ہند آریائی بولیاں
| ہند-آریائی | |
|---|---|
| انڈک | |
| جغرافیائی تقسیم: | جنوبی ایشیا |
| لسانی درجہ بندی: | ہند۔یورپی
|
| سابقہ اصل-زبان: | ویدک سنسکرت |
| ذیلی تقسیمات: |
|
| آیزو 639-2 / 5: | inc |
 ہند آریائی زباناں دی جغرافیائی تقسیم۔ (نقشے دے دائرہ کار توں باہر روایتی طور تے ہجرت کرن والیاں رومانی، ڈوماری تے لوماورین زباناں نیں) | |
ہند آریائی زباناں (انگریزی: Indo-Aryan languages)، ہند یورپی بولیاں دی ہند ایرانی شاخ دی اک ذیلی شاخ اے۔ ایہ اِنڈک دے نام توں وی معروف اے۔ SIL Institute دی 2005ء دی تحقیق دے مطابق ہند آریائی بولیاں وچ 209 بولیاں شامل نيں۔ ہندوستانی (ہندی تے اردو) سبھ توں وڈی بولی اے جیہدے 64 کروڑ بولن والے نيں۔ اس ٹبر وچ دوسرے نمبر اُتے آؤن والی بولی بنگالی اے جیہدے بولݨ والے 26 کروڑ نيں۔ پنجابی تیسرے نمبر اُتے آ، مراٹھی چوتھے نمبر اُتے آؤندی اے۔
اس خاندان وچ ایہ زباناں آؤندیاں نيں: سنسکرت، ہندی، اردو، بنگالی، کشمیری، سندھی، پنجابی، نیپالی، رومانی، آسامی، گجراتی، مراٹھی، وغیرہ۔
ہند آریائی دی خصوصیات
سودھوہند آریائی وچ ہند یورپی مصیت شدہ دم کشیدہ بندشی حروف ’گھ، بھ، دھ‘ ہُن تک برقرار نيں۔ اس نقطہ نظر توں ایہ اک ای بولی اے جیہدے وچ ایہ حروف ہُن تک محفوظ نيں۔
قدیم ہند آریائی تے خاص کر ٹکسالی سنسکرت وچ مرکب لفظاں دا ہجوم بہت ودھ گیا سی۔ ٹکسٹالی سنسکرت وچ تاں ایہ لفظاں وچ اِنّے بے ہنگام ہوگئے سن کہ اک مرکب لفظاں کدی کدی اک صفحہ جگہ لے لیندا سی۔
ایرانی دے مقابلے وچ ہند آریائی دی مندرجہ ذیل قابل ذکر خصوصیتاں نيں۔ (1) کوزی حروف صیح دا مظہر (2) آریائی ’ز‘ دی ’ج‘ وچ تبدیلی۔ ایہ ’ز‘ ایرانی وچ برقرار رہے۔ مثلن
| اوستا | عہد حاضر دی فارسی | ہند آریائی | معنی |
|---|---|---|---|
| ذات | زاد | جات | پیدا شدہ |
ہند آریا بولیاں ہند یورپی بولیاں دی ہند ایرانی بولیاں شاخ دی اک ذیلی شاخ نیں، جیہنوں انڈک ڈیلی شاخ وی کیہا جاندا ہے۔ ایہناں وچوں زیادہ تر بولیاں سنسکرت وچوں جمیاں نیں۔ ہند آریا وچّ پیش ہند یورپی بولی دے گھ، دھ تے بھ ورگے وئنجن(آوازاں) محفوظ نیں، جہیڑے ہور شاخاں وچّ تم ہو گئے نیں۔ ایس گروہ وچّ ایہ بولیاں آؤندیاں نیں: سنسکرت، ہندی، اردو، بنگالی، کشمیری، سندھی، پنجابی، نیپالی، رومانی، آسامی، گجراتی، مراٹھی وغیرہ۔
ہند آریائی بولی دا ارتقاء
سودھوہند آریائی زبان دے ارتقاء دے مختلف مراحل نيں۔
- قدیم آریائی
- قدیم ہند آریائی
- وسطی ہند آریائی
- عہد حاضر دی ہند آریائی زباناں
ہند آریائی دے ارتقاء دی پنج منزلاں نيں (1) ویدک منزل (2) زمانہ پانی منزل (3) زرمیہ منزل (4) دنیاوی منزل (5) ٹکسالی منزل
ویدک منزل
