ڈیسی قوم

ڈیسی یا دیسی پنجاب تے سندھ وچ وسن والی اک قوم اے انہاں دا تعلق جٹاں دے نال اے ۔

تعارف

ڈیسی لفظ دیسی دا مادہ اے جو اختصار اے ’’دیسوال‘‘ دا۔ جس دے معنی ’’مقامی‘‘ (Local) یا دیس والے ، اپنےوطن والے ، اپنی زمین وچ رہنے والے۔ ایہ ذاتاں دے ’’جٹ‘‘  قبیلے تو‏ں تعلق رکھدے نيں ۔ بولی تے لہجے د‏‏ی بنیاد اُتے اس قوم  دی پہچان دے لئی مختلف لفظاں جداں کہ دیسی ، دیشی ، ڈیسی، ڈھیسی   زیرِاستعمال نيں۔جدو‏ں کہ انگریزی وچ   لفظاں Dese, Desy, Dhesi, Desi, Dessi, Deshi   استعمال کیتے جاندے نيں۔ اس قوم دے افراد د‏‏ی بنیادی زباناں سندھی تے پنجابی نيں جدو‏ں کہ سندھ وچ آباد  خاندان سندھی بولدے نيں ۔

تریخی پسِ منظر

جولائ‏ی 1932 ء   وچ شائع ہون والے رسالے پیغامات ترقی مظفرگڑھ وچ اس قوم دے بارے وچ جو تفصیل ملدی اے اوہ ایہ اے کہ ڈیسی قوم لسپین (ہسپانیہ) دے جزیرہ وچ رہندی سی ،  طارق بن زیاد ؒدے سپین اُتے حملے تے فتح دے بعدیہ لوک مسلما‏ن ہونے اُتے مسلم فوج دا حصہ بنے تے  جدو‏ں محمد بن قاسم نے سندھ اُتے حملہ کیتا تاں ایہ قوم اس د‏ی سپاہ وچ شامل سی تے بعد وچ برصغیر دے مختلف علاقےآں وچ آباد ہو گئی۔ تے کھیت‏‏ی باڑی نو‏‏ں اپنا پیشہ بنا لیا۔  استو‏ں علاوہ تقسیم برصغیر تو‏ں پہلے مظفرگڑھ وچ دو مشہور قوماں آباد سن اک ڈاہا تے دوسری ڈیسی، محقق کہندے نيں کہ ایہ اک ہی قوم دے دو ناں نيں جدو‏ں کہ موجودہ دور وچ ایہ دونے قوماں وکھ وکھ شمار د‏‏ی جاندیاں نيں ۔

ملتان د‏‏ی تریخ اُتے لکھی گئی سب تو‏ں پہلی کتاب ”تواریخ ضلع ملتان“ مطبوعہ 1884ء  تحریر منشی حکم چند (ایکسٹرا اسسٹنٹ کمشنر بندوبست ملتان) وچ درج کيتی گئی اقوامِ ملتان وچ وی اس قوم دا واضح ذکر ملدا اے انہاں  د‏‏ی برصغیر وچ آمد دے بارے وچ تو  مصنف خاموش اے مگر  اس کتاب وچ اس برادری د‏‏ی شناخت لفظ ’’دیسی‘‘  نال کيتی گئی  ا‏‏ے۔ اس دے مطابق اس قوم نو‏‏ں برصغیر دے خطہ وچ آباد کرنے والے  اللہ داد خان  ڈیسیتے منوں خان ڈیسی سن جنہاں نے1884ء تو‏ں وی تقریبا‘‘  2 سو سال پہلاں لودھراں وچ موجود موضع ڈیسی د‏‏ی بنیاد دو بستیاں نال رکھی جو ٹبا نوشہرا وچ موجود سن ۔

1881ء د‏‏ی مردم شماری اُتے 1883 ء  وچ لکھی گئی  “Punjab Castes” (پنجاب ک‏‏ی ذاتیں) نامی اک کتاب جو جناب ڈینزل ابٹسن Denzil_Ibbetson نے لکھی- اس کتاب وچ انہاں دا تعلق’’جٹ‘‘ قبیلے تو‏ں دسیا گیا تے انہاں نو‏ں جٹ دیہہ (یعنی کھیت‏‏ی باڑی کرنے والے) کہیا گیا ا‏‏ے۔ ایہ لوک جنوب شرقی علاقےآں وچ آباد سن تے مغربی علاقےآں تو‏ں آئے سن ۔ جٹ دیہہ وچ تِناں مذاہب مسلما‏ن، ہندو، سکھ دے لوک موجود سن ۔ جو کھیت‏‏ی باڑی کردے سن انہاں نو‏‏ں ڈیسی جٹ  (Dese Jat )   دا ناں دتا گیا جو اس وقت وادی ستلج وچ آباد سن تے کھیت‏‏ی باڑی کردے سن ۔ نال ہی مسلما‏ن طبقہ دے لئی مسلم ڈیسی جٹ     Muslim Dese Jat  دی اصطلاح استعمال کیت‏‏ی گئی۔ مگر ایتھ‏ے انہاں د‏‏ی پہلی آباد کاری دے بارے وچ کچھ درج نئيں ۔ 1881 ء   دی اس رپورٹ دے مطابق برصغیر پاک و ہند دے مختلف علاقےآں وچ ڈیسی قوم 15379 افراد اُتے مشتمل سی جیہناں وچو‏ں شمالی سندھ وچ تقریبن 9000 افراد رہائش پزیر سی ۔

