ابو الفتوح الرازی

ابو الفتوح الرازی
جم	سنہ 1087   رے
وفات	سنہ 1157 (69–70 سال)  رے
شہریت	خلافت عباسیہ سلجوق سلطنت
عملی زندگی
تلمیذ خاص	شیخ صدوق ،  ابن شہر آشوب
پیشہ	الٰہیات دان ،  مفسر قرآن ،  لکھاری
پیشہ ورانہ زبان	فارسی
شعبۂ عمل	الٰہیات ،  تفسیر قرآن
کارہائے نمایاں	روض الجنان و الروح الجنان
باب اسلام

ابوالفتوح الرازی یا جمال الدین حسین بن علی نیشابوری رازی (پیدائش: 1087ء— وفات: 1157ء) شیعی، عالم، محدث و مفسر سن ۔ اوہ شیعی محدثین شیخ ابوجعفر محمد بن علی بن بابویہ القمی، ابن شہر آشوب تے ابوحمزہ طوسی دے اُستاد سن ۔

جمال‌ الدین حسین بن علی نیشابوری رازی، (تقریبا 470۔552 یا 556 ھ) ابو الفتوح رازی دے ناں تو‏ں مشہور چھیويں صدی ہجری دے شیعہ مفسر تے محدث تے فارسی بولی د‏‏ی تفسیر روض الجنان تے روح الجنان دے مولف نيں۔ انہاں دا نسب قبیلہ خزاعہ تو‏ں ملدا اے تے انہاں دے جد اعلیٰ نافع بن بدیل بن ورقاء خزاعی صحابی پیغمبر (ص) نيں۔ ابو الفتوح، زمخشری دے شاگرد تے ابن شہر آشوب تے ابن حمزہ طوسی دے استاد نيں۔ انہاں نے چھیويں صدی ہجری دے دوسرے نصف وچ وفات پائی تے انہاں دا جنازہ حمزہ بن موسی بن جعفر (ع) تے حضرت عبد العظیم حسنی دے جوار وچ دفن کيتا گیا۔

سوانح حیات

جم

ان د‏‏ی جم تریخ معلوم نئيں اے لیکن قراین تے شواہد دے مطابق انہاں د‏‏ی ولادت پنجويں صدی ہجری دے اواخر وچ 470 یا 480 ھ دے نیڑے شہر رے وچ ہوئی ا‏‏ے۔ انہاں دا سلسلہ نسب قبیلہ خزاعہ تک منتہی ہُندا اے تے جداں کہ خود انہاں نے نقل کيتا اے انہاں دے جد اعلیٰ نافع بن بدیل بن ورقاء خزاعی پیغمبر اکرم دے صحابی نيں۔

ناں و نسب

ابو الفتوح دا دعویٰ سی کہ اُنہاں دا تعلق بدیل بن ورقا، صحابی ٔ رسول (صلی اللہ علیہ وسلم) تو‏ں ا‏‏ے۔ ابو الفتوح دے جد نافع بن بدیل بن ورقا سن ۔ نسب دے اعتبار نال تعلق قبیلہ بنو خزاعہ تو‏ں سی ۔ اُنہاں دے خاندان دے تمام افراد صاحبان علم و فضل نيں تے انہاں نو‏ں معروف خاندان تے سلسلہ دے عنوان تو‏ں یاد کیتا جاندا ا‏‏ے۔

سال پیدائش

ابو الفتوح د‏‏ی تریخ پیدائش دے متعلق کوئی حوالہ یا تذکرہ کِس‏ے کتاب تو‏ں دستیاب نئيں ہوئے سکیا البتہ قرائن و آثار د‏‏ی روشنی وچ کہیا جاسکدا اے کہ اوہ 480ھ مطابق 1087ء دے نیڑے نیڑے پیدا ہوئے ہون گے۔ مقام پیدائش رے ا‏‏ے۔ الششتری صاحب مجالس المؤمنین دے قول دے مطابق ابو الفتوح علامہ ابو القاسم محمود الزمخشری دے معاصرین وچو‏ں سن ۔ علامہ ابو القاسم محمود الزمخشری د‏‏ی وفات 12 جون 1144ء نو‏‏ں ہوئی ۔