سودھوویدک منزل دی بولی ویداں وچ ملدی اے۔ ایہ عام لوکاں دی بولی نئيں سی بلکہ اک خاص جماعت (پُروہت) دی بولی سی۔ ویداں وچ ایداں دے بہت گھٹ لفظ ملدے نيں جنہاں توں عام لوکاں دی صوتی خصوصیتاں دا اندازہ لایا جا سکدا اے۔
زمانہ پانی منزل
سودھواس منزل وچ سنسکرت بولی ہندوستان دے عالماں دی مشترکہ بولی بن گئی۔
زرمیہ منزل
سودھواس منزل وچ خاص کر مہابھارت تصنف ہوئی۔ عام لوکاں دی بولی توں وی پراکرت دے الفاط کثیر تعداد وچ سنسکرت وچ شامل کیتے گئے۔
دنیاوی منزل
سودھواس منزل وچ سنسکرت بولی ہندوستان دی سرکاری بولی بن گئی تے ایہدا جماعت (پروہت ) توں مخصوص تعلق ٹُٹ گیا۔ سنسکرت دی صرف تے نحو سادہ ہوگئی تے ایہدا خزانہ الفاظ عام لوکاں دیاں بولیاں دی ممنونیت دی وجہ توں بہت ودھ گیا۔
ٹکسالی منزل
سودھواس منزل وچ سنسکرت دا عام لوکاں نال تعلق ٹُٹ گیا تے سنسکرت اک بناوٹی بولی بن گئی۔
وسطی ہند آریائی
سودھواس منزل وچ اشوک دے کتبے لکھے گئے سن۔ اس دور دیاں اہم بولیاں مگدھی، پالی، پراکرات تے اپ بھرنش نيں۔
مگدھی
سودھواس دور دی سبھ توں اہم بولی مگدھی کہلاؤندی سی، جیہدے وچ سنسکرت دی ’ر‘ دی جگہ ’ل‘ تے سنسکرت دے فاعلی لاحقے ’اح‘ دی جگہ ’اے‘ بولیا جاندا سی۔
پالی
سودھوپالی بولی وچ بدھ مت دیاں مقدس کتاباں قلمبند کيتیاں گئیاں۔ پالی دے معنی کتاب دی اصلی عبارت دے نيں تے مابعد ایہ لفظ کتاب دی اصل بولی لئی مستعمل ہون لگ گیا۔ ایہ بولی براست ٹکسالی سنسکرت مشتق نئيں کیوںکہ ایہدے وچ متعدد ایہجیاں تشکیلاں وی ملدی نيں جو ویدک ہند آریائی وچ وی پائیاں جاندیاں نيں۔ مثلن حالت دا لاحقہ ’ہ‘ ویدک وچ ’بھس‘ لیکن ٹکسالی سنسکرت وچ ’ائی س‘ اے۔
اردھ مگدھی
سودھواردھ مگدی جین مت دیاں مقدس کتاباں دی بولی سی۔ ایہدے وچ سنسرت دی ’ر‘ دی جگہ ’ل‘ تے سنسکرت دے فاعلی لاحقہ ’اح‘ دی جگہ ’اے‘ ہوگیا سی۔ مگدھی پراکرت دی طرح ’س‘ دی ’ش‘ نئيں ہوئی سی۔ لہذا ایہنوں نصف مگدھی کہندے نيں، کیونکہ مگدھی وچ ایہ تِناں تبدیلیاں ہوگئی سن۔
پراکرات
سودھوایہ عام لوکاں دیاں بولیاں سن۔ (1) شورشینی (2) مگدھی (3) مہاراشٹری
شورسینی
سودھوایہ دوآبہ گنگا تے جمنا تے پنجاب دے علاقےآں وچ بولی جاندی سی۔ ایہدے وچ سنسکرت دی ’ش‘ دی ’س ہوگئی سی۔ مثلن سنسکرت وچ ’دیش‘ (ملک) شورسینی وچ ’دیس‘۔ لیکن مگدھی وچ الٹی ’س‘ دی ش ہوگئی سی۔ مثلن سنسکرت ’سُندرَ‘ مگدھی وچ ’شُندرَ‘ (خوبصورت)
مہاراشٹری
سودھومہاراشٹری وچ لفظاں دے اندرونی حروف صیح تقریباً سب مفقود ہوئے گئے سن۔ مثلن صرف اک مہاراشٹری لفظ ’ام‘ سنسکرت دے ’مت‘ (سوچیا ہويا) ’ند‘ (بھریا ہويا) ’برت‘ (مردہ) ’مرگ‘ (ہرن) دی جگہ مستعل ہُندا اے۔
اپ بھرنش
