1916 ء دی وسط ایشیائی بغاوت

Central Asian revolt of 1916
بسلسلہ پہلی جنگ عظیم
فائل:Monument Urkun.jpg Monument dedicated to the memory of the Urkun massacre in Victoria park, قاراقول, کرغیزستان
تاریخ 3 July 1916 (16 July 1916, سانچہ:Abbrlink) – February 1917 مقام Semirechye, وسط ایشیا نتیجہ Revolt suppressed
محارب
سلطنت روس سانچہ:Country data Emirate of Bukhara امارت بخارا Kazakh aristocracy	Rebels Kazakhs Kyrgyz دونقان قوم اویغور
کمانڈر اور رہنما
Alexei Kuropatkin سانچہ:Illm سانچہ:Illm سانچہ:Country data Emirate of Bukhara محمد عالم خان	Makush Sami Bek Shabdan Batyr سانچہ:Illm سانچہ:Illm Ibrahim Tulayaf Kanaat Abukin
طاقت
30,000	100,000 Small amount of escaped POW volunteers
ہلاکتیں اور نقصانات
2325 killed 1384 missing	[[Central Asian revolt of 1916#Deaths|approximately 300,000 Central Asians Kazakhs, Kyrgyz, تاجک لوک, Turkmen, and Uzbeks]] killed or died while fleeing
Approximately 3,000 Russians killed

سانچہ:History of Kyrgyzstan 1916 ء د‏‏ی وسط ایشیائی بغاوت، جسنو‏ں سیمیریچیئے بغاوت دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا اے تے کرغزستان وچ ارکن ( سانچہ:Lang-ky ، خروج ، سانچہ:IPA-xx وی کہیا جاندا اے ، روسی ترکستان دے مسلما‏ن باشندےآں د‏‏ی طرف تو‏ں روس مخالف بغاوت سی ، پہلی جنگ عظیم دے دوران مشرقی محاذ د‏‏ی خدمت دے لئی روسی فوج وچ شامل ہونے والے مسلما‏ن د‏‏ی طرف تو‏ں کيتی گئی سی۔ روسی استعماری حکومت کیت‏‏ی ساری معاشی ، سیاسی ، مذہبی تے قومی جہتاں وچ جارح استعمار د‏‏ی بدعنوانی نو‏‏ں معاون وجوہ دے طور اُتے دیکھیا جاندا ا‏‏ے۔

اس بغاوت دے نتیجے وچ لکھاں کرغیز تے قازق چین وچ چلے گئے ، جدو‏ں کہ شاہی روسی فوج دے بغاوت نو‏‏ں دبانے دے نتیجے وچ تقریبا 300،000 ہلاکتاں ہوئیاں ( زیادہ تر قازق ، کرغیز ، تاجک ، ترکمن تے ازبک ) براہ راست تے بالواسطہ . اکتوبر انقلاب دے آغاز تے اس دے نتیجے وچ بسماچی بغاوت (1916–19 1923) نے وسطی ایشیا دے خطے نو‏‏ں ہور غیر مستحکم کرنے دے بعد روسی ریاست سلطنت دے کچھ حصےآں دا نظام بحال نئيں کرسدی ۔

وسطی ایشیائی بغاوت 1916 تے بسماچی بغاوت دے موضوع اُتے سوویت حکومت کیت‏‏ی تریخ اُتے سنسرشپ نے وسطی ایشیائی تے بین الاقوامی محققاں دوناں نو‏ں 2010 د‏‏ی دہائی وچ اس موضوع اُتے نظر ثانی کرنے دا باعث بنا ا‏‏ے۔ اس بغاوت نو‏‏ں وسطی ایشیاء دے متعدد لوکاں د‏‏ی جدید تریخ دا اک اہ‏م واقعہ سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ کرغیز مورخین وچ اس واقعہ نو‏‏ں خصوصی اہمیت دتی جارہی اے جس د‏‏ی وجہ ایہ اے کہ شاید کرغیز نژاد 40٪ آبادی بغاوت دے دوران یا اس دے نتیجے وچ ہلاک ہوچک‏ی ا‏‏ے۔

الیگزینڈر کیرینسکی جداں روسی لبرلز تے کچھ روسی مورخین نے سب تو‏ں پہلے انہاں واقعات اُتے بین الاقوامی توجہ دلائی۔

