افغانستان تریخ دے وکھ وکھ ویلےآں وچ
افغانستان اک قدیم تاریخی مملکت اے۔ قدیم وسط ایشیا توں ہندوستان آنے دا صرف اک ہی زمینی راستہ سی جو افغانستان دی شمال مغربی سرحداں توں گزردا اے۔ اُتے عظیم ہمالیائی سلسلے نوں پارکر کے چین دی حملہ آور فوجاں ضرور ہندوستان آئیاں ۔ کدی کدی انہاں غیر متعین تے دشوار گزار راہاں توں منگول تے تاتار نسلاں دے لُٹ مار کرنے والے گروہ وی ہندوستان دے علاقےآں وچ گھس آندے سن ۔ اس دے باوجود ایہ پہاڑی علاقے تریخ وچ کِسے وی مرحلے اُتے باہر توں آنے والےآں دے لئی باقاعدہ تے مستقل گزرگاہ نئيں بن سکے۔ عظیم ہمالیہ دے انہاں سلسلےآں نے بہرحال مشرق دی طرف توں آنے والے تاتاری قبیلے تے انہاں جداں حملہ آوراں نوں ہمیشہ ہندوستان وچ آنے توں روکے رکھیا۔
مڈھلی تریخ سودھو
آریانا سودھو
عرباں نوں چھڈ کے جو سمندری رستےآں توں ہندوستان وچ داخل ہوئے سن ۔ آریا ترک، تاتار ، منگول، افغان، ستھین (Scythian ) انہاں توں ملدے جلدے گروہ تے ایران تے توران دے حکمران ،خراسان ، ہرات، قندھار ، بلخ، دریائے کابل دے ذریعے تے انہاں علاقےآں توں جنہاں نوں برطانوی بلوچستا ن کہیا جاندا سی، ہندوستان آئے سن ۔ قدیم آریائی دور دا اک اہم شہر بلخ جو ہزاراں سال پہلے آریائی بادشاہاں دا مرکز سی، افغانستان وچ واقع اے۔ ایہ اوہی بلخ اے جس وچ علامہ اقبالؒ دے مرشد جلال الدین بلخی رومی پیدا ہوئے۔ بلخ اُتے کشتاسب دے حامیاں دے قبضے توں افغانستان وچ زرتشت دور دا آغاز ہُندا اے۔ پنج سو پہلے از مسیح دی اس مذہبی تحریک نے عوام دے ذہناں توں پرانے خیالات دا صفایا کيتا۔ اس تبدیلی نے انہاں لوکاں نوں نويں فکر ی روش توں آشنا کر دتا۔
آریانا (قدیم افغانستان دا نام) وچ رہتل اقوام دے آریائی و زرتشتی دور دے بعد آسوریاں تے ہخامنشیاں دا دور شروع ہُندا اے۔ سیر وس کبیر (549 – 529 ق م) تے داریوش (522- 485ق م) نے آریانا دی سرزمین نوں دو حصےآں قندھار تے باختر وچ تقسیم کيتا۔ اس دے بعد ایہ علاقہ سکندر اعظم دی یلغار دا شکار ہويا۔ ایہ سرزمین یونانی رہتل و بولی توں وی آشنا ہوئی اے۔ اشوکا مذہب بدھ مت اکثر مشرقی علاقےآں وچ ترقی کردا اے۔ 120 پہلے از مسیح وچ کوشانیاں دے دوسرے دور دا عروج ہُندا اے۔ کاپیسا یا موجودہ بگرام اس دور دے اہم تجارتی مراکز وچ شمار ہُندا اے۔ جو چین تے ہندوستان دے سنگم اُتے واقع اے۔ بدھ مت مذہب نوں ترقی ملدی اے تے اس دور دے یادگار طویل القامت بدھا دے مجسمے تعمیر ہُندے نيں۔ جو تقریباً دو ہزار سال بعد 2001ء وچ افغانستان وچ طالبان حکومت دے ہتھوں مسمار ہوئے۔
بدھائی دور دے بعد افغانستان وچ اسلامی دور دا آغاز ہُندا اے۔ روم و فارس دیاں فوجاں اسلامی جہادی لشکراں توں شکست کھاندی نيں۔ نويں صدی عیسوی وچ جنوبی ہندوکش دے راستے اسلام وڈی کامرانی توں افغانستان وچ داخل ہُندا اے تے افغانستان توں ہُندا ہويا ہندوستان دا رخ کردا اے۔ طاہر ہراندی تے یعقوب لیث صفاری زابلی دے ذریعے 871ء وچ کابل اسلامی سلطنت دے زیرِ نگین آندا اے۔ طاہر ہراندی بغداد تے ہور عربی خطےآں دا رخ کردا اے تے خراسان اسلامی سلطنت دا مرکز بن جاندا اے۔ عباسی دور وچ افغانستان وچ زبردست ترقی ہُندی اے ۔اقتصادیات ، زراعت، صنعت ، تجارت ، مسکوکات، انتظامی امور ، جدید انتظامی ڈھانچہ وجود پاندا اے۔ جدوں کہ مسیتاں دی تعمیر علم و ادب ، فکر و فرہنگ وچ وی اضافے ہُندے نيں۔ اس دے بعد افغانستان وچ غزنویاں دے درخشان اسلامی دور دا آغاز ہُندا اے۔ آریانا دی سرحداں اصفہان و ہمدان دے علاوہ ہندوستان تک پھیلاں۔ محمود نے اسلام دی احیا و سربلندی دے لئی ہندوستان اُتے ستاراں حملے کيتے۔
اس دے بعد آریانا وچ غوریاں دے اقتدار دا سورج طلوع ہُندا اے۔ 1233ء وچ افغانستان وچ آخری غوری سلطان دی ہلاکت مغلاں دے ہتھوں ہوئی اے۔ تیموریاں دے دور دا آغاز ہُندا اے۔ دسويں صدی ہجری دے اوائل وچ کابل وچ بابر دی حکومت ہوئی اے۔ بابر ہندوستان دا رخ کردا اے۔ اوتھے لودھی افغاناں دی سلطنت نوں تاراج کر کے اپنی حکمرانی دا اعلان کردا اے۔ اس سلسلے دی کڑی شیرشاہ سوری دی سخت کوششاں تے کٹھن جدوجہد دے بعد دوبارہ ہندوستان وچ افغان حکمرانی تک پہنچکی اے۔ لیکن آہستہ آہستہ افغان کمزور ہُندے رہے تے صفویاں نے آریانا اُتے قبضہ جمایا۔ صفویاں دے مقابلے وچ اک مدبر افغان شخصیت میرویس خان نیکہ نبرد آزما ہُندا اے۔
ہوتکی سلطنت سودھو
صفویاں نوں شکست دے کے افغانستان وچ ہوتکیوں دے حکومت دا دور شروع ہُندا اے۔ نادرشاہ افشار دی ہلاکت دے بعد وچ احمد شاہ درانی افغانستان دا بادشاہ بن جاندا اے۔ احمد شاہ درانی حضرت شاہ ولی اللہ محدث دہلوی دے درخواست اُتے اسلام دی سربلندی تے مسلماناں دے تعاون دے سلسلے وچ ہندوستان اُتے حملہ آور ہُندا اے۔ قندھار توں ہُندے ہوئے لاہور توں دہلی افغان حکومت کیتی داغ بیل ڈالدا اے۔ اس نکتے دی طرف حضرت علامہ اقبالؒ نے ایويں اشارہ کيتا اے۔ جس دے دم توں دلی و لاہور اسيں پہلو ہوئے آہ ! اے اقبال اوہ بلبل وی اج خاموش اے احمد شاہ ابدالی نے 25 سال تک برسرِ اقتدار رہنے دے بعد زمامِ حکومت اپنے بیٹے تیمور شاہ درانی دے حوالے کے دتی۔ احمد شاہ درانی دے گھرانے دے پاس تقریباً سو سال تک افغانستان دے تخت و تاج دا اختیار رہیا۔
اس دے بعد محمد زئی خاندان دی حکمرانی شروع ہوئی۔ امیر دوست محمد خان ، امیر شیرعلی خان، امیر عبدالرحمن خان ، امیر حبیب اللہ خان ، امیر امان اللہ خان ، اعلیٰ حضرت محمد نادر شاہ شہید تے محمد ظاہر شاہ افغانستان دے سربراہانِ حکومت رہے۔ افغانستان وچ محمد زئی خاندان دا آخری حکمران سردار محمد دائود خان سی جو تادمِ مرگ مادرِوطن دی نگہبانی کردا رہیا۔ 27 اپریل 1978ء نوں انہاں دی شہادت دے بعد روس نواز پیپلز ڈیموکریٹک پارٹی آف افغانستان نے نورمحمد ترکئی دی سربراہی وچ زمامِ حکومت سنبھالی۔ اٹھ تے نواکتوبر 1979ء دی درمیانی شب پولیٹیکل بیورو دے حکم توں نور محمد ترکئی ہلاک کر دتے گئے۔ 16 ستمبر 1979ء نوں حفیظ اللہ امین برسرِ اقتدار آئے مگر 27 دسمبر1979ء نوں انہاں نوں زخمی ہونے دے بعد پھانسی دتی گئی۔
اس روز روس دے وفادار کمیونسٹ افغان رہنما ببرک کارمل نوں اقتدار سونپیا گیا۔ جنہاں دے دورِ حکومت وچ 24 اور27 دسمبر 1979ء دے درمیانی عرصہ وچ سوویت فوجی افغانستان وچ داخل ہوئے۔ روسیاں دے خلاف افغانستان وچ جہاد دا اعلان کيتا گیا۔ لکھاں افغان مہاجر ہوئے۔ ہزاراں شہدا نے قربانیاں دتیاں ببرک کارمل دے بعد ڈاکٹر نجیب اللہ برسرِ اقتدار آئے جنہاں نوں 1998ء وچ طالبان حکومت دے وجود وچ آنے دے بعد کابل وچ پھانسی دتی گئی۔ چھ سال تک طالبان برسرِ اقتدار رہے۔ 2001ء وچ ایتھے اک ہور سپرپاور امریکہ نے روس دے انجام دے عبرت توں بے خبر ہوئے کے حملہ کيتا تے طالبان حکومت دے سقوط دے بعد اپنے من پسند حکومت نوں تشکیل دتا۔
جدید افغانستان دی تشکیل سودھو
افغانستان نے اک ملک دی حیثیت توں سیاسی تے انتظامی اکائی دی موجودہ شکل تاں 1838 وچ اختیار کيتی، جدوں افغانستان دے حکمران امیر دوست محمد خان نے منتشر قبیلے نوں اک پلیٹ فارم اُتے جمع کرکے اک مرکزی حکومت کیتی داغ بیل پائی۔پر ایہ ملک مختلف ادوار وچ کِسے نہ کسی ناں تے حیثیت توں صفحہ تریخ اُتے اُبھردا ڈوبتا رہیا اے ۔وسط ایشیائ، ایران تے برصغیر پاک و ہند دے سنگم اُتے واقع اس خطے دی رہتل وی تریخ دے صفحات وچ اپنا وجود رکھدی اے۔ سیستان تے بعض ہور علاقےآں وچ پائے جانے والے کھنڈرات توں ثابت ہُندا اے کہ قدیم افغان رہتل وادی سندھ( موہنجو ڈارو تے ہڑپہ) دی رہتل ہی دا حصہ سی۔ اس دے علاوہ افغانستان زمانہ تریخ توں پہلے توں لےکے تریخ دے مختلف ادوار وچ یورپ تے وسط ایشیاء توں ترک وطن کرکے ہندوستان آنے والےآں دے لئی اک ” گیٹ وے“ دی حیثیت رکھدا سی۔ ایہ لوک یورپ دے یخ بستہ موسماں دی شدت، غلے تے جانوراں دے چارے دی عدم دستیابی تے ہور ضروریات زندگی دے فقدان تے باہمی لڑائیاں دے باعث اپنے وطن توں ہجرت کرکے سازگار موسماں دی تلاش وچ مشرق تے جنوب دی جانب ہجرت کردے ہوئے افغانستان توں گزر کر درہ خیبر دے راستے برصغیر پاک و ہند وچ داخل ہوجاندے سن جتھے وادی سندھ تے گنگا جمنا دی وادی وچ انہاں نوں غلے دی فراوانی،کھیتی باڑی دے وافر مواقع، مویشیاں دی چراگاہاں،امن و سکون تے اوہ سب کچھ میسر آجاندا جس دی تلاش وچ اوہ منجمد براعظم توں ترک وطن اُتے مجبور ہُندے سن ۔
تریخ دی ایسی ہی اک عظیم نقل مکانی زمانہ ق م وچ آریاﺅں نے دی جوٹڈی دل دی صورت وچ مشرقی یورپ توں نکلے تے وسط ایشیاء توں ہُندے ہوئے افغانستان دے راستے برصغیر پاک و ہند وچ داخل ہوگئے۔فیر چھیويں صدی ق م وچ سائرس اعظم نے اس علاقے نوں اپنی قلمرو وچ شامل کرلیا۔331ئ ق م وچ مقدونیہ نال تعلق رکھنے والا سکندر اعظم اپنے علاقے وچ شکست کھانے دے بعد مشرق دی جانب قسمت آزمائی دے لئی نکلیا۔ اوہ ایران دی فتح دے بعد330ئ ق م وچ موجودہ ہرات توں افغانستان وچ داخل ہويا تے سیستان تے قندہار توں گزردے ہوئے کابل پہنچیا جتھوں اوہ پہلے سمر قند گیا تے فیر واپسی اُتے وادی کنٹر توں ہُندے ہوئے موجودہ پاکستان دے علاقے چترال وچ داخل ہوگیا۔ اوہ سوات تے باجوڑ توں ہُندے ہوئے میدانی علاقے دی جانب توں ودھیا تے 326ءق م وچ جہلم دے نیڑے اس نے راجہ پورس دی فوج نوں شکست دتی تے افغانستان سمیت اس پورے علاقے نوں اپنی قلمرو وچ شامل کرلیا۔
