پاکستانی نظم
جتھے تک نظم دی ارتقاءکا تعلق اے تاں نظم دی ترقی دا دور 1857ءکے بعد شروع ہويا لیکن اس توں پہلے وی نظم سانوں ملدی اے۔ مثلا جعفر زٹلی تے اور شاہ حاتم وغیرہ دے ہاں موضوعاتی نظماں ملدی نيں۔ لیکن اسيں جس نظم دی گل کر رہے نيں اس دا صحیح معنےآں وچ نمائندہ شاعر نظیر اکبر آباد ی اے۔ نظیر دا دور غزل دا دور سی لیکن اُس نے نظم کہنے نوں ترجیح دتی تے عوام دا نمائندہ شاعر کہلیایا۔ اُس نے پہلی دفعہ نظم وچ روٹی کپڑ ا تے مکان دی گل کيتی تے عام شخص دے معاشی مسائل نوں شعر وچ جگہ دتی۔ اُنہاں دے بعد 57 تک کوئی قابل ذکر ناں نئيں لیکن 57 دے بعد انگریزی ادب دا اثر ساڈے ادب اُتے بہت زیادہ پيا تے اس طرح انجمن پنجاب دے زیر اثر موضوعاتی نظماں دا رواج پيا۔ آزاد تے حالی جداں لوک سامنے آئے نظم نوں سرسید تحریک نے ہور اگے ودھایا لیکن اس نظم دا دائرہ محدود سی۔ موضوعات لگے بندھے تے ہیئت اُتے وی کوئی توجہ نئيں دتی گئی سی۔ ہاں اس دور وچ ہیئت دے حوالے توں ا سماعیل میرٹھی تے عبدالحلیم شرر نے تجربات کیتے لیکن انھاں اِنّی زیادہ مقبولیت حاصل نئيں ہوسکی۔ اکبر الہ آبادی تے اسماعیل میرٹھی دے ہاں مقصدیت دا سلسلہ چلدا رہیا
لیکن علامہ اقبال نے نظم کہہ کے امکانات نوں وسیع تر کر دتا اُس نے ہیئت دا تاں کوئی تجربہ نئيں کيتا لیکن اُس نے نظم دی مدد توں انسان خدا تے کائنات دے وچکار رشتہ متعین کرنے دی کوشش کيتی تے اس طرح اس فلسفے توں نويں راہاں کھلاں انھاں غیر مادی تے مابعد الطبعیاندی سوالات اُٹھائے جس دی وجہ توں نظم وچ موضوع دے حوالے توں نويں رستےآں دا تعین ہويا۔ اس دے بعد رومانیت پسند اں دے ہاں نظم آئی جنہاں وچ اختر شیرانی، جوش ،حفیظ تے عظمت اللہ خان شامل نيں لیکن اوہ اقبال دی نظم نوں اگے نہ ودھیا سکے تے محدود تے عمومی سطح دی داخلیت تک نظم نوں انہاں لوکاں نے محدود کر دتا ۔
اس دے بعد نظم دا سفر ترقی پسند تحریک تک پہنچیا انہاں لوکاں دے ہاں وی ہیئت دے تجربے سانوں نظر نئيں آندے انہاں شعراءماں فیض، مجاز، ندیم، ساحر وغیرہ شامل سن ۔
اس دے بعد ساڈے سامنے حلقہ ارباب ذوق دی نظم آندی اے جنہاں وچ ن۔م راشد، میراجی شامل نيں انھاں نے شعوری کوشش دے نال آزاد نظم دے تجربات کیتے تے تہذیبی روایات انہاں فیض توں ہُندے ہوئے جدوں انہاں لوکاں تک آئی تاں ٹُٹ گئی تے انھاں نے اک جدید نظم دی ابتداءکی انہاں دونے شعراءکی نظم پڑھ کر احساس ہُندا اے کہ اسيں نظم دے نويں دور وچ داخل ہوئے رہے نيں ۔
پاکستانی نظم 47 دے بعد
سودھو47 دے بعد جو نظم سامنے آندی اے اس وچ تن وڈے رجحانات نيں۔ پہلا ترقی پسندی جس وچ رومان تے انقلاب دونے دا حوالہ موجود اے۔ دوسرا حلقہ ارباب ذوق دا داخلیت پسند رجحان جس وچ معاشرے دی داخلی سطح نوں دیکھیا گیا۔ جدوں کہ تیسرا رجحان جدید شعراءکا اے جو مشینی تے صنعتی زندگی کاپیدا کر دہ اے۔
