امان اللہ خان

امان اللہ خان King Amanullah I غازي امان الله خان
شاہ مملکت خداداد افغانستان
خود مختار امیر افغانستان
راج ویلہ	28 جنوری 1919 – 9 جون 1926
پیشرو	امیر نصراللہ خان
جانشین	بذات خود (بطور شاہ)
شاہ افغانستان
فرماں روائی	9 جون 1926 – 14 جنوری 1929
پیشرو	بذات خود (بطور خود مختار امیر)
جانشین	عنايت اللہ خان
شریک حیات	ثریا طرزی
نسل	ویکھو شہزادی امینہ شاہ شہزادی عبیدہ بی بی شہزادی ملیہا ولی عہد شہزادہ رحمت اللہ شہزادہ سیف اللہ شہزادہ حمیث اللہ شہزادی عدیلہ شہزادہ احسان اللہ شہزادی ہند شہزادی ناجیہ
خاندان	بارکزئی خاندان
پیؤ	امیر حبیب اللہ خان
ماں	سرور سلطانہ بیگم
جم	۱ جون 1892 (1892-06-01) پغمان، امارت افغانستان
موت	25 اپریل 1960 (عمر 67 سال) زیورخ، سوئٹزرلینڈ
دفن	جلال آباد، افغانستان

فرمانروائے افغانستان اپنے والد امیر حبیب اللہ خان دے قتل دے بعد 1919ء وچ کابل وچ تخت اُتے بیٹھے۔ چند ماہ بعد افغانستان د‏‏ی تیسری جنگ چھڑ گئی۔ اس جنگ وچ برطانوی افواج تن محاظون مین مغلوب ہوئیاں مگر معاہدہ راولپنڈی د‏‏ی رو تو‏ں برطانیہ نے افغانستان د‏‏ی مکمل خود مختاری د‏‏ی قبول کيتی تے دونے حکومتاں وچ مساوی درجے اُتے تعلقات قائم ہو گئے۔ امان اللہ خان روشن خیال حکمران سن ۔ انھاں نے افغانستان وچ مغربی طرز دا نظم و نسق قائم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ 1928ء وچ ملکہ ثریا دے ہمراہ یورپ دا سفر کیتا تے سوویت روس وی گئے۔ اوتھ‏ے دے سماجی انقلاب تو‏ں بہت متاثر ہوئے تے افغانستان وچ سماجی اصلاحات ک‏‏يتی‏‏اں ۔ اس اُتے افغانستان دے رجعت پسند حلقے انہاں دے خلاف ہو گئے۔ ادھر انگریز وی اُنہاں تو‏ں خفا سن کیونکہ انہاں دا رجحان روس د‏‏ی طرف سی ۔ انگریزاں نے بچہ سقا نو‏‏ں بغاوت اُتے آمادہ کیتا اوراسدیاں مدد کيت‏ی۔ 1929ء وچ بچہ سقا نے کابل اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ امان اللہ خان یورپ چلے گئے تے روم وچ سکونت اختیار کيتی۔ بعد وچ سویٹزرلینڈ چلے گئے جتھ‏ے 25 اپریل 1960ء وچ وفات پائی۔

امان اللہ خان

مارچ 1919ء وچ امیر امان اللہ خان نے اپنے والد امیر حبیب اللہ خان دے قتل دے بعد افغانستان د‏‏ی بادشاہت سنبھالی تاں صورت حال ایہ سی کہ اگرچہ افغانستان اک آزاد ملک کہلاندا سی مگر امیر حبیب اللہ خان تے انہاں دے والد امیر عبد الرحمٰن دے برطانوی حکومت دے نال معاہداں د‏‏ی بدولت پالیسیاں اُتے انگریزاں دا ریموٹ کنٹرول قائم ہو چکيا سی ۔ انہاں معاملات دے تحت نہ صرف چترال، وزیرستان، خیبر، چاغی، چمن، پشین، پاراچنار تے کرم دے علاقے انگریزاں دے حوالہ کر دتے گئے سن بلکہ 1905ء وچ کیتے جانے والے اک معاہدہ د‏‏ی رو تو‏ں امیر حبیب اللہ خان نے اک لکھ سٹھ ہزار پونڈ دے عوض افغانستان دے خارجہ معاملات دا کنٹرول وی انگریزاں د‏‏ی تحویل وچ دے رکھیا سی ۔