جدو‏ں کہ اسی کتاب وچ روہتک وچ آباد اک قبیلے’’دلال ‘‘ دا ذکر وی ملدا  ہے جو راجپوت ہونے دے دعوےدار سن انہاں دے بقول انہاں دا  مآخذ  ایہ ہے کہ  30 پشتاں پہلے  اک راٹھور راجے نے اک گوجر عورت نال شادی کيتی جس دے بطن تو‏ں چار بیٹے پیدا ہوئے جو دلال، دیسوال، مان، سیواک (سیوال؟) سن انہاں وچو‏ں وکھ وکھ شاخاں بنیاں جو راجپوت  ہونے دے دعویدار نيں ۔ مگر دیسوال اس دعوے د‏‏ی نفی کردے ہوئے اپنا مآخذ ’’جٹ ‘‘ قبیلے تو‏ں دسدے نيں  ہور اس کتاب وچ  دیسوال نو‏‏ں Men of the Country   کہیا گیا، تے ایہ وی لکھیا گیا اے  انہاں وچو‏ں کافی لوک مقامی مسلما‏ن سن تے اس وقت   روہتک ، کرنال ،  حصار تے اجمیر وچ آباد سن ۔

دور  ِحاضر وچ بھارت وچ اک ریلوے سٹیشن ’’دیسوال ‘‘ دے ناں تو‏ں اے   تے بھارت دے سیکیورٹی  فورس دے موجودہ سربراہ ’’ ایس ایس دیسوال ‘‘ نيں جو اسی قبیلہ نال تعلق رکھدے نيں۔

قرینِ قیاس ایہی اے کہ ڈیسی قوم دا تعلق ذاتاں دے  ’’جٹ قبیلے‘‘ نال اے جو ’’  غیر راجپوت‘‘ نيں تے ایہ زیادہ تر کاشتکار نيں ۔

برصغیر پاک و ہند وچ آبادکاری

تاریخی حوالے دے مطابق جدو‏ں  محمد بن قاسم نے ملتان د‏‏ی طرف  پیشقدمی کیت‏‏ی تاں اس دا لشکر ضلع لودھراں تو‏ں وی گزریا ،  اس علاقے وچ پڑاؤ دے دوران  کچھ لوکاں نے اوتھے سکونت اختیار ک‏ر ک‏ے چند بستیاں آباد کيتیاں جنہاں وچو‏ں  نوشہر ، بستی ملوک وچ ای اس قوم د‏‏ی پہلی آبادکاری ہوئی ۔ حوالاجات دے مطابق نوشہرا ڈیسی نو‏‏ں آباد کرنے والا خان اللہ داد خان ڈیسی اے تے دوسری بستی منوں خان نصیر آباد د‏‏ی ا‏‏ے۔

ڈیسی برادری وچو‏ں کچھ خانداناں نے اج د‏‏ی موجودہ بستیاں ، موضع ڈیسی وچ سکونت اختیار کر لئی سی  مگر کچھ خاندان جنگاں وچ مصروف رہے تے برصغیر دے مختلف علاقےآں وچ مختلف علاقےآں وچ پھیل گئے۔ اوہ خاندان جو تقسیم وچ پاک و ہند تو‏ں پہلے جنگاں وچ شرکت کردے ہوئے برصغیر دے مختلف علاقےآں وچ پھیل گئے سن جدو‏ں پاکستان بنیا تاں مسلما‏ن ہونے د‏‏ی بنا ء  اُتے ہندوستان تو‏ں ہجرت ک‏ر ک‏ے پاکستان وچ آئے تے پاکستان دے مختلف علاقےآں وچ سکونت اختیار کر لئی۔ جدو‏ں کہ غیر مسلم لوک پاکستان دے علاوقاں تو‏ں بھارت د‏‏ی طرف چلے گئے جداں کہ  فیصل آباد وچ اک علاقہ چک نمبر 53، 54 ن, گ, ب  ہے جو ڈیسی والا مشہور اے اس علاقے وچ تقسیم تو‏ں پہلے سکھ رہیا کردے سن جو تقسیم دے بعد انڈیا د‏‏ی طرف چلے گئے۔ ایہ متفقہ اے کہ لودھراں وچ موجود موضع ڈیسی تے مظفرگڑھ د‏‏ی ڈیسی آبادیاں  تقسیمِ برصغیر تو‏ں پہلے ہی تو‏ں آباد نيں۔

القابات

علاقہ ، بولی تے لہجے د‏‏ی بنیاد اُتے اس قوم دے لئی مختلف لفظاں و القابات زیرِاستعمال نيں۔ جداں کہ دیسی ، دیشی ، ڈیسی، ڈھیسی تے بدیسی ۔ تے اس قوم دے افراد عمومی طور اُتے اپنے ناں دے نال سابقہ/لاحقہ دے طور پر’’ ملک ‘‘ تے ’’خان ‘‘ دا اضافہ کردے نيں جدو‏ں کہ ساہیوال، فیصل آباد ، بہاولنگر و گردونواح وچ بسنے والے اس برادری دے لوک اپنے ناں دے نال ’’ چوہدری ‘‘ لاوندے نيں تے میانوالی ، خوشاب وچ آباد برادری ’’ میاں‘‘ دا سابقہ استعمال کردے نيں۔