پنجاب دی تریخی تصویر

کدے روزی روٹی دی تلاش اتے بہتر جیون گزارن لئی یورپ اتے امریکہ دے ہنرمنداں نے وی پنجاب دا رخ کیتا سی ۔

ایہہ اک تریخی سچائی اے کہ 19ویں صدی دے شروعاتی چار دہاکیاں دوران پنجاب دی دھرتی اُتے قائم 'خالصہ راج' دی خوش حالی اتے امیری دے چرچے برطانیہ دے محلاں وچ وی ہندے سن ۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے پوترے کنور نونہال سنگھ دا ویاہ ستھارویں صدی دا بھارت دا سبھ توں مہنگا ویاہ سی اتے اس وچ مہمان انگریز افسراں دیاں اکھاں خالصہ راج دی عظیم شانو-شوکت اتے امیری ویکھ کے اڈیاں رہِ گئیاں سن ۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ بھارتی خطے دا اجیہا پہلا بادشاہ سی، جس کول نوکری کرن لئی فرانس، اٹلی، امریکہ اتے برطانیہ وغیرہ توں فوج اتے پربندھکی گن رکھن والے لوک پہنچ کردے سن ۔ ایہناں وچوں بہو گنتی اوہناں ہنرمند جنرلاں اتے سپاہیاں دی سی، جنہاں نے نیپولیئن بوناپارٹ دی اگوائی ہیٹھ انگریز فوجاں نال لوہا لیا سی پر 1815 وچ نیپولیئن دی ہار اتے اس فرینچ آگوُ دی حکمرانی دے انت توں بعد نیاسریاں دی طرحاں یورپ، وچکار ایشیا اتے بھارت دے خطیاں وچ اپنا مستقبل تلاش رہے سن ۔

مہاراجہ رنجیت سنگھ اتے نیپولیئن بوناپارٹ برطانوی سلطنت لئی دو بہت وڈے ہم عصر چیلنج سن ۔ جد مہاراجہ رنجیت سنگھ 19ویں صدی دے شروعاتی دہاکیاں وچ اپنی طاقت اتے سکھ راج دیاں سرحداں نوں پھیلاؤن وچ رجھا ہویا سی، اس ویلے برٹش حکومت بھارت وچ پیر پسارن دے نال-نال پوری طرحاں طاقت وچ آ چکے نیپولیئن نوں وی قابو کرن وچ لگی ہوئی سی ۔ اتہاس گواہ اے اس ویلے تک انگریزاں نے بھارت دے وڈے حصے اپر قبضہ کر لیا سی پر پنجاب اپر کوئی سدھا حملہ کرن دی ہمت اوہناں نے مہاراجے دے جیوادیاں نہیں کیتی ۔ بہت ڈونگھیاں کوٹنیتی چالاں چلن والی انگریز قوم اپنی ونڈی ہوئی طاقت نال سارے مخالفاں دے خلاف اکٹھی لڑائی شروع نہیں سی کرنا چاہندی ۔ نیپولیئن خلاف ساری طاقت لاؤن لئی انگریزاں نے 1809 وچ مہاراجے نال امرتسر وچ ستلج دریا تک دے دولے علاقیاں نال متعلق معاہدہ کر لئیا اتے اس پاسے توں نسچنت ہو گئے ۔ ایہہ اتہاس دا اک گجھا بھید اے کہ اس ویلے جیکر نیپولیئن اتے مہاراجہ رنجیت سنگھ دے ہتھ کسے نیتیبدھّ ڈھنگ نال آپس وچ مل جاندے تاں اج یورپ اتے ایشیا دا اتہاس کجھ ہور ہونا سی ۔ خیر ہویا اوہی جو انگریز چاہندے سن اتے 18 جون 1815 دی عالم مشہور واٹرلو (بیلجیئم) دی لڑائی نیپولیئن بوناپارٹ دے حکمران جیون دا انت سدھ ہوئی ۔ اس لڑائی وچوں بھجّ کے نیپولیئن پیرس پہنچیا پر اس نوں کوئی آسرا نہ ملیا ۔ اس دی آخری کوشش روچفوٹ، فرانس دی بندرگاہ توں امریکہ بھجن دی سی پر برٹش فوجی جہازاں نے ہر بندرگاہ تے قبضہ کر لیا ۔ جد نیپولیئن نوں ایہہ صاف پتہ لگ گیا کہ انگریز سپاہیاں نوں اس نوں زندہ جاں مردہ پھڑن دا حکم مل چکا اے تاں اس نے 'ایچ۔ایس۔ایم بیلروفن' ناں دے جنگی جہاز اپر انگریز نیوی دے کیپٹن فریڈرک میٹلینڈ دے اگے خود سپردگی کر دتی ۔ انگریز حکومت دی قید وچ ہی 1821 وچ اس ججھارو فرینچ آگوُ دی موت ہو گئی اتے انگریزی راج نوں ملی اک وڈی چیلنج دا سدا لئی انت ہو گیا ۔