موریہ سلطنت سودھو
323ءق م وچ سکندر اعظم دی وفات دے بعد اس دی عظیم سلطنت ٹُٹ پھوٹ دا شکار ہوگئی تے چندر گپت موریہ دی قیادت وچ موریہ خاندان دی حکومت قائم ہوگئی جس دا راجگڑھ اسلامی جمہوریہ پاکستان دے موجودہ راجگڑھ اسلام آباد توں چندمیل دے فاصلے اُتے ٹیکسلا وچ سی۔اس وقت دا افغانستان اُس حکومت دا حصہ سی جس دا صدر ٹیکسلا/ اسلام آباد سی۔اشوک اُس دور دا اہم ترین بادشاہ سی جس دی حکومت وچ پورا برصغیر پاک و ہند تے افغانستان شامل سن ۔یاد رہے کہ تریخ دے چند ہی حکمراناں دے ادوار وچ برصغیر پاک و ہند نوں اک سیاسی وحدت دی حیثیت حاصل رہی اے تے افغانستان وی اس دا حصہ رہیا اے ،جس وچ اشوک،علاﺅ الدین خلجی تے اورنگ زیب عالمگیر شامل نيں۔ انہاں دے علاوہ کسی دور وچ پورا برصغیر کدی اک ملک نئيں رہیا بلکہ تریخ دے بیشتر ادوار وچ ایہ تن وڈے خطےآں ہند،سندھ تے دکن اُتے مشتمل رہیا اے ۔سندھ وچ اوہ تمام علاقے شامل سن جنہاں اُتے کم و بیش موجود ہ پاکستان مشمل اے، انہاں تن ادوار دے علاوہ تریخ دے ہر دور وچ باقی ماندہ ہندوستان توں وکھ ملک دی حیثیت توں موجود رہیا اے ۔سن 232 ق م وچ اشوک دی وفات دے بعد موریا خاندان دی حکومت ٹُٹ پھوٹ دا شکار ہونا شروع ہوگئی۔
افغانستان تے ہندوستان ول نکل مکانی سودھو
اسی عرصہ وچ وسط ایشیاء وچ طویل خشک سالی دے باعث چشمے خشک ہوگئے تے غلے تے چارے دی شدت قلت پیدا ہوگئی۔اس دے علاوہ عظیم دیوار چین دی تعمیر دے باعث خانہ بدوش قبیلے دا جنوب دی چراگاہاں دی طرف جانا ناممکن ہوگیا۔اس طرح وسط ایشیاء توں مشرق دی جانب غلے تے چراگاہاں دی تلاش وچ تریخ دی اک وڈی نقل مکانی شروع ہوگئی۔آریاﺅں دے بعد ایہ تریخ دی دوسری وڈی نقل مکانی سی۔ وسط ایشیاء توں ایہ لوک اپنے مال مویشیاں نوں لےکے نکلے تے افغانستان توں گزردے ہوئے ٹڈی دل دی طرح وادی سندھ (موجودہ پاکستان) وچ داخل ہوگئے جتھے غلے دی فراوانی، چارے دی بہتات تے کھیتی باڑی دے وسیع مواقع موجود سن ۔اس طرح وادی سندھ دے ایہ نويں آباد کار خانہ بدوشی دی زندگی ترک کرکے کھیتی باڑی کرنے لگے۔ بعد زمانےآں وچ انہاں نے تجارت، صنعت و حرفت تے زندگی دے ہور شعبےآں توں وی وابستگی اختیار کيتی تے ایويں رفتہ رفتہ متمدن شہری زندگی دے سانچے وچ ڈھل گئے۔
جس طرح افغانستان تریخ دے ہر دور وچ برصغیر اُتے حملہ آور ہونے والی اقوام تے افواج دے لئی دروازے دا کم دیندا رہیا،اسی طرح ایہ وی دلچسپ تاریخی حقیقت اے کہ افغانستان تریخ دے مختلف ادوار وچ عالمی طاقتاں دی کشمکش دا مرکز وی رہیا اے ۔اڑوس پڑوس دی مختلف طاقتاں اس اُتے اپنا اثرورسوخ قائم کرنے وچ ہمیشہ سرگرم رہیاں نيں۔ ایہ مختلف اقوام دے درمیان کدی وجہ نزاع تے کدی بفر سٹیٹ دی شکل اختیار کر لیندا سی۔ سولہويں تے ستارہويں صدی وچ ہندوستان دے مغلاں تے ایران دے صفویاں دے وچکار اس علاقے اُتے اپنا تسلط جمانے دی سرد جنگ جاری رہی۔ ہندوستان وچ انگریزاں نے مغلیہ سلطنت دا خاتمہ کرکے برطانوی اقتدار قائم کردتا تاں اس عرصہ وچ زارِ روس وی گرم پانیاں دی تلاش وچ مشرق تے جنوب دی مسلم ریاستاں اُتے قبضہ کردے کردے دریائے آمو تک پہنچ گئے۔ انگریز ہندو کش توں ادھر تے روس آمو دریا دے پار کھڑا سی۔دونے نے اس ملک اُتے اپنا تسلط جمانے دی کوشش کيتی۔ برطانیہ نے تاں تن جنگاں وی لڑاں جنہاں وچوں عبرتناک شکست دا سامنا کرنا پيا۔بالآخر اسنوں تریخ توں سبق سیکھدے ہوئے افغانستان دی آزادی نوں تسلیم کرنا پيا تے ایويں اس برصغیر ہندو پاک وچ اپنی ” حیات مستعار“ دے باقی ایام قدرے سکون توں گزارے۔ایتھے تک کہ دوسری جنگ عظیم وچ ہٹلر نے اس دے کس بل کڈ دئیے۔نو آبادیات توں اس دا شکنجہ ڈھیلا پے گیا تے اُسنوں بالآخر ہندوستان چھڈ کے بھاگنا پيا۔
افغانستان۔ جدید تریخ: تریخ دے مختلف ادوار وچ افغانستان دی سرحداں گھٹتی ودھدی رہیاں نيں۔کدی ایہ ہندوستان دا حصہ رہیا اے تے کدی مختلف تے باہم متحارب و لائیتاں وچ منقسم۔ اس دے کچھ حصے سلطنت ایران دا حصہ وی رہے نيں۔ اس علاقہ وچ پہلی مرتبہ اک طاقتور تے مرکزی حکومت دا ہیولا احمد شاہ ابدالی دے ہتھوں تیار ہويا جو نادر شاہ دا سپہ سالار سی۔اس نے نادر شاہ دے قتل دے بعد1747 وچ عنان حکومت سنبھالی۔اس نے قندہار نوں اپنا پایہ تخت بنایا تے اک مضبوط حکومت کیتی بنیاد رکھی۔فیر اس نے حضرت شاہ ولی اللہ دی دعوت اُتے ہندوستان وچ مرہٹہ شورش دا تدارک کيتا۔ اس طرح وقتی طورپر مغلیہ سلطنت دے لئی بہت وڈے خطرے دا سدّباب ہوگیا۔1772 وچ احمد شاہ ابدالی دی وفات دے بعد اس دی سلطنت فیر داخلی انتشار دا شکار ہوگئی۔جس دے نتیجے وچ مرکز گریز قوتاں نے سر اُٹھانا شروع کردتا۔
19ویں صدی وچ افغانستان سودھو
انیہويں صدی دے آغاز وچ افغانستان تے ہندوستان دا ایہ خطہ عالمی طاقتاں دی ہولناک جنگ دا میدان بندے بندے بچ گیا۔ ہوایاں کہ برصغیر ہندو پاک اُتے انگریزاں دا بڑھدا ہويا اقتدار فرانسیسی استعمار دے لئی خطرے دے نشان تک پہنچ چکيا سی تے اوہ اس دا تدارک کرنے دا سوچنے لگے۔ایداں دے ہی خدشےآں گرم پانیاں دا خواب دیکھنے والے روسی زاراں نوں وی لاحق سن ۔چنانچہ روس تے فرانس نے مشترکہ طورپر1801 وچ ”فرانکورشین“ مہم دا آغاز کيتا۔ فرانس نے اس مقصد دے لئی 35 ہزار فوج نوں متحرک کيتا جدوں کہ روس نے اس مہم دے لئی ” کوساکس“ یعنی مارشل روسی نسل دے فوجیاں اُتے مشتمل لشکر جرار تیارکیا۔ انہاں دونے افواج نے استراخان دے مقام اُتے جمع ہونا سی جتھوں انہاں نے افغانستان نوں روندتے ہوئے ہندوستان وچ برطانوی فوج توں فیصلہ کن جنگ کرنا سی لیکن قدرت دا کرنا ایسا ہويا کہ عین آخری لمحے روس دے زار ” پال“ دا انتقال ہوگیا اس طرح روسی لشکر واپس چلا گیا تے ایہ خطہ اک عالمی طاقتاں دی اک تباہ کن جنگ توں وقتی طور اُتے بچ گیا۔
انگریزاں نے حالات توں فائدہ اٹھاندے ہوئے افغانستان وچ اپنے اثرات نوں وسعت دتی تے سدوزئی قبیلے دے اک سردار” شجاع“ نوں اپنا کٹھ پتلی بنا کے اقتدار اس دے حوالے کردتا۔ست سال بعد بارک زئی قبیلہ دے سردار دوست محمد خان نے شاہ شجاع دا تختہ اُلٹ کر اقتدار اُتے قبضہ کرلیا۔شاہ شجاع بھج کر ہندوستان آگیا جتھے اوہ لدھیانہ وچ انگریزاں دے نمک خوار دی حیثیت توں بیٹھیا روٹیاں توڑدا رہیا۔دوست محمد خان نے 1832ء وچ افغانستان نوں موجودہ ناں دے نال اک جھنڈے تلے جمع کردے ہوئے اس ملک دی موجودہ ہیئت تشکیل دتی ورنہ اس توں پہلے ایہ ملک اس ناں توں کسی اک جغرافیائی تے سیاسی وحدت دی حیثیت توں اپنا وجود نئيں رکھدا سی۔دوست محمد خان نے 1863 تک حکومت کیتی تے انگریز اپنی تمام تر ریشہ دوانیاں دے باوجود اپنے کٹھ پتلی نوں افغانستان اُتے مسلط نہ کرسکے۔
یکم اکتوبر1839 نوں وائسرائے ہند لارڈ آک لینڈ نے شملہ وچ افغانستان کےخلاف اعلان جنگ کردتا۔ انگریزاں نے سکھاں دی مدد توں شاہ شجاع نوں افغانستان دے تخت اُتے براجمان کرانے دے لئی افغانستان اُتے چڑھائی کردتی۔ دوست محمد خان نے مقابلہ کرنے دی بجائے ہتھیار ڈال دئیے تے اس طرح شاہ شجاع انگریزاں دے ببرک کارمل یا حامد کرزئی دی حیثیت توں تخت کابل اُتے براجمان ہوگیا۔دوست محمد خان نے تاں وقتی طورپر ہتھیار ڈال دئیے تے افغان عوام نے وی وقتی طورپر چپ سادھ لی لیکن جونہی انہاں نوں سنبھلنے دا موقع ملا،انہاں نے قابض برطانوی افواج کےخلاف چھاپہ مار کاروائیاں شروع کرداں۔انہاں نے پہاڑاں،جنگلاں، گھاٹیاں تے بازاراں وچ گھات لگیا کر برطانوی فوجیاں دا شکار شروع کردتا۔برطانوی فوج انہاں پے درپے حملےآں توں عاجز آگئی تے اس نے بہار1841 وچ واپسی اُتے پروگرام بنایا لیکن موسم بہار تک پہنچدے پہنچدے انہاں دی ساڈھے سولہ ہزار فوج وچوں بوہت گھٹ تعداد باقی بچی سی جس نے غیر معمولی حفاظتی انتظامات کےنال افغانستان توں جان بچا کر نکلنے دی کوشش کيتی لیکن افغاناں نے انہاں بھجدے فوجیوںکو وی اک اک اکرکے شکار کرنا شروع کردتا۔ حتیٰ کہ جلال آباد پہنچنے تک انہاں ساڈھے سولہ ہزار وچوں صرف دو برطانوی فوجی زندہ بچے سن ۔
افغاناں نے انہاں دو نوں زندہ حالات وچ واپس برطانوی ہند جانے دی اجازت دتی تاکہ اوہ اپنے عاقبت نا اندیش حکمراناں کواپنی تباہی دی داستان سناسکن۔ انہاں وچوں اک فوجی راستے وچ دم توڑ گیا جدوں کہ دوسرے نے جس دا ناں ڈاکٹر برائیڈن تھا،پشاور پہنچ کے اپنے کمانڈراں دی اپنی آپ بيتی بلکہ انگریز بیندی سنائی۔ برطانوی فوج دی تباہی دے بعد افغاناں نے انہاں دے کٹھ پتلی حکمران شاہ شجاع کوگرفتار کرکے تہہ تیغ کردتا تے دوست محمد نے دوبارہ واپس آکے اقتدار سنبھال لیا۔ افغاناں نوں دوست محمد دی بزدلی اُتے وی غصہ سی کہ اس نے انگریزاں دا مقابلہ کرنے دی بجائے پسپائی اختیار کيتی تھی۔اُس نے اپنی اس بزدلی اُتے افغاناں توں معافی منگ لی تے افغاناں نے اُسنوں اپنے حکمران دی حیثیت توں دوبارہ قبول کرلیا۔