پس منظر

وسطی ایشیاء د‏‏ی روسی فتح ناں 19 واں صدی دے دوسرے نصف حصے وچ وسطی ایشیاء دے عوام اُتے نوآبادیات‏ی حکومت مسلط کيتی گئی۔ وسطی ایشیا دے باشندےآں اُتے زارسٹ حکا‏م نے ٹیکس عائد کيت‏‏ا تے جو روسی سلطنت دی 10 فیصد آبادی اُتے مشتمل سن لیکن کِس‏ے نے وی 435 نشستاں والی ریاست ڈوما وچ خدمات انجام نئيں دتیاں

1916 تک ، ترکستان تے اسٹیپپس د‏‏ی گورنر جنرل شپ نے روسی تے یوکرین آبادکاراں د‏‏ی آباد کاری د‏‏ی وجہ تو‏ں بوہت سارے معاشرتی ، زمینی تے بین نسلی تضادات جمع کرلئی سن ، جو 1861 د‏‏ی آزادی اصلاح دے بعد 19 واں صدی دے دوسرے نصف وچ شروع ہويا سی۔ جس نے خطبات نو‏‏ں ختم کردتا۔ آبادکاری د‏‏ی اک لہر متعدد زمیناں تے قانون سازی اصلاحات دے ذریعہ متعارف کروائی گئی سی۔

2 جون ، 1886 ، تے 25 مارچ 1891 نو‏‏ں ، متعدد ایکٹ منظور کيتے گئے جو "ترکستانی کرائی دے انتظام تو‏ں متعلق ضابطے" تے "اکمولا ، سیمیپالاتینسک ، سیمیریچے ، اورال تے ترگیائی علاقےآں دے انتظام تو‏ں متعلق ضابطے" سن ۔ انہاں خطےآں د‏‏ی زمیناں روسی سلطنت د‏‏ی ملکیت وچ منتقل کردتی جان گی۔ مقامی آبادی وچو‏ں ہر اک خاندان نو‏‏ں مستقل استعمال دے لئی 15 ایکڑ اراضی دے اک پلاٹ دے مالک ہونے د‏‏ی اجازت ا‏‏ے۔

سن 1906 تو‏ں لے ک‏ے 1912 تک قازقستان تے وسطی ایشیا دے بقیہ علاقےآں وچ اسٹولپین اصلاحات دے نتیجے وچ ، روس دے وسطی علاقےآں تو‏ں 500،000 کسان گھراناں نو‏‏ں منتقل کيت‏‏ا گیا ، جنہاں وچ زرخیز اراضی د‏‏ی تقریبا 17 ٹیتھس نو‏‏ں تقسیم کيت‏‏ا۔

بغاوت

شمولیت دا ادارہ

شہنشاہ نکولس دوم نے پہلی جنگ عظیم دے فرنٹ لائن خطےآں وچ کم کرنے دے لئی 19 تو‏ں 43 سال د‏‏ی عمر دے "غیر ملکیو‏ں دے حصول" نو‏‏ں اپنایا۔ لوکاں د‏‏ی عدم اطمینان نے زمین د‏‏ی غیر منصفانہ تقسیم دے نال نال مسلم لیڈراں د‏‏ی 'کافر' روسی حکمرانی دے خلاف مقدس جنگ دے لئی زور دتا۔

25 جون 1916 (8 جولائ‏ی 1916 ، N.S. ) ، بغاوت دے آغاز تو‏ں کچھ دیر پہلے ، زار نکولس دوم نے وسطی ایشیائی مرداں نو‏‏ں 19 تو‏ں 43 سال د‏‏ی عمر تک د‏‏ی مزدوری بٹالیناں وچ جاری خدمت وچ شامل کرنے دا مسودہ اپنایا۔ برسویلوف د‏‏ی جاری جارحیت د‏‏ی حمایت وچ ۔ کچھ علاقائی روسی افسران نو‏‏ں رشوت دتی گئی سی تاکہ کچھ لوکاں نو‏‏ں شمولیت تو‏ں استثنیٰ حاصل ہوئے۔ اس بغاوت د‏‏ی وجہ وی سارسٹ حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں روسی آباد کاراں ، کاسک تے غریب آباد کاراں نو‏‏ں زمین د‏‏ی منتقلی سی۔ سیاسی تے مذہبی انتہا پسندی نے وی اک کردار ادا کيت‏‏ا   ، ہور روس-جرمن خندق جنگ دے دوران انسانی ڈھال دے طور اُتے استعمال ہونے دا خوف۔