سودھواپ بھرنش جیہدے معنی دور افتادہ دے نيں، ایہ پراکرت دا مابعد ارتقاء نيں۔ انہاں بولیاں دا آغاز چھیويں صدی عیسوی توں ہويا سی تے ایہی بولیاں عہد حاضر دی بولیاں دا پیش خیمہ نيں۔ انہاں بولیاں وچ دیسی بولیاں دے بے شمار لفظاں شامل ہوگئے تے صرف تے نحو سادہ ہوگئی۔ انہاں دی عام خصوصیات ایہ سی کہ انہاں وچ سنسکرت واحد فاعلی تے مفعولی حالت دا لاحقہ ’ح تے اَ‘ ہوگیا سی۔ مثلن
| سنسکرت | اپ بھرنش | معنی |
|---|---|---|
| پھلم | پھل | پھل |
| ویدہ | وید | وید |
| شاشترم | ستھ | شاستر |
عہد حاضر دیاں ہند آریائی بولیاں
سودھوعہد حاضر دی ہند آریائی بولیاں دا آغاز ستويں تے اٹھويں صدی عیسوی توں ہویا جد ستويں صدی عیسوی وچ بنگالی گیت چریا دی تصنیف ہوئی سی تے ايسے زمانے وچ پرانی ہندوی (اردو) دیاں لکھتاں وی نیپال وچ راہل سانکر انتیائن دی تحقیقات توں برآمد ہوئیاں۔ مراٹھی تے گجراتی زبان وچ سنسکرت دی اک صرف تے نحو لکھی گئی۔
عہد حاضر دیاں ہند آریائی بولیاں دی خصوصیات
سودھوعہد حاضر دی ہند آریائی دی نمایاں خصوصیت ایہدا تسلسل اے۔ ہنگری تے رومانی بولیاں دی طرحاں ہند آریائی وچ کدی عدم تسلسل نئيں ہويا۔ عمومن حروف علت تے اوہی حروف صیح جو قدیم زمانے وچ بولے جاندے سن ہُن وی بولے جاندے نيں۔ ايسے تسلسل دی وجہ توں عہد حاضر دیاں ہندی بولیاں دی حد بندی نہایت مشکل ہوگئی اے۔
گروہ بندی
سودھوجنوب تے مغرب تے دوآبہ گنگا جمنا دیاں بولیاں
سودھوایہناں وچ ہندوی (اردو تے ہندی)، راجستھانی، گجراتی تے مراٹھی شامل نيں۔ انہاں بولیاں دی عام خصوصیت ایہ اے کہ انہاں وچ قدیم ہند آریائی دے حروف صیح مفرد ہوگئے نيں تے انہاں حروف صیح توں پہلاں جو حروف علت سن اوہ لمبے ہوگئے نيں۔ مثلن سنسکرت وچ ’دنت‘ ہندوی ’دانت‘ گجرتی تے مراٹھی وچ ’وانت‘
ہندوی (اردو تے ہندی)
سودھوہندوی دیاں دو وڈی شاخاں نيں۔ اک مشرقی تے دوسری مغربی۔ انہاں دی وڈی خصوصیت ایہ اے کہ ایہدے وچ فاعلی حروف جار ’نے‘ لاحقہ توں بعد لا دتا جاندا اے۔ مشرقی ہندوی وچ ایہدی عدم موجودگی اے۔
راجستھانی
سودھوراجستھانی بولی گجراتی نال ملدی جلدی اے۔ ایہدی خصوصیت ایہ اے کہ ایہدا غیر فاعلی جمع دا لاحقہ ’آں‘ اے لیکن گجراتی وچ ’آ‘ اے تے راجستھانی وچ حالت عامل دے معنی وچ حروف جار ’نے‘ دی بجائے خاص لاحقہ ’ائی‘ لایا جاندا اے۔
گجراتی
سودھوگجراتی بولی دی نمایاں خصوصیت ایہ اے کہ ایہدے وچ قدیم ہند آریائی ’و‘ ہُن تک برقرار اے۔ ہور ہند آریائی بولیاں وچ ایہدی ’ب‘ ہوگئی اے مثلن ہندوی ’بنیا‘ لیکن گجراتی ’وان یو‘ (دکان دار)۔ لہذا گجراتی بولی دا مطالعہ قدیم ہند آریائی ’و‘ دی تحقیقات لئی لازمی اے کہ اس بولی دے ذریعہ پتا لگ سکدا اے کہ سنسکرت دے کیہڑے الفاظ وچ ’و‘ تے کیہڑے الفاظ وچ ’ب‘ بولی جاندی اے۔
مراٹھی