دوست محمد دے انتقال دے بعد شیرعلی تخت کابل اُتے براجمان ہويا دو انگریزاں نوں پرانے زخماں وچ دوبارہ خارش محسوس ہونے لگی تے ازسرنو قسمت آزمائی دے لئی انہاں نے افغانستان توں چھیڑ چھاڑ شروع کردتی جو بالآخر دوسری اینگلو افغان جنگ اُتے منتج ہوئی۔ اس جنگ دا نتیجہ وی پہلی جنگ توں زیادہ مختلف نہ نکلیا۔ انگریزاں نے افغاناں دے ہتھوں عبرتناک شکست دے بعد اس حقیقت نوں تسلیم کرلیا کہ افغانستان نوں بزور طاقت اپنے کنٹرول وچ نئيں رکھیا جا سکدا۔ دوسری طرف انہاں نوں دریائے آمو دے پار کھڑی روسی کمیونسٹ افواج توں وی شدید خطرات لاحق سن ۔ افغانستان تے برطانوی دے وچکار کوئی متعین سرحد نہ سی تے انگریزاں نوں خدشہ سی کہ روسی فوج کسی وی لمحے آمو دریا عبور کردے ہوئے افغانستان دے راستے ہندوستان اُتے حملہ آور ہوئے سکدی اے تے اس طرح اس دا گرم پانیاں تک پہنچنے دا دیریکنہ خواب شرمندہ تعبیر ہوئے سکدا اے۔ لہٰذا اس مرحلہ اُتے برطانیہ وچ موجود اوہ جنگ مخالف لابی جو افغانستان اُتے حملے نوں حماقت قرار دیندی تھی‘ سامے آئی تے انہاں نے افغانستان نوں اک آزاد ملک دی حیثیت توں تسلیم کرنے اوراس دتی مشرقی تے مغربی سرحداں دا تعین کرنے دی ضرورت دا احساس دلایا تاکہ روس تے برطانیہ دے وچکار اک بفرزون وجود وچ آسکے۔
مغربی سرحداں دا تعین تاں چنداں مشکل نہ سی کہ آمو دریا اس ملک دی فطری مغربی سرحد اے اُتے مشرقی سرحداں دی تشکیل ضروری تھی‘ ہور افغان حکومت نوں وی حکومت برطانیہ دی آئے روز دی یلغار توں بچنے دے لئی کسی جغرافیائی سرحد دے تعین دی ضرورت سی۔ چنانچہ افغان حکمران امیر عبدالرحمان تے ہندوستان وچ برطانوی حکومت دے خارجہ سیکرٹری سرہنری ڈیورنڈ دے وچکار اک معاہدہ دے تحت 12 نومبر 1893ءکو حد بندی لائن وجو د وچ آئی جسنوں ڈیورنڈ لائن کہیا جاندا اے۔
امیر عبدالرحمان دی وفات دے بعد اسکے وڈے بیٹے حبیب اللہ نے اقتدار سنبھالیا۔ حبیب اللہ نے اپنے باپ دی پالیسیاں دے برعکس وڈی طاقتاں دے وچکار غیرجانبداری دا طرز عمل اختیار کيتا۔ اوہ خوش قسمت سی کہ اسکے دور وچ افغانستان وچ کوئی داخلی یا خارجی یورش برپا نہ ہوئی۔اس دتی دعوت اُتے 1904ء وچ اس وقت دے برطانوی سیکرٹری خارجہ سرلوئس ڈین نے افغانستان دا دورہ کيتا تے سرہنری ڈیورنڈ تے امیر عبدالرحمان دے وچکار ہونیوالے ڈیورنڈ لائن معاہدہ دی تجدید کيتی گئی۔ دو سال بعد امیر حبیب اللہ نے ہندوستان دا دورہ کيتا جتھے انہاں دا شاندار استقبال کيتا گیا تے امیر افغانستان دا درجہ ہرہائی نس توں ودھیا کر ہز میجسٹی کردتا گیا۔
ایہ امیر حبیب اللہ ہی سن جنہاں نے روسیاں کیخلاف جنگ وچ امیر بخارا دی مدد کيتی سی لیکن انہاں دا اقتدار زیادہ عرصہ بر قرار نہ رہ سکا۔ امیر حبیب اللہ دے بعد 1919ء وچ امیر امان اللہ دی دعوت اُتے سر راس مسعود تے مولانا سید سلیمان ندوی دے ہمراہ افغانستان دا دورہ وی کيتا لیکن امیر توں علامہ دی توقعات پوری نہ ہوئیاں۔ امیر امان اللہ نے پہلے تاں سلطنت برطانیہ کیخلاف ”اعلان جہاد“ کردتا تے اپنی فوج نوں وی ڈیورنڈ لائن دی طرف متحرک کر دتا۔ انہاں دا دعویٰ سی کہ اوہ آسانی توں برطانوی ہند نوں شکست دینگے۔ اس عرصہ وچ برطانوی فوج وی جنگ عظیم اول وچ الجھی ہوئی سی۔
ملتان وچ افغان اقتدار سودھو
خطہ پنجاب دا شمار اس سرزمین وچ ہُندا اے جسنوں دنیاکی قدیم ترین رہتل ہونے دا اعزاز حاصل اے ، ہڑپہ ورگی قدیم رہتل نے وی ایتھے ہی جنم لیا تے ٹیکسلا جداں قدیم علاقہ وی ایتھے واقع اے ہندواں دی مذہبی کتاباں وی ایتھے لکھی گئياں اورسناتن دھرم دے اوتار شری رام چندر کےبیٹےآں لو تے قصو دے بسائےلاہور تے قصور جداں شہربھی ایتھے ملدے نيں۔ ملتان جیساقدیم شہر وی ایتھے اے اس خطے اُتے ماضی دے مختلف ادوار وچ مختلف غیرملکی طاقتاں حملے کردی رہیاں قبضے وی ہُندے رہے تے ختم وی ہُندے رہے لیکن ایتھے اسيں افغان قابضین دے بارے وچ گل کرن گے۔
پنجاب اُتے اٖفغانستان دا باقاعدہ قبضہ افغانستان نامی ملک دے بانی احمد شاہ ابدالی دے دور وچ 1748ماں ہويا، انہاں نے ایتھے اپنےگورنرمقرر کیےلیکن افغان حملہ آوراں دا ایہ دور دسويں صدی عیسوی وچ شروع ہويا سی جدوں غزنی کےترک امیرسلطان محمود غزنوی نےپنجاب اُتے حملہ کيتا سی۔ ایہ گل تاں سبھی جاندے نيں کہ محمد بن قاسم دے حملے دے بعد ملتان اُتے مسلسل مسلم حکومت ہی قائم رہی ۔ سلطان محمود غزنوی دے پنجاب اُتے حملےآں دے وقت وی ملتان شہرپرمسلم حکومت ہی قائم سی تے اس دے آس پاس اگرچہ ہندوراجااں دی حکومت سی لیکن ملتان دے حاکم ابوداود قرامطی دا کسی دے نال کوئی جھگڑا یا لڑائی نئيں سی۔ لاہور اُتے قبضے سےپہلے سلطان محمود غزنوی نےپہلےپشاور،بھیرہ کےبعدملتان پرہی قبضہ کيتا سی۔ سن1005عیسوی وچ محمودغزنوی نے اپنے اٹھويں تے ملتان اُتے دوسرےحملےماں جدوں ملتان اُتے قبضہ کيتا سی تاں اس وقت ملتان پرقرامطی فرقےکی حکومت سی سلطان محمود غزنوی خود سنی حنفی عقیدہ رکھدا سی تے اس نےملتان وچ شدیدقتل عام کيتا سی تاریخی حوالےآں دے مطابق سلطان محمود غزنوی نے ایتھے اسقدر قتل عام کيتا سی کہ اس دا اپنا ہتھ تلوار دے دستے اُتے جم گیا سی۔ بہرحال محمود غزنوی نے ملتان اُتے قبضےکے بعدایتھے توں اہل تشیع دی اک شاخ قرامطیاں دے اقتدارکا وی خاتمہ کردتا سلطان محمود غزنوی کےجانشیناں نے تاں پنجاب اُتے ایساقبضہ کيتا کہ لاہور نوں اپنا پایہ تخت وی بنا لیا اس کےبعدغورکےحکمران سلطان شہاب الدین غوری نے پنجاب پرقبضہ کيتا ۔سن1175عیسوی وچ ملتان توں فرقہ قرامطیہ دا مکمل خاتمہ شہاب الدین غوری دے ہتھوں ہی ہويا تے باقی بچے قرامطی وی تہہ تیغ ہوئےاور لاہور وچ سلطان محمود غزنوی دا آخری جانشین خسرو ملک وی سلطان شہاب الدین غوری دے ہتھوں ہی دھوکے سےگرفتارہويا۔ اس کےبعد برصغیر وچ مسلم حکومت قائم ہوئی تے ملتان شہر تے لاہورشہر پرعموما اک ہی گورنرحکومت کردا سی۔ سن1398عیسوی وچ وسطی ایشیا کےمغل حکمران امیرتیمور نےجب ہندوستان اُتے حملے دا فیصلہ کيتا تاں پہلا قتل عام ملتان وچ ہی ہويا تے فیر پنجاب دا ہور علاقہ ظلم و ستم دا نشانہ بنیا۔ دہلی وچ جو وی حکمران ہُندا اس دا لاہورکےلیےنامزد کردہ گورنر ہی ملتان دا وی حکمران ہُندا سی۔ تے کابل و قندھار وی مغلیہ سلطنت دا حصہ سن یہ سلسلہ مغلیہ خاندان کےعروج تک برقرار رہیا حتی دے ایرانی طالع آزما نادرشاہ افشار دے ہندوستان اُتے حملے اور1739عیسوی وچ مغل بادشاہ محمد شاہ (رنگیلا) دی کرنال وچ شکست دے بعد مغلاں دا زوال ایسا تیز ہويا کہ نادرشاہ افشار دے بعد ايسے دے فوجی کمانڈر احمد شاہ ابدالی نے جدوں قندھار پرحکومت قائم کيتی اور1747عیسوی وچ افغانستان دے ناں توں اک نواں ملک وی قائم کيتا تے پھرحملہ کرکےپنجاب نوں وی اپنی سلطنت وچ شامل کے لیا تے میرمعین الملک نوں خطہ پنجاب لاہور تے ملتان دا گورنر مقرر کيتا لیکن میر معین الملک دی وفات دے بعد سن1754عیسوی وچ دہلی کےمغل فرمانروا عالمگیر ثانی نے میرمومن نوں لاہور تے ملتان دا گورنر مقرر کر دیااحمد شاہ ابدلی نے پھرخطہ پنجاب اُتے حملہ 1757عیسوی دے اس حملے وچ ہی پنجاب دے بعد دلی باری آئی تے دلی وچ وی لُٹ مار تے قتل و غارت دا بازار گرم ہويا ۔
اس دوران ہی احمد شاہ ابدالی نےاپنے قبیلے کےہی شجاع خان سدوزئی کوملتان کاگورنر بنایا اس دوران سن1770عیسوی دے دور وچ سکھاں نے ملتان اُتے قبضہ کر ليا تے ملتان شہر دس سال انہاں دے قبضے وچ رہافیر مظفرخان سدوزئی ملتان دے گورنر بنے1765عیسوی کےبعد باقی پنجاب احمد شاہ ابدالی دے ہتھوں توں نکل گیا تے جگہ جگہ سکھ مثلاں دی حکومتاں قائم ہوئے گئی سن ۔ سہہ حاکمان لاہور یعنی تن سکھ سرداراں دا لاہور پرقبضہ ہوئے گیا جنہاں دے ظلم و ستم توں بھرپور دور توں جان چھڑانےکےلئی اہلیان لاہور (ہندو،مسلم، سکھ) نے مشترکہ طور اُتے گوجرانوالہ دے حاکم رنجیت سنگھ توں درخواست کيتی جنہاں نےسن1798عیسوی وچ لاہور اُتے اہلیان لاہور دی مدد توں قبضہ کر ليا تے باقی پنجاب توں وی مختلف سکھ مثلاں دا خاتمہ کردے ہوئے دوبارہ اک حکومت قائم کيتی ، جنہاں وچ جھنگ تے قصور دے مسلمان حاکماں دے علاوہ باقی متعدد علاقےآں اُتے سکھ حاکم سن جنہاں وچ اکال گڑھ دا دوول سنگھ، چنیوٹ دا کرم سنگھ، امرتسر دا گوردت سنگھ وغیرہ وی شامل سن ۔
