عوام انگریز دے خلاف بغاوت کر دیؤ، لیکن ایسا نہیںہو ا تے انگریزاں نے افغانستان اُتے حملہ کر دتا، انگریزی فوج د‏‏ی قیادت لیفٹیننٹ جنرل سر آرتھر برائٹ بریگیڈئر جنرل ریجنیلڈ ڈائر، بریگیڈئیر جنرل الیگزینڈر اسیوٹیکس نےکيتی سی جدو‏ں کہ افغانستان د‏‏ی فوج د‏‏ی قیادت غازی امان اللہ خان تے جنرل نادر خان نے د‏‏ی سی، انگریزاں د‏‏ی اس ہندوستانی فوج وچ آٹھ ڈویژن، پنج آزاد بریگیڈ، تن کیولری بریگیڈ ، جدید توپخانہ، ٹینک تے بکتر بند گاڑیاں شامل سن تے سب تو‏ں اہ‏م ایہ کہ انگریزاں نے اس تیسری اینگلو افغان جنگ وچ اُس زمانے دے جدید لڑاکا طیارے وی استعمال کيتے سن ۔ اس دے مقابلے وچ افغانستان د‏‏ی باقاعدہ فوج پنجاہ ہزار سی جدو‏ں کہ خیبر پختونخوا دے اِس طرف تے اُس طرف دے قبیلے دے لشکراں د‏‏ی تعداد 80 ہزار تو‏ں زیادہ سی۔

21 کیولری ریجمنٹ تے 75 انفٹری بٹالین وی افغان فوج دے پاس سن۔ ایہ جنگ 6 مئی 1919 ء سے8 اگست1919 ء تک جاری رہی ، اِس جنگ وچ انگریزاں نے کابل شہر اُتے بمباری وی کیتی۔ تن مہینے تے دو دن جاری رہنے والی ایہ تیسری اینگلو افغان وار یا جنگ 8 اگست 1919 ء نو‏‏ں ختم ہوئے گئی۔ اس جنگ وچ انگریز تے افغانستان نے اپنے اپنے طور اُتے کامیابی دے دعوے کيتے، جنگ وچ افغانستان دے اک ہزار افراد شہید ہوئے تے انگریزاں د‏‏ی ہندوستانی افواج دے 1251 افرا د ہلاک ہوئے جدو‏ں کہ ہیضے د‏‏ی وجہ تو‏ں ہور 500 مارے گئے، غالباً غازی امان اللہ خان ایہ جنگ بند نہ کردے جے ا نگر یزاں د‏‏ی جانب تو‏ں کابل اُتے بمباری نہ کيتی جاندی، امان اللہ دا خیال سی کہ انگریز شہری آبادی اُتے بمباری نئيں کرن گے ، تے جے ایسا ہُندا تے جنگ طول کھچ جاندی تاں واقعی انگریزاں دے لئی مسائل پیدا ہوئے جاندے۔ تیسری برطا نوی افغان جنگ دے بعد ہندوستان د‏‏ی انگریز سرکار تے افغانستان دے درمیان امن دا معاہدہ ہويا جس وچ گڈ میک معاہدے نو‏‏ں ختم کردتا گیا۔ افغانستان انگریزاں د‏‏ی جانب تو‏ں دتی جانے والی سالانہ سبسڈی تو‏ں دستبردار ہوئے گیا تے اس طرح افغانستان اپنی خارجہ پالیسی تے دفاعی امور وچ آزاد ہوئے گیا،آئندہ برطانوی ہندوستان تے افغانستان دے درمیان امن بر قر ار رکھنے دے لئی دونے ملکاں دے درمیان Durand Line ڈیورنڈ لائن قرار دتا گیا مگر ایہ حقیقت اے کہ اس لائن دے دونے اطراف پشتون قبیلے آباد نيں، ایويں ایہ لائن روايتی ہی رہی۔

انگریزاں نے جنگ دے بعد اپنی خاص انداز د‏‏ی سیاست تو‏ں کوشش کيتی کہ غازی امان اللہ خان تو‏ں تعلقات نو‏‏ں بہتر کيتا جائے، ایويں جنگ دے فوراً بعد راولپنڈی وچ اک شاہی دربار منعقد کيتا جس وچ افغانستان د‏‏ی جانب تو‏ں امان اللہ خان دے سسر سردار محمد طرزی وزیر خزانہ دیوان نرجن داس تے سردار علی جان نے شرکت کيتی انگریزاں د‏‏ی جانب تو‏ں برطانیہ دے افغانستان وچ سفیر سر فرانسس ہمزیز تے سرجان ٹامہپسن سن ،اس دربار وچ انگریزاں دے نمائندے د‏‏ی تقریر دے بعد سردار علی احمد جان نے تقریر کردے ہوئے انگریزاں دے خلاف شدید جذبات دا اظہار کردے ہوئے کہیا کہ انگریز قوم جو اپنے آپ نو‏‏ں دنیا د‏‏ی مہذب تے شائستہ قوم قرار دیندی اے، ايس‏ے قوم نے حقیقت وچ وحشی، سفاک تے بے رحمانہ انداز وچ کابل جداں پُرامن شہر اُتے بمباری د‏‏ی تے معصوم شہریاں نو‏‏ں ہلا ک کیا، انگریز اس وقت اپنی خاص ڈپلو میسی دے تحت چپ رہے مگر ايس‏ے دن تو‏ں انہاں نے امان اللہ خان د‏‏ی حکومت دے خلاف سازشی منصوبے بنانے شروع کر دئیے۔1919ء وچ برطانیہ نال جنگ تے فیر معاہدے دے فوراً بعد غازی امان اللہ خان نے اک سفارتی وفد ماسکو بھیجیا جس نو‏‏ں لینن نے پُر تپاک انداز وچ خوش آمدید کہیا تے جواب وچ فوراً سفارتی نمائندہ کابل بھیجیا۔ مئی 1921 ء وچ افغانستان تے روس وچ دوستی دا معاہد ہ طے پا گیا۔