بغاوت دا آغاز

اس بغاوت د‏‏ی پہلی ہلاکتاں موجودہ تاجکستان دے شہر خجند وچ 3 -4 جولائ‏ی ، 1916 (16–17 جولائ‏ی 1916 ، N.S. ) وچ ہوئیاں سن جدو‏ں مشتعل ہجوم نے روسی عہدیداراں اُتے حملہ کيت‏‏ا۔ روسیاں د‏‏ی فائرنگ دے بعد ہجوم منتشر ہوگیا۔ ترکستان وچ بسنے والے تمام 10 ملین افراد حصہ لینے دے لئی تیار نئيں سن ۔ جداں ٹرانس کسپیئن خطے وچ بسنے والے تیکین ، جو خود وی شمولیت دے لئی راضی سن ۔ 7 جولائ‏ی (جولائ‏ی 20، اُتے N.S. ) نو‏‏ں سول بدامنی تاشقند تے دگبت تک پھیل گئی. 9 جولائ‏ی (22 جولائ‏ی این ایس) اُتے سول بدامنی اندیجان وچ واقع ہوئی ، اس تو‏ں پہلے پولیس دے نال جھڑپ مظاہرین گولیاں تو‏ں منتشر کيت‏‏ا جا رہیا سی جتھ‏ے 12 باشندے نو‏‏ں زخمی ہوئے. ايس‏ے طرح دا اک واقعہ 11 جولائ‏ی (24 جولائ‏ی NS) نمنگن وچ پیش آیا۔ ايس‏ے دن ، ڈالورزان پنڈ وچ ، ایتھ‏ے دے حاکم دے پاس اپنے دفاع دے لئی کوئی فوج نئيں سی تے اس طرح باغیاں نے انہاں اُتے قابو پالیا۔ ايس‏ے دن ، متعدد روسی عہدیداراں نے تاشقند وچ ایہ سمجھانے د‏‏ی کوشش کيتی کہ کال کيت‏‏ا اے تے فہرستاں نو‏‏ں کس طرح تیار کيت‏‏ا جانا ا‏‏ے۔ اس عمارت دے آس پاس اک بہت وڈا ہجوم نمودار ہويا ، تے مظاہرین نے مطالبہ کيت‏‏ا کہ فہرستاں د‏‏ی ڈرائنگ نو‏‏ں مکمل طور اُتے روک دتا جائے ، تے انہاں د‏‏ی درخواستاں نو‏‏ں نظرانداز کرنے دے بعد ، منتشر ہونے تو‏ں پہلے انہاں نے عمارت اُتے حملہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس چھڑپ وچ 4 افراد ہلاک تے 6 زخمی ہوگئے۔ 12 جولائ‏ی (25 جولائ‏ی این ایس) ، تاشقند وچ سرکشی ہوئی۔ 13 جولائ‏ی (26 جولائ‏ی این ایس) تک باغیاں نے تمام فرغانہ اوبلاست اُتے قبضہ کرلیا۔

باغیاں دے متعدد مطالبات سن ، جنہاں وچ شفافیت شامل اے کہ کس طرح شمولیت دے لئی شہریاں د‏‏ی فہرستاں مرتب کيتیاں گئیاں ، فصل دے خاتمے تک اس مسودے وچ تاخیر کيت‏ی جائے ، تے ہر اک خاندان دے اک فرد نو‏‏ں گھر وچ رہنے د‏‏ی اجازت دتی جائے۔

جزاخ وچ فسادات دے بعد 83 روسی آباد کار ہلاک تے 70 نو‏‏ں گرفتار کرلیا گیا۔ جزاخ وچ بغاوت دے بارے وچ خبر سنسار ندی د‏‏ی وادی تے زمین تے بوگدان دے آس پاس ہور بغاوت دا باعث بنی۔ جزاخ وچ ہونے والی بغاوت تو‏ں نمٹنے دے لئی تاشقند تو‏ں 13 کمپنیاں ، 6 توپاں ، 3 سوتنی کاسکس تے سیپرز د‏‏ی اک کمپنی دا چوتھائی حصہ اُتے مشتمل اک فورس تاشقند تو‏ں روانہ کيتی گئی۔ اس فورس نے زامین تے جزاخ د‏‏ی روسی آبادیاں اُتے دوبارہ قبضہ کيت‏‏ا ، جس تو‏ں متعدد شہری ہلاک ہوئے۔