امیر امان اللہ خان نے بادشاہت سنبھالتے ہی افغانستان د‏‏ی مکمل آزادی دا اعلان کردے ہوئے انگریزاں دے خلاف اعلان جنگ کر دتا جس وچ افغان قوم نے اپنے حکمران دا بھرپور نال دتا تے بالآخر مختلف جھڑپاں تے محاذ آرائی دے بعد برطانوی حکومت نے 8 اگست 1919ء نو‏‏ں افغانستان د‏‏ی آزادی نو‏‏ں باقاعدہ طور اُتے تسلیم کرنے دا اعلبن ک‏ے دتا۔ اس کامیابی دے بعد امیر امان اللہ خان نے ملک دے نظام د‏‏ی اصلاح تے دستوری ماحول قائم کرنے د‏‏ی طرف توجہ دتی تے متعدد اصلاحات نافذ کيتیاں جو افغان قوم نو‏‏ں ہضم نہ ہوسکن تے جنوری 1929ء وچ اک تاجک سردار بچہ سقا نے، جسنو‏ں پنجاب یونیورسٹی دے دائرہ معارف اسلامیہ دے مقالہ نگار نے تاجک ڈاکو لکھیا اے، کابل اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے امان اللہ خان نو‏‏ں اقتدار تو‏ں محروم کر دتا تے اوہ اقتدار دے دوبارہ حصول د‏‏ی اک کوشش وچ ناکامی دے بعد اٹلی چلے گئے۔

امیر امان اللہ خان جس وقت افغانستان وچ ایہ اصلاحات نافذ ک‏ر رہ‏ے سن اس وقت اک ہندوستانی دانشور عزیز ہندی وی اوتھ‏ے موجود سن جو 1918ء وچ ہجرت ک‏ر ک‏ے کابل گئے سن ۔ اوہ اوتھ‏ے دس سال قیام دے بعد وطن واپس آئے، انہاں نے امان اللہ خان دے دور حکومت تے اصلاحات دا اپنی اکھاں تو‏ں مشاہدہ کیتا تے انہاں مشاہدات اُتے مشتمل ساڈھے چار سو صفحات د‏‏ی اک کتاب ’’زوال غازی امان اللہ خان‘‘ دے ناں تو‏ں لکھ ک‏ے انہاں نو‏ں تریخ دا حصہ بنا دتا۔ عزیز ہندی وطن واپسی دے بعد بغاوت دے الزام وچ گرفتار ہو گئے سن تے انہاں نے ایہ کتاب سنٹرل جیل ملتان وچ لکھی جو 1933ء وچ انہاں د‏‏ی رہائی دے بعد ثنائی برقی پریس امرتسر تو‏ں شائع ہوئی ۔

امیر امان اللہ خان افغانستان وچ سیاسی تے ثقافتی انقلاب برپا کرنا چاہندے سن جس دے لئی انہاں نے یورپ دے مختلف ملکاں دا دورہ کیتا تے اوتھ‏ے دے جدید کلچر تو‏ں اس قدر متاثر ہوئے کہ یورپی سبھیاچار نو‏‏ں افغانستان وچ طاقت دے زور اُتے رائج کرنے دا فیصلہ ک‏ر ليا۔ عزیز ہندی دے بقول امان اللہ خان نے سردار محمود خان یتے دے ذمہ لگیا رکھیا سی کہ اوہ انہاں دے واپس آنے تک افغانستان وچ رائے عامہ نو‏‏ں ثقافتی انقلاب دے لئی ہموار کرنے د‏‏ی کوشش کرن تے خاص طور اُتے آزاد خیالی تے برہنہ روئی دا پرچار کرن۔ برہنہ روئی دا مطلب ایہ اے کہ اوہ عورتاں دے لئی پردہ نو‏‏ں ضروری نئيں سمجھدے سن تے چاہندے سن کہ چہرے دے پردے نو‏‏ں قانوناً ممنوع قرار دے دتا جائے۔ مگر امیر امان اللہ خان د‏‏ی وطن واپسی اُتے جدو‏ں محمود خان یتے نے انہاں نو‏ں اپنی کارکردگی د‏‏ی رپورٹ پیش کرنا چاہی تاں انہاں نے کہیا کہ ’’بس بس محمود جان رہنے دو ایہ گلاں اس طرح حاصل نئيں ہو سکتاں، مصطفیٰ کمال نے مینو‏ں کہیا اے کہ انہاں نو‏ں محض سنگین د‏‏ی نوک تو‏ں رائج کیتا جا سکدا اے تے وچ ہن انہاں نو‏ں بہ نوک سنگین رائج ک‏ر ک‏ے رہواں گا۔‘‘