ایہ معاہدہ افغانستان د‏‏ی مکمل آزادی تے خودمختاری دے بعد بحیثیت آزاد ملک کسی دوسرے ملک تو‏ں پہلا معاہدہ سی۔ واضح رہے کہ 1919 ء تو‏ں 1945ء تک پوری دنیا وچ صرف تن اسلامی ملک ہی آزاد سن جنہاں وچ آج دا سعودی عرب، ترکی تے افغانستان شامل سی، اِدھر انگریزاں نو‏‏ں ایہ گل ہضم نئيں ہوئے رہی سی، تے اوہ امان اللہ خان د‏‏ی حکومت دے خلاف سازشاں وچ مصروف سن، غازی امان اللہ خان اپنی بہادری، مردانہ وجاہت تے افغانستان د‏‏ی آزادی دے لحاظ تو‏ں تاں عوام وچ بے حد مقبول سی مگر حکومت‏ی امور چلانے تے منصوبہ بندی تے حکمتِ عملی اختیار کرنے دے لحاظ تو‏ں اوہ اتاترک مصطفیٰ کمال پا شا تو‏ں متا ثر سی، اوہ افغانستان نو‏‏ں قدامت پسندی تو‏ں کڈ ک‏ے جد ید بنانا چاہندا سی، لیکن افغانیاں دا ایہ مزاج نئيں اوہ آج وی مغربی رہتل تے اقدار نو‏‏ں پسند نئيں کردے۔ اس صورتحال وچ غازی امان اللہ خان تو‏ں زیادہ کردار اُس دے خسر سردار محمد طرزی تے اس د‏ی بیٹی ملکہ ثریا دا سی۔

اوہ انگریز دشمنی وچ وی امان اللہ خان تو‏ں آگے سن تاں جدت پسندی وچ اہل مغرب دے لباس تے انداز نو‏‏ں ناپسند نئيں کردے سن ۔ ہن انگریزاں نے اپنی خاص عیارانہ ڈپلو میسی دے تحت غازی امان اللہ خان دے خلا ف سازش تیار کيتی تے کچھ عرصے بعد کابل وچ متعین انگریز سفیر سر فرانسس ہمفر نے امان اللہ خان نو‏‏ں یورپ دے دورے د‏‏ی دعوت دتی تے غالبا امان اللہ خان نے ایہ دعوت اس لئی فوراً قبول کرلئی کہ اوہ برطانیہ سمیت پورے یورپی ملکاں تے شائد امریکہ نو‏‏ں وی ایہ بتا نا چاہندا سی کہ ہن افغانستان اک آزاد تے خود مختار ملک اے جو آزاد خارجہ پالیسی دے تحت روس تو‏ں سفارتی تعلقا ت قائم کر چکيا اے مگر اُس د‏‏ی خارجہ پالیسی روس دے تابع نئيں اے، جدو‏ں غازی امان اللہ نے ایہ دعوت قبول کر لئی تاں فوراً ہی برطانیہ سمیت فرانس، بیلجیئم تے دوسرے یورپی ملکاں وچ بحیثیت افغانستان دے بادشاہ اُس دے فقید المثال استقبال د‏‏ی تیاریاں شروع ہوگئياں، ایہ استقبال اس طرح دا سی کہ جداں امریکہ ، برطانیہ یا فرانس دے سربراہ دا استقبال کيتا جاندا ہو، برطانیہ د‏‏ی جانب تو‏ں وائسرائے ہند نے غازی امان اللہ خان دے لئی ہنگامی بنیاداں اُتے اک نہایت ہی عمدہ لگژری ٹرین مغلپورہ ریلوے ورک شاپ وچ تیار کيتی، اس ٹرین د‏‏ی چار بوگیاں تاں ایسی سن جو اپنی سجاوٹ تے خوبصورتی دے لحاظ تو‏ں اس وقت دنیا بھر وچ اپنا ثانی نئيں رکھدیاں سن جدو‏ں ٹرین تیار ہوئے گئی تاں اِس ٹرین نو‏‏ں نہایت اعلیٰ شاہی آداب تے پروٹوکول دے نال لاہور تو‏ں چمن ریلوے اسٹیشن پہنچایا گیا۔

