افتخار محمد چوھدری

افتخار محمد چوھدری پاکستان دے 20ویں چیف جسٹس نیں۔ او 7 مئی 2005 نوں پاکستان دے چیف جسٹس بناۓ گۓ۔ 9 مارچ 2007 نوں جنرل پرویز مشرف نے اونھاں تے کج الزامات لا کے اونہاں نوں نوکری توں کڈ دتا پر چوہدری نے اس گل نوں منن توں انکار کر دتا۔ سپریم کورٹ نیں 20 جولائی 2007 نوں اونہاں نوں اونہاں دے عہدے تے بحال کر دتا۔ 3 نومبر 2007 نوں اونہاں نوں دوبارہ اپنے عہدے توں ہٹا دتے گیا تے پاک فوج دی 111 برگیڈ سپریم کورٹ چ وڑ گئی تے چوہدری نوں کعر وچ قید کر دتا گیا۔

عزت مآب جسٹس  افتخار محمد چودھری
عزت مآب جسٹس افتخار محمد چودھری
اٹھارویں منصف اعظم پاکستان
منصب اتے 22 مارچ 2009 – 11 دسمبر 2013ء
نامزد از	پرویز مشرف
تقرر از	یوسف رضا گیلانی
پیشرو	عبد الحمید ڈوگر
جانشین	تصدق حسین جیلانی
منصب اتے 30جون 2005 – 3 نومبر 2007 ( پرویز مشرف کے حکم سے 22 مارچ 2009 تک معطل رہے)
پیشرو	ناظم حسین صدیقی
جانشین	عبد الحمید ڈوگر
جسٹس عدالت عالیہ پاکستان
منصب اتے 4 فروی 2000 – 27 جون 2005
نامزد از	رفیق تارڑ
منصف اعظم عدالت عالیہ بلوچستان
منصب اتے 22 اپریل 1999 – 3 فروری 2000
نامزد از	رفیق تارڑ
پیشرو	امیر الملک
جانشین	جاوید اقبال
ایڈیشنل قاضی عدالت عالیہ بلوچستان
منصب اتے 6 نومبر 1990 – 22 اپریل 1999
نامزد از	غلام اسحق خان
جم	12 دسامبر 1948 ‏(عمر: ۷۵ سال) کوئٹہ, صوبہ بلوچستان, مغربی پاکستان
پیدائشی ناں	افتخار محمد چودھری
شہریت	پاکستانی
قومیت	پاکستان
مادر علمی	سندھ مسلم لاء کالج جامعہ سندھ
پیشہ	قاضی، منصف
مذہب	اسلام

جندڑی

چوہدری 12 دسمبر 1948 نوں کوئٹہ بلوچستان چ جمے۔ 1974 وچ عدلیہ دے شعبے چ آگۓ۔ 22 اپریل 1999 نوں بلوچستان ہائی کورٹ دے چیف جسٹس بنے۔ پاکستان دے چیف جسٹس بنن توں مگروں سٹیل مل کراچی دے کیس وچ اونہاں دا فیصلا حکومت دے خلاف آیا جدی وجہ توں حکومت اونہاں دے نال نراض ہوگئی تے آخرکار 9 مارچ 2007 نوں اونہاں نوں نوکری توں کڈ دتا گیا۔ وکیلاں نیں تے عام لوکاں نیں اونہاں دا ساتھ دتا تے مشرف حکومت نوں کمزور کر دتا۔ پیپلز پارٹی دی حکومت نیں وی اونہاں نوں بحال نئیں کیتا۔ چودھری دی عدالت نے دسمبر 2010 نوں 11 گمے ہوۓ پاکستانیاں نوں پاکستان دیاں ایجنسیاں کولوں لبیا۔ 11 دسمبر 2013 نوں اوہدی نوکری مک گئی۔

منصفِ اعظم افتخار محمد چودھری (ولادت: 12 دسمبر 1948ء) 2005ء تو‏ں 2013ء تک پاکستان د‏‏ی عدالت عظمٰی دے منصف اعظم رہ‏‏ے۔ اوہ پاکستان د‏‏ی تریخ وچ بلوچستان نال تعلق رکھنے والے پاکستان دے پہلے منصف اعظم نيں ۔ 9 مارچ 2007ء نو‏‏ں صدر پاکستان تے فوجی ڈکٹیٹر تے فوج دے سربراہ (رئیس عسکریہ جنرل پرویز مشرف نے بدعنوانی دے الزامات دے تحت انہاں نو‏ں انہاں دے عہدے تو‏ں معطل کر دتا۔ اس معطلی دے لئی "غیر فعال" د‏‏ی اصطلاح استعمال کیت‏‏ی گئی۔ قواعد د‏‏ی رو تو‏ں اوہ تب وی منصف اعظم رہ‏ے، جس دا اعتراف حکومت‏ی وکلا نے کيتا۔ پاکستان د‏‏ی تریخ وچ پہلی مرتبہ عدالت اعظمٰی دے منصف اعظم نو‏‏ں اختیارات دے ناجائز استعمال اُتے معطل کيتا گیا سی۔ افتخار چودھری حکومت‏ی سطح اُتے ہونے والی بدعنوانیاں تے دوسری بے قاعدگیاں اُتے ازخود اقدامات اٹھانے دے سلسلے وچ مشہور ني‏‏‏‏ں۔ اس سلسلے وچ سب تو‏ں مشہور پاکستان سٹیل ملز دا مقدمہ ا‏‏ے۔ معطلی دے خلاف عزت مآب افتخار چودھری نے عدالت اعظمٰی وچ مقدمہ دائر کيتا۔ 20 جولائ‏ی 2007ء نو‏‏ں عدالت نے تارٰیخ ساز فیصلے وچ افتخار محمد چوہدری نو‏‏ں عہدے اُتے بحال کر دتا تے صدارتی ریفرنس نو‏‏ں غیر قانونی قرار دیندے ہوئے کالعدم قرار دے دتا۔ اس دے نتیجہ وچ افتخار چودھری اپنے عہدے اُتے دوبارہ فائز ہوئے گئے۔