خطہ پنجاب کےتقریبا سارے ہی علاقےآں اُتے قبضے دے بعد رنجیت سنگھ نے ملتان دا رخ کيتا جو حالے تک افغان سلطنت وچ شامل سی تے اس دا صوبہ دار مظفرخان سدوزئی خود وی احمد شاہ ابدالی دے قبیلے توں ہی سی، 2 جون1818عیسوی وچ ملتان دی فتح دے بعد خطہ پنجاب توں افغان سلطنت دا خاتمہ ہوئے گیا اس مہم وچ ریاست بہالپور دا تعاون وی مہاراجہ رنجیت سنگھ نوں حاصل سی۔ نواب مظفر خان سدوزئی دی باقی بچی اولاد مہاراجہ رنجیت سنگھ دے نال لاہور چلی گئی تے مہاراجہ دے دربار وچ خاص عزت دی حقدار ٹھہری۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے دیوان ساون مل نوں ملتان دا دیوان مقرر کيتا تے جھنگ نوں وی تریخ وچ پہلی بار ملتان دے دیوان دے زیرانتظام کيتا۔ اس دے بعد دوبارہ کدی خطہ پنجاب دے کسی علاقے اُتے افغانستان دا قبضہ نئيں ہوئے سکیا اگرچہ انگریز ایتھے اُتے قابض ہوئے لیکن افغان سلطنت دوبارہ قائم نا ہوسکی ۔
افغانستان دی تریخ اُتے اک نظر سودھو
ہندوکش دی اُچے پہاڑاں وچ گھرا افغانستان، جو شمال وچ ہمالیہ دے پہاڑی سلسلے توں جا ملدا اے، دشوار گزار علاقے تے نیم ہموار زمین اُتے مشتمل اے جتھے مختلف قوماں تے قبیلے آباد نيں۔
دولت دے حصول تے علاقائی تسلط دی غرض توں مختلف ادوار وچ اس سرزمین اُتے مختلف گروہاں تے فوجاں نے حملے کيتے۔ جس دے نتیجے وچ اج دے افغان معاشرے وچ کِسے نہ کسی انداز وچ اکثر ایشیائی اقوام دی جھلک دکھادی دیندی اے۔
افغانستان دی وڈی آبادی پشتوناں اُتے مشتمل اے، جو مشرقی جنوبی علاقےآں وچ آباد نيں۔ سی آئی اے ورلڈ فیکٹ بک دے مطابق افغانستان دی آبادی جولائی 2011ء دے اعدا دو شمار دے مطابق دو کروڑ 89 لکھ 35 ہزار توں کچھ زیادہ اے ۔ جس وچ 42 فیصد پشتون نيں۔ جدوں کہ دوسری قوماں وچ ایرانی نسل نال تعلق رکھنے والے تاجک 27 فیصد، منگول نسل دے ہزارہ 9فیصد ، ازبک جو نسل دے اعتبار توں ترک نيں 9 فیصد جدوں کہ آرمک چارفی صد، ترکمان تن فی صد ، بلوچ دو فی صد تے باقی ماندہ چار فی صد دیگرمختلف اقوام اُتے مشتمل اے۔
1498 ء وچ مشہور سیاح واسکوڈے گاما نے ہندوستان دا راستہ دریافت کيتا۔ اس توں پہلے مشرق تے مغرب دے درمیان افغانستان تجارت دا واحد زمینی راستہ سی۔
سکندر اعظم ، آریہ، کوشنز، ہونز دے ترک تے منگول وی مختلف ادوار وچ اس خطے اُتے حکمران رہے۔ 1747ء وچ مغلیہ سلطنت دے خاتمے دے بعد افغانستان کوآزادی ملی۔
1933ء وچ ظاہر شاہ نے افغانستان دی بادشاہت سنبھالی تے اگلے 40 سال تک تخت اُتے موجود رہے ۔ 1953 ء وچ جنرل محمد داؤدملک دے وزیر اعظم بنے مگر انہاں نوں 1963ء وچ اپنےعہدے توں مستعفی ہونا پيا ۔1973 ء وچ جدوں ظاہر شاہ علاج دے لئی بیرون ملک وچ سن، جنرل داود نے بغاوت کرکے اقتدار اُتے قبضہ کردے ہوئے ملک کوجمہوریہ بنانے دا اعلان کيتا۔
1978ء وچ سجے بازو دی جماعت، پیپلز ڈیموکریٹک پارٹی نےجنرل داود دا تختہ الٹ کر انہاں نوں قتل کردیاگیا ۔
1980ء وچ ببرک کارمل دی قیادت وچ پیپلز ڈیموکریٹک پارٹی دے پرچم گروپ دی روسی فوج دی مدد دے نال حکومت قائم ہوئی ،مگر نال ہی نال مختلف مجاہدین گروہاں دی حکومت ٕمخالف مزاحمت شروع ہوگئی، جنہاں نوں امریکہ، پاکستان، چین، ایران تے سعودی عرب دی اخلاقی ، مالی تے ہتھیاراں دی مدد حاصل سی۔ اس جنگ نے ادھی افغان آبادی نوں ملک چھڈنے ،اور بیشترکو پاکستان تے ایران وچ پناہ لینے اُتے مجبور کر دتا ۔
1985ء وچ روس دے صدر گورباچوف نے افغانستان توں اپنی فوج نکالنے دا اعلان کيتا۔ 1989ء وچ روسی فوج دے انخلاء دے بعد افغانستان دے اقتدار دے لئی افغان مجاہدین دے درمیان خانہ جنگی شروع ہوگئی ۔ 1993 وچ تاجک اشتراک توں مجاہدین دے مختلف گروہاں دے درمیان حکومت سازی دا معاہدہ ہويا تے برہان الدین ربانی نوں صدربنایا گیا۔
1994ء وچ طالبان ابھرے ، جنہاں دی اکثریت پشتوناں اُتے مبنی سی ۔انہاں نے اپنی طرز دا اسلامی نظام نافذ کردے ہوئے ، خواتین دے کم کرنے اُتے پابندی لگادی تے سخت سزاواں متعاراف کروا ئاں ۔
2001ء وچ اقوام متحدہ دی جانب توں طالبان کواسامہ بن لادن دی حوالگی اُتے مجبور کرنے دے لئی پابندیاں عائد کردتی گئياں ۔ ايسے سال مارچ وچ طالبان نے بین الاقوامی کوششاں دے باوجود بدھاکے مجسمے تباہ کردتے ۔گیارہ ستمبر 2011ء نوں امریکہ اُتے دہشت گردحملےآں دا ذمہ دار اسامہ بن لادن ٹہرائے جانے تے طالبان حکومت کیتی جانب توں اسنوں امریکہ حوالے کرنے توں انکار دے بعد امریکہ نے ست اکتوبر 2001ء نوں افغانستان اُتے حملہ کر دتا تے طالبان دی شکست دے بعد اوتھے حامد کرزئی دی قیادت وچ اک جمہوری حکومت قائم کردتی۔لیکن اس دے باوجود افغانستان دی صورت حال مستحکم نہ ہوسکی تے طالبان نے اپنی مزاحمت جاری رکھی۔
دسمبر 2009ء وچ امریکی ملٹری اکیڈمی ویسٹ پوائنٹ وچ کیڈٹس توں خطاب کردے ہوئےصدر اوباما نےا افغانستان توں 2001ء توں امریکی افواج دے مرحلہ وار انخلاء دا اعلان کيتا۔
اس دوران افغان فوج تے پولیس دی تربیت تے انہاں نوں سیکیورٹی دی ذمہ داریاں سونپنے دا سلسلہ جاری اے۔
دنیا وچ سولہويں صدی عیسوی توں شروع ہونے والاعالمی نوآبادیاندی نظام امریکہ دی دریافت دے بعد امریکہ دی آزادی، خودمختاری انقلاب فرانسِ نپولین دیاں جنگاں تے اس دے بعد امریکی خانہ جنگی توں ہوئے کے انیہويں صدی دے اختتام تے ویہويں صدی دے آغاز اُتے جنگِ عظیم اوّل ’’عالمی جنگ‘‘ دے نیڑے پہنچ رہیا سی۔
یورپ تے امریکہ وچ پرانا جاگیردارانہ نظام سائنس و ٹیکنالوجی دی ترقی دے نال سرمایہ دارانہ تے صنعتی دور وچ تبدیل ہوئے گیا سی۔ سنٹرل بینکنگ سسٹم، اسٹاک ایکسچینج فروغ پا کر عالمی معاشیات تے اقتصادیات اُتے سرمایہ دارانہ نظام نوں ظالمانہ قوت دے نال پوری دنیا اُتے مسلط کر چکيا سی، لندن، نیویارک، پیرس تے ماسکو جداں تہذیبی مراکز کہلانے والے صنعتی شہراں وچ نوں ئلے توں چلنے والے کارخانےآں وچ بچےآں اورخواتین توں چودہ توں سولہ گھینٹے یومیہ مشقت نہایت کم معاوضے اُتے لی جاندی تھی.
یاں اس جنگِ عظیم اوّل توں پہلے ہی اک جانب مشرقی یورپ، چین، ہندوستان، روس تے دنیا دے ہور آزاد تے نو آبادتا تی نظام وچ جکڑے ہوئے ملکاں وچ کارل مارکس اوراینجلز اشتراکیت دے نظریات، انقلابات توں پہلے طوفان دی پہلی موجاں دی طرح ناکام بغاوتاں دی صورت ابھر رہے سن، تاں نال ہی نو آبادیاندی قوتاں دے درمیان ملک ہوس گیری یعنی ہن جنہاں ملکاں دے پاس کم نو آبادیات سن اوہ قوت دے بل اُتے بر طانیہ، فرانس، نیدر لینڈ، پرتگال، اٹلی، روس تے سپین توں مقبوضہ علاقے چھیننے دی نوں ششاں وچ سن، پرانی دنیا دی تن وڈی قوتاں، روس، ترکی دی سلطنت عثمانیہ تے برطانیہ سن جدوں کہ فرانس، جرمنی، سپین تے جاپان وی وڈی قو تاں وچ شمار ہُندے سن ۔
امریکہ جو کدی برطانیہ تے کچھ رقبے دے اعتبار توں فرانس دی نو آبادی سی اپنی آزادی تے خانہ جنگی دے بعد ہن نويں دنیا دی اک وڈی قوت بن چکيا سی، ساڈے ہاں برصغیر اُتے انگریزاں دا قبضہ مستحکم ہوئے چکيا سی اس دے استحکام دے مراحل وچ برطانیہ دی خاص سیاست تے حکمت عملی شامل رہی سی۔
انگریزاں نوں ہندوستان دے اعتبار توں ایہ احساس شروع توں سی کہ ہندوستان اُتے ہمیشہ افغانستان دی جانب توں حملے ہوئے تے رہے نيں، اس لئی اُنہاں دی حکمت عملی ایہ رہی کہ اس توں پہلے کہ افغانستان توں کوئی حملہ ہوئے پہلے اُ س اُتے حملہ کر کے اُسنوں زیر نگيں کر ليا، اِ س دی اک ہور وجہ ایہ وی سی کہ روس دے زار پال اوّل نے 1800ء وچ نوں ششکيتی سی کہ نپولین نوں اس اُتے آمادہ کيتا جائے کہ اوہ ہندوستان اُتے حملہ آور ہوئے تاں روس اس طرف یعنی خیبر پختونخوا تے بلو چستان توں ہندوستان وچ براستہ افغانستان حملہ کريں گا، لیکن خدا دا کرنا کہ 1812 ء وچ نپولین نے ہی ماسکو اُتے حملہ کر دتا تے روسیاں نے سردی دے شدید ہوئے نے تک انتظار کيتا تے فرانسیسی فوجاں نوں روکے رکھیا تے فیر ماسکو نوں آگ لگیا کر پِچھے ہٹ گئے تے نیپولین دی آدھی فوج سردی توں مر گئی۔
1838ء وچ برطانیہ دی جانب توں ہندوستان وچ تعینات گورنر جنرل آکلینڈ نے شملہ وچ افغانستان اُتے حملے نوں آخری شکل دتی ے دی، تے اس منصوبے نوں شملہ مینیفسٹو دا ناں دتا گیا، ایہ پہلی اینگلو افغان وار یعنی پہلی برطانوی افغان جنگ سی جس وچ انگر یزاں نے اپنے حامی تے جلاوطن افغان شاہ شجاع دی مختصر فوج دی مدد کيتی۔ اس جنگ وچ پنجاب دے راجہ رنجیت سنگھ نے انگریزاں دی مدد کردے ہوئے ئے اک وڈی فوج دے نال خیبر پختو نخوا دے راستے کابل اُتے حملہ کيتا جدوں کہ انگریزاں کی21 ہزار ہندوستانی افواج بلوچستان نال ہُندی 28 جولائی 1839 ء وچ غزنی اُتے قبضہ کرکے اگست وچ کابل پہنچ گئياں تے شاہ شجاع نوں تخت اُتے بٹھانے دے بعد سکھ فوج واپس ہوئے گئی ۔
افغانستان وچ انگریزاں نے بارہ ہزار ہندوستانی فوج انگریز افسران دے نال چھڈی تے باقی فوج واپس ہوئے ئی، جدوں انگریز فوج کابل اُتے حملے دے لئی بلو چستان توں جا رہی سی تاں درہ بولان وچ بلوچ قبیلے نے گوریلا انداز دی جنگ وچ اس فوج نوں نقصان پہنچایا سی، ایويں واپسی وچ انگریز فوج نے بلوچستان دے خان آف قلات میر محراب خان کواطاعت دا پیغام بھیجیا جسنوں اِس غیرت مند بلوچ خان نے رد کر دتا تے جنگ کردے ہوئے ئے شہادت نوں ترجیح دتی، افغانستان وچ انگریز اں دے خلاف مزاحمت اُس وقت تیز ہوئے گئی جدوں انگریزاں نے اپنے فو جیاں دے حوصلے بلند رکھنے دے لئی اِنہاں دے بیوی بچےآں نوں ہندوستان توں بلوا لیا، اِس دے منفی اثرات مرتب ہوئے ئے افغان ایہ سمجھے کہ ہن انگریز افغانستان وچ مستقل قیام چاہندا اے۔