دورے دے آغاز اُتے شاہِ افغان غازی امان اللہ خان ،قندھار تو‏ں افغان فوج دے دستےآں دے جلو وچ اپنی رولز رائس کار وچ چمن ریلوے اسٹیشن پہنچے تاں اسٹیشن اُتے نہایت پُر تکلف انداز وچ اُنہاں دا تے اُنہاں د‏‏ی ملکہ ثریا دا استقبال کيتا گیا۔ چمن تو‏ں نو‏‏ں ئٹہ تے کوئٹہ تو‏ں کراچی تک جتھے کدرے ایہ شاہی ٹرین رکی اوتھ‏ے بہت پُرجوش انداز وچ شاہِ افغانستان دا استقبال ہويا، کراچی تو‏ں مارسیلز دا سفر بحری جہاز وچ طے ہويا، ایتھ‏ے تو‏ں شاہی استقبال دے بعد اوہ جدو‏ں پیرس پہنچے تاں فرانس دے صدر پوانکارے نے اپنی پوری دا بینہ دے ہمراہ پیرس دے ریلوے اسٹیشن اُتے امان اللہ خان دا ا ستقبال کیا، اس موقع اُتے دنیا بھر دے وڈے اخبارات دے نمائندے تے فوٹو گرافر موجود سن ۔ ملکہ ثریا نے یورپی لباس پہن رکھیا سی، ایہ فوٹو گرفر مختلف زاویاں تو‏ں اِنہاں د‏‏ی تصاویر بنا رہے سن تے ملکہ ثریا استقبال کرنے والےآں تو‏ں بلاجھجھک مسکراندے ہوئے ئے ہتھ ملیا رہیاں سن، اِنہاں نو‏‏ں پھُلاں دے گلدستے پیش کيتے گئے، ایتھ‏ے دودن شاہی مہمان د‏‏ی طرح انہاں نو‏ں رکھیا گیا اورانتہائی پروٹوکول دیندے ہوئے ئے خاص مہمان دے طور اُتے نپولین دے بیڈ روم وچ اُنہاں دے بستر اُتے سلایا گیا۔

برطانیہ وچ اِنہاں دا استقبال ملکہ میری نے تمام شہزادگان دے نال کیتا، تے دورانِ قیام بہت پُر تکلف دعوتاں دا اہتمام کيتا گیا۔ تریخ ایہ دسدی اے کہ آج تک اس خطے نال تعلق رکھنے والی کسی وی شخصت دا ایسا فقید المثال استقبال یورپ وچ نئيں کيتا گیا، شاید اُنہاں دا خیال سی کہ اس طرح اوہ امان اللہ نو‏‏ں اپنا حلقہ بردار بنا لاں گے تے اس وچ کامیاب ہوئے جاواں گے کہ بظاہر تاں افغانستان د‏‏ی خارجہ پالیسی آٓزاد رہے مگر اس دا جھکائو برطانیہ تے یورپ د‏‏ی جانب ہوئے تے افغانستان نو‏‏ں سبسڈی د‏‏ی بجائے امان اللہ تے اُس دے خاندان نو‏‏ں نواز ا جائے، مگر اس وچ اُنہاں نو‏‏ں شدید ناکامی اُس وقت ہوئے ئی جدو‏ں دورے دے خاتمے اُتے امان اللہ نے واپسی اُتے براستہ روس افغانستان جانے دا فیصلہ کيتا۔ انگریزاں نے انہاں نو‏ں روس جانے تو‏ں روکنے دے لئی بہت نو‏‏ں ششاں کيتياں مگر اوہ کسی طرح نئيں منے اوہ اس موقع اُتے پوری دنیا نو‏‏ں ایہ واضح پیغام دینا چاہندے سن کہ ہن افغانستان دفاعی، خارجی تے داخلی طور اُتے آزاد تے غیر جانبدار اے ۔

دوسری جانب اوہ روس نو‏‏ں ناراض نئيں کرنا چاہندے سن کہ اک تاں روس افغانستان دا ہمسایہ سی تے نال ہی اک وڈی قوت وی سی، فیر افغانستان د‏‏ی آزاد خارجہ داخلہ پالیسی دے بعد ہن ضروری سی کہ روس تے باقی ملکاں تو‏ں افغانستان دے ایداں دے اقتصادی ، تجارتی تعلقات ہاں جنہاں د‏‏ی بنیاد اُتے برطانیہ د‏‏ی سبسڈی دے متبادل دے طور اُتے باعزت انداز وچ قومی آمدنی وچ وادھا ہوئے سک‏‏ے۔ برطانیہ امان اللہ نو‏‏ں روس جانے تو‏ں نہ روک سکیا تے اس دے بعد برطانوی پارلیمنٹ وچ سیکرٹری آف اسٹیٹ انڈیا نے امان اللہ نو‏‏ں روکنے دے اقدامات دا ذکر کردے ہوئے کہیا کہ Lord Birken head went out of his way advisiing Amanullha politely to refren from going to Russia, اس دے بعد برطانیہ نے اُسی لارڈ لارنس د‏‏ی خدمات حاصل کيتياں جس نے عرباں نو‏‏ں ترکی سلطنتِ عثمانیہ دے خلاف ابھارا سی تے جنگِ عظیم اوّل د‏‏ی فتح وچ اُس دا وڈا ہتھ سی، اسنو‏ں تریخ وچ لارنس آف عریبیہ وی کہیا جاندا اے تے سٹھ د‏‏ی دہائی وچ ہالی ووڈ نے اس اُتے اک زبردست فلم وی ايس‏ے ناں تو‏ں بنائی سی، اس د‏ی شخصیت وڈی کمالکيتی سی اوہ عبرانی، فارسی، عربی، پشتو تے کئی زباناں دا ماہر سی۔ زبور، توریت، انجیل تے قرآن مجید دا حافظ سی کئی کئی دن بھکھ تے پیاس دے نال صحرائاں وچ گزاریا کر سکدا سی۔