مہاراجہ رنجیت سنگھ اک ڈونگھا نیتیوان حکمران سی ۔ سماں بیت رہا سی اتے وقت دے بدل رہے مجاز توں اوہ پوری طرحاں جانو سی ۔ دنیا دی طاقتور انگریز حکومت جنگی ہنر وچ نپن فوج لے کے سکھ راج دیاں بروہاں اُتے کھڑی سی ۔ بھاویں کہ سکھ فوجاں دی بہادری دا لوہا پورے بھارت اتے عرب وچ منیا جاندا سی پر فرنگی فوجاں کول ودھیا توپ خانا اتے بندوقاں نال لیس فوجی پلٹناں سن ۔ اس توں علاوہ ایہہ فوج کسے ہوئے فوجی حکمرانی دی وی پابند سی اتے سکھ فوجاں وچ اس پکھوں کمی سی ۔ انگریز بٹالیئناں جد پوری وردی وچ قدم نال قدم رلا کے اتے تلواراں نوں اک ہی سمت وچ سلڑائی کے ڈرمّ دی ردم اُتے مارچ کردیاں تاں تنظیم ، ضبط اتے آپسی تالمیل دا خوبصورت درش بن جاندا ۔ بھارتی اتے عربی فوجاں سدا اک بھیڑ دے روپ وچ ہی چلدیاں سن اتے صدیاں توں اوہناں دا ایہی ڈھنگ چلیا آ رہا سی ۔

کیہا جاندا اے کہ جد پہلی وار سکھ جرنیلاں نے قدم نال قدم ملا کے چلن والی انگریز فوج دی پریڈ ویکھی تاں اوہناں نے اس نوں مذاقیہ لہجے وچ لیا، پر جلدی ہی تنظیم دا ایہہ خوبصورت درش اوہناں دے اچیتن من تے اثر کرن لگا اتے اپنے فوجی ضابطے اتے تالمیل دی گھاٹ سکھ فوجی جرنیلاں اتے مہاراجے نوں رڑکی ۔ ودھیا توپ خانا اتے سکھئت توپچی پیدا کرن لئی اتے سکھ فوجاں نوں انگریز فوج دے پدھر دی سکھلائی اتے انوحکمرانی دین لئی اسے ہی پدھر دے ماہر استاد چاہیدے سن ۔ کوٹپالیسی کہندی سی کہ انگریز استاد لبھّ کے اوہناں نوں سکھ فوج دی سکھلائی لئی ذمیواری دین توں بہتر اے کہ اوہ یورپی ہنرمند چنے جان جنہاں کول فرنگی فوجاں دے خلاف لڑن دا وڈا تجربہ ہووے ۔ اس مقصد لئی نیپولیئن بوناپارٹ دی کھلر چکی فوج دے بھٹکدے ہوئے جرنیلاں اتے سپاہیاں توں بہتر کوئی دوسری چون نہیں سی ۔ سو مہاراجہ رنجیت سنگھ دے امیر سکھ راج نے جنگی اتے فوجی انوحکمرانی دے ماہر یورپی جنرلاں اتے سپاہیاں لئی نوکریاں دا راہ کھولھ دتا ۔ اس ویلے پچھم دی دھرتی توں پنجاب ول اپنا بہتر مستقبل تلاشن لئی سینکڑے فوجی اتے جرنیل اتھے پہنچے جنہاں وچوں کجھ کُ ناں خاص طور اُتے زکریوگ ہن ۔

الیگزینڈر گاڈنر (امریکہ)