1942 ء دے موسم سرما وچ افغان مجاہدین نے انگریزاں دی فوج دے خلاف کاروائیاں تیز کرداں اورایسی شدید جنگ لڑی کہ انگریزاں دی تمام دی تمام بارہ ہزار فوج نوں قتل کردتا تے صرف اک انگریز ڈاکٹر ولیم برائڈن نوں زندہ چھڈیا، مگر اِس دا اک وڈا نقصان سنٹرل ایشیا دی آزاد تے خود مختار ریا ستاں نوں ہويا جتھے روس دے زار سلطنت دیاں فوجاں آگے بڑھاں۔ 1842 ء توں پہلے روسی سرحد بحیرہ ایرال دی دوسری جانب سی، پنج سال بعد روس سنٹرل ایشیا وچ دریائے آمو تک پہنچ گیا، 1863ء وچ تاشقند اُتے قبضہ کر ليا تے 1873ء تک بخارہ اُتے وی روس دا قبضہ ہوئے گیا۔
اب برصغیر وچ انگریزاں دی گھبراہٹ ودھنے لگی، ایہی وجہ سی کہ انگریزاں نے اک جانب1861 ء توں آج دے پاکستانی علاقےآں وچ ریلوے لائن تیزی توں بچھانی شروع کر دتی تاں دوسری جانب خیبر پختونخوا تے بلوچستان وچ وی اپنی دفاعی لائن زیادہ مضبوط دی تے 1878ء وچ جنگ توں پہلے ہی بلو چستان وچ نوں ئٹہ شہر اورچھائونی بنا دتی تے ايسے سال افغانستان اُتے حملہ کر دتا۔ ایہ دوسری اینگلو افغان وار 1880ء تک جاری رہی، اس جنگ وچ انگریز چونکہ فاتح سی لہٰذا اُنہاں دی اطلاعات دے مطابق 1630 توں زیادہ انگریز فوجی ہلاک جدوں کہ افغانستان دے 12700 فوجی تے قبائلی مجاہدین شہید ہوئے ۔
1879ء وچ کابل افغانستان دی حکومت تے برطانوی ہند دے درمیان اک معاہد ہ گنڈامیک ہويا فیر پہلے ایہ طے ہويا کہ یعقوب خان دے بھائی ایوب خان نوں بادشاہ بنایا جائے لیکن بعد وچ انگریزاں نے اُس دے چچا زاد بھائی عبدالرحمن نوں امیرِ کابل بنا دتا تاں ایوب خان جو اُس وقت ہرات دا گورنر سی اُس نے بغاوت کر دتی، اُس نوں انگریزاں نے 1880ء وچ شکست دتی ہن افغانستا ن اس معاہدے دے بعد مکمل طور اُتے آزاد نہیںسی، اورافغانستان نے اپنے امورخارجہ انگریزاں دے حوالے کے دئیے سن تے اِس دے عوض سالانہ اک وڈی رقم سبسڈی دی ناں اُتے حاصل کر نا شروع کردتی سی انگریز نے ایہ وی یقین دلایا تھا،کہ افغانستان اُتے کسی ملک دی جانب توں حملے دی صورت وچ برطانیہ اُس دی بھرپور فوجی مدد کريں گا ۔
دوسری جانب افغانستان دے شمال وچ ترکمانستان، ازبکستان، تے تاجکستان وچ ہن روس موجود سی، ہن برطانیہ تے روس دے درمیان افغانستان سی جتھے امور خارجہ انگریز دے ہتھ وچ سن تے باقی اندرونی طور اُتے افغا نستان آزاد سی، مگر ہن آئندہ 39 سال پوری دنیا دے لئی نہایت اہم تے خطرناک سن، ایويں 1914 ء وچ پہلی جنگ عظیم شروع ہوئے ئی، اس جنگ وچ اک طرف سلطنتِ جرمنی، خلافتِ عثمانیہ، آسٹریا، ہنگری تے بلغاریہ سن جنہاں دی فوجاں دی مجموعی تعداد 2 کروڑ 52 لکھ 48 ہزار توں زیادہ سی تے اس دے مقابلے وچ جو اتحادی فوجاں سن۔
ان دی تعداد 4 کروڑ 29 لکھ 59 ہزار توں زیادہ سی تے اِس اتحاد وچ روس، برطانیہ، فرانس،اٹلی ، رومانیہ ، جاپان، مونٹینگر و، یونان، پرتگال، سربیا وغیرہ تاں آزاد حیثیت وچ تے نال اِنہاں دی نوآبادیات شامل سن امریکہ اس جنگ تے اس اتحاد وچ 1917 ء وچ شامل ہويا جدوں کہ روس وچ 1917ء وچ لینن تے اسٹالن دی سر براہی وچ کیمونسٹ انقلاب آیا تاں اِس انقلابی حکومت نے روسی نوں جنگ عظیم اوّل توں کڈ لیا اُ س وقت تک اس جنگ وچ روس دے 1 کروڑ 20 لکھ فوجی لڑے تے 18 لکھ 11 ہزار فوجی ہلاک تے دگنی توں زیادہ تعداد وچ زخمی تے معذور ہوئے چکے سن، 1918 ء وچ عالمی جنگ یا جنگ عظیم اوّل ختم ہوئے گئی۔
ایتھے توں دنیا دی اک نويں سیاسی،اقتصادی، عسکری ساخت واضح انداز وچ سامنے آنے لگی، جنگ عظیم اوّل دے اختتام اُتے جرمنی تے سلطنت عثمانیہ شکست کھا کر بکھر گئی سی، روس دی زار بادشاہت اک برس پہلے ہی ختم ہوئے گئی سی، برطانیہ دی نوآبادیات اگرچہ حالے زیادہ سن تے دنیا کے25 فیصد رقبے تے پوری دنیا دی 24% آبادی اُتے اُس دی حکومت سی مگر ایہ وی تلخ حقیقت سی کہ ہن وننگ اسٹینڈ اُتے دنیا دی سپر پاور برطانیہ دی بجائے امر یکہ سی۔ اس جنگ عظیم اوّل وچ جرمنی تے سلطنت عثمانیہ دی فوجاں کے43 لکھ 46 ہزار فوجی جاں بحق ہوئے، 37 لکھ توں زیادہ شہری جاں بحق ہوئے تے اِنہاں توں دگنی تعداد وچ زخمی تے معذور ہوئے۔ اِس دے مقابلے وچ فاتحین نے اپنے جانی نقصان دی جو تفصیلا ت داں اُنہاں دے مطابق اتحادی افواج کے55 لکھ 25 ہزار فوجی، 40 لکھ توں زیادہ شہری جاں بحق ہوئے تے انہاں توں تن گنیازیادہ زخمی تے معذور ہوئے۔
یورپ، ایشیا تے افریقہ دے بار ے وچ سرمایہ داراں نوں ایہ احساس شدت توں ہويا کہ اِنہاں دا سرمایہ ہن ایتھے محفوظ نئيں اس لئی پوری دنیا توں سرمائے دا بہائو جنگ عظیم اوّ ل دے دوران امریکہ دی طرف ہويا، جو ست سمندر پار ہن جدید سائنس تے ٹیکنا لوجی دے تمام شعبےآں وچ تیزی توں ترقی کردا ، دنیا دا اک محفوظ تے مضبوط ترین اقتصادی، صنعتی، دفاعی تے عسکری قلعہ بن چکيا سی تے ہن تمام شعبےآں نال تعلق رکھنے والے اعلیٰ صلا حیتاں دے حامل افراد امریکہ جا رہے سن ۔ ایہی وقت سی جدوں نو آبادیاندی نظام دنیا وچ مکمل ہوئے کے نويں مرحلے وچ داخل ہونے والا سی، اِسی موقع اُتے علامہ اقبال نے مایوس مسلماناں دی امید بندھاندے ہوئے ئے کہیا سی،
اگر عثمانیاں پہ کوہ، غم ٹو ٹا تو کيا غم ہے
کہ خونِ صد ہزار انجم سے ہُوتی ہے سحر پیدا
جنگ عظیم دے بعد فوری طوری صرف حجاز مقدس ہی آزاد ملک سی، انگریز ایہ جاندے سن کہ جے اِس ملک اُتے قبضہ کر ليا گیا تاں اُس وقت دی پوری دنیاکی اک ارب 80 کروڑ آبادی وچ 30 کروڑ مسلماناں نوں کنٹرول کر نا ناممکن ہوئے جائے گا جو ارضِ مقدس دی خاطر جان دی باز ی لگیا دین گے ، مگر 1919ء تک جدوں فرانس دے مشہور محل وارسسز وچ شکست خوردہ جرمنی نوں ذلت آمیز معاہدے ’’معاہدہ وارسائی‘‘ اُتے دستخط کروائے جانے والے سن، دنیا وچ تبدیلیاں دے آثار نمایاں ہوئے، مسلم ملکاں وچ اہم کردار ترکی تے افغانستان نے ادا کیا، افغانستان اُتے جنگ عظیم اوّل دے دوران 1879ء وچ انگریزاں نے امیر عبدالرحمٰن توں گڈ میک معاہد کيتا سی، اِس دا انتقال 1901 ء وچ ہويا۔
اِس دے بعد حبیب اللہ خان افغانستان دا بادشا ہ بنا تاں اُس نے وی اپنے باپ دی طرح گڈمیک معاہد ے دی پاسداری دی تے اپنی خارجہ پالیسی نوں برطانوی مفادات دے تابع رکھیا تے روس زارشاہی دے زمانے وچ روس توں افغانستان نوں دور رکھیا، خصوصًا جدوں جنگ عظیم اوّل شروع ہوئی تاں نہ صرف افغانستان دے عوام بلکہ برصغیر دے عوام نہایت جذباتی انداز وچ خلا فتِ عثمانیہ دی حمایت وچ سن تے اِنہاں دے شانہ بشانہ انگریزاں تے اتحادیاں دے خلا ف جہاد کرنا چاہندے سن تے انہاں دی نظراں افغانستان دے بادشاہ حبیب اللہ دی جانب سن لیکن حبیب اللہ نے خود نوں انتہائی غیر جانبدار رکھیا، فیر 1917ء جدوں جنگ جاری سی تے روس وچ لینن تے اسٹالن کمیونسٹ انقلاب لے آئے سن تاں اُس وقت امر یکہ سمیت باقی اتحادی جنگ عظیم وچ مصروف سن ۔
تو اُنہاں دے لئی ایہ بہت نازک موقع سی تے اِس موقعے اُتے وی حبیب اللہ خان نے برطانیہ توں معاہدہ نبھایا، ایويں جدوں جنگ ختم ہوئی تاں حبیب اللہ خان نوں امید سی کہ انگریز اُنہاں دے اِس عمل نوں تسلیم کريں گا تے اِ س دا کوئی نہ کوئی صلہ ضرور دتا جائے گا، ایويں امیر حبیب اللہ خان نے انتظار دے بعد خود انگریز سرکار توں درخواست کيتی کہ 1919 ء وچ ہونے والی ورسلز امن کانفرنس وچ افغانستان دی خودمختار خارجہ پالیسی نوں تسلیم کردے ہوئے ئے بطور اک آزاد ملک نشست دتی جائے لیکن وائسرائے ہند، فیڈرک دتی سنگر نے اُنہاں دی اِس درخوست نوں رد کردتا بعد وچ اگرچہ اِس درخواست اُتے مذاکرات اُتے آمادگی ہوئے گئی سی لیکن ايسے دوران امیر حبیب اللہ خان نوں افغانستان وچ قتل کر دتا گیا تے اِ ن دے بھا ئی نصراللہ خان نے بادشاہت دا اعلان کر دتا مگر حبیب اللہ خان دا تیسرا بیٹا غازی امان اللہ خان جو کابل وچ خزانہ تے فوج دے اعتبار توں عہدے وی رکھدا سی تے اپنی خوبصورت تے دل آویز شخصیت دی وجہ توں عوام وچ وی بہت مقبول سی اُس نے خود نوں امیر حبیب اللہ خان دا جانشین قرار دے دتا تے عوام دی نبض اُتے ہتھ رکھدے ہوئے ئے افغانستان نوں مکمل آزاد کردتا، تے برطانیہ دی سبسڈی لینے توں انکار کردے ہوئے۔