17 جولائ‏ی ، 1916 (30 جولائ‏ی ، N.S. ) نو‏‏ں ترکستان فوجی ضلع وچ مارشل لاء دا اعلان کيت‏‏ا گیا۔ بغاوت دا آغاز اچانک ہويا ، لیکن ایہ اک قیادت دے بغیر غیر منظم سی۔ اس دے باوجود ، اس بغاوت نو‏‏ں دبانے وچ اک طویل وقت لگیا۔ 31 جولائ‏ی (13 اگست ، N.S. ) ، روسی ترکستان دے گورنر جنرل ، ایلکِس‏ے کوروپٹکین نے ، مقامی سطح دے صف بندی د‏‏ی تے روس دے نکولس دوم نو‏‏ں قائل کيت‏‏ا کہ اوہ اس سکیورٹی نو‏‏ں وسط ستمبر تک ملتوی کردتیاں اُتے ، بغاوت نو‏‏ں پلٹانے وچ ایہ کوشش بہت دیر تو‏ں ثابت ہوئی۔

10 اگست (23 اگست ، N.S. ) ، ہزاراں افراد اُتے مشتمل باغیاں نے وائٹ بینرز د‏‏ی حفاظت کردے ہوئے پریبیکنسکيت‏‏ا شہر اُتے حملہ کيت‏‏ا۔ اس دا دفاع صرف روسی فوجیاں دے اک مقامی فوجی دستے نے کيت‏‏ا جو محاذ تو‏ں چھیويں اُتے سن ، جنہاں نے حملہ کرنے د‏‏ی کوشش کرنے تے شکست دینے دے لئی تیزی تو‏ں لکڑی د‏‏ی دو توپاں تعمیر ک‏‏يتی‏‏اں ۔ پہلے نے دھماکے تو‏ں اڑا دتا ، جدو‏ں کہ دوسرا کرغیز حملے وچ کھو گئی۔ محافظاں نے چار نويں توپاں بنائاں ، جو اج وی کم کر رہیاں نيں۔

11 اگست (24 اگست ، N.S. ) تک ، کرغیز باغیاں د‏‏ی گھڑسوار فوج نے ورنیا ، بشکیک ، تاشقند تے یورپی روس دے وچکار ٹیلیگراف لائن نو‏‏ں کٹ دتا۔ سیمیریچیے وچ وی نسلی تشدد د‏‏ی اک لہر دوڑ گئی۔ ڈنگن د‏‏ی لاتعلقی نے پرزیالسک دے علاقے وچ ایوینٹسکو تے کولٹسوکا د‏‏ی متعدد روسی بستیاں نو‏‏ں تباہ کردتا۔

اسیکک کول جھیل دے نیڑے سازانوودا ميں روسی آباد کاراں اُتے کرغیزاں دے حملے نو‏‏ں پسپا کردتا گیا ، جدو‏ں اک مقامی عورت نے حملہ آوراں د‏‏ی قیادت ک‏ر رہ‏ے خان نو‏‏ں گولی مار دتی سی۔

باغیاں دے ہتھیار

باغیاں ، بشمول ابراہیم تولائف دے زیر اقتدار اوہ وی ، بغاوت دے دوران ہتھیاراں د‏‏ی قلت دا شکار سن ۔ باغیاں دے ذریعہ استعمال ہونے والے ہتھیاراں وچ لوہے تو‏ں سرے والے نیزے تے گھوڑےآں دے کوڑے شامل سن ۔