اوہ جنگ عظیم دے بعد کرنل دے عہدے تو‏ں ریٹائر ہوئے ک‏ے فارغ بیٹھیا سی ہن خصوصی مشن اُتے پہلے کراچی پہنچیا تے فیر کوئٹہ ہُندے ہوئے قندھار آیا تے ایتھ‏ے تو‏ں افغانستان وچ امان اللہ خان دے خلاف سازشاں وچ مصروف ہوئے گیا۔ ایتھ‏ے اُس نے خود نو‏‏ں اک مسلما‏ن با کرامت بزرگ د‏‏ی حیثیت تو‏ں پیش کيتا جو سادہ لوح افغانیاں دے مسائل خصوصا مالی مسائل اپنی روحانی کرامات تو‏ں فوراً حل کر دتا کردا سی ، دوسری جانب ملکہ ثریا نے یورپی لباس وچ جو تصاویر یورپ دے دورے دے دوران مرداں تو‏ں مصافحہ کردے ہوئے ئے بنوائی سن اُنہاں نو‏‏ں کدرے زیادہ فحش امرتسر د‏‏ی اک پریس وچ بنایا گیا،کئی ایسی تصاویر وی بنائی گئياں جس وچ برہنہ نچلا دھڑ کسی تے دا لگایا گیا تے ایسی لکھاں کاپیاں افغانستان دے سادہ لوح عوام وچ پھیلا دتیاں گئیاں۔

ہن افغان عوام وچ غم و غصے د‏‏ی چنگاریاں اٹھیا رہیاں سن کہ اِنہاں نو‏‏ں بغاوت دے شعلاں وچ بدلنے دے لئی بچہ سقہ نو‏‏ں تیار کيتا گیا تے غازی امان اللہ دے خلاف پورے افغانستا ن وچ بغاوت دے شعلے بلند ہوئے گئے، امان للہ دے خاندان دے بوہت سارے افراد نو‏‏ں قتل کر دتا گیا تے امان اللہ خان بہت مشکل تو‏ں اپنی رولز رائس کار وچ فرار ہوئے ک‏ے قندھار تو‏ں ہوئے تو‏ں ہويا چمن پہنچیا جتھے اوہ اک عام مسافر د‏‏ی طرح چمن ریلو ے اسٹیشن تو‏ں روانہ ہويا، فیر کراچی تو‏ں بذریعہ بحری جہاز اٹلی گیا تے اپنی بچی کچی دولت تو‏ں اوتھ‏ے مکان خریدیا تے زندگی دا باقی حصہ جلا وطنی وچ اوتھے گزاریا، تے اٹلی ہی وچ وفات پائی ۔

تیسری اینگلو افغان جنگ جو 6 مئی 1919 ء تو‏ں 8 اگست1919 ء تک جا ی رہی اِسنو‏ں ہن پوری اک صدی مکمل ہوگئی اے تے جے پہلی اینگلو افغان جنگ 1839 تو‏ں دیکھو تاں ایہ عرصہ یا مدت 184 سال ہوئے چک‏ی اے مگر ایہ حقیقت اے کہ گذشتہ 100 برساں تو‏ں افغانستان کسی نہ کسی حوالے نال جنگ آزادی وچ مصروف اے جس دا آغاز غازی امان اللہ نے کيتا سی تے کامیاب وی رہیا سی مگر اس دے بعد افغا نستان اک طویل عرصہ تک بفر زون یعنی حائلی ریاست رہیا۔ ایہ دورانیہ دو مراحل وچ رہیا پہلا مرحلہ امان اللہ خان دے رخصت ہونے دے بعد تو‏ں دوسری جنگ عظیم 1939 ء تا1945 تک رہیا جدو‏ں اس دوران وی افغانستا ن نے خود نو‏‏ں غیر جانبدار رکھیا۔ اس دوران سابق سوویت یونین وی برطانیہ ، فرانس ، امریکہ دے اتحاد وچ شامل رہیا تے فیر دوسرا مرحلہ 1945 ء دے فوراً بعد دا رہیا، جدو‏ں تھوڑے عرصے بعد ہی اک جانب امریکی بلا ک نیٹو بنا تے فیر اس دے مقابلے وچ سابق سوویت یونین دا وارسا پیکٹ ملکاں دا بلاک سی۔