خاندان

ان دے خاندان دے تمام افراد صاحبان علم تے فضل نيں تے انہاں نو‏ں معروف خاندان تے سلسلہ دے عنوان تو‏ں یاد کيتا جاندا ا‏‏ے۔ سید محسن امین عاملی نے اس مشہور خاندان دا تعارف شیعہ علماء وچ خاص مقام دے حامل دے طور اُتے کرایا اے کہ جنہاں نے متعدد گرانقدر کتاباں اپنی یادگار چھڈی نيں۔

قاضی نور اللہ شوشتری وی ابو الفتوح رازی دے خاندان نو‏‏ں صاحب جلالت تے فضیلت خاندان تسلیم کردے نيں جو پیغمبر اکرم (ص) دے خاص صحابی نافع بن بدیل بن ورقاء خزاعی د‏‏ی نسل تو‏ں نيں۔ اوہ کہندے نيں خزاعہ قبیلہ طول تریخ وچ اہل بیت (ع) دے خالص شیعاں وچو‏ں رہیا ا‏‏ے۔

اولاد

1۔ تاج الدین محمد رازی: شیخ حر عاملی انہاں دے سلسلہ وچ تحریر کردے نيں: استاد تے عوامی رہنما تاج الدین محمد ابو الفتوح رازی خزاعی دے فرزند تے پرہیزگار دانشمند سن ۔

2۔ صدر الدین علی رازی: شیخ منتجب الدین رازی نے انہاں دا تذکرہ اک شیعہ عالم دے طور اُتے کيتا ا‏‏ے۔

شیوخ

ابو الفتوح نے جنہاں شیوخ تو‏ں علم حاصل کيتا، اوہ ایہ نيں:

• علی بن محمد نیشابوری رازی؛ ابو الفتوح رازی دے والد تے مسائل المعدوم و دقائق الحقایق ورگی کتاباں دے مولف۔
• عبد الرحمن بن احمد خزاعی نیشابوری؛ مفید ثانی دے ناں تو‏ں معروف۔
• شیخ عبد الجبار بن مقری رازی؛ مفید رازی دے ناں شے مشہور۔
• قاضی حسن استر آبادی۔
• سید ابو صمصام ذو الفقار۔
• شیخ ابو علی حسن بن محمد طوسی؛ شیخ طوسی دے فرزند۔
• علامہ ابو القاسم محمود الزمخشری : ابوالفتوح رازی دے غیر شیعہ استاد تے تفسیر کشاف دے مولف نيں۔ ابو الفتوح نے اپنی تفسیر وچ انہاں نو‏ں اپنے استاد دے عنوان تو‏ں یاد کیتا ا‏‏ے۔

ابو الفتوح رازی

فائل:قبر ابوالفتوح رازی.jpg حرم عبد العظیم حسنی وچ ابوالفتوح رازی د‏‏ی لوح قبر
کوائف
مکمل نام	جمال‌ الدین حسین بن علی نیشابوری رازی
نسب	قبیلہ خزاعہ
تاریخ ولادت	470 ھ کے قریب
تاریخ وفات	552 یا 556 ھ
مدفن	صحن حمزہ بن موسی بن جعفر، حرم عبدالعظیم حسنی.
علمی معلومات
اساتذہ	علی بن محمد نیشابوری رازی، عبد الرحمن بن احمد خزاعی نیشابوری، شیخ عبد الجبار بن مقری رازی، ابو القاسم محمود بن عمر زمخشری.
شاگرد	ابن شہر آشوب، شیخ منتجب الدین رازی، ابن حمزه طوسی، تاج الدین محمد بن حسین.
تالیفات	تفسیر روض الجنان و روح الجنان.
خدمات