گاڈنر دا جم 1785 وچ امریکہ دے وسکونسن صوبہ وچ سکاٹ ماں-پیؤ دے گھر ہویا ۔ 1812 وچ اس نے سدا لئی امریکہ دی دھرتی چھڈّ دتی اتے یورپ آ گیا ۔ اس نے رشیئن فوج وچ اپنیاں سنوجواناں دتیاں پر کتے وی ٹک کے نہ بیٹھ سکیا ۔ لگبھگ 13 سال ایہہ مدھ ایشیا وچ گھمدا رہا ۔ اس نے افغانستان وچ امیر حبیب اللہ خان کول وی نوکری کیتی ۔ زندگی دے بہت اچے-نیویں پڑاواں وچوں گزردا ہویا ایہہ 1831 نوں پنجاب پہنچیا اتے سکھ فوجاں وچ اک سپاہی وجوں شامل ہویا ۔ کوئی 100 کو غیرملکی سپاہیاں دی ٹکڑی وچ اس نے بااثر شخصیت نال وکھری پچھان بنا لئی اتے ترقی کردا ہویا کرنل دے پد تک پہنچ گیا ۔ بندوق اتے تلوار دی لڑائی وچ اس نوں مہارت حاصل سی اتے اس دی بہادری دے کئی کارنامے سکھ فوج وچ مشہور سن ۔ اس دے سریر اُتے جنگاں دوران بنے ڈونگھے زخماں دے 14 نشان سن ۔ اس نے سکھ راج دا پتن اپنیاں اکھاں نال ویکھیا اتے پہلی ایاگلو-سکھو لڑائی وی لڑی ۔ ایہہ کدے وی یورپ جاں امریکہ واپس نہیں گیا اتے 1877 وچ جموں وچ سدا لئی اکھاں میٹ گیا ۔

جین فرانسس ایلارڈ (فرانس)

ایلارڈ دا جم 1785 نوں سینٹ ٹروپج، فرانس وچ ہویا ۔ ایہہ اک سپاہی وجوں فرانسیسی فوج وچ بھرتی ہویا اتے ترقی کردا کیپٹن دی پدوی تک پہنچیا ۔ اس نے اٹلی، سپین اتے پورتگال آدی وچ نیپولیئن دی اگوائی ہیٹھ جنگی جوہر دکھائے ۔ واٹرلو دی لڑائی توں بعد اس نے وی ہزاراں ہور فوجیاں دی طرحاں مدھ-ایشیا دا رخ کیتا اتے پرشیا وچ مرزا عباس نوں سنوجواناں پیش کیتیاں ۔ اس نال کرنل دا پد دین دا وعدہ کیتا گیا پر اس نوں اس دی شخصیت اتے ہنر مطابق ڈھکواں ستکار نہ ملیا ۔ دراصل انگریز سرکار نیپولیئن دے بھٹک راے جنرلاں دی لگاتار سوہ رکھدی سی اتے اوہناں دے دوبارہ پیراں تے کھڑیھ ہون دے راہ وچ رکاوٹاں پاؤندی سی جویں 1821 وچ بٹش سرکار نے ایران نوں اک وڈا جنگی بھتا دین دا اعلان اس شرط تے کیتا سی کہ ایران اس دے بدلے فرانس دے سارے جنرلاں نوں نوکری توں وہلا کریگا ۔ ایلارڈ نے پرشیا وچ سکھ راج دی خوش حالی دے قصے سنے اتے چنگے جیون دی آس نال 1822 وچ جنرل وینترا دے نال پنجاب دا رخ کیتا ۔ مہاراجہ اس پدھر دے ہنرمنداں دی بھال وچ سی پر ایہناں نوں جانچ-پڑتال دے دور وچوں ضرور گزرنا پیا کیونکہ مہاراجہ ایہہ پتہ کر لینا چاہندا سی کہ ایہہ انگریزی جاسوس نہیں ہن ۔ خالصہ فوج دا حصہ بنن توں بعد اس نوں فوج دی یورپین پدھر دی سکھلائی لئی تعینات کیتا گیا ۔ ایہہ اچّ پدھری فوجی سوجھ-بوجھ اتے سیانپ دا مالک سی ۔ اس نے اپنی لیاقت نال مہاراجے نوں متاثر کیتا اتے جنرل دا پد حاصل کرکے گھوڑسوار دل دا کمانڈر تینات ہو گیا ۔ جنرل وینترا نال مل کے کجھ سالاں وچ ہی اس نے سکھ فوج نوں یورپیئن پدھتی دے فوجی ہنر دی سکھلائی دے کے انگریز فوجاں دے خلاف لڑن لئی تیار کر دتا ۔ فرانس دا وطن-پریم وی اس وچ سدا زندہ رہا ۔ ایہہ اپنی کمانڈ ہیٹھلے دلاں نوں فرانسیسی آرمی والے کمانڈ-حکماں نال سمبودھن کرکے خوشی محسوس کردا سی ۔ اس نے فوج-اے-خاص دا جھنڈا وی فرانسیسی جھنڈے دی دکھّ ورگا ہی تیار کروایا اتے اس دے وچکار 'واہگرو جی کی فتح' لکھایا سی ۔ مہاراجے نے 1824 توں بعد ستلج دی سرحد دی نگاہبانی اتے سرکھیا دی ذمہ واری وی اس نوں سواپ دتی ۔ یوروپیئن سیاسی مہماناں دی میزبانی کرن دی ذمہ واری وی اس کول ہی ہندی سی ۔ کیہا جاندا اے کہ ایلارڈ رشیا وچ چھپدی فرانسیسی بولی دی اک اخبار دیاں کاپیاں منگوا لیندا سی اتے اس وچ چھپیاں خبراں راہیں مہاراجے نوں رشیا اتے یوروپ دیاں سیاسی سرگرمیاں توں جانو کرواؤندا رہندا سی ۔ ایلارڈ اک متاثر کرن والی شخصیت دا مالک اتے بہت سبھئک سبھاء دا انسان سی ۔ اس دی شادی 1824 وچ چمبے دی شہزادی نال ہوئی ۔ 23 جنوری 1839 نوں پیشاور وچ دل دی بیماری کارن اس دی موت ہو گئی اتے اس دی آخری اچھا مطابق لاہور وچ اس دیاں آخری رسماں پوریاں کیتیاں گئیاں ۔ ایہہ شاید اس دی خوش قسمتی سی، ایہہ سکھ راج اتے خود دے ہتھیں سکھئت خالصہ فوجاں دی تباہی نوں اپنیاں اکھاں نال ویکھن توں پہلاں ہی جہان توں کوچ کر گیا ۔