ایہ واضح کر دتا کہ افغانستان اپنی خارجہ پالیسی نوں آزاد رکھے گا تے اپنے عوام تے افغانستان دے بہتر مفاد وچ خارجہ پالیسی ترتیب دے گا، اس توں افغان عوام پُرجوش انداز وچ غازی امان اللہ دے نال ہوئے گئے۔ ایہ اوہ زمانہ سی جدوں اتاترک کمال پاشا نے انگریز فوجاں نوں ترکی توں کڈ کے ترکی نوں جمہوریہ بنا کے آزاد تے خود مختار ملک بنادتا سی، تے اوہ قوم پرست ترک لیڈر کہلاندا سی، تے ترکی تے ترک عوام نوں زمانے دے جدید تقاضاں دے مطابق تیزی توں ترقی دی منازل طے کر وا کر دنیا دی ترقی یافتہ اقوام دے برابر لیانے دی کوششاں وچ مصروف سی، غازی امان اللہ اتاترک مصطفیٰ کمال پاشا توں متاثر سن، اِنہاں دے اقتدار وچ آنے توں ذرا پہلے ہی جلیانوالہ باغ دا واقعہ پیش آیا سی جس دی وجہ توں ہندوستان بھر وچ انگریزاں دے خلاف شدید غم و غصہ سی کیونجے ایتھے 13 اپریل1919 ء کوجلیانوالا باغ وچ فائرنگ کر کے379 افردکو جاں بحق کردتا گیا سی، 1500 توں زیادہ زخمی ہوئے سن، اس دے علاوہ ہندوستان نال تعلق رکھنے والےآں اُتے مشتمل انگریزاں دی فوج دا وڈا حصہ حالے تک دنیا دے مختلف ملکاں وچ موجود سی۔
جہاں محاذاں اُتے اگرچہ جنگ تاں بند ہوئے چکی سی لیکن اوتھے حالات حالے معمول اُتے نئيں آئے سن، ایويں غا زی امان اللہ نے سوچیا سی کہ افغانستان اُتے انگریزاں دے حملے دی صورت وچ ہندوستان دے کروڑاں عوام انگریز دے خلاف بغاوت کر دیؤ، لیکن ایسا نہیںہو ا تے انگریزاں نے افغانستان اُتے حملہ کر دتا، انگریزی فوج دی قیادت لیفٹیننٹ جنرل سر آرتھر برائٹ بریگیڈئر جنرل ریجنیلڈ ڈائر، بریگیڈئیر جنرل الیگزینڈر اسیوٹیکس نےکيتی سی جدوں کہ افغانستان دی فوج دی قیادت غازی امان اللہ خان تے جنرل نادر خان نے دی سی، انگریزاں دی اس ہندوستانی فوج وچ آٹھ ڈویژن، پنج آزاد بریگیڈ، تن کیولری بریگیڈ ، جدید توپخانہ، ٹینک تے بکتر بند گاڑیاں شامل سن تے سب توں اہم ایہ کہ انگریزاں نے اس تیسری اینگلو افغان جنگ وچ اُس زمانے دے جدید لڑاکا طیارے وی استعمال کيتے سن ۔ اس دے مقابلے وچ افغانستان دی باقاعدہ فوج پنجاہ ہزار سی جدوں کہ خیبر پختونخوا دے اِس طرف تے اُس طرف دے قبیلے دے لشکراں دی تعداد 80 ہزار توں زیادہ سی۔
21 کیولری ریجمنٹ تے 75 انفٹری بٹالین وی افغان فوج دے پاس سن۔ ایہ جنگ 6 مئی 1919 ء سے8 اگست1919 ء تک جاری رہی ، اِس جنگ وچ انگریزاں نے کابل شہر اُتے بمباری وی کیتی۔ تن مہینے تے دو دن جاری رہنے والی ایہ تیسری اینگلو افغان وار یا جنگ 8 اگست 1919 ء نوں ختم ہوئے گئی۔ اس جنگ وچ انگریز تے افغانستان نے اپنے اپنے طور اُتے کامیابی دے دعوے کيتے، جنگ وچ افغانستان دے اک ہزار افراد شہید ہوئے تے انگریزاں دی ہندوستانی افواج دے 1251 افرا د ہلاک ہوئے جدوں کہ ہیضے دی وجہ توں ہور 500 مارے گئے، غالباً غازی امان اللہ خان ایہ جنگ بند نہ کردے جے ا نگر یزاں دی جانب توں کابل اُتے بمباری نہ کيتی جاندی، امان اللہ دا خیال سی کہ انگریز شہری آبادی اُتے بمباری نئيں کرن گے ، تے جے ایسا ہُندا تے جنگ طول کھچ جاندی تاں واقعی انگریزاں دے لئی مسائل پیدا ہوئے جاندے۔ تیسری برطا نوی افغان جنگ دے بعد ہندوستان دی انگریز سرکار تے افغانستان دے درمیان امن دا معاہدہ ہويا جس وچ گڈ میک معاہدے نوں ختم کردتا گیا۔ افغانستان انگریزاں دی جانب توں دتی جانے والی سالانہ سبسڈی توں دستبردار ہوئے گیا تے اس طرح افغانستان اپنی خارجہ پالیسی تے دفاعی امور وچ آزاد ہوئے گیا،آئندہ برطانوی ہندوستان تے افغانستان دے درمیان امن بر قر ار رکھنے دے لئی دونے ملکاں دے درمیان Durand Line ڈیورنڈ لائن قرار دتا گیا مگر ایہ حقیقت اے کہ اس لائن دے دونے اطراف پشتون قبیلے آباد نيں، ایويں ایہ لائن روايتی ہی رہی۔
انگریزاں نے جنگ دے بعد اپنی خاص انداز دی سیاست توں کوشش کيتی کہ غازی امان اللہ خان توں تعلقات نوں بہتر کيتا جائے، ایويں جنگ دے فوراً بعد راولپنڈی وچ اک شاہی دربار منعقد کيتا جس وچ افغانستان دی جانب توں امان اللہ خان دے سسر سردار محمد طرزئی وزیر خزانہ دیوان نرجن داس تے سردار علی جان نے شرکت کيتی انگریزاں دی جانب توں برطانیہ دے افغانستان وچ سفیر سر فرانسس ہمزیز تے سرجان ٹامہپسن سن ،اس دربار وچ انگریزاں دے نمائندے دی تقریر دے بعد سردار علی احمد جان نے تقریر کردے ہوئے انگریزاں دے خلاف شدید جذبات دا اظہار کردے ہوئے کہیا کہ انگریز قوم جو اپنے آپ نوں دنیا دی مہذب تے شائستہ قوم قرار دیندی اے، ايسے قوم نے حقیقت وچ وحشی، سفاک تے بے رحمانہ انداز وچ کابل جداں پُرامن شہر اُتے بمباری دی تے معصوم شہریاں نوں ہلا ک کیا، انگریز اس وقت اپنی خاص ڈپلو میسی دے تحت چپ رہے مگر ايسے دن توں انہاں نے امان اللہ خان دی حکومت دے خلاف سازشی منصوبے بنانے شروع کر دئیے۔1919ء وچ برطانیہ نال جنگ تے فیر معاہدے دے فوراً بعد غازی امان اللہ خان نے اک سفارتی وفد ماسکو بھیجیا جس نوں لینن نے پُر تپاک انداز وچ خوش آمدید کہیا تے جواب وچ فوراً سفارتی نمائندہ کابل بھیجیا۔ مئی 1921 ء وچ افغانستان تے روس وچ دوستی دا معاہد ہ طے پا گیا۔
ایہ معاہدہ افغانستان دی مکمل آزادی تے خودمختاری دے بعد بحیثیت آزاد ملک کسی دوسرے ملک توں پہلا معاہدہ سی۔ واضح رہے کہ 1919 ء توں 1945ء تک پوری دنیا وچ صرف تن اسلامی ملک ہی آزاد سن جنہاں وچ آج دا سعودی عرب، ترکی تے افغانستان شامل سی، اِدھر انگریزاں نوں ایہ گل ہضم نئيں ہوئے رہی سی، تے اوہ امان اللہ خان دی حکومت دے خلاف سازشاں وچ مصروف سن، غازی امان اللہ خان اپنی بہادری، مردانہ وجاہت تے افغانستان دی آزادی دے لحاظ توں تاں عوام وچ بے حد مقبول سی مگر حکومتی امور چلانے تے منصوبہ بندی تے حکمتِ عملی اختیار کرنے دے لحاظ توں اوہ اتاترک مصطفیٰ کمال پا شا توں متا ثر سی، اوہ افغانستان نوں قدامت پسندی توں کڈ کے جد ید بنانا چاہندا سی، لیکن افغانیاں دا ایہ مزاج نئيں اوہ آج وی مغربی رہتل تے اقدار نوں پسند نئيں کردے۔ اس صورتحال وچ غازی امان اللہ خان توں زیادہ کردار اُس دے خسر سردار محمد طرزئی تے اس دی بیٹی ملکہ ثریا دا سی۔
اوہ انگریز دشمنی وچ وی امان اللہ خان توں آگے سن تاں جدت پسندی وچ اہل مغرب دے لباس تے انداز نوں ناپسند نئيں کردے سن ۔ ہن انگریزاں نے اپنی خاص عیارانہ ڈپلو میسی دے تحت غازی امان اللہ خان دے خلا ف سازش تیار کيتی تے کچھ عرصے بعد کابل وچ متعین انگریز سفیر سر فرانسس ہمفر نے امان اللہ خان نوں یورپ دے دورے دی دعوت دتی تے غالبا امان اللہ خان نے ایہ دعوت اس لئی فوراً قبول کرلئی کہ اوہ برطانیہ سمیت پورے یورپی ملکاں تے شائد امریکہ نوں وی ایہ بتا نا چاہندا سی کہ ہن افغانستان اک آزاد تے خود مختار ملک اے جو آزاد خارجہ پالیسی دے تحت روس توں سفارتی تعلقا ت قائم کر چکيا اے مگر اُس دی خارجہ پالیسی روس دے تابع نئيں اے، جدوں غازی امان اللہ نے ایہ دعوت قبول کر لئی تاں فوراً ہی برطانیہ سمیت فرانس، بیلجیئم تے دوسرے یورپی ملکاں وچ بحیثیت افغانستان دے بادشاہ اُس دے فقید المثال استقبال دی تیاریاں شروع ہوگئياں، ایہ استقبال اس طرح دا سی کہ جداں امریکہ ، برطانیہ یا فرانس دے سربراہ دا استقبال کيتا جاندا ہو، برطانیہ دی جانب توں وائسرائے ہند نے غازی امان اللہ خان دے لئی ہنگامی بنیاداں اُتے اک نہایت ہی عمدہ لگژری ٹرین مغلپورہ ریلوے ورک شاپ وچ تیار کيتی، اس ٹرین دی چار بوگیاں تاں ایسی سن جو اپنی سجاوٹ تے خوبصورتی دے لحاظ توں اس وقت دنیا بھر وچ اپنا ثانی نئيں رکھدیاں سن جدوں ٹرین تیار ہوئے گئی تاں اِس ٹرین نوں نہایت اعلیٰ شاہی آداب تے پروٹوکول دے نال لاہور توں چمن ریلوے اسٹیشن پہنچایا گیا۔
دورے دے آغاز اُتے شاہِ افغان غازی امان اللہ خان ،قندھار توں افغان فوج دے دستےآں دے جلو وچ اپنی رولز رائس کار وچ چمن ریلوے اسٹیشن پہنچے تاں اسٹیشن اُتے نہایت پُر تکلف انداز وچ اُنہاں دا تے اُنہاں دی ملکہ ثریا دا استقبال کيتا گیا۔ چمن توں نوں ئٹہ تے کوئٹہ توں کراچی تک جتھے کدرے ایہ شاہی ٹرین رکی اوتھے بہت پُرجوش انداز وچ شاہِ افغانستان دا استقبال ہويا، کراچی توں مارسیلز دا سفر بحری جہاز وچ طے ہويا، ایتھے توں شاہی استقبال دے بعد اوہ جدوں پیرس پہنچے تاں فرانس دے صدر پوانکارے نے اپنی پوری دا بینہ دے ہمراہ پیرس دے ریلوے اسٹیشن اُتے امان اللہ خان دا ا ستقبال کیا، اس موقع اُتے دنیا بھر دے وڈے اخبارات دے نمائندے تے فوٹو گرافر موجود سن ۔ ملکہ ثریا نے یورپی لباس پہن رکھیا سی، ایہ فوٹو گرفر مختلف زاویاں توں اِنہاں دی تصاویر بنا رہے سن تے ملکہ ثریا استقبال کرنے والےآں توں بلاجھجھک مسکراندے ہوئے ئے ہتھ ملیا رہیاں سن، اِنہاں نوں پھُلاں دے گلدستے پیش کيتے گئے، ایتھے دودن شاہی مہمان دی طرح انہاں نوں رکھیا گیا اورانتہائی پروٹوکول دیندے ہوئے ئے خاص مہمان دے طور اُتے نپولین دے بیڈ روم وچ اُنہاں دے بستر اُتے سلایا گیا۔