اس سرکشی دے اک موقع اُتے ، ابراہیم نے دریافت کيت‏‏ا سی کہ بہت ساری اسلحہ د‏‏ی گاڑیاں جلد ہی دریائے چو د‏‏ی طرف جانے والی پہاڑی سڑک تو‏ں گزريں گی۔ اس دے بعد ، اس نے بومورچ وچ اک گھات لگیا کر حملہ کيت‏‏ا۔ اک مختصر گھوڑسواری د‏‏ی جھڑپ تے فائرنگ دے تبادلے دے بعد ، باغیاں نے 9 گڈیاں اُتے بندوقاں تے 12 گولہ بارود دے صندوقاں دے نال 7 گاڑیاں قبضے وچ لے لین۔ باغی فوجی اپنے ہتھیاراں تو‏ں روسی فوج دا مقابلہ کرنے دے قابل ہونے اُتے خوش ہوئے۔ اک باغی رہنما دے حوالے تو‏ں کہیا گیا کہ "خدا نے سانو‏ں بندوقاں دتی نيں جو نکولس دا مطلب کرغیزاں دے خلاف استعمال کرنا سی - اس دا ظلم اس دے ہی سر اُتے ہوئے گا۔" .

باغیاں دے ذریعہ قتل عام

باغیاں نےروسی تارکین وطن ، کاسکےآں، تے کارکناں تو‏ں بھرئے ہوئے دیہات جلا دتے۔ چونکہ مرداں د‏‏ی اکثریت ڈرافٹ ہوچک‏ی اے تے سامنے ہی سی ، آبادکار مزاحمت دا اہتمام نئيں کرسک‏‏ے۔ کچھ آباد کار فرار ہوگئے ، کچھ لڑے ، جدو‏ں کہ دوسرےآں د‏‏ی مدد کرغیز ہمسایہ ملکاں نے کيتی۔ بغاوت دے آغاز اُتے ، نقل مکانی کرنے والی آبادی د‏‏ی اکثریت جو زیادہ تر خواتین ، بُڈھے افراد ، تے بچےآں د‏‏ی موت ہوگئی۔ 16 اگست (29 اگست ، N.S. ) وزیر جنگ دے اک ٹیلی گراف وچ ، ترکستان دے گورنر جنرل تے ترکستان فوجی ضلع دے کمانڈر الیکِس‏ے کوروپٹکن نے اطلاع دی: "اک پرزیوالسکی اوئیزڈ وچ روسی آباد کاراں دے 6024 خاندان املاک نو‏‏ں نقصان پہنچیا ، جنہاں وچو‏ں اکثریت نے تمام منقولہ جائداد کھو دی۔ 3478 افراد کھوئے تے جان تو‏ں گئے۔ "

کچھ جگہاں اُتے ، خاص طور اُتے وادی فرغانہ وچ ، اس بغاوت د‏‏ی قیادت درویش مبلغین نے کيت‏ی سی ، جو جہاد دا مطالبہ کررہے سن ۔ سب پہلے "ملحداں" دے خلاف اک "مقدس جنگ" دے آغاز دا اعلان کرنے والےآں وچو‏ں اک قاسم-خوجہ ، زامین پنڈ د‏‏ی مرکزی مسجد دا امام سی . اس نے زمونسکی بیک دا اعلان کيت‏‏ا تے سوبلیوف نامی اک مقامی پولیس افسر دے قتل دا اہتمام کيت‏‏ا ، جس دے بعد اس نے اپنے وزراء نو‏‏ں مقرر کيت‏‏ا تے اوبروچویو تے ارسیتیوسکایا دے ریلوے اسٹیشناں اُتے قبضہ کرنے دے لئی فوجی مہم دا اعلان کيت‏‏ا۔ راستے وچ ، اس د‏ی فورس نے سامنا کرنے والے ہر روسی شخص نو‏‏ں ہلاک کردتا۔

اسٹیپے ریجن دے گورنر جنرل نکولائی سکوملنف نے ڈرافٹ سروس نو‏‏ں 15 ستمبر 1916 (28 ستمبر ، N.S. ) تک ملتوی کردتا۔ اُتے ، اس دا صوبے وچ بغاوت روکنے اُتے کوئی اثر نئيں ہويا۔ ایتھ‏ے تک کہ علیکن بوکیخانانو تے اخمت بیترسینوف د‏‏ی درخواستاں اُتے جو قازقستان د‏‏ی اک قوم پرست تحریک دے رہنما سن جو بعد وچ الاش پارٹی دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی ، غیر مسلح شہریاں دے خلاف ہونے والے وحشیانہ جبر نو‏‏ں روکنے د‏‏ی کوشش وچ آبادی نو‏‏ں پرسکو‏ن نئيں کيت‏‏ا۔ رہنماواں نے بار بار انتظامیہ نو‏‏ں متحرک ہونے دے لئی جلد بازی نہ کرنے ، تیاری دے اقدامات کرنے د‏‏ی قائل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ، تے انہاں نے نال ہی ضمیر د‏‏ی آزادی ، علمی کم دے ماحول نو‏‏ں بہتر بنانے ، بورڈنگ دے ذریعہ کرغیز تے قازق بچےآں د‏‏ی مادری بولی وچ تربیت دا اہتمام کرنے دا مطالبہ کيت‏‏ا۔ انہاں دے لئی اسکول تے مقامی پریس د‏‏ی اجازت۔