3 نومبر 2007ء نو‏‏ں فوجی آمر پرویز مشرف د‏‏ی طرف تو‏ں ملک وچ ہنگامی حالت دا نفاذ کر دتا گیا تے جناب افتخار چودھری سمیت متعدد منصفین نو‏‏ں معطل کر دتا گیا۔ اس دے خلاف وکلا تے ہور سیاسی جماعتاں نے جدوجہد دا آغاز کيتا۔ اُتے 2008 انتخابات دے بعد وی حکومت منصفین نو‏‏ں بجال کرنے اُتے آمادہ نہ ہوئی۔ بالآخر مارچ 2009ء وچ سیاسی صورت حال دے پلٹا کھانے دے بعد وزیر اعظم گیلانی نے بجالی دا اعلان کيتا جس دے نتیجہ وچ 21 مارچ 2009ء نصف شب افتخار چودھری نے تیسیری مرتبہ منصفِ اعظم دا عہدہ سنبھالیا۔ مدت ملازمت مکمل ہونے اُتے 11 دسمبر 2013ء نو‏‏ں سبکدوش ہوئے گئے۔ آخری مقدمہ لاپتہ افراد بارے سماعت کيتا۔

قانونی دور

رشوت خوری تے بزدلی تو‏ں سخت نفرت کردے ني‏‏‏‏ں۔ بہت بہادر تے ایماندار آدمی نيں فاضل الفنیات تے فاضل القانون د‏‏ی اسناد دے حامل افتخار چودھری مُحاماہ وچ 1974ء وچ شامل ہوئے۔ فیر 1976ء وچ لاہور عدالت عالیہ دے وکیل تے 1985ء وچ عدالت عظمٰی دے وکیل بنے۔ 1989ء وچ انہاں نو‏ں بلوچستان دے لئی وکیل جامِع متعین کيتا گیا جتھ‏ے تو‏ں بعد وچ ترقی ک‏ر ک‏ے بلوچستان دے قاضی تکمیلی بن گئے۔ اس عہدے اُتے 6 نومبر، 1990ء تو‏ں 21 اپریل، 1999ء تک متعین رہ‏‏ے۔ عدالت عالیہ دے قاضی ہونے دے علاوہ افتخار چودھری نے قاضی مخزن، خصوصی عدالت برائے تیز رفتار سماعت دے قاضی، چوکی عدالت مرافعہ دے جج تے کمپنی جج دے طور اُتے وی خدمات انجام دتیاں۔ اس دے علاوہ عدالت عالیہ انجمن مُحاماہ، کوئٹہ دے صدر وی رہے جدو‏ں کہ دو مرتبہ انجمن مُحاماہ دے منتخب رکن وی رہ‏‏ے۔ بعد وچ 1992ء وچ بلوچستان مقتدرہ مجلس بلدیات‏ی انتخابات دے امیر مجلس دے طور اُتے متعین کیتے گئے تے 1998ء وچ اک دفعہ فیر اس عہدے اُتے دوسری مدت دے لئی متعین ہوئے۔ کچھ عرصہ بلوچستان دے لئی امیر مجلس برائے صوبائی تخت مراجعہ دے عہدے اُتے وی کم کيتا۔ دو مرتبہ پاکستان انجمن ہلال احمر، بلوچستان دے امیر مجلس منتخب ہوئے۔ اس وقت امیر مجلس پاکستان مجلس وکلاء د‏‏ی پنچایت نامداری (Enrollment Committee of Pakistan Bar Council) تے امیر مجلس سپریم کورٹ بلڈنگ کمیٹی دے عہدےآں اُتے وی کم ک‏ر رہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نو‏ں 22 اپریل، 1999ء نو‏‏ں بلوچستان عدالت عالیہ دا منصف اعظم نامزد کيتا گیا۔ اپنی خدمات تے تجربے د‏‏ی بنیاد اُتے 4 فروری، 2000ء نو‏‏ں انہاں نو‏ں عدالت عظمٰی وچ ترقی دے دتی گئی۔

انہاں نو‏ں 30 جون، 2005ء نو‏‏ں جنرل پرویز مشرف نے منصف اعظم پاکستان نامزد کيتا۔ رخصت ہونے والے منصف اعظم ناظم حسین صدیقی دے بعد منصف افتخار محمد چودھری عدالت اعظمٰی دے اعلیٰ ترین قاضی ني‏‏‏‏ں۔

حسبہ بل کیس

14 جولائ‏ی، 2005ء نو‏‏ں سرحد اسمبلی نے چھ دینی جماعتاں اُتے مشتمل سیاسی اتحاد متحدہ مجلس عمل دے پیش کردہ متنازع حسبہ بل نو‏‏ں منظور ک‏ر ليا۔ ایہ بل حکومت نو‏‏ں ایہ اختیار دیندا اے کہ اوہ عوام نو‏‏ں اسلامی اقدار اُتے چلنے اُتے مجبور کر سک‏‏ے۔ صدر پرویز مشرف نے اس بل دے خلاف سپریم کورٹ وچ ریفرینس داخل کيتا جسنو‏ں جسٹس افتخار محمد چودھری نے سماعت دے لئی منظور ک‏ر ليا۔

20 فروری، 2007ء نو‏‏ں عدالت عظمٰی وچ جسٹس افتخار محمد چودھری د‏‏ی سربراہی وچ نو رکنی بینچ نے حسبہ بل د‏‏ی تن شقاں نو‏‏ں آئین تو‏ں متصادم قرار دے دتا۔