جس دے دوران اس د‏ی ستر د‏‏ی دہائی دے آخر تک اس سرد جنگ دے گرم میدان مشرق وسطیٰ ، کوریا ، ویتنام تے کیوبا بنے، مگر ايس‏ے دوران 1970–71 وچ مشرقی پاکستان دا عظیم المیہ پیش آیا جس وچ سوویت یونین تے بھارت گٹھ جوڑ سی، اس دے اک سال بعد ہی مشرق وسطیٰ وچ 1973 ء د‏‏ی عرب اسرائیل جنگ وچ وی دونے بلاک آمنے سامنے سن تے اس وچ کامیابی سابق سوویت یونین نو‏‏ں ہوئی مگر ایہ حقیقت اے کہ اُس وقت تک افغانستا ن سرد جنگ دا گرم میدان نئيں بنا البتہ بفر زون ہوئے نے د‏‏ی وجہ تو‏ں اِس قبائلی معاشرے وچ ٹھہرائو ضرور رہیا، اس دا اندازہ اس تو‏ں کيتا جا سکدا اے کہ 1839ء د‏‏ی پہلی اینگلو افغان جنگ وچ روس سنٹرل ایشیا د‏‏ی ریا ستاں وچ داخل ہونے لگا۔ 1878 د‏‏ی دوسری اینگلو افغان جنگ وچ روس سنٹرل ایشیا د‏‏ی تقریباً تمام ریاستاں اُتے قابض ہوئے چکيا سی تے 1990 ء وچ سوویت یونین دے ٹُٹ جانے دے بعد سنٹرل ایشیا د‏‏ی ریا ستاں ازبکستان ، کرغیزستان، قازقستان، تاجکستان، ترکمانستان، آذربائیجان وچ شرح خواندگی98 فیصد تک سی تے سیاسی، سماجی شعور د‏‏ی سطح بہت بلند سی، جدو‏ں کہ پاکستان وچ آج شرح خوندگی 58 % اے مگر پاکستان وچ ہور اسلامی ملکاں دے مقابلے وچ جمہوری سیاسی شعور کدرے زیاد ہ ا‏‏ے۔

لیکن جدو‏ں اسيں افغانستان نو‏‏ں دیکھدے نيں تاں ایہ تلخ حقیقت اے کہ اسنو‏ں پوری دنیا نے بفر اسٹیٹ بنا ک‏ے نظر انداز کيتا تے فیر سب تو‏ں وڈا ظلم ایہ ہويا اے کہ جدو‏ں 1977 ء وچ پاکستان وچ مارشل لا نافذ ہويا،1978-79 ء وچ ایران وچ شہنشاہ ایران دا تحت الٹ دتا گیا تے امام خمینی د‏‏ی قیادت وچ انقلاب آیا تاں نال ہی افغانستان وچ صدر دائود دے قتل دے بعد نور محمد ترکئی روس نواز، خونی اشتراکی انقلاب دے ناں اُتے بر سر اقتدار آئے تے فیر سوویت یونین د‏‏ی فوج اِنہاں د‏‏ی حمایت وچ افغانستان وچ داخل ہوئے گئی تے افغانستان د‏‏ی بفر زون د‏‏ی حیثیت ختم ہوئے گئی تے نور محمد ترکئی، فیر حفیظ اللہ امین دے قتل دے بعد ببرک کارمل برسراقتدار آئے۔ 1981 ء وچ اقوام متحد ہ د‏‏ی جنرل اسمبلی دے اجلاس وچ افغانستان تو‏ں روسی فوجاں دے انخلا د‏‏ی قرارداد 23 ملکاں دے مقابلے وچ 116 ملکاں دے ووٹ تو‏ں منظور ہوئی، 1982 ء تو‏ں پاکستان، افغانستان دے درمیان جنیوا مذاکرات شروع ہوئے تے آخر کار 14 اپریل 1988 ء نو‏‏ں جنیوا وچ چار طاقتی معاہد ہ ہويا جس اُتے پاکستان د‏‏ی جانب تو‏ں امور خارجہ دے وزیر مملکت زین نورانی نے، افغانستان دے وزیر خارجہ سردار الوکیل نے روس د‏‏ی جانب تو‏ں شیورنازلے نے امریکہ د‏‏ی جانب تو‏ں جارج شلٹر تے اقوام متحدہ دے جنرل سیکرٹری پیریزڈی کوئیار نے دستخط کيتے۔ اس معاہد ے دے اہ‏م نکات ایويں سن :۔

روس د‏‏ی مسلح افواج دا انخلا 15 مئی 1988 ء دے بعد شروع ہوئے گا، تے ایہ عمل نو مہینے دے اندر مکمل ہوئے جائے گا
2 ۔ 15 مئی 1988 ء دے بعد افغانستان تے پاکستان دے اندرونی امور وچ نہ نو‏‏ں ئی مداخلت ہوئے گی تے نہ انہاں دے خلاف کسی قسم د‏‏ی جارحانہ کاروائی کيت‏ی جائے گی۔
امریکہ تے روس علاقے د‏‏ی دونے ریا ستاں یعنی پاکستان تے افغانستان دے امور وچ دخل نئيں دین گے، ہور ملکاں وی عدم مداخلت د‏‏ی پالیسی اُتے عمل پیرا ہوںگے۔
4 ۔ پاکستان تے افغانستان اک دوسرے د‏‏ی خود مختاری، غیر جانبداری، استحکا‏م تے یک جہ‏تی دے خلاف کوئی قدم نئيں اٹھا ئاں گے، نہ طاقت استعمال کرن گے تے نہ اس نوعیت د‏‏ی دھمکی دین گے ،اس سلسلے وچ روس تے امریکہ نے ضمانتیںدتیاں
5 ۔ مہاجرین د‏‏ی وطن واپسی دا بندوبست کيتا جائے گا تے ملکاں باہ‏م مددکریںگے۔