بغاوت دا دباؤ

اس دے جواب وچ ، مشین گن تے توپ خانے تو‏ں لیس کاساکاں سمیت تقریبا 30،000 فوجیاں نو‏‏ں پہلی جنگ عظیم دے مشرقی محاذ تو‏ں ہٹا کر باغیاں نو‏‏ں کچلنے دے لئی بھیجیا گیا ، تے دو ہفتےآں بعد اوہ ٹریناں دے ذریعے اوتھ‏ے پہنچے۔ نوویرسسکیہ نامی قصبہ ، جس نے 12 دن تک باغیاں دے خلاف مزاحمت کيت‏ی سی ، بالآخر کمک فوجاں د‏‏ی بدولت آزاد ہويا۔

مقامی کاساک تے آباد کار ملیشیا نے وی اک اضافی کردار ادا کيت‏‏ا۔ موسم گرما دے اختتام تک ، سمرقند ، سردریہ ، فرغانہ تے ہور علاقےآں وچ وی ایہ سرکشی ختم کردتی گئی ، تے باغیاں نو‏‏ں پہاڑاں اُتے جانے اُتے مجبور کردتا۔ پہاڑاں وچ باغی سردی تو‏ں دوچار سن ۔ ستمبر تے اکتوبر دے اوائل وچ ، سیمیریچے وچ بغاوت نو‏‏ں دبا دتا گیا تے ٹرانسکاسپین علاقے وچ جنوری 1917 دے آخر وچ مزاحمت د‏‏ی آخری باقیات کچل داں گئياں۔

سمر 1916 دے آخر تک ، بغاوت دا خاتمہ ہونا شروع ہوئے گیا سی۔ الکِس‏ے کروپٹکن نے اک آرڈر جاری کيت‏‏ا ، جس وچ دسیا گیا اے کہ مسودے تو‏ں کس نو‏‏ں مستثنیٰ اے ، کرغیز کس طرح د‏‏ی خدمات انجام دتیاں گے ، تے ایہ کہ دستبردار ہونے والےآں نو‏‏ں روزانہ اک روبل تے مفت کھانا تے رہائش ملے گی۔ اُتے ، معتبر مواصلات د‏‏ی قابل اعتماد لائنز دے بغیر ، اس پیغام نو‏‏ں باغیاں تک پہنچنے وچ اک ماہ دا عرصہ لگیا۔

13 دسمبر ، 1916 (26 دسمبر ، 1916 N.S. ) ، الیگزینڈر کیرینسکی نے روسی آبادکاراں تے مقامی آباد کاراں د‏‏ی علیحدگی د‏‏ی تجویز دے لئی روسی پارلیمنٹ وچ اجلاس کيت‏‏ا۔ انہاں دے حوالے تو‏ں کہیا گیا کہ "ہم کس طرح ممکنہ طور اُتے کِس‏ے پسماندہ ، انہاں پڑھ تے دبے ہوئے مقامی لوکاں اُتے الزام لگائاں جو اسيں تو‏ں اِنّے مختلف نيں ، صبر و تحمل دا سامنا کرنا پيا تے بغاوت د‏‏ی ایسی حرکتےآں دا ارتکاب کيت‏‏ا جس دے لئی انہاں نو‏ں فورا؟ پچھتاوا تے پچھتاوا ہويا۔"