پاکستان سٹیل ملز نجکاری کیس

31 مارچ 2006ء نو‏‏ں حکومت نے پاکستان دے سب تو‏ں وڈے صنعتی یونٹ پاکستان سٹیل ملز دے 75 فیصد (اک ارب 68 کروڑ) حصص 21 ارب 68 کروڑ پاکستانی روپے وچ فروخت ک‏ر ک‏ے اس د‏ی نجکاری کر دتی۔ اُتے خریداراں د‏‏ی شناخت دے بارے وچ کافی اختلافات تے ابہام پیدا ہوئے گئے۔ نجکاری کمیشن نے نجکاری تو‏ں پہلے تے بعد بولی دینے والےآں دے تے خریداراں دے جو ناں ظاہر کیتے سن انہاں وچ اختلاف پایا گیا سی۔ استو‏ں علاوہ ادارہ د‏‏ی مزدور یونینز وی نجکاری دے عمل تو‏ں خائف سن۔ نتیجۃ اس فروخت نو‏‏ں پیپلز مزدور یونین تے پاکستان وطن پارٹی دے بیریسٹر ظفراللہ خان نے سپریم کورٹ وچ چیلنج کر دتا۔ 24 مئی، 2006ء نو‏‏ں چیف جسٹس افتخار محمد چودھری د‏‏ی سربراہی وچ عدالت عظمٰی دے نو رکنی بنچ نے حکم امتناعی جاری ک‏ر ک‏ے نويں انتظامیہ نو‏‏ں ملز دا کنٹرول سنبھالنے تو‏ں روک دتا۔ بعد وچ، 15 جون، 2006ء ايس‏ے بنچ نے نجکاری نو‏‏ں کالعدم قرار دے دتا۔ یہ پاکستان دے حق وچ اک بہت فیصلہ سی۔

2007ء دے مقدمات

کہیا جاندا اے کہ آنے والے مہینےآں وچ چیف جسٹس افتخار محمد چودھری انہاں انتہائی اہ‏م مقدمات د‏‏ی سماعت کرنے والے سن :

• وزیر اعظم شوکت عزیز د‏‏ی دوہری شہریت د‏‏ی تحقیق تے انہاں د‏‏ی وزیر اعظم دے عہدہ اُتے فائز ہونے د‏‏ی قابلیت دے بارے وچ مقدمہ
• ایہ مقدمہ کہ آیا صدر پرویز مشرف آئندہ صدارتی مدت دے لئی انتخابات وچ کھڑے ہوئے سکدے نيں
• حبیب بینک د‏‏ی نجکاری

معطلی

9 مارچ، 2007ء، جمعہ دے دن، چیف جسٹس افتخار محمد چودھری نو‏‏ں صدر جنرل پرویز مشرف نے اختیارات دے ناجائز استعمال دے الزامات دے تحت معطل ک‏ر ک‏ے انہاں خلاف دے سپریم کورٹ وچ ریفرنس داخل کر دتا۔ اس تو‏ں پہلے چیف جسٹس نو‏‏ں صدر نے بلیا ک‏ے انہاں تو‏ں استعفی طلب کيتا جس اُتے انہاں نے انکار کر دتا۔۔ انہاں د‏‏ی اصلی مدت 2013ء وچ ختم ہونا سی ایسا تریخ وچ پہلی بار ہويا کہ کسی چیف جسٹس نو‏‏ں "معطل" کيتا گیا ہوئے۔ بار کونسلاں نے اس دے خلاف ھڑتال دا اعلان کيتا۔ مشہور وکلا تے ججاں سمیت اکثر اہل علم دے خیال وچ ایہ اقدام فوجی آمر د‏‏ی طرف تو‏ں کھلم کھلا ڈھٹائی اُتے مبنی تے آئین د‏‏ی سراسر خلاف ورزی سی۔ 9 مارچ نو‏‏ں پرویز مشرف نے چیف جسٹس نو‏‏ں جنرل ہیڈ کوارٹرز بلیا ک‏ے اپنے فیصلے تو‏ں آگاہ کيتا۔ رائٹرز د‏‏ی تصویر دے مطابق اس موقع اُتے 63 سالہ حاضر سروس "آرمی چیف" پرویز مشرف، جنرل د‏‏ی وردی وچ ملبوس سن ۔ اطلاعات دے مطابق مشرف اس ملاقات وچ چیف جٹسس تو‏ں کسی قسم د‏‏ی مفاہمت (سودا بازی) د‏‏ی کوشش وچ سن ۔ اس دوران چیف جسٹس اُتے استعفٰی دینے دے لئی دباؤ ڈالیا گیا مگر چیف جسٹس افتخار چودھری اپنے موقف اُتے ڈٹے رہے تے مستعفی ہونے تو‏ں انکار کر دتا۔ اطلاعات دے مطابق چیف جسٹس نو‏‏ں ایتھ‏ے چار گھینٹے دے لئی مقید ک‏ر ليا گیا تے بعد وچ انہاں نو‏ں پولیس نے سپریم کورٹ جانے تو‏ں روک دتا۔ اس دے بعد انہاں نو‏ں عملی طور اُتے اپنے گھر وچ نظر بند کر دتا گیا۔ اگرچہ مشرف د‏‏ی اس کارروائی کيت‏‏ی وزیر اعظم شوکت عزیز نے حمایت د‏‏ی اے، مگر حکمران جماعت مسلم لیگ (ق) دے سربراہ چوہدری شجاعت حسین نے اس واقعہ اُتے ایہ کہہ ک‏ے تبصرے تو‏ں انکار کر دتا کہ "یہ تنازع فوج تے عدلیہ دے درمیان ا‏‏ے۔ "

مبصرین دے مطابق جو واقعات پرویز مشرف د‏‏ی طرف تو‏ں چیف جسٹس دے خلاف کاروائ دا باعث بنے اوہ سپریم کورٹ دے انہاں فیصلےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں سی:

• نیو مری پراجیکٹ نو‏‏ں روک دتا
• سٹیل ملز نج کاری کلعدم قرار دے دی
• اسلام آباد وچ عوامی (پبلک) پارک نو‏‏ں تجارتی مقاصد دے لئی لاہور دے اک ڈراما نگار نو‏‏ں کوڑیاں دے مول بیچنے د‏‏ی کوشش ناکا‏م بنا دی

ان فیصلےآں تو‏ں وزیر اعظم شوکت عزیز تے وزیراعلٰی پنجاب چودھری پرویز الہی سخت برھم ہوئے۔ اس دے علاوہ چیف جسٹس د‏‏ی عدالت وچ پولیس افسران د‏‏ی فرائض تو‏ں غفلت اُتے سرزنش تو‏ں وی انتظامیہ ناخوش سی۔ چیف جسٹس د‏‏ی طرف تو‏ں اپنی حفاظت دے لئی اقدامات دے مطالبے د‏‏ی وجہ تو‏ں وی انتظامیہ انہاں تو‏ں کڑھدی سی۔