برطانیہ وچ اِنہاں دا استقبال ملکہ میری نے تمام شہزادگان دے نال کیتا، تے دورانِ قیام بہت پُر تکلف دعوتاں دا اہتمام کيتا گیا۔ تریخ ایہ دسدی اے کہ آج تک اس خطے نال تعلق رکھنے والی کسی وی شخصت دا ایسا فقید المثال استقبال یورپ وچ نئيں کيتا گیا، شاید اُنہاں دا خیال سی کہ اس طرح اوہ امان اللہ نوں اپنا حلقہ بردار بنا لاں گے تے اس وچ کامیاب ہوئے جاواں گے کہ بظاہر تاں افغانستان دی خارجہ پالیسی آٓزاد رہے مگر اس دا جھکائو برطانیہ تے یورپ دی جانب ہوئے تے افغانستان نوں سبسڈی دی بجائے امان اللہ تے اُس دے خاندان نوں نواز ا جائے، مگر اس وچ اُنہاں نوں شدید ناکامی اُس وقت ہوئے ئی جدوں دورے دے خاتمے اُتے امان اللہ نے واپسی اُتے براستہ روس افغانستان جانے دا فیصلہ کيتا۔ انگریزاں نے انہاں نوں روس جانے توں روکنے دے لئی بہت نوں ششاں کيتياں مگر اوہ کسی طرح نئيں منے اوہ اس موقع اُتے پوری دنیا نوں ایہ واضح پیغام دینا چاہندے سن کہ ہن افغانستان دفاعی، خارجی تے داخلی طور اُتے آزاد تے غیر جانبدار اے ۔
دوسری جانب اوہ روس نوں ناراض نئيں کرنا چاہندے سن کہ اک تاں روس افغانستان دا ہمسایہ سی تے نال ہی اک وڈی قوت وی سی، فیر افغانستان دی آزاد خارجہ داخلہ پالیسی دے بعد ہن ضروری سی کہ روس تے باقی ملکاں توں افغانستان دے ایداں دے اقتصادی ، تجارتی تعلقات ہاں جنہاں دی بنیاد اُتے برطانیہ دی سبسڈی دے متبادل دے طور اُتے باعزت انداز وچ قومی آمدنی وچ وادھا ہوئے سکے۔ برطانیہ امان اللہ نوں روس جانے توں نہ روک سکیا تے اس دے بعد برطانوی پارلیمنٹ وچ سیکرٹری آف اسٹیٹ انڈیا نے امان اللہ نوں روکنے دے اقدامات دا ذکر کردے ہوئے کہیا کہ Lord Birken head went out of his way advisiing Amanullha politely to refren from going to Russia, اس دے بعد برطانیہ نے اُسی لارڈ لارنس دی خدمات حاصل کيتياں جس نے عرباں نوں ترکی سلطنتِ عثمانیہ دے خلاف ابھارا سی تے جنگِ عظیم اوّل دی فتح وچ اُس دا وڈا ہتھ سی، اسنوں تریخ وچ لارنس آف عریبیہ وی کہیا جاندا اے تے سٹھ دی دہائی وچ ہالی ووڈ نے اس اُتے اک زبردست فلم وی ايسے ناں توں بنائی سی، اس دی شخصیت وڈی کمالکيتی سی اوہ عبرانی، فارسی، عربی، پشتو تے کئی زباناں دا ماہر سی۔ زبور، توریت، انجیل تے قرآن مجید دا حافظ سی کئی کئی دن بھکھ تے پیاس دے نال صحرائاں وچ گزاریا کر سکدا سی۔
اوہ جنگ عظیم دے بعد کرنل دے عہدے توں ریٹائر ہوئے کے فارغ بیٹھیا سی ہن خصوصی مشن اُتے پہلے کراچی پہنچیا تے فیر کوئٹہ ہُندے ہوئے قندھار آیا تے ایتھے توں افغانستان وچ امان اللہ خان دے خلاف سازشاں وچ مصروف ہوئے گیا۔ ایتھے اُس نے خود نوں اک مسلمان با کرامت بزرگ دی حیثیت توں پیش کيتا جو سادہ لوح افغانیاں دے مسائل خصوصا مالی مسائل اپنی روحانی کرامات توں فوراً حل کر دتا کردا سی ، دوسری جانب ملکہ ثریا نے یورپی لباس وچ جو تصاویر یورپ دے دورے دے دوران مرداں توں مصافحہ کردے ہوئے ئے بنوائی سن اُنہاں نوں کدرے زیادہ فحش امرتسر دی اک پریس وچ بنایا گیا،کئی ایسی تصاویر وی بنائی گئياں جس وچ برہنہ نچلا دھڑ کسی تے دا لگایا گیا تے ایسی لکھاں کاپیاں افغانستان دے سادہ لوح عوام وچ پھیلا دتیاں گئیاں۔
ہن افغان عوام وچ غم و غصے دی چنگاریاں اٹھیا رہیاں سن کہ اِنہاں نوں بغاوت دے شعلاں وچ بدلنے دے لئی بچہ سقہ نوں تیار کيتا گیا تے غازی امان اللہ دے خلاف پورے افغانستا ن وچ بغاوت دے شعلے بلند ہوئے گئے، امان للہ دے خاندان دے بوہت سارے افراد نوں قتل کر دتا گیا تے امان اللہ خان بہت مشکل توں اپنی رولز رائس کار وچ فرار ہوئے کے قندھار توں ہوئے توں ہويا چمن پہنچیا جتھے اوہ اک عام مسافر دی طرح چمن ریلو ے اسٹیشن توں روانہ ہويا، فیر کراچی توں بذریعہ بحری جہاز اٹلی گیا تے اپنی بچی کچی دولت توں اوتھے مکان خریدیا تے زندگی دا باقی حصہ جلا وطنی وچ اوتھے گزاریا، تے اٹلی ہی وچ وفات پائی ۔
تیسری اینگلو افغان جنگ جو 6 مئی 1919 ء توں 8 اگست1919 ء تک جا ی رہی اِسنوں ہن پوری اک صدی مکمل ہوگئی اے تے جے پہلی اینگلو افغان جنگ 1839 توں دیکھو تاں ایہ عرصہ یا مدت 184 سال ہوئے چکی اے مگر ایہ حقیقت اے کہ گذشتہ 100 برساں توں افغانستان کسی نہ کسی حوالے نال جنگ آزادی وچ مصروف اے جس دا آغاز غازی امان اللہ نے کيتا سی تے کامیاب وی رہیا سی مگر اس دے بعد افغا نستان اک طویل عرصہ تک بفر زون یعنی حائلی ریاست رہیا۔ ایہ دورانیہ دو مراحل وچ رہیا پہلا مرحلہ امان اللہ خان دے رخصت ہونے دے بعد توں دوسری جنگ عظیم 1939 ء تا1945 تک رہیا جدوں اس دوران وی افغانستا ن نے خود نوں غیر جانبدار رکھیا۔ اس دوران سابق سوویت یونین وی برطانیہ ، فرانس ، امریکہ دے اتحاد وچ شامل رہیا تے فیر دوسرا مرحلہ 1945 ء دے فوراً بعد دا رہیا، جدوں تھوڑے عرصے بعد ہی اک جانب امریکی بلا ک نیٹو بنا تے فیر اس دے مقابلے وچ سابق سوویت یونین دا وارسا پیکٹ ملکاں دا بلاک سی۔
جس دے دوران اس دی ستر دی دہائی دے آخر تک اس سرد جنگ دے گرم میدان مشرق وسطیٰ ، کوریا ، ویتنام تے کیوبا بنے، مگر ايسے دوران 1970–71 وچ مشرقی پاکستان دا عظیم المیہ پیش آیا جس وچ سوویت یونین تے بھارت گٹھ جوڑ سی، اس دے اک سال بعد ہی مشرق وسطیٰ وچ 1973 ء دی عرب اسرائیل جنگ وچ وی دونے بلاک آمنے سامنے سن تے اس وچ کامیابی سابق سوویت یونین نوں ہوئی مگر ایہ حقیقت اے کہ اُس وقت تک افغانستا ن سرد جنگ دا گرم میدان نئيں بنا البتہ بفر زون ہوئے نے دی وجہ توں اِس قبائلی معاشرے وچ ٹھہرائو ضرور رہیا، اس دا اندازہ اس توں کيتا جا سکدا اے کہ 1839ء دی پہلی اینگلو افغان جنگ وچ روس سنٹرل ایشیا دی ریا ستاں وچ داخل ہونے لگا۔ 1878 دی دوسری اینگلو افغان جنگ وچ روس سنٹرل ایشیا دی تقریباً تمام ریاستاں اُتے قابض ہوئے چکيا سی تے 1990 ء وچ سوویت یونین دے ٹُٹ جانے دے بعد سنٹرل ایشیا دی ریا ستاں ازبکستان ، کرغیزستان، قازقستان، تاجکستان، ترکمانستان، آذربائیجان وچ شرح خواندگی98 فیصد تک سی تے سیاسی، سماجی شعور دی سطح بہت بلند سی، جدوں کہ پاکستان وچ آج شرح خوندگی 58 % اے مگر پاکستان وچ ہور اسلامی ملکاں دے مقابلے وچ جمہوری سیاسی شعور کدرے زیاد ہ اے۔
لیکن جدوں اسيں افغانستان نوں دیکھدے نيں تاں ایہ تلخ حقیقت اے کہ اسنوں پوری دنیا نے بفر اسٹیٹ بنا کے نظر انداز کيتا تے فیر سب توں وڈا ظلم ایہ ہويا اے کہ جدوں 1977 ء وچ پاکستان وچ مارشل لا نافذ ہويا،1978-79 ء وچ ایران وچ شہنشاہ ایران دا تحت الٹ دتا گیا تے امام خمینی دی قیادت وچ انقلاب آیا تاں نال ہی افغانستان وچ صدر دائود دے قتل دے بعد نور محمد ترکئی روس نواز، خونی اشتراکی انقلاب دے ناں اُتے بر سر اقتدار آئے تے فیر سوویت یونین دی فوج اِنہاں دی حمایت وچ افغانستان وچ داخل ہوئے گئی تے افغانستان دی بفر زون دی حیثیت ختم ہوئے گئی تے نور محمد ترکئی، فیر حفیظ اللہ امین دے قتل دے بعد ببرک کارمل برسراقتدار آئے۔ 1981 ء وچ اقوام متحد ہ دی جنرل اسمبلی دے اجلاس وچ افغانستان توں روسی فوجاں دے انخلا دی قرارداد 23 ملکاں دے مقابلے وچ 116 ملکاں دے ووٹ توں منظور ہوئی، 1982 ء توں پاکستان، افغانستان دے درمیان جنیوا مذاکرات شروع ہوئے تے آخر کار 14 اپریل 1988 ء نوں جنیوا وچ چار طاقتی معاہد ہ ہويا جس اُتے پاکستان دی جانب توں امور خارجہ دے وزیر مملکت زین نورانی نے، افغانستان دے وزیر خارجہ سردار الوکیل نے روس دی جانب توں شیورنازلے نے امریکہ دی جانب توں جارج شلٹر تے اقوام متحدہ دے جنرل سیکرٹری پیریزڈی کوئیار نے دستخط کيتے۔ اس معاہد ے دے اہم نکات ایويں سن :۔
1۔ روس دی مسلح افواج دا انخلا 15 مئی 1988 ء دے بعد شروع ہوئے گا، تے ایہ عمل نو مہینے دے اندر مکمل ہوئے جائے گا
2 ۔ 15 مئی 1988 ء دے بعد افغانستان تے پاکستان دے اندرونی امور وچ نہ نوں ئی مداخلت ہوئے گی تے نہ انہاں دے خلاف کسی قسم دی جارحانہ کاروائی کيتی جائے گی۔
3۔ امریکہ تے روس علاقے دی دونے ریا ستاں یعنی پاکستان تے افغانستان دے امور وچ دخل نئيں دین گے، ہور ملکاں وی عدم مداخلت دی پالیسی اُتے عمل پیرا ہوںگے۔
4 ۔ پاکستان تے افغانستان اک دوسرے دی خود مختاری، غیر جانبداری، استحکام تے یک جہتی دے خلاف کوئی قدم نئيں اٹھا ئاں گے، نہ طاقت استعمال کرن گے تے نہ اس نوعیت دی دھمکی دین گے ،اس سلسلے وچ روس تے امریکہ نے ضمانتیںدتیاں
5 ۔ مہاجرین دی وطن واپسی دا بندوبست کيتا جائے گا تے ملکاں باہم مددکریںگے۔
واضح رہے کہ اس معاہد ے دے دوران پاکستان نے تجویز دتی کہ روسی فوجاں دے انخلا توں پہلے افغانستان وچ عبوری حکومت قائم کيتی جائے فیر ایہ تجو یز وی دتی گئی کہ ایتھے اقوام متحدہ دی امن فوج تعینات کيتی جائے مگر افسوس ا یسا نئيں ہويا، روس ارباں ڈالرز دا اسلحہ چھوڑکر نکل گیا اس دے بعد ببرک کارمل دے قتل تک تے فیر آپس دی خانہ جنگی تے اس دے بعد طالبان دا زمانہ آیا تے فیر 11 ستمبر2001 ء توں لے کے آج تک پوری دنیا خود انصاف کرے کہ اُس نے افغانستان تے اُس دے معصوم عوام دے نال کیہ کيتا تے ہن تاں افغانستان دی جنگ آزادی نوں متواتر جنگاں تے جنگاں دی عالمی سازشاں دے نال پورے سو سال ہوئے چکے نيں۔ تے ہن فیر ایہ اندیشے نيں کہ افغانستان توں امریکی تے نیٹو فوجاں دا انخلا کِداں ہوئے گا؟ کيتا اس توں پہلے نوں ئی امن معاہدہ ہوئے گا؟،کوئی عالمی سچی ضمانت مکمل امن دی دتی جا سکے گی؟ ایہ سوال پوری دنیا توں اے کیونجے افغانستان دنیا دا واحد ملک اے جتھے برطانیہ نے وی جنگ کيتی۔ روس دیاں فوجاں وی ایتھے آٹھ سال تک جارحیت وچ ملوث رہیاں ہن اگرچہ نیٹو تے امریکی افواج اقوام متحدہ دی قرارداد دی بنیاد اُتے ایتھے موجود نيں مگر ہن جا نا چاہندی نيں، ساڈی دعا اے کہ ہن افغانستان وچ امن ہوئے تے پائیدار امن ہو آپ نے اکثر سنیا ہوئے گا کہ افغانستان نوں کوئی فتح نئيں کر سکیا تے اوہ سلطنتاں دا قبرستان رہیا اے۔ جس نے وی اس اُتے حملہ کیہ اوہ نیست و نابود ہوئے گیا۔ وغیرہ وغیرہ۔ آؤ تریخ وچ اک ڈبکی لگاندے نيں تے جاندے نيں کہ حقیقت کيتا اے۔