بیپتستے وینترا (اٹلی)

وینترا دا ناں خالصہ فوج دے سرکڈھّ جرنیلاں وچ آؤندا اے ۔ ایہہ موڈینا، اٹلی وچ اطالوی یہودی پروار وچ جنمیا اتے چڑھدی عمر وچ ہی نیپولیئن دی فوج وچ بھرتی ہو گیا ۔ اس نے پیدل فوجاں دے کرنل پد تک ترقی کیتی ۔ نیپولیئن دی آخری ہار توں بعد ایہہ اپنے جدی گھر واپس چلا گیا پر جلدی ہی ایہہ نیپولیئن متعلق ہمدردی اتے انقلاب کاری وچاراں کرکے رہائشی علاقے دی پولیس دیاں نظراں وچ آ گیا، فلسروپ اس نوں اپنا دیش چھڈنا پیا ۔ ادھر-ادھر بھٹکن توں بعد ایہہ پرشیا پہنچیا اتے فوج وچ شامل ہون توں بعد چھیتی ہی کرنل رینک تک پہنچ گیا ۔ اتھے وینترا کجھ انگریز افسراں دی سازش دا شکار ہو کے نوکری توں ہتھ دھو بیٹھا اتے پھر اطالوی کیپٹن ایلارڈ دے نال ہی 1822 وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے دربار وچ حاضر ہویا ۔ اس نے نوشہرے دی لڑائی وچ جنگی ہنر دے جوہر دکھائے تے جلدی ہی اپنی اہلیت نوں سدھ کردا ہویا جنرل دے عہدے اُتے پہنچ گیا ۔ سبھ غیرملکی جرنیلاں وچوں وینترا نوں مہاراجے دے سبھ توں زیادہ یعقین پاتر ہون دا مان حاصل ہویا ۔ سکھ فوجاں نوں یورپیئن فوج دے جنگی ہنر سکھاؤن لئی اس دا بہت زیادہ یوگدان رہا ۔ اس دی پربندھکی اہلیت نوں دیکھ کے مہاراجے نے اس نوں لاہور دا گورنر بنایا ۔ وینترا وی اوہناں غیرملکی جنرلاں وچوں اک سی جو دل توں خالصہ راج دی سکھ-ساند منگدے سن اتے اس دے قائم رہن دی آخری آس تک ڈٹے راے ۔ مہاراجہ شیر سنگھ دی موت توں بعد وینترا وی ٹٹے دل نال 1843 نوں پنجاب نوں سدا لئی چھڈّ گیا اتے 1858 وچ پیرس وچ شترقی والا جیون بتیت کرکے سدا لئی اکھاں میٹ گیا