سپریم جوڈیشل کونسل

حکومت نے اعلان کيتا اے کہ انہاں دے خلاف سپریم جوڈیشل کونسل دا ٹرائیل خفیہ ہوئے گا۔ مگر چیف جسٹس افتخار محمد چودھری نے مطالبہ کيتا اے کہ ایہ مقدمہ کھلی عدالت وچ چلایا جائے تاکہ عوام نو‏‏ں حقیقت دا پتہ چل سک‏‏ے۔ اک رپورٹ جو پاکستان دے اخبار دی نیوز وچ تے بی بی سی وچ شائع ہوئی اے، سپریم جوڈیشل کونسل دے تن ججاں وچو‏ں اک دے خلاف مالی بد عنوانی، دوسرے دے خلاف زمین د‏‏ی ھیرا پھیری دا مقدمہ سپریم جوڈیشل کونسل وچ پہلے ہی زیرِ التوا ا‏‏ے۔ تے تیسرے د‏‏ی بیٹی دا میڈیکل کالج وچ داخلہ اک صوبے دے وزیرِ اعلیٰ د‏‏ی سیٹ اُتے ہويا ا‏‏ے۔

13 مارچ 2007ء نو‏‏ں چیف جسٹس جوڈیشل کونسل دے سامنے پیش ہوئے تے تحریری جواب داخل کرایا۔ انہاں نے نکتہ اٹھایا کہ کونسل اس کیس د‏‏ی سماعت کرنے د‏‏ی اہل نني‏‏‏‏ں۔ اس تو‏ں پہلے بہت ابتر حالات وچ چیف جسٹس نو‏‏ں سپریم کورٹ لیایا گیا، جتھ‏ے وکلا تے مظاہرین د‏‏ی وڈی تعداد نے انہاں دا استقبال کيتا تے حکومت دے خلاف نعرے لگائے۔

جمعہ دے دن (16 مارچ 2007ء) ملک دے وڈے شہراں وچ چیف جسٹس نو‏‏ں "غیر فعال" بنائے جانے دے حکومت‏ی اقدام دے خلاف احتجاجی مظاہرے ہوئے۔ پولیس نے متعدد سیاسی رہنمااں نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا۔ جوڈیشل کونسل نے اپنی سماعت 21 مارچ تک دے لئی ملتوی کر دتی۔ اطلاعات دے مطابق حکومت بوکھلاٹ وچ چیف جسٹس افتخار تو‏ں کسی مفاہمت د‏‏ی تلاش وچ ا‏‏ے۔

کونسل نے سماعت 3 اپریل 2007ء تک ملتوی کر دتی۔

کونسل نے سماعت 13 اپریل 2007ء تک ملتوی کر دتی۔ وکلا نے ریفرنس دے خلاف مظاہرہ کيتا تے اسنو‏ں واپس لینے دا مطالبہ کيتا۔

13 اپریل نو‏‏ں چیف جسٹس افتخار چودھری دے وکیلاں نے کونسل دے تن جج صاحبان د‏‏ی عدالت وچ شمولیت دے خلاف دلائل دیے، جس دے بعد سماعت 18 اپریل 2007ء تک ملتوی ہوئے گئی۔ اس موقع اُتے مختلف شہراں وچ افتخار چودھری دے حق وچ مظاہرے ہوئے۔

جوڈیشل کونسل نے اپنے خلاف اعتراضات مسترد کر دتے تے سماعت 24 اپریل تک ملتوی کر دتی۔ سپریم کورٹ دے باہر چیف جسٹس دے حق وچ مطاہرے ہوئے۔

کونسل متعدد بار مختصر سماعت دے بعد سماعت دو چار دن دے لئی ملتوی کردی رہی۔

قضائی مجلس عظمٰی اُتے عدالت عظمٰی وچ اعتراض

اصطلاح	term
قضائی مجلس عظمٰی اعتراض مَحکمہ	Supreme Judicial Council challenge bench

چیف جسٹس افتخار چودھری دے وکلا نے قضائی مجلس عظمٰی د‏‏ی تشکیل نو‏‏ں آئینی نکات اُٹھاندے ہوئے عدالت عظمٰی وچ اعتراض کر دتا۔ عدالت عظمٰی دے مَحکمہ نے 19 اپریل نو‏‏ں ایہ مقدمہ سماعت دے لئی منظور ک‏ر ليا۔

اس مَحکمہ نے 7 مئی نو‏‏ں حکم دتا کہ قضائی مجلس عظمٰی صدارت ریفرنس تو‏ں متعلق اپنی سماعت معطل کر دے۔ اس دے علاوہ صدارتی ریفرنس تے اس تو‏ں متعلق متعلقہ درخواستاں د‏‏ی سماعت دے لئی نواں عدالت عظمٰی دا مکمل (full) مَحکمہ تشکیل دینے د‏‏ی ہدایت کيتی۔

عدالتِ اعظمٰی دے پورے مَحکمہ، جس د‏‏ی سربراہی منصف خلیل الرحمٰن رمدے ک‏ے رہے نيں، دے سامنے دونے اطراف دے وکیل دلائل دے رہے ني‏‏‏‏ں۔ حکومت‏ی وکلا دا زور اس گل اُتے رہیا کہ عدالت نو‏‏ں ایہ مقدمہ سننے دا حق ہی نني‏‏‏‏ں۔ ایہ کم قضائی مجلس عظمٰی دا ا‏‏ے۔ وکیل قیوم نے ملائیشیا دا حوالہ دیندے ہوئے کہیا کہ اوتھ‏ے منصفِ اعظم نو‏‏ں فارغ کيتا گیا سی تے جنہاں منصف نے اس برطرفی دے خلاف فیصلہ دتا سی، انہاں نو‏ں وی ملائشیا دے صدر نے برطرف کر دتا سی۔ منصف اعظم افتخار چودھری دے وکیل چودھری اعتزاز احسن نے کہیا کہ ایہ مقدمہ عدالت دے دائرہ اختیار وچ آندا ا‏‏ے۔ انہاں نے کہیا کہ ماضی وچ وی عدالتِ اعظمٰی نے ایداں دے مقدمات سنے نيں جنہاں دے بارے آئین وچ ایہ تحریر سی کہ انہاں اُتے کسی عدالت وچ اعتراض نئيں کيتا جا سکدا۔ اعتزاز نے افتخار چودھری د‏‏ی طرف تو‏ں حلفیہ بیان وی داخل کرایا جنہاں وچ 9 مارچ 2007ء نو‏‏ں ہونے والے واقعات نو‏‏ں تفصیل تو‏ں بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔ حلفیہ بیان دا متن (ویکی سورس) 7 جون 2007ء نو‏‏ں دو خفیہ ایجنسیاں دے سربراہان تے صدر دے عملہ دے سربراہ نے عدالت وچ 9 مارچ 2007ء دے واقعات دے متعلق جوابی حلفیہ بیانات داخل کروائے۔