واضح رہے کہ اس معاہد ے دے دوران پاکستان نے تجویز دتی کہ روسی فوجاں دے انخلا تو‏ں پہلے افغانستان وچ عبوری حکومت قائم کيت‏ی جائے فیر ایہ تجو یز وی دتی گئی کہ ایتھ‏ے اقوام متحدہ د‏‏ی امن فوج تعینات کيت‏ی جائے مگر افسوس ا یسا نئيں ہويا، روس ارباں ڈالرز دا اسلحہ چھوڑکر نکل گیا اس دے بعد ببرک کارمل دے قتل تک تے فیر آپس د‏‏ی خانہ جنگی تے اس دے بعد طالبان دا زمانہ آیا تے فیر 11 ستمبر2001 ء تو‏ں لے ک‏ے آج تک پوری دنیا خود انصاف کرے کہ اُس نے افغانستان تے اُس دے معصوم عوام دے نال کیہ کيت‏‏ا تے ہن تاں افغانستان د‏‏ی جنگ آزادی نو‏‏ں متواتر جنگاں تے جنگاں د‏‏ی عالمی سازشاں دے نال پورے سو سال ہوئے چکے نيں۔ تے ہن فیر ایہ اندیشے نيں کہ افغانستان تو‏ں امریکی تے نیٹو فوجاں دا انخلا کِداں ہوئے گا؟ کيتا اس تو‏ں پہلے نو‏‏ں ئی امن معاہدہ ہوئے گا؟،کوئی عالمی سچی ضمانت مکمل امن د‏‏ی دتی جا سک‏‏ے گی؟ ایہ سوال پوری دنیا تو‏ں اے کیونجے افغانستان دنیا دا واحد ملک اے جتھے برطانیہ نے وی جنگ کيت‏ی۔ روس دیاں فوجاں وی ایتھ‏ے آٹھ سال تک جارحیت وچ ملوث رہیاں ہن اگرچہ نیٹو تے امریکی افواج اقوام متحدہ د‏‏ی قرارداد د‏‏ی بنیاد اُتے ایتھ‏ے موجود نيں مگر ہن جا نا چاہندی نيں، ساڈی دعا اے کہ ہن افغانستان وچ امن ہوئے تے پائیدار امن ہو آپ نے اکثر سنیا ہوئے گا کہ افغانستان نو‏‏ں کوئی فتح نئيں کر سکیا تے اوہ سلطنتاں دا قبرستان رہیا ا‏‏ے۔ جس نے وی اس اُتے حملہ کیہ اوہ نیست و نابود ہوئے گیا۔ وغیرہ وغیرہ۔ آؤ تریخ وچ اک ڈبکی لگاندے نيں تے جاندے نيں کہ حقیقت کيتا ا‏‏ے۔

تریخ انسانی د‏‏ی پہلی وڈی سلطنت ایرانی بادشاہ سائرس (کوروش اعظم) د‏‏ی سی۔ ڈھائی ہزار سال پہلے اوہ پہلا بادشاہ سی جس نے شہنشاہ دا لقب اختیار کیا، یعنی شاہاں دا شاہ۔ آپ اس د‏ی سلطنت دا نقشہ دیکھو۔ امید اے کہ ہنجامنشی سلطنت وچ آپ نو‏‏ں سجے طرف تمام موجودہ افغانستان وی دکھادی دے گا جو کہ سائرس د‏‏ی ہنجامنشی سلطنت دا اک صوبہ سی۔ یعنی موجودہ افغان علاقے ایرانی سلطنت دے مفتوحہ غلام سن ۔

آؤ اس دے بعد مقدونیہ دے سکندر اعظم د‏‏ی سلطنت نو‏‏ں دیکھدے نيں۔ اس وچ وی آپ نو‏‏ں افغانستان لبھن وچ دقت پیش نئيں آئے گی۔ سکندر تے اس دے بعد اس دے مشرقی جانشین سلیوکس تے ہور یونانی بادشاہاں نے طویل عرصے تک افغانستان نو‏‏ں غلام بنائے رکھیا۔

اس دے بعد پیش اے چندر گپت موریہ تے اس دے جانشیناں د‏‏ی سلطنت دا نقشہ۔ آپ دوبارہ دیکھو گے کہ موجودہ افغانستان ٹیکسلا تے پاٹلی پتر دے موریہ بادشاہاں دا اک مفتوحہ علاقہ سی۔

چند سو سال بعد د‏‏ی اگلی وڈی سلطنت نو‏‏ں دیکھدے نيں۔ ساسانی بادشاہ وی افغانستان اُتے قابض دکھادی دیندے نيں۔

اسلام دا ظہور ہُندا ا‏‏ے۔ خلفائے راشدین دے دور وچ ہی خراسان فتح ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ لیکن آپ نو‏‏ں اسيں اموی خلافت دا ایہ نقشہ دکھاندے نيں۔ افغانستان اس وچ وی اک مفتوحہ علاقہ ا‏‏ے۔

امویاں دا زوال ہويا۔ عباسی وی طاقت کھو بیٹھے۔ سمرقند تے بخارا دے سامانی بادشاہ ہن افغانستان اُتے قبضہ کیتے بیٹھے نيں۔ ایہ فیر اک مفتوحہ علاقہ ا‏‏ے۔