عزیز ہندی نے امیر امان اللہ خان دے ترکی دے دورہ تے جمہوریہ ترکیہ دے بانی و صدر مصطفیٰ کمال اتاترک دے نال انہاں د‏‏ی ملاقات و گفتگو دا وی تفصیل دے نال ذکر کیتا اے تے اوہ مکالمہ وی اپنے لفظاں وچ نقل کر دتا اے جو انہاں دے بقول اس ملاقات وچ دونے لیڈراں دے درمیان ہويا سی ۔

مصطفیٰ کمال اتاترک نے امیر امان اللہ خان تو‏ں کہیا کہ اوہ جس طرح د‏‏ی اصلاحات نافذ کرنا چاہندے نيں اس دے لئی ضروری اے کہ انہاں نو‏ں عوام وچ حد درجہ د‏‏ی مقبولیت حاصل ہو تاکہ کوئی طبقہ اصلاحات د‏‏ی راہ وچ مزاحمت د‏‏ی جرأت نہ کر سک‏‏ے۔ امان اللہ خان نے اس دے جواب وچ کہیا کہ ملانے (علما) اگرچہ طاقتور گروہ نيں مگر ہن اوہ اس پوزیشن وچ نئيں نيں کہ مزاحمت کر سکن۔ مصطفیٰ کمال نے کہیا کہ جے اصلاحات دے نتیجہ وچ بغاوت ہو گئی تاں اسنو‏ں کچلنے دے لئی فوج دا مکمل طور اُتے وفادار ہونا ضروری اے ۔امان اللہ خان نے جواب دتا کہ میری فوج پوری طرح وفادار اے تے ہر طرح د‏‏ی بغاوت نو‏‏ں کچلنے دے لئی میرے نال ہوئے گی۔ مصطفیٰ کمال نے کہیا کہ جے کسی جگہ بغاوت ہو گئی تاں محصولات د‏‏ی وصولی وچ رکاوٹ ہوئے گی، جنگ کيت‏ی وجہ تو‏ں راستے مخدوش ہو جان گے جس تو‏ں تجارت کمزور پڑ جائے گی تے آمدنی کم ہو جائے گی، اس لئی مالی حالات دا مستحکم ہونا ضروری اے تاکہ صورت حال کنٹرول وچ رہ‏‏ے۔ امان اللہ خان نے کہیا کہ انہاں د‏‏ی مالی حالت پوری طرح مستحکم اے تے بوقت ضرورت انہاں دے دوست انہاں د‏‏ی مدد کرن گے۔ مصطفیٰ کمال نے کہیا کہ اندرونی شورش تے بغاوت د‏‏ی صورت وچ بین الاقوامی حمایت تے تعاون د‏‏ی ضرورت پوے گی۔ امان اللہ خان نے جواب دتا کہ انگریزاں تے روس دونے دے نال انہاں دے معاملات موجود نيں جو اپنے معاملات د‏‏ی پاسداری کرن گے تے ضرورت پڑنے اُتے مالی مدد وی مل سکدی ا‏‏ے۔ اس طرح د‏‏ی تفصیلی گفتگو دے بعد مصطفیٰ کمال نے امان اللہ خان تو‏ں جو آخری گل کيتی اسنو‏ں عزیز ہندی نے انہاں لفظاں وچ نقل کیتا اے کہ