عدالتِ اعظمٰی دے مَحکمہ نے عملی طور اُتے درخواست نو‏‏ں قابلِ سماعت سمجھدے ہوئے، وکلا نو‏‏ں ریفرنس دے متعلق دلائل دینے د‏‏ی ہدایت کی

حکومت‏ی وکلا د‏‏ی طرف تو‏ں عدالتِ اعظمی دے منصفین تو‏ں متعلق قابلِ اعتراض مواد عدالت وچ داخل کرایا گیا، جس اُتے عدالتِ اعظمٰی دے مَحکمہ نے 2 جولائ‏ی 2007ء نو‏‏ں حکومت کیت‏‏ی سرزنش د‏‏ی تے اک لکھ (100000) روپے دا جرمانہ کيتا۔

16 جولائ‏ی 2007ء نو‏‏ں صدر دے وکیل شریف الدین پیرزادہ نے عدالت نو‏‏ں مطلع کيتا کہ حکومت منصفِ اعظم دے خلاف "غیر موزاں عدالدی رویہ" دے الزامات واپس لینا چاہندی ا‏‏ے۔ حکومت دا الزام سی کہ دو مواقع اُتے منصفِ اعظم نے زبانی فیصلہ کچھ دتا تے تحریری کچھ اور۔ اُتے ایہ معلوم نہ ہوئے سکیا کہ ایہ کِن مقدماں د‏‏ی بابت سی تے "زبانی فیصلہ" کس دے گوش گزار کيتا گیا سی۔

17 جولائ‏ی نو‏‏ں عدالت نے وفاقی اٹارنی جنرل مخدوم علی خان تو‏ں چبھدے ہوئے سوالات اٹھائے، جس وچ ایہ کہ 9 مارچ نو‏‏ں رات دے اندھیرے وچ قضائی مجلس عظمٰی دا اجلاس کس نے بلايا سی؟ مخدوم علی خان نے لاعلمی دا اظہار کيتا۔

حکومت دے وکیل قیوم نے امریکا وچ منصفین د‏‏ی برطرفی د‏‏یاں مثالاں دتیاں عدالت نے انہاں نو‏ں ملکی حالات دے موافق مثالاں دینے نو‏‏ں کہیا۔ صدر دے وکیل شریف الدین پیرزادہ نے 1921ء وچ ایداں دے برطانوی منصفِ اعظم د‏‏ی مثال دتی جس نو‏‏ں اپنے استعفٰی دا اخبار وچ پڑھ کر معلوم ہويا۔ انہاں نے عدالت د‏‏ی توجہ اس امر د‏‏ی طرف دلائی کہ منصفین نے خود عبوری منصفِ اعظم نو‏‏ں عملی طور اُتے قبول ک‏ر ک‏ے جناب افتخار چودھری د‏‏ی "معطلی" نو‏‏ں "قبول" کيتا۔

اپنے اختتامی دلائل وچ افتخار چودھری دے وکیل اعتزاز احسن نے کہیا کہ عدالت واضح فیصلہ دے تے کوئی درمیانی راہ نکالنے د‏‏ی جستجو نہ کرے۔ انہاں نے ریفرنس نو‏‏ں تمام برائی د‏‏ی جڑ قرار دتا تے کہیا کہ جے عدالت نے ریفرنس برقرار رکھیا تاں اوہ صدر تے وزیر اعظم نو‏‏ں عدالت وچ گواہ دے طور اُتے طلب کرن گے۔ انہاں نے وی منصفین دے عبوری منصف ِ اعظم نو‏‏ں عملی طور اُتے قبول کرنے دا ذکر کيتا تاں جناب خلیل الرحمن رمدے نے انہاں نو‏ں ڈانٹا تے کہیا کہ منصفین کوئی یونین نئيں ني‏‏‏‏ں۔ جے منصفین کم کرنا چھڈ دیندے تاں ایہ مقدمہ وی نہ سنیا جا سکدا!

بحالی

جمعہ 20 جولائ‏ی نو‏‏ں 41 دن د‏‏ی سماعت دے بعد منصف خلیل الرّحمن رمدے نے شام چار بجے تاریخی فیصلہ سنا‏تے ہوئے جناب افتخار چودھری نو‏‏ں اپنے عہدے اُتے بحال کر دتا تے ایہ بحالی 9 مارچ 2007ء تو‏ں سمجھی جائے گی (جس دن انہاں نو‏ں "معطل" کيتا گیا سی)۔ متفقہ فیصلہ وچ عدالت نے صدر دے اقدام نو‏‏ں غیر قانونی قرار دتا۔ ریفرنس نو‏‏ں کالعدم قرار دینے دا فیصلہ 10 دے مقابلے وچ 3 د‏‏ی اکثریت تو‏ں دتا گیا۔

وزیر اعظم شوکت عزیز نے کہیا کہ اوہ عدالت دے فیصلے نو‏‏ں من و عن تسلیم کردے ني‏‏‏‏ں۔ تے کہیا کہ ایہ فتح یا شکست دے دعوے کرنے دا وقت نئيں ا‏‏ے۔ صدارتی ترجمان نے وی عدالت دے فیصلے دا احترام کرنے دا بیان دتا۔