تریخ انسانی دی پہلی وڈی سلطنت ایرانی بادشاہ سائرس (کوروش اعظم) دی سی۔ ڈھائی ہزار سال پہلے اوہ پہلا بادشاہ سی جس نے شہنشاہ دا لقب اختیار کیا، یعنی شاہاں دا شاہ۔ آپ اس دی سلطنت دا نقشہ دیکھو۔ امید اے کہ ہنجامنشی سلطنت وچ آپ نوں سجے طرف تمام موجودہ افغانستان وی دکھادی دے گا جو کہ سائرس دی ہنجامنشی سلطنت دا اک صوبہ سی۔ یعنی موجودہ افغان علاقے ایرانی سلطنت دے مفتوحہ غلام سن ۔
آؤ اس دے بعد مقدونیہ دے سکندر اعظم دی سلطنت نوں دیکھدے نيں۔ اس وچ وی آپ نوں افغانستان لبھن وچ دقت پیش نئيں آئے گی۔ سکندر تے اس دے بعد اس دے مشرقی جانشین سلیوکس تے ہور یونانی بادشاہاں نے طویل عرصے تک افغانستان نوں غلام بنائے رکھیا۔
اس دے بعد پیش اے چندر گپت موریہ تے اس دے جانشیناں دی سلطنت دا نقشہ۔ آپ دوبارہ دیکھو گے کہ موجودہ افغانستان ٹیکسلا تے پاٹلی پتر دے موریہ بادشاہاں دا اک مفتوحہ علاقہ سی۔
چند سو سال بعد دی اگلی وڈی سلطنت نوں دیکھدے نيں۔ ساسانی بادشاہ وی افغانستان اُتے قابض دکھادی دیندے نيں۔
اسلام دا ظہور ہُندا اے۔ خلفائے راشدین دے دور وچ ہی خراسان فتح ہوئے جاندا اے۔ لیکن آپ نوں اسيں اموی خلافت دا ایہ نقشہ دکھاندے نيں۔ افغانستان اس وچ وی اک مفتوحہ علاقہ اے۔
امویاں دا زوال ہويا۔ عباسی وی طاقت کھو بیٹھے۔ سمرقند تے بخارا دے سامانی بادشاہ ہن افغانستان اُتے قبضہ کیتے بیٹھے نيں۔ ایہ فیر اک مفتوحہ علاقہ اے۔
سامانی سلطنت نوں زوال آندا اے۔ اس دا ترک گورنر الپتگین اس وقت غزنی دے صوبے اُتے حکومت کر رہیا اے۔ اوہ خود مختاری دا اعلان کر دیندا اے۔ غزنوی سلطنت قائم ہُندی اے۔ الپتگین دا جانشین تے داماد سبکتگین لاہور دے ہندو شاہی راجاں نال جنگ چھیڑ دیندا اے جو کہ کابل تے مزار شریف دے علاقےآں دے مالک نيں۔ ایہ سب علاقے غزنی دی سلطنت دا حصہ بندے نيں۔ محمود غزنوی چار طرف فتوحات دا سلسلہ پھیلاندا اے تے ایران وچ رے، وسطی ایشیا وچ ماورا النہر تے ہندوستان وچ لاہور تک دے علاقے اپنی سلطنت وچ شامل کے لیندا اے۔ ترکاں دی ایہ حکومت موجودہ افغانستان دے علاوہ وی بوہت سارے علاقےآں اُتے قابض ہوئے جاندی اے۔ مگر فیر وسطی ایشیا دے سلجوق ترک قبیلے اسنوں شکست دے دیندے نيں تے افغانستان توں کڈ دیندے نيں۔ ہن انہاں دا مرکز لاہور اے۔
اسی اثنا وچ پنجاہ برس دے مختصر عرصے دے لئی دور افتادہ افغان علاقے غور توں غوری سلطنت ابھرتی اے جس نے 1163 وچ سلطان غیاث الدین غوری دے بادشاہ بننے دے بعد عروج پایا تے باقی ماندہ غزنوی سلطنت اُتے قبضہ کيتا۔ لیکن 1215 وچ اس دا خاتمہ ہوئے گیا۔ غوریاں دے متعلق افغان نیشنسلٹ ایہ دعوی کردے نيں کہ اوہ پشتون سن مگر محققاں دا عمومی اتفاق اے کہ اوہ تاجک النسل سن تے انہاں دا ایران نال تعلق سی۔ اوہ خود نوں شنسبانی کہندے سن ۔ تریخ داناں دا حکم اے کہ ایہ ساسانی ناں وشنسپ توں بگڑ کے عربی وچ آل شنسب اکھوایا تے فارسی وچ شنسبانی۔ یعنی ایہ وی مقامی افغان خاندان نئيں سی۔
اب شہر سبز تے سمرقند توں امیر تیمور نامی تاتاری اٹھا تے افغانستان اس دی سلطنت دا صوبہ بن گیا۔ ازبک سلطان شیبانی خان وی اس اُتے قابض رہیا۔
فیر کابل دا علاقہ فرغانہ دے حکمران ظہیر الدین بابر نے فتح کر ليا تے ایويں ایہ مغل سلطنت دا حصہ بنیا۔ بابر توں اورنگ زیب تک مغل اس اُتے حکمران رہے۔
مغلاں دے کمزور پڑنے اُتے ایرانی بادشاہ نادر شاہ افشار نے افغانستان اُتے تسلط جمایا۔
نادر شاہ افشار دے قتل ہونے دے بعد افغانستان نامی ملک پہلی مرتبہ وجود وچ آیا جدوں نادر شاہ افشار دے سردار احمد شاہ ابدالی نے 1747 وچ افغان علاقےآں اُتے حکمرانی دا دعوی کر دتا۔ اس توں پہلے کابل تے قندھار عام طور اُتے ہندوستانی تخت دا حصہ رہندے سن، ہرات وغیرہ ایرانی سلطنتاں دا تے مزار شریف وغیرہ دے علاقے وسطی ایشیائی سلطنتاں وغیرہ دے صوبے ہويا کردے سن ۔ احمد شاہ ابدالی دی سلطنت وچ ایرانی شہر نیشا پور، موجودہ افغانستان، موجودہ پاکستان تے راجھستان دے کچھ علاقے شامل سن ۔
ادھر پنجاب وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے 1799 وچ لاہور فتح کيتا تے 1801 وچ مہاراجہ دا لقب اختیار کر کے لہور دربار اُتے تخت نشین ہويا۔ رنجیت سنگھ نے ابدالیاں نوں متواتر شکستاں دے کے پنجاب توں کڈیا۔ 1813 وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے ابدالیاں نوں شکست دے کے اٹک اُتے قبضہ کر ليا۔ 1818 وچ ملتان فتح کيتا۔ ايسے سال کشمیر نوں ابدالیاں توں لیا۔ 1819 وچ پشاور دے ابدالی گورنر دوست محمد خان نے مہاراجہ رنجیت سنگھ نوں سالانہ خراج دے کے اس دی سلطنت دا حصہ بننے دا معاہدہ کيتا مگر کچھ عرصے بعد بغاوت کر دتی۔ 1823 وچ نوشہرہ دی جنگ دے بعد پشاور توں اگے درہ خیبر تک دا علاقہ مہاراجہ رنجیت سنگھ دی سلطنت وچ شامل ہوئے گیا۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے جلال آباد تے کابل اُتے قبضہ کرنے دے ارادے اس وقت ملیامیٹ ہوئے گئے جدوں اک مختصر فوج دے نال اس دا مایہ ناز سپہ سالار ہری سنگھ نلوہ جمرود دے قلعے دا دفاع کردے ہوئے ماریا گیا۔ 1839 وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے انتقال دے بعد پنجاب دی سلطنت انتشار دا شکار ہوئے گئی تے 1849 وچ راج برطانیہ دے تحت آ گئی۔
برطانیہ نے وی افغانستان توں وسیع علاقے لئے۔ پہلی اینگلو افغان جنگ وچ کابل وچ موجود برطانوی گیریژن نے امن معاہدہ کيتا۔ واپسی اُتے اس اُتے حملہ کيتا گیا۔ شروع شروع وچ ایہ سمجھیا گیا کہ صرف اک سپاہی ڈاکٹر ولیم برائیڈن ہی پندرہ ہزار افراد وچوں زندہ بچ سکیا اے۔ اس اُتے لیڈی بٹلر نے اک مشہور پینٹنگ بنائی۔ اس جنگ دے بعد افغانستان دی سلطنتاں دا قبرستان ہونے دی غلط فہمی پھیل گئی۔
1878 توں 1880 تک ہونے والی دوسری اینگلو افغان جنگ وچ افغانستان نوں شکست ہوئی۔ پورے افغانستان اُتے برطانیہ دا قبضہ ہوئے گیا۔ افغانستان دے مستقبل دا فیصلہ کردے ہوئے ایہ وی سوچیا گیا کہ اس دے حصے بخرے کر دتے جاواں تے ہر حصے اُتے وکھ حکمران بنا دتا جائے۔ مگر فیر امیر عبدالرحمان نوں حکمران بنا دتا گیا۔ معاہدے دے تحت کوئٹہ، کرم تے پشین دی وادیاں، سبی، درہ خیبر سمیت بوہت سارے علاقے برطانوی راج نوں دے دتے گئے۔ افغانستان دے امور خارجہ وی برطانیہ دے حوالے کے دتے گئے۔ بدلے وچ برطانیہ نے کسی غیر ملکی حملے دی صورت وچ افغانستان دی مدد کرنے دی ذمہ داری لئی۔ افغانستان نوں صرف اک چیز نے بچایا۔ تے اوہ ایہ سی کہ انگریز اپنی ہندوستانی سلطنت تے روسی سلطنت دے درمیان اک بفر ریاست رکھنا چاہندے سن ۔
تو ایہ سی افغانستان اُتے غیر ملکی قبضاں دی اک مختصر ترین تریخ۔ حالے اساں سفید ہناں، کشان، منگولاں وغیرہ وغیرہ ورگی بہت ساریاں سلطنتاں دا ذکر نئيں کيتا اے جو کہ اس علاقے اُتے قابض رہیاں نيں۔
اب جے آپ کسی نوں ایہ دعوی کردے ہوئے سناں کہ افغانستان سلطنتاں دا قبرستان اے تے اس اُتے کوئی قبضہ نئيں کر سکیا اے، تاں اسنوں یاد دلا داں کہ جس وڈی طاقت نے وی اس اُتے قبضہ کر کے اپنی حکومت قائم کرنی چاہی اے، اوہ ایسا کرنے وچ کامیاب ہُندی رہی اے۔ ایہ وی یاد رہے کہ نہ تاں روسی افغانستان نوں سوویت یونین دا حصہ بنانے دا ارادہ رکھدے سن، نہ امریکہ اسنوں اپنی ریاست بنانا چاہندے نيں تے نہ برطانوی اسنوں اپنے ہندوستانی راج دا حصہ بنانا چاہندے سن ۔
جو لوک اس مغالطے دی تشہیر کر کر کے مختلف عالمی طاقتاں نوں افغانستان وچ لا لیا کے لکھاں کروڑاں پشتوناں نوں مروانے تے بے گھر کرنے اُتے تلے ہوئے نيں اوہ تاں خیر شد و مد توں اس مغالطے دی تشہیر جاری رکھن گے، مگر اصل تریخ ایہی اے جو اوپرموجود نقشے دکھا رہے نيں۔ حقیقت ایہی اے کہ افغانستان سلطنتاں دا قبرستان نئيں بلکہ انہاں دا غلام رہیا اے۔
اوداں چلدے چلدے ایہ سن لاں کہ دنیا وچ پشتوناں دی کل آبادی دا اندازہ پنج کروڑ لگایا جاندا اے۔ اس وچوں صرف اک کروڑ چالیس لکھ دے نیڑے افغانستان وچ رہندے نيں جدوں کہ تن کروڑ ست لکھ دے نیڑے انہاں علاقےآں وچ رہندے نيں جو کبھِی افغانستان دا حصہ سن مگر پہلے مہاراجہ رنجیت سنگھ نے تے اس دے بعد سلطنت برطانیہ نے فتح کر کے اس ملک دا حصہ بنا دتا جسنوں اج پاکستان کہندے نيں۔