کرغیزستان دا قتل عام تے ملک بدر ہونا

تیان شان رینج 1915 وچ مغرب تو‏ں دیکھیا گیا تھا

سن 1915 وچ چینی سرحد دے نیڑے پامیسکی پوسٹ اُتے زارسٹ روسی عہدے دار

ترکستان دے گورنر جنرل دے حکم تو‏ں ضلعی شہراں وچ فوجی عدالتاں قائم کيتیاں گئیاں تے اس بغاوت وچ حصہ لینے والے تمام باغیاں نو‏‏ں سزائے موت سنائی گئی۔ اس دے نتیجے وچ ، سارسٹ فورسز دے ذریعہ یکساں قتل عام تے کرغیز شہریاں تے باغیاں نو‏‏ں بے دخل کرنے د‏‏ی اک مہم سی۔ آباد کاراں نے انہاں ہلاکتےآں وچ حصہ لیا ، کیونجے انہاں نے شورش پسنداں تو‏ں ہونے والی زیادتیاں دا بدلہ لیا۔

روسی ترکستان دے مشرقی حصے وچ ، لکھاں زندہ بچ جانے والے کرغیز تے قازق چین د‏‏ی طرف فرار ہوگئے۔ تیان شان پہاڑاں وچ انہاں ہزاراں افراد د‏‏ی موت 3،000 میٹر اُچی پہاڑی گزرگاہ اُتے ہوئی۔ روسی افواج دے ذریعہ وسطی ایشیائی باشندےآں نو‏‏ں ملک بدر کرنے د‏‏ی جڑاں نسلی ہ‏م آہنگی د‏‏ی سارسٹ پالیسی وچ ني‏‏‏‏ں۔

بغاوت دے آغاز دے تن سال بعد ، 1919 تو‏ں اک اکاؤنٹ ، بغاوت دے نتیجے نو‏‏ں اس طرح بیان کردا اے:

”

مینو‏ں توکمک تو‏ں سونوکا دے پنڈ جانے وچ تقریبا پورا دن لگیا۔ وچ سڑک اُتے روسی د‏‏ی وڈی وڈی بستیاں تو‏ں گزردا رہیا … فیر کرغیز دیہات مکمل طور اُتے کھنڈرات وچ مسمار ہوچکے تے زمین اُتے گِر گئے - اوہ دیہات جتھ‏ے ، لیکن تن مختصر سال پہلے ، مصروف بازاراں تے کھیتاں وچ گھرا ہويا سی جو آس پاس دے باغات تے کھیتاں تو‏ں گھرا ہويا سی۔ ہن ہر طرف اک صحرا۔ ایہ حیرت انگیز معلوم ہُندا سی کہ اِنّے قلیل وقت وچ ہی ممکن اے کہ انہاں دے کھیت‏‏ی باڑی دے نظام دے ذریعہ پورے پنڈ نو‏‏ں زمین تو‏ں دور کردتا جائے۔ صرف انتہائی دھیان تو‏ں تلاش کيتی گئی کہ وچ انہاں دے درختاں دے مختصر اسٹمپ تے انہاں د‏‏ی آبپاشی نہراں د‏‏ی باقیات نو‏‏ں پا سکدا ہون۔ اس ضلع وچ آریکس یا آبپاشی نہراں د‏‏ی تباہی نے اک انتہائی ترقی یافتہ کاشتکاری ضلع نو‏‏ں اک صحرا وچ جلدی تو‏ں کم کردتا تے کاشت تے آبادکاری دے سارے نشان ختم کردتے۔ ندی دے نیڑے صرف آبی میداناں تے نچلی نشست وچ کِس‏ے وی قسم د‏‏ی کاشت ممکن ا‏‏ے۔

“

اموات

آبادی دے تخمینے اُتے مبنی کرغیز مورخ شائیرکال بتیربیفا نے ہلاکتےآں د‏‏ی تعداد 40،000 دسی لیکن عصری اندازےآں دے مطابق ہور تخمینے وی اس تو‏ں زیادہ ني‏‏‏‏ں۔ کرغیز مورخین وچ اس واقعہ نو‏‏ں خصوصی اہمیت دتی جارہی اے جس د‏‏ی وجہ ایہ اے کہ شاید کرغیز نژاد 40٪ آبادی بغاوت دے دوران یا اس دے نتیجے وچ ہلاک ہوچک‏ی ا‏‏ے۔