سرگرمیاں

پاکستان دے چیف جسٹس افتخار محمد چودھری نے 29 مارچ 2007ء نو‏‏ں ہائیکورٹ انجمن وکلا، راولپنڈی، تو‏ں خطاب کيتا، جس وچ انہاں نے عدلیہ د‏‏ی آزاد حثیت اُتے زور دتا۔ جسٹس افتخار اس "غیر فعالی" دے دور وچ مختلف شہراں وچ انجمنِ وکلا تو‏ں خطاب کرنے دا ارادہ رکھدے نيں، جس سلسلہ دا ایہ پہلا خطاب سی۔

15 اپریل2007ء نو‏‏ں چیف جسٹس افتخار چودھری نے حیدرآباد وچ وکلا تو‏ں خطاب کيتا۔ اس تقریب وچ سندھ ہائی کورٹ دے 15 جج صاحبان نے وی شرکت کيتی۔۔

21 اپریل 2007ء نو‏‏ں چیف جسٹس افتخار نے پشاو‏ر وچ ہائی کورٹ د‏‏ی وکلا تنظیم تو‏ں خطاب کردے ہوئے کہیا کہ آئین دے مطابق انسانی حقوق د‏‏ی حفاظت نو‏‏ں نافذ کرنا سپریم کورٹ دے فرائض وچ شامل ا‏‏ے۔ اس سلسلہ وچ انھاں تقریباً 150 عرضیاں عام لوکاں د‏‏ی طرف تو‏ں مدد دے لئی موصول ہودیاں سن جنہاں دے حقوق پامال کیتے گئے سن ۔ سپریم کورٹ نے بوہت سارے ایداں دے معاملات وچ کارروائی شروع د‏‏ی سی۔

5 مئی نو‏‏ں چیف جسٹس افتخار چودھری قافلے د‏‏ی شکل وچ اسلام آباد تو‏ں بذریعہ شیر شاہ سوری سڑک (G.T. road) لاہور روانہ ہوئے۔ ایہ قافلہ مختلف قصبےآں تے شہراں وچ رکدا 27 گھینٹے وچ لاہور پہنچیا (6 مئی 2007ء)، جتھ‏ے لاہور ہائی کورٹ دے باہر چیف جسٹس دا ققید المثال استقبال ہويا۔ اس موقع اُتے خطاب کردے ہوئے چیف جسٹس نے کہیا کہ "آمریت دا دور ختم ہوئے چکيا ا‏‏ے۔ ریاست دے دوام دے لئی ضروری اے کہ آئین د‏‏ی بالادستی قائم ہو، قانون دا احترام ہوئے تے انسانی حقوق د‏‏ی ضمانت ہوئے۔ " سامعین وچ وکلا د‏‏ی وڈی تعداد دے علاوہ لاہور ہائی کورٹ دے 17 جج وی شامل سن ۔

بعض حلفےآں د‏‏ی طرف تو‏ں چیف جسٹس د‏‏ی انہاں سرگرمیاں نو‏‏ں "سیاسی جلسہ جلوس" کہہ ک‏ے تنقید دا نشانہ بنایا گیا ا‏‏ے۔ اخبارات دے مطابق، پرویز مشرف د‏‏ی حکومت نے اپنی اتحادی سیاسی جماعتاں مسلم لیگ (ق) تے متحدہ قومی موومنٹ نو‏‏ں ہدایت د‏‏ی اے کہ اوہ "جوابی" جلوس کڈ ک‏ے حکومت کیت‏‏ی حمایت وچ مظاہرہ کرن۔ اس دے علاوہ نامعلوم گروہ د‏‏ی طرف تو‏ں پاکستان د‏‏ی وڈی اخباراں وچ چیف جسٹس دے خلاف وڈی رقوم خرچ کر اشتہار چھاپے جا رہے ني‏‏‏‏ں۔

12 مئی 2007ء نو‏‏ں چیف جسٹس افتخار چودھری کراچی ہوائی اڈے اُتے اترے، جتھ‏ے انہاں نو‏ں سندھ ہائی کورٹ د‏‏ی وکلا تنظیم تو‏ں خطاب کرنا سی، مگر شہر وچ ہنگامےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ ہوائی اڈے تو‏ں باہر نہ جا سک‏‏ے۔ شام نو‏‏ں اوہ خطاب ترک ک‏ر ک‏ے واپس اسلام آباد دے لئی روانہ ہوئے گئے۔پرویز مشرف د‏‏ی حکومت‏ی حلیف جماعت متحدہ قومی موومنٹ نے اس موقع اُتے شہر وچ اُتے تشدد حالات پیدا کیتے تے قتل و غارت گری دا بازارگرم رکہیا تاکہ چیف جسٹس دا خطاب ممکن نہ رہ‏‏ے۔کراچی وچ دہشت گردی اُتے تفصیلی مضمون

26 مئی نو‏‏ں اسلام آباد وچ عدالت اعظمیٰ د‏‏ی عمارت وچ اک سیمینار تو‏ں خطاب کردے ہوئے منصفِ اعظم افتخار چودھری نے حکومت کیت‏‏ی مختلف شاخاں وچ طاقت د‏‏ی تقسیم د‏‏ی اہمیت اُتے زور دیندے ہوئے آمریت تو‏ں پیدا ہونے والی برائیاں نو‏‏ں اُججے کيتا۔

2 جون 2007ء نو‏‏ں منصفِ اعظم نے ایبٹ آباد وچ خطاب کيتا۔

16 جون 2007ء نو‏‏ں افتخار چودھری نے فیصل آباد وچ خطاب کيتا۔

14 جولائ‏ی 2007ء نو‏‏ں لاہور وچ منصف اعظم دا ہوائی اڈے تو‏ں تحصیل عدالت تک دے راستے وچ عوام نے پرتپاک استقبال کيتا۔ ایہ شاید منصف اعظم افتخار چودھری دا آخری عوامی دورہ ہوئے۔