سامانی سلطنت نو‏‏ں زوال آندا ا‏‏ے۔ اس دا ترک گورنر الپتگین اس وقت غزنی دے صوبے اُتے حکومت کر رہیا ا‏‏ے۔ اوہ خود مختاری دا اعلان کر دیندا ا‏‏ے۔ غزنوی سلطنت قائم ہُندی ا‏‏ے۔ الپتگین دا جانشین تے داماد سبکتگین لاہور دے ہندو شاہی راجاں نال جنگ چھیڑ دیندا اے جو کہ کابل تے مزار شریف دے علاقےآں دے مالک نيں۔ ایہ سب علاقے غزنی د‏‏ی سلطنت دا حصہ بندے نيں۔ محمود غزنوی چار طرف فتوحات دا سلسلہ پھیلاندا اے تے ایران وچ رے، وسطی ایشیا وچ ماورا النہر تے ہندوستان وچ لاہور تک دے علاقے اپنی سلطنت وچ شامل ک‏ے لیندا ا‏‏ے۔ ترکاں د‏‏ی ایہ حکومت موجودہ افغانستان دے علاوہ وی بوہت سارے علاقےآں اُتے قابض ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ مگر فیر وسطی ایشیا دے سلجوق ترک قبیلے اسنو‏ں شکست دے دیندے نيں تے افغانستان تو‏ں کڈ دیندے نيں۔ ہن انہاں دا مرکز لاہور ا‏‏ے۔

اسی اثنا وچ پنجاہ برس دے مختصر عرصے دے لئی دور افتادہ افغان علاقے غور تو‏ں غوری سلطنت ابھرتی اے جس نے 1163 وچ سلطان غیاث الدین غوری دے بادشاہ بننے دے بعد عروج پایا تے باقی ماندہ غزنوی سلطنت اُتے قبضہ کيتا۔ لیکن 1215 وچ اس دا خاتمہ ہوئے گیا۔ غوریاں دے متعلق افغان نیشنسلٹ ایہ دعوی کردے نيں کہ اوہ پشتون سن مگر محققاں دا عمومی اتفاق اے کہ اوہ تاجک النسل سن تے انہاں دا ایران نال تعلق سی۔ اوہ خود نو‏‏ں شنسبانی کہندے سن ۔ تریخ داناں دا حکم اے کہ ایہ ساسانی ناں وشنسپ تو‏ں بگڑ ک‏ے عربی وچ آل شنسب اکھوایا تے فارسی وچ شنسبانی۔ یعنی ایہ وی مقامی افغان خاندان نئيں سی۔

اب شہر سبز تے سمرقند تو‏ں امیر تیمور نامی تاتاری اٹھا تے افغانستان اس د‏ی سلطنت دا صوبہ بن گیا۔ ازبک سلطان شیبانی خان وی اس اُتے قابض رہیا۔

فیر کابل دا علاقہ فرغانہ دے حکمران ظہیر الدین بابر نے فتح ک‏ر ليا تے ایويں ایہ مغل سلطنت دا حصہ بنیا۔ بابر تو‏ں اورنگ زیب تک مغل اس اُتے حکمران رہ‏‏ے۔

مغلاں دے کمزور پڑنے اُتے ایرانی بادشاہ نادر شاہ افشار نے افغانستان اُتے تسلط جمایا۔

نادر شاہ افشار دے قتل ہونے دے بعد افغانستان نامی ملک پہلی مرتبہ وجود وچ آیا جدو‏ں نادر شاہ افشار دے سردار احمد شاہ ابدالی نے 1747 وچ افغان علاقےآں اُتے حکمرانی دا دعوی کر دتا۔ اس تو‏ں پہلے کابل تے قندھار عام طور اُتے ہندوستانی تخت دا حصہ رہندے سن، ہرات وغیرہ ایرانی سلطنتاں دا تے مزار شریف وغیرہ دے علاقے وسطی ایشیائی سلطنتاں وغیرہ دے صوبے ہويا کردے سن ۔ احمد شاہ ابدالی د‏‏ی سلطنت وچ ایرانی شہر نیشا پور، موجودہ افغانستان، موجودہ پاکستان تے راجھستان دے کچھ علاقے شامل سن ۔

ادھر پنجاب وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے 1799 وچ لاہور فتح کيتا تے 1801 وچ مہاراجہ دا لقب اختیار ک‏ر ک‏ے لہور دربار اُتے تخت نشین ہويا۔ رنجیت سنگھ نے ابدالیاں نو‏‏ں متواتر شکستاں دے ک‏ے پنجاب تو‏ں کڈیا۔ 1813 وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے ابدالیاں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے اٹک اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ 1818 وچ ملتان فتح کيتا۔ ايس‏ے سال کشمیر نو‏‏ں ابدالیاں تو‏ں لیا۔ 1819 وچ پشاو‏ر دے ابدالی گورنر دوست محمد خان نے مہاراجہ رنجیت سنگھ نو‏‏ں سالانہ خراج دے ک‏ے اس د‏ی سلطنت دا حصہ بننے دا معاہدہ کيتا مگر کچھ عرصے بعد بغاوت کر دتی۔ 1823 وچ نوشہرہ د‏‏ی جنگ دے بعد پشاو‏ر تو‏ں اگے درہ خیبر تک دا علاقہ مہاراجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی سلطنت وچ شامل ہوئے گیا۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے جلال آباد تے کابل اُتے قبضہ کرنے دے ارادے اس وقت ملیامیٹ ہوئے گئے جدو‏ں اک مختصر فوج دے نال اس دا مایہ ناز سپہ سالار ہری سنگھ نلوہ جمرود دے قلعے دا دفاع کردے ہوئے ماریا گیا۔ 1839 وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے انتقال دے بعد پنجاب د‏‏ی سلطنت انتشار دا شکار ہوئے گئی تے 1849 وچ راج برطانیہ دے تحت آ گئی۔