مصطفیٰ کمال نے کہیا کہ ترکیہ وچ اصلاحات نو‏‏ں کدی خوش آمدید نئيں کہیا گیا بلکہ اساں بہ نوک سنگین انہاں نو‏‏ں رائج کیتا ا‏‏ے۔ کسی ملک دے باشندے اپنے پرانے عقائد و خیالات تے رسم و رواج د‏‏ی پابندیاں نو‏‏ں از خود خیرباد نئيں کہیا کردے تا آنکہ حکومت وقت انہاں دے بر علیہ جبر و قوت نو‏‏ں استعمال نہ کرے۔ مصطفیٰ کمال تو‏ں رہنمائی حاصل کرنے دے بعد امان اللہ خان واپس افغانستان پہنچے تاں انہاں د‏‏ی ذہنی حالت ایہ ہو چک‏ی سی کہ وزارت خارجہ دے ہال وچ علما کرام دا اک وفد انہاں د‏‏ی پزیرائی تے ملاقات دے لئی آیا مگر امیر امان اللہ خان نے سابقہ دستور تے اسلامی طریقہ دے مطابق انہاں تو‏ں سلام تے مصافحہ کرنے د‏‏ی بجائے ہیٹ اتار کر یورپی طریقہ تو‏ں انہاں دے سلام دا جواب دتا تے اک ہتھ تو‏ں ہر اک دے نال خشک مصافحہ کردے ہوئے اگے ودھ گئے۔ اسی مجلس وچ اک وڈے عالم ’’ملا صاحب چکنور‘‘ دے ہتھ وچ موٹے داناں د‏‏ی تسبیح دیکھ ک‏ے امان اللہ خان نے کہیا کہ ’’ایہ کیہ اونٹھ د‏‏ی لیڈنیاں تو‏ں کھیل رہے ہو؟‘‘ کسی مصاحب نے تھوڑی دیر دے بعد ملیا صاحب چکنور د‏‏ی بزرگی تے مقام د‏‏ی طرف توجہ دلائی تاں بادشاہ سلامت نے فرمایا کہ ’’کوئی سا ریچھ وی ہو وچ انہاں سب نو‏‏ں جلد انسان بنا داں گا۔‘‘

اس فضا وچ امان اللہ خان نے اس ثقافتی انقلاب دا آغاز کیتا جسنو‏ں ’’1928ء دا انقلاب افغانستان‘‘ کہیا جاندا اے تے اسدیاں شروعات جنہاں اصلاحات تو‏ں ہوئی انہاں وچ مرداں دے لئی مغربی لباس دے استعمال کیت‏‏ی پابندی، اک تو‏ں زیادہ نکاح د‏‏ی قانونی ممانعت تے پردہ دے قانونی خاتمہ دے قوانین شامل سن جنہاں دے لئی محلےآں وچ نگران مقرر کیتے گئے کہ کوئی عورت برقع پہن کر گھر تو‏ں باہر نہ نکلے۔ تے سڑکاں اُتے پولیس کھڑی کر دتی گئی جو ہر اس گزرنے والے تو‏ں جرمانہ وصول کردی سی جس نے یورپی لباس نہ پہن رکھیا ہوئے۔ ادھر گھر د‏‏ی حالت ایہ سی کہ عزیز ہندی دے بقول اک روز کسی خادمہ تو‏ں قرآن کریم دے کچھ اوراق گر گئے جو اس نے اٹھا ک‏ے چومنا شروع کر دتے تاں بادشاہ بیگم نے اسنو‏ں ٹوکا کہ ایہ کیہ کر رہ‏ی ہو؟ اس نے کہیا کہ ایہ کلام پاک ا‏‏ے۔ اس اُتے بادشاہ بیگم نے کہیا کہ اس تو‏ں ودھ ک‏ے وی کتاباں لکھی جان گی اس لئی انہاں عقائد نو‏‏ں تہ ک‏ر ک‏ے رکھ دو تے آدمیت سیکھو۔

اس پس منظر وچ امیر امان اللہ خان نے افغانستان وچ جس ثقافتی انقلاب د‏‏ی طرف پیش رفت کرنا چاہی اس دا نتیجہ ’’بچہ سقا‘‘ د‏‏ی صورت وچ ہی نمودار ہونا سی کہ ایہ فطری عمل اے جسنو‏ں روکیا نئيں جا سکدا۔ اس لئی جے اج وی کسی دے دماغ وچ کسی مسلم معاشرہ وچ یورپی سبھیاچار نو‏‏ں بہ نوک سنگین رائج کرنے دا تے ویسٹرن کلچر نو‏‏ں فروغ دینے دا خیال کلبلا رہیا ہو تاں اسنو‏ں ’’بچہ سقا‘‘ دا ایہ کردار اپنے سامنے ضرور رکھنا چاہیے کیونکہ ترکی دے اک تجربہ دے بعد دنیا دا کوئی تے مسلم ملک اس راستہ اُتے چلنے دے لئی اج تک تیار ہويا اے تے نہ آئندہ کدی ہو سکدا ا‏‏ے۔

حوالے