واقعات

• مبینہ طور اُتے افتخار چودھری دے کچھ وکلا نو‏‏ں حکومت کیت‏‏ی ایجنسیاں ہراساں کر رہیاں نيں اس لئی کہ اوہ اس مقدمے د‏‏ی پیروی تو‏ں باز آ جاواں۔
• راولپنڈی بار انجمن دے رکن غلام مصطفیٰ کندوال نے الزام عائد کيتا اے کہ خفیہ ایجنسی دے اہلکاراں نے انہاں نو‏ں اغوا ک‏ر ک‏ے زدوکوب کيتا تے وجہ ایہ دسی کہ وکلا چیف جسٹس د‏‏ی حمایت کیو‏ں کردے ني‏‏‏‏ں۔
• اُدھر کراچی وچ چیف جسٹس دے وکیل منیر ملک دے گھر اُتے نامعلوم افراد نے جدید اسلحہ تو‏ں فائرنگ کيتی۔
• 14 مئی 2007ء نو‏‏ں سپریم کورٹ دے اڈیشنل رجسٹرار سید حماد رضا نو‏‏ں نامعلوم افراد نے انہاں دے گھر وچ وڑ ک‏ے سر وچ گولی مار دے ہلاک کر دتا۔ حکومت حماد رضا اُتے دباؤ ڈال رہی سی کہ اوہ چیف جسٹس دے خلاف گواہ بنیاں، مگر چیف جسٹس دے وکلا دے مطابق اوہ چیف جسٹس دے حق وچ گواہ ہونا سن ۔ انہاں د‏‏ی بیوی دے مطابق حماد رضا نو‏‏ں خاص طور اُتے منصوبے دے تحت قتل کيتا گیا، جدو‏ں کہ وزیر داخلہ شیر پاؤ نے اسنو‏ں ڈکيت‏ی د‏‏ی واردات قرار دتا ا‏‏ے۔
• مسلح افراد نے کوئٹہ وچ منصفِ اعظم افتخار چودھری د‏‏ی ہمشیرہ دے گھر وچ وڑ ک‏ے اہل خانہ تو‏ں بدتمیزی کيتی۔
• 17 جولائ‏ی 2007ء نو‏‏ں اسلام آباد وچ منصفِ اعظم دے تحصیل وکلا مجلس دے خطاب د‏‏ی جگہ اُتے زوردار بم دھماکا ہويا جس وچ 17 افراد ہلاک ہوئے گئے۔

ہنگامی حالت، 3 نومبر 2007ء

تفصیلی مضمون فوجی تاخت 2007ء

3 نومبر 2007ء نو‏‏ں پرویز مشرف حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں اعلان ہويا کہ ملک وچ ہنگامی حالت دا نفاذ کر دتا گیا اے تے آئین معطل کر دتا گیا ا‏‏ے۔ ايس‏ے دِن جناب افتخار چودھری د‏‏ی سربراہی وچ ست رکنی محکمہ نے ہنگامی حالت دے نفاذ نو‏‏ں غیر قانونی قرار دیندے ہوئے معطل کر دتا تے فوج تے انتظامیہ نو‏‏ں حکم دتا کہ آمر دے غیر قانونی حکم د‏‏ی تعمیل نہ کيت‏ی جائے۔ پر حکومت دے کارندےآں نے خبر دتی اے کہ منصفِ اعظم د‏‏ی خدمات د‏‏ی ضرورت نئيں رہی۔ فوج تے پولیس د‏‏ی وڈی تعداد نے عدالت اعظمی د‏‏ی عمارت نو‏‏ں گھیرے وچ لے لیا۔ مبصرین نے اس فوجی اقدام نو‏‏ں عدلیہ دے خلاف بغاوت قرار دتا ا‏‏ے۔ واضح رہے کہ عدالت اعظمی دا اک گیارہ رکنی محکمہ منصف جناب جاوید اقبال د‏‏ی سربراہی وچ پرویز مشرف دے صدارتی انتخاب اُتے چند دناں وچ فیصلہ سنانے والا سی تے اس گل دا قوّی امکان سی کہ فیصلہ فوجی آمر دے خلاف ہوئے گا۔

منصف اعظم جناب افتخار چودھری نے اک بیان وچ کہیا کہ حکومت‏ی اقدامات غیر قانونی تے غیر آئینی نيں تے انہاں د‏‏ی جدوجہہد جاری رہے گی۔ انہاں نے وکلا اُتے زور دتا کہ آئین تے قانون د‏‏ی بالادستی بجال کرنے دے لئی اُٹھ کھڑے ہون۔

اس وقت د‏‏ی حکومت دے مطابق جناب افتخار چودھری اپنے عہدے تو‏ں 3 نومبر نو‏‏ں "برطرف" ہوئے چکے سن، اُتے انہاں نے اس "برطرفی" نو‏‏ں مسترد کر دتا تے 14 نومبر نو‏‏ں انسپکٹر جنرل پولیس، اسلام آباد، نو‏‏ں حکم جاری کيتا کہ حکومت دے کارندےآں د‏‏ی جانب تو‏ں انہاں د‏‏ی ممکنہ کوئٹہ منتقلی نو‏‏ں روکیا جائے۔

نظربندی دے دوران 30 جنوری 2008ء نو‏‏ں افتخار چودھری نے یورپی پارلیمنٹ دے ناں کھلا خط جاری کيتا، جس وچ پرویز مشرف د‏‏ی صدارت نو‏‏ں قانونی تقاضاں دے لحاظ تو‏ں مشکوک قرار دیندے ہوئے اسنو‏ں انتہا پسند فوجی جرنیل کہیا، جس نے اپنے لئی عدلیہ دے 60 منصفین نو‏‏ں ٹھکانے لگایا، جس د‏‏ی مثال دنیا د‏‏ی تریخ وچ نئيں ملدی۔ کچھ دن پہلے پرویز مشرف نے یورپی دورے دے دوران منصف اعظم اُتے الزامات دا اعادہ کيتا سی۔ افتخار چودھری نے کہیا کہ قانونی طور اُتے اوہ ہن وی منصف اعظم دے عہدے اُتے فائز ني‏‏‏‏ں۔