سودھومراٹھی دی نمایاں قابل ذکر خصوصیت ایہ اے کہ ایہدے وچ لفظ دا ماقبل آخر دا رکن لمبا ہووے تاں چھوٹا ہو جاندا اے۔ مثلن ’کُم رو‘ (لڑکا)، پرفیسر ٹرنر دی رائے وچ ایہ قدیم ہند یورپی لہجے دا اثر اے جو لفظ دے پہلے رکن اُتے پیندا اے۔
مشرقی ہند آریائی بولیاں
سودھوایہناں وچ بہاری، بنگالی، آسامی تے اڑیا بولیاں شامل نيں۔ انہاں بولیاں وچ قدیم ہند آریائی حروف علت ’ا‘ دی جگہ ’او‘ ہُندا اے تے مستقبل دا لاحقہ ’ب‘ توں بندا اے جو سنسکرت دے احتمال مجہور جزو فعل توں بنیا اے۔
بہاری
سودھوبہاری بولی دی خاص نوعیت ایہ اے کہ لفظ توں ماقبل آخر رکن توں بیشتر کوئی رکن لمبا ہووے تاں چھوٹا ہو جاندا اے۔ مثلن ’نَ اُ آ‘ (حجام)، ایتھے ’نا اُ آ‘ دا ’نِ اُ آ‘ ہوگیا اے۔
بنگالی
سودھوبنگالی دی خصوصیات ایہ اے کہ ایہدے وچ مگدھی پراکرات دی طرحاں سنسکرت دی ’س‘ دی ’ش‘ ہوگئی اے۔ مثلن سنسکرت دے ’سُندَرَ‘ دی بجائے ’شندر‘ بولا جاندا اے۔
اڑیا
سودھواڑیا بولی دی خاص نوعیت ایہ اے ایہدے وچ ہند آریائی دی ابتدائی ’س‘ دی ’خ‘ ہوگئی اے۔ مثلن ’خات‘ (ست) سنسکرت ’سپَتَ‘۔ ایہدی دوسری خصوصیت ایہدے وچ ہند آیائی دا ’اَ‘ ہُن تک برقرار رہنا اے۔ مثلن ’گَھر‘، بنگالی ’گھور‘ ہندوی ’گھر۔
شمال مغربی ہند آریائی بولیاں
سودھوایہناں وچ پنجابی، سندھی، ڈھاٹکی، پارکری تے لاسی شامل نيں تے انہاں دی خصوصیت ایہ اے انہاں بولیاں وچ پراکرت دے حروف صیح برقرار نيں۔ مثلن پراکرت ’ستَ‘، پنجابی تے سندھی وچ ’ست‘ (ست)
پنجابی
سودھوپنجابی دی خاص نوعیت ایہ اے کہ ایہدے وچ ہند آریائی مرکب حروف صیح دا ’ر‘ ہُن تک برقرار اے۔ مثلن پنجابی ’ترے‘ سنسکرت ’ترے‘ (تین)۔
سندھی
سودھوسندھی دی خصوصیت ایہ اے کہ ایہدے وچ اک قسم دے ڈبے ہوئے حروف صیح نيں، جنہاں دے تلفظ وچ حلق دی بالکل بندش ہوجاندی اے تے فیر یک دم ایہدے کھل جان نال اک کھوکھلی جئی آواز نکلدی اے، جداں اک سخت کاک نوں کھولن نال بوتل توں آواز نکلدی اے۔ سندھی ’ڈیوا‘ سنسکرت ’دیپک‘ (چراغ)۔ اس سندھی لفظ وچ ’د‘ دبیا ہويا حروف صیح اے۔
دردی گروہ
سودھودردی گروہ وچ کشمیری تے شینا بولیاں شامل نيں۔ صوتیات دے نکتہ نظر نال ایہ بولیاں حلے پراکرت دی منزل وچ ای نيں۔ انہاں وچ دوہرے حروف صیح تے اندرونی ’ی‘ حلے تک برقرار نيں۔
کشمیری بولی دی خصوصیت ایہدا پیچیدہ نظام تے حروف علت نیں۔ ایہدے وچ ایداں دے باریک حروف علت موجود نيں جنہاں دے وجود نوں صرف بولن والا ای محسوس کر سکدا اے تے سنن والے نوں سنائی نئيں دیندا۔ جے سنائی دیندے نيں تاں سخت کوشش تے توجہ توں بعد۔ اس توں علاوہ ایہ صورتی شکلاں ایہجیاں پرسرار نيں کہ انہاں نوں صوتی علامات وچ قلمبند کرنا تے انہاں دی حقیقت نوں سمجھنا اک ماہر صوتیات لئی وی مشکل اے۔ مثلن ’أاِسِ اس‘ (ہم سن)۔ ایہدے وچ تن حروف علت نيں تے تِناں نوں علامات وچ ظاہر کرنا مشکل اے۔ مثلن ’س‘ وچ ایہجا باریک زیر بولا جاندا اے جیہنوں عام طور اُتے بولن والا ای محسوس کر سکدا اے۔