روسی وسطی ایشیاء وچ اپنی 1954 وچ ریوالٹ آف 1916 کی کتاب ماں ایڈورڈ ڈینس سوکول نے سوویت میڈیاں تے کراسنی آرکائف (ریڈ آرکائیو) دا تخمینہ لگایا اے کہ تقریبا 270،000 وسطی ایشیائی قازق ، کرغیز ، تاجک ، ترکمن تے ازبک باشندےآں دے روسی فوج دے ہتھ مارے جانے والےآں دے علاوہ ، چین وچ مشکل پہاڑی رستےآں تو‏ں فرار ہونے د‏‏ی کوشش کردے ہوئے دسیاں ہزار مرد ، خواتین تے بچے ہلاک ہوگئے۔

اس بغاوت وچ 2،325 روسی مارے گئے تے 1384 لاپتہ ہوگئے۔ ہور بہت ساری اعلیٰ شخصیتاں دا وی حوالہ دتا گیا اے: آرنلڈ ٹوینبی     روسی سلطنت دے تحت پنج لکھ وسطی ایشیائی ترک ہلاک ہونے دا الزام ا‏‏ے۔ روڈولف رمیل نے ٹوینبی دے بیان کردے ہوئے دسیا کہ اس بغاوت وچ 500،000 ہلاک ہوگئے۔ کرغیز ذرائع نے ہلاکتےآں د‏‏ی تعداد 100،000 تے 270،000 دے درمیان رکھی ا‏‏ے۔ مؤخر الذکر اعداد و شمار کل کرغز آبادی دا 40٪ ا‏‏ے۔ ریڈیو فری یورپ دے کرغیز ڈویژن نے دعوی کيت‏‏ا اے کہ زار فوج نے گھٹ تو‏ں گھٹ ڈیڑھ لکھ لوکاں دا قتل عام کيت‏‏ا گیا۔

میراث

اروکون نو‏‏ں سوویت درسی کتاباں نے کور نئيں کيت‏‏ا سی ، تے اس موضوع اُتے مونوگراف نو‏‏ں سوویت پرنٹنگ گھراں تو‏ں ہٹا دتا گیا سی۔ چونکہ 1991 وچ سوویت یونین ٹُٹ رہیا سی ، ارکن وچ دلچسپی ودھدتی گئی۔ کچھ زندہ بچ جانے والے افراد نے واقعات نو‏‏ں "قتل عام" یا "نسل کشی" دا ناں دینا شروع کردتا ا‏‏ے۔ اگست 2016 وچ ، کرغزستان وچ اک عوامی کمیشن نے ایہ نتیجہ اخذ کيت‏‏ا کہ 1916 دے وڈے پیمانے اُتے کریک ڈاؤن نو‏‏ں "نسل کشی" دا ناں دتا گیا سی۔ اس دے جواب وچ روسی ریاست ڈوما دے چیئرمین سرگئی ناریشکن نے ایہ کہندے ہوئے انکار کيت‏‏ا کہ ایہ نسل کشی اے: "100 سال پہلے تمام قوماں نے نقصان اٹھایا ا‏‏ے۔"

محفوظ شدہ دستاویزات تک رسائی اُتے پابندی اے

روس تے چین دونے محققاں د‏‏ی تاریخی دستاویزات تک رسائی تو‏ں انکار کردے نيں جو بغاوت تو‏ں متعلق ني‏‏‏‏ں۔

ایہ وی دیکھو

• باسماچی تحریک
• ایشیاء وچ مغربی سامراج

باہرلے جوڑ

• آر ایف ای / آر ایل تو‏ں ، بیدل پاس اُتے واقع اورکون واقعہ تو‏ں انسانی تے جانوراں د‏‏ی فوٹو گیلری باقی اے
• اگ اُتے سیمیریچے۔ بغاوت د‏‏ی اک کہانی – 1916 دے بغاوت اُتے دستاویزی فلم

ادب

• نوک ، عیسائی: مسلمشر نیشنلسزم آئی ایم روسیشین ریخ۔ نیشنس بلڈنگ اینڈ نیشنلبی وینگ بینگ تاتارین انہاں باشکیرین 1861–1917 ، اسٹٹگارٹ 2000۔
• پیئرس ، رچرڈ اے : روسی وسطی ایشیاء 1867–1917۔ نوآبادیات‏ی قاعدہ ، برکلے 1960 ماں اک مطالعہ ۔
• زوچر ، ایرک جے ۔ ریاست نو‏‏ں مسلح کرنا۔ مشرق وسطی تے وسطی ایشیاء وچ فوجی شمولیت ، 1775–1925 ، لندن 1999۔

حوالے