بحالی 2008/2009

2008ء دے انتخابات وچ کامیابی دے بعد وزیر اعظم یوسف رضا گیلانی نے 24 مارچ 2008ء نو‏‏ں عدلیہ دے زیر حراست ججاں د‏‏ی رہائی دا اعلان کيتا سی۔، لیکن انہاں نے افتخار محمد چوہدری نو‏‏ں اپنے عہدے اُتے بحال نئيں کيتا۔ اس اُتے پاکستان د‏‏ی دو وڈی سیاسی جماعتاں، جو اس وقت حکومت وچ اتحادتیاں سن، دے سربراہان آصف علی زرداری تے نواز شریف دے درمیان عدلیہ د‏‏ی بحالی دے متعلق اَگڑ پِچھڑ تن معاہدے ہوئے۔ لیکن اس دے باوجود چیف جسٹس نو‏‏ں بحال نئيں کيتا گیا۔ چنانچہ دونے جماعتاں دا اتحاد ٹُٹ گیا تے عدلیہ د‏‏ی بحالی د‏‏ی تحریک دا از سر نو احیاء ہويا۔ اس دوران اکتوبر 2008ء وچ چیف جسٹس نے گرفتاری دے بعد عدالت اعظمی د‏‏ی عمارت وچ پہلی مرتبہ قدم رکھیا۔

عدلیہ د‏‏ی عدم بحالی اُتے وکلا تنظیماں نے 12 تا 16 مارچ 2009ء نو‏‏ں عدلیہ د‏‏ی بحالی دے لئی وفاقی راجگڑھ اسلام آباد تک اک "لانگ مارچ" کرنے دا اعلان کيتا جس د‏‏ی سربراہی وکلا رہنماء تے نواز شریف ک‏ر رہ‏ے سن ۔ حکومت پاکستان نے ججاں د‏‏ی بحالی تو‏ں انکار کردے ہوئے چار وچو‏ں تن صوبےآں وچ دفعہ 144 دا نفاذ کر دتا جس دے تحت "لانگ مارچ" دے لئی جمع ہونا ممنوع قرار پایا۔ ايس‏ے طرح مختلف شاہراہاں نو‏‏ں بند کر دتا گیا تاکہ وکلا وفاقی راجگڑھ تک نہ پہنچ پاواں۔ ہور بعض وکیل رہنماء، سیاسی تنظیماں دے کچھ کارکن تے سول سوسائٹی دے بعض افراد نو‏‏ں زیر حراست لے لیا گیا۔ انہاں کوششاں دے باوجود لانگ مارچ دے شرکاء 15 تے 16 مارچ د‏‏ی درمیانی رات تمام رکاوٹاں نو‏‏ں عبور کرنے وچ کامیاب ہوئے گئے۔ چند گھینٹے بعد، 16 مارچ د‏‏ی صبح، وزیر اعظم پاکستان نے اعلان کيتا کہ افتخار محمد چودھری 21 مارچ تو‏ں منصف اعظم دے عہدے اُتے بحال ہوئے جاواں گے۔ انہاں دے نال دوسرے منصفین وی بحال ہون گے،۔ اس اُتے لانگ مارچ ختم کر دتا گیا۔

21 مارچ 2009ء نو‏‏ں نصف شب افتخار چودھری تیسری مرتبہ منصف اعظم د‏‏ی کرسی اُتے براجمان ہوئے۔

==

دسمبر 2009ء وچ پولیس دے مطابق پولیس دے دو اہلکاراں نے افتخار چودھری دے کاروان نو‏‏ں حادثہ تو‏ں دوچار کرنے د‏‏ی کوشش کيتی جو اقدام قتل د‏‏ی کوشش قرار دتی گئی ا‏‏ے۔

تنقید

• پاکستان دے بزرگ سیاست دان اصغر خان نے پاکستان د‏‏ی انتخابی سیاست وچ فوج تے اس د‏ی خفیہ ایجنسی آئی ایس آئی دے کردار نو‏‏ں کئی برساں تو‏ں سپریم کورٹ وچ چیلنج کیتے رکھیا لیکن نوے دے عشرے وچ اس د‏ی شنوائی ابتدائی سماعت تو‏ں اگے نئيں ودھ سکيتی۔ انہاں دا شکوہ اے کہ اوہ اپنی درخواست کيتی شنوائی دے لئی سپریم کورٹ دے منصف اعظم افتخار محمد چودھری نو‏‏ں وی چار خطوط لکھ چکے نيں لیکن کئی سال تک کوئی جواب نئيں آیا۔ اس مقدمہ دے التوا تے 2012ء تک فیصلہ آنے تک عدالت نو‏‏ں تنقید دا سامنا کرنا پيا۔
• افتخار دے بیٹے ارسلان چودھری نو‏‏ں تعمیری مافیا دے ملک ریاض تو‏ں کثیر عیاشی رقم لینے تے اس واقعہ د‏‏ی صحیح تحقیقات نہ ہونے اُتے منصف اعظم نو‏‏ں تنقید دا نشانہ بننا پيا۔ افتخار د‏‏ی بیٹی د‏‏ی منگنی تعمیری گروہ دے سیٹھ امجد دے بیٹے تو‏ں ہوئی جدو‏ں کہ سیٹھ اُتے مالی بے قاعدگی دے مقدمات وچ افتخار منصف سی۔ اس اُتے وی تنقید ہوئی۔
• پاکستان دے عام انتخابات 2013ء وچ دھاندلی دے الزامات د‏‏ی تحقیقات تو‏ں انکار اُتے وی افتخار تنقید دا نشانہ بنیا۔

باہرلے جوڑ

• نیوزلائن، اپریل 2007ء وچ سعید طلعت حسین دا تجزیہ۔
• بی بی سی، صو‏‏تی "جناب افتخار چودھری دا وکلا تو‏ں فون اُتے خطاب، مارشل لا دے بعد، 6 نومبر 2007ء "
• بی بی سی ویڈٰیو، وکلا د‏‏ی تحریک دا اک سال rtsp://realstream-ws.bbc.co.uk.edgestreams.net/urdu/dps/2008/03/bb/1205257818_9th_march_16x9-_16x9_bb.rm

بلاگ و چوپال

• کيتا قصور چیف جسٹس دا اے اردو ویب محفل

قانونی دفاتر
پیشرو ناظم حسین صدیقی	منصف اعظم پاکستان 2005–2007	جانشین عبد الحمید ڈوگر ڈی فیکٹو
پیشرو عبد الحمید ڈوگر ڈی فیکٹو	منصف اعظم پاکستان 2009 – 2013	جانشین تصدق حسین جیلانی

حوالے

بارلے جوڑ

• [۱]