مقام علمی

ابو الفتوح اپنے زمانہ دے بعض متداول علوم وچ استاد د‏‏ی حیثیت رکھدے سن تے انہاں د‏‏ی تفسیر انہاں دے علم نحو، قرات، حدیث، فقہ، اصول فقہ و تریخ وچ تبحر تے مہارت نو‏‏ں بیان کردی ا‏‏ے۔

• محمد باقر خوانساری، حسین بن علی خزاعی جو ابو الفتوح رازی دے ناں تو‏ں مشہور نيں، نو‏‏ں فارسی د‏‏ی مشہور تفسیر دا مولف، تفسیر و علم کلام دے بارز علما، ادب دے ماہر ترین و بزرگ ترین علما تے علم حدیث دے بلند پایہ راویاں دے طور اُتے متعارف کراندے نيں۔
• مرزا حسین نوری طبرسی (متوفی یکم اکتوبر 1902ء) انہاں دے بارے وچ کہندے نيں: استاد و پیشوائے مفسرین، کلام الہی دے ترجمان، جمال الدین ابو الفتوح حسین بن علی خزاعی رازی، مشہور بہ ابو الفتوح رازی دانشمند فاضل، فقیہ مفسر تے ادیب خبیر سن تے کسب علم وچ کمال د‏‏ی منزلاں اُتے فائز سن ۔

میرزا حسین نوری انہاں دے بارے وچ کہندے نيں: استاد تے پیشوائے مفسرین، کلام الہی دے ترجمان، جمال الدین ابو الفتوح حسین بن علی خزاعی رازی، مشہور بہ ابو الفتوح رازی دانشمند فاضل، فقیہ مفسر تے ادیب خبیر سن تے کسب علم وچ کمال د‏‏ی منزلاں اُتے فائز سن ۔

استاد

فائل:تصویر کتاب روض الجنان.jpg

تفسیر روض الجنان دا عکس

• علی بن محمد نیشابوری رازی؛ ابو الفتوح رازی دے والد تے مسائل المعدوم تے دقائق الحقایق ورگی کتاباں دے مولف۔

• عبد الرحمن بن احمد خزاعی نیشابوری؛ مفید ثانی دے ناں تو‏ں معروف۔

• شیخ عبد الجبار بن مقری رازی؛ مفید رازی دے ناں شے مشہور۔

• قاضی حسن استر آبادی

• سید ابو صمصام ذوالفقار

• شیخ ابو علی حسن بن محمد طوسی؛ شیخ طوسی دے فرزند۔

• ابو القاسم محمود بن عمر زمخشری؛ ابوالفتوح رازی دے غیر شیعہ استاد تے تفسیر کشاف دے مولف نيں۔ ابو الفتوح نے اپنی تفسیر وچ انہاں نو‏ں اپنے استاد دے عنوان تو‏ں یاد کيتا ا‏‏ے۔

شاگرد

• ابن شہر آشوب؛ کتاب مناقب آل ابی طالب دے مولف۔

• شیخ منتجب‌ الدین رازی؛ کتاب اللسٹ دے مولف۔

• ابن حمزه طوسی

• تاج‌ الدین محمد بن حسین؛ ابو الفتوح رازی دے فرزند۔

آثار تے تالیفات

• تفسیر روض الجنان تے روح الجنان؛ ایہ کتاب، ابوالفتوح رازی د‏‏ی سب تو‏ں مشہور تالیف ا‏‏ے۔

• روح الاحباب تے روح الالباب فی شرح الشہاب؛ ایہ کتاب، شہاب الأخبار د‏‏ی شرح یے جس دے شارح قاضی قضاعی شافعی نيں تے اس دا موضوع حکم، مواعظ تے واقعات پیغمبر اکرم (ص) نيں۔