چترالی زباناں
سودھوایہ چترال دے گرد نواح وچ بولی جاندیاں نيں۔ انہاں وچ کھوار کلاشا وغیرہ بولیاں شامل نيں، انہاں دی خصوصیت ایہ اے کہ انہاں وچ آریائی ’ز‘ جو قدیم ہند آریائی وچ ’ج‘ ہوگئی سی ہُن تک برقرار اے۔ مثلن ’زوست‘ (دوست)، اوستا وچ ’زوش‘، سنسکرت وچ ’جوش ٹر‘ خوش کرن والا۔
کھوار
سودھوکھوار دے خزانہ الفاظ ہور کافری زباناں توں مختلف نیں۔ مثلن
| کھوار | کلامتا | بش گلی | معنی |
|---|---|---|---|
| یشُ | گگ | گاؤ | گائے |
کلاشا
سودھوکلاشا وچ تذکیر تے تاثنیت زیادہ تر مفقود ہوچکی اے لیکن بے جان قِسم دی موجود اے۔
برصغیر توں باہر دیاں ہند آریائی بولیاں
سودھوبرصغیر پاک و ہند توں باہر دیاں ہند آریائی بولیاں وچ سنگھلی تے جپسی شامل نيں۔
سنگھلی
سودھوایہ جزیرہ لندا وچ بولی جاندی اے، ایہدی خصوصیت اے کہ ایہدے وچ دم کشیدہ حروف صیح تے حنکی حروف صیح بالکل مفقود ہوچکے نيں۔
جیپسی
سودھوجیپسی ہند آریائی بولیاں دا نہایت ای حیرت انگیز مثال اے۔ جپسی چودہویں صدی ہجری وچ یورپ دے مختلف ملکاں وچ جا پہنچے سن۔ ایہ لوک خانہ بدوش نيں۔
لپیاں
سودھوبرصغیر پاک و ہند وچ 800 ق م دے نیڑے لکھن دا رواج شروع ہويا۔ ابتدائی تحریراں دے جو نمونے ملدے نيں اوہ اشوک دے کتبات دے نمونے نيں۔ اشوک دے کتبات یا تاں خروشتی لپی وچ نيں، جو مشرقی افغانستان تے پنجاب وچ رائج سی یا براہمی لپی وچ نيں۔
خروشتی لپی اک قدیمی آرامی لپی توں اخذ کيتی گئی اے، جو 500 ق م وچ رائج سی تے ایہ سجّے توں کھبّے لکھی جاندی سی۔ براہمی لپی نوں آریاں نے خروشتی لپی وچ ترمیم کرکے مقای بولی تے اصوات وچ تے حروف وچ تبدیل کر ليا سی۔ براہمی لپی وچ 64 حروف دیاں شکلاں معین کيتیاں گئیاں تے ایہنوں کھبّے توں سجّے لکھن دا قاعدہ بنا لیا۔ 500 ق م وچ براہمی لپی مکمل ہوگئی سی۔ قواعد صرف تے نحو دے مشہور عالم پانینی، جیہدا زمانہ چوتھی صدی قبل مسیح منیا گیا اے۔ ایہدے زمانے وچ یا کچھ عرصے بعد براہمی لپی دیاں دو شاخاں ہوگئیاں۔ اک شمالی تے دوسری ناگری۔ ناگری شمالی لپی دی ترمیم شدہ شکل اے۔ جنوبی ہند دیاں مختلف لپیاں جنوبی براہمی توں اخذ کیتیاں گئیاں نيں۔[۱]
پانینی نے قواعد دے نال بولی نوں اک معیاری شکل دے دِتی۔ ایتھوں ویدک بولی دا سلسلہ ختم ہوکے سنسکرت دا شروع ہویا۔ بول چال دیاں بولیاں اس توں بعد وی اوہی رہیاں تے انہاں وچ کچھ نہ کچھ ترقی ہُندی رہی، لیکن پڑھے لکھے لوکاں دی بولی سنسکرت ای رہی۔[۲] سنسکرت دے معنی سنواری ہوئی بولی دے نيں تے ایہدے مدِمقابل عام بولیاں پراکرت یعنی خورد رو کہلاؤندیاں سن۔[۳] اس توں علاوہ ایتھے عربی لپی وی مروج اے جو زیادہ تر مسلمان استعمال کردے نيں۔