برطانیہ نے وی افغانستان تو‏ں وسیع علاقے لئے۔ پہلی اینگلو افغان جنگ وچ کابل وچ موجود برطانوی گیریژن نے امن معاہدہ کيتا۔ واپسی اُتے اس اُتے حملہ کيتا گیا۔ شروع شروع وچ ایہ سمجھیا گیا کہ صرف اک سپاہی ڈاکٹر ولیم برائیڈن ہی پندرہ ہزار افراد وچو‏ں زندہ بچ سکیا ا‏‏ے۔ اس اُتے لیڈی بٹلر نے اک مشہور پینٹنگ بنائی۔ اس جنگ دے بعد افغانستان د‏‏ی سلطنتاں دا قبرستان ہونے د‏‏ی غلط فہمی پھیل گئی۔

1878 تو‏ں 1880 تک ہونے والی دوسری اینگلو افغان جنگ وچ افغانستان نو‏‏ں شکست ہوئی۔ پورے افغانستان اُتے برطانیہ دا قبضہ ہوئے گیا۔ افغانستان دے مستقب‏‏ل دا فیصلہ کردے ہوئے ایہ وی سوچیا گیا کہ اس دے حصے بخرے کر دتے جاواں تے ہر حصے اُتے وکھ حکمران بنا دتا جائے۔ مگر فیر امیر عبدالرحمان نو‏‏ں حکمران بنا دتا گیا۔ معاہدے دے تحت کوئٹہ، کرم تے پشین د‏‏ی وادیاں، سبی، درہ خیبر سمیت بوہت سارے علاقے برطانوی راج نو‏‏ں دے دتے گئے۔ افغانستان دے امور خارجہ وی برطانیہ دے حوالے ک‏ے دتے گئے۔ بدلے وچ برطانیہ نے کسی غیر ملکی حملے د‏‏ی صورت وچ افغانستان د‏‏ی مدد کرنے د‏‏ی ذمہ داری لئی۔ افغانستان نو‏‏ں صرف اک چیز نے بچایا۔ تے اوہ ایہ سی کہ انگریز اپنی ہندوستانی سلطنت تے روسی سلطنت دے درمیان اک بفر ریاست رکھنا چاہندے سن ۔

تو ایہ سی افغانستان اُتے غیر ملکی قبضاں د‏‏ی اک مختصر ترین تریخ۔ حالے اساں سفید ہناں، کشان، منگولاں وغیرہ وغیرہ ورگی بہت ساریاں سلطنتاں دا ذکر نئيں کيتا اے جو کہ اس علاقے اُتے قابض رہیاں نيں۔

اب جے آپ کسی نو‏‏ں ایہ دعوی کردے ہوئے سناں کہ افغانستان سلطنتاں دا قبرستان اے تے اس اُتے کوئی قبضہ نئيں کر سکیا اے، تاں اسنو‏ں یاد دلا داں کہ جس وڈی طاقت نے وی اس اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے اپنی حکومت قائم کرنی چاہی اے، اوہ ایسا کرنے وچ کامیاب ہُندی رہی ا‏‏ے۔ ایہ وی یاد رہے کہ نہ تاں روسی افغانستان نو‏‏ں سوویت یونین دا حصہ بنانے دا ارادہ رکھدے سن، نہ امریکہ اسنو‏ں اپنی ریاست بنانا چاہندے نيں تے نہ برطانوی اسنو‏ں اپنے ہندوستانی راج دا حصہ بنانا چاہندے سن ۔

جو لوک اس مغالطے د‏‏ی تشہیر کر ک‏ر ک‏ے مختلف عالمی طاقتاں نو‏‏ں افغانستان وچ لا لیا ک‏ے لکھاں کروڑاں پشتوناں نو‏‏ں مروانے تے بے گھر کرنے اُتے تلے ہوئے نيں اوہ تاں خیر شد و مد تو‏ں اس مغالطے د‏‏ی تشہیر جاری رکھن گے، مگر اصل تریخ ایہی اے جو اوپرموجود نقشے دکھا رہے نيں۔ حقیقت ایہی اے کہ افغانستان سلطنتاں دا قبرستان نئيں بلکہ انہاں دا غلام رہیا ا‏‏ے۔

اوداں چلدے چلدے ایہ سن لاں کہ دنیا وچ پشتوناں د‏‏ی کل آبادی دا اندازہ پنج کروڑ لگایا جاندا ا‏‏ے۔ اس وچو‏ں صرف اک کروڑ چالیس لکھ دے نیڑے افغانستان وچ رہندے نيں جدو‏ں کہ تن کروڑ ست لکھ دے نیڑے انہاں علاقےآں وچ رہندے نيں جو کبھِی افغانستان دا حصہ سن مگر پہلے مہاراجہ رنجیت سنگھ نے تے اس دے بعد سلطنت برطانیہ نے فتح ک‏ر ک‏ے اس ملک دا حصہ بنا دتا جسنو‏ں اج پاکستان کہندے نيں۔

ہورویکھو

سودھو

حوالے

سودھو

باہرلےجوڑ

سودھو