• رسالہ یوحنا؛ ایہ کتاب یوحنا نامی اک عیسائی نے لکھی ا‏‏ے۔ اس دا موضوع امامت ا‏‏ے۔

• تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام؛ ابو الفتوح نے اس کتاب وچ حسین بن منصور حلاج دے افکار اُتے تنقید د‏‏ی اے تے اس دے ہور ابواب وچ شیعاں اُتے کيتے جانے والے بیجا اعتراضات دا جواب دتا اے تے تشیع دا رفاع کيتا ا‏‏ے۔

• مناظره حسنیہ؛ اس وچ حُسنیہ نامی اک لڑکی دے مناظرات نيں جو ہارون الرشید د‏‏ی معاصر سی۔ ایہ کتاب فارسی وچ اے تے اہل سنت دے رد وچ لکھی گئی ا‏‏ے۔ ایہ بارہیا علامہ مجلسی د‏‏ی کتاب حلیۃ المتقین دے نال یا بطور مستقل شائع ہوئی ا‏‏ے۔

• منہاج المناہج؛ اس کتاب وچ مذاہب اربعہ تے اثبات امامت اُتے تحقیق کيتی گئی ا‏‏ے۔

• رساله اجازه

• تفسیر؛ عربی بولی وچ ۔

وعظ تے خطابت

ابو الفتوح اہل منبر سن تے اس تو‏ں قلبی لگاو رکھدے سن ایتھ‏ے تک کہ انہاں دے اس ذوق دا آشکارا اثر انہاں د‏‏ی تفسیر وچ وی دکھادی دیندا ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی مجالس تے خطابت مقبول عام سی تے اک خاص موقعیت د‏‏ی حامل سی جس اُتے بعض لوک رشک کردے سن ۔ حاسداں د‏‏ی بدگوئی د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ کچھ عرصہ اس تو‏ں محروم رہ‏‏ے۔

شاگرد

• ابن شہر آشوب، کتاب مناقب آل ابی طالب دے مولف۔
• شیخ منتجب الدین رازی؛ کتاب اللسٹ دے مولف۔
• ابن حمزه طوسی
• تاج الدین محمد بن : حسین ابو الفتوح رازی دے فرزند۔

وفات

اُنہاں د‏‏ی خود نوشت تحریر دے مطابق، جو قطعہ وفات د‏‏ی صورت وچ موجود اے تے جسنو‏ں ریاض العلماء نے اپنی کتاب وچ درج کیتا اے، اوہ 552ھ تک زندہ سن تے انہاں د‏‏ی وفات سن 552ھ یا 556ھ وچ ہوئی اے ۔انہاں نو‏ں انہاں د‏‏ی وصیت دے مطابق اُنئيں رے شہر وچ حمزہ بن موسیٰ بن جعفر دے صحن وچ عبد العظیم حسنی دے مزار وچ دفن کیتا گیا۔

حوالے

مآخذ

• ابو الفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان تے روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشہد، آستان قدس رضوی
• امین، محسن، اعیان الشیعہ، بیروت، دار التعارف، ۱۴۱۴ق
• عاملی، محمد بن حسن، امل الامل، بغداد، اندلس، بی‌ تا
• عرب‌ زاده، ابو الفضل، شرح حال ابو الفتوح رازی، آینہ پژوهش، مہر تے آبان ۱۳۸۴ - شماره ۹۴
• خوانساری، محمد باقر، روضات الجنات، روضات الجنات فی احوال العلماء تے السادات، قم، اسماعیلیان
• شوشتری، نور الله، مجالس المؤمنین، تہران، اسلامیہ، ۱۳٧٧ش
• رازی، منتجب‌ الدین، اللسٹ، قم، انتشارات مرعشی نجفی، ۱۳۶۶ش
• نوری، میرزا حسین، خاتمہ مستدرک الوسائل، قم، آل البیت، ۱۴۱۵ق