رومانی او ر انقلابی قدراں دا رجحان
سودھواس رجحان نوں ترقی پسند تحریک توں وابستہ قرا ر دتا جاندا اے۔ ایہ تحریک اک مقصدی تحریک سی جس نے مقاصد اُتے زیادہ زور دتا۔ آزادی دے بعد جدوں عام آدمی دی زندگی وچ کوئی تبدیلی نئيں آئی تاں اوہ جس لائن اُتے چل رہے سن ايسے اُتے چلدے رہے۔ اُنہاں دا مقصد ایہ سی کہ معاشرہ جس بحران تے غربت و افلاس دا شکار اے اسنوں ختم ہونا چاہے ے۔ ايسے رجحان توں وابستہ شاعر مندرجہ ذیل نيں ۔ فیض احمد فیض
جوش ملیح آبادی
سودھوجوش دراصل رومانی شاعر سن لیکن رومانیت دے نال نال جوش دے ہاں جو معاشرتی ڈھانچے دے خلاف احتجاج دا عمل نظر آندا اے تے انقلاب دی جو للکار اے اوہ انھاں ایسا انقلابی فرد بناتے نيں کہ ترقی پسند شعراءانھاں اپنے صف وچ شامل کے دیندے نيں۔ یعنی اسيں کہہ سکدے نيں کہ جوش دے ہاں رومانی تے انقلابی دونے حوالے ملدے نيں:
اے دوست دل میں گردِ کدورت نہ چاہیے
اچھے تو کیا بروں سے بھی نفر ت نہ چاہیے
فیض احمد فیض
سودھواس رجحان دے حوالے توں فیض احمد فیض دا ناں بہت وڈا اے نويں شاعراں اُتے انہاں دے اثرات بہت زیادہ نيں۔ فیض ترقی پسند تحریک وچ اس لحاظ توں بہت اہم نيں کہ فیض نے صرف اوہ نئيں کيتا جو ترقی پسند چاہندے سن اُنہاں نے ترقی پسند تحریک دی مقصدیت تے اپنی انفرادیت نوں ملیا کے اک نواں جتھے آباد کيتا۔ اس طرح فیض نے محبت دی وی گل کيتی تے انقلاب دی وی گل کيتی۔ اُنہاں نے سارے استعارے عشقیہ لئی تے اسلوب اُتے وی زور دتا اس طرح انہاں دی نظم وچ رومان تے انقلاب نوں وکھ نئيں کيتا جا سکدا۔ اس حوالے توں انہاں دی اک نظم” دو عشق “ ملاحظہ ہو:
وہ لوگ بہت خوش قسمت تھے
جو عشق کو کام سمجھتے تھے
یا کام سے عاشقی کرتے تھے
ہم جیتے جی مصروف رہے
کچھ عشق کیا کچھ کا م کیا
عشق کام کے آڑے آتا رہا
اور کام سے عشق الجھتا رہا
پھر آخر تنگ آکر ہم نے
دونوں کو ادھورا چھوڑ دیا
احمد ندیم قاسمی
سودھواحمد ندیم قاسمی نے پابند ،معراءاور آزاد دی ہیئت وچ نظماں لکھياں۔ لیکن پابند نظم دی طرف انہاں دی توجہ زیادہ رہی انہاں دے ہاں وی انقلابی حوالہ کافی مضبوط اے۔ انہاں دی نظماں وچ سانوں پوری پاکستانی تریخ نظرآندی اے۔ انھاں نے اپنی نظم دی بنیاد انسانی عظمت اُتے رکھی ایويں انہاں دی نظم دا رابطہ اقبال توں جڑ جاندا اے۔ انھاں نے انسانی مسائل دا حل انسانی عظمت وچ تلاش کيتا۔ اقبال دی طرح انسان دے مقام دے تعین دے لئی اوہ خدا توں جڑا تے اُس وچ کدرے تصادم دی وی کیفیت پیدا ہوئی :
نہیں بے مدعا تخلیق انساں
سمجھ میں مدعا لیکن نہ آیا
خدا خالق سہی، مخلوق کے پاس
رسول آئے خدا اب تک نہ آیا
مصطفی زیدی
سودھومصطفیٰ زیدی باقاعدہ طور اُتے ترقی پسند تحریک توں وابستہ نئيں رہے لیکن انہاں دی نظماں وچ ترقی پسند عناصر ملدے نيں۔ اُنہاں نے محبت دیاں گلاں وی کيتیاں نيں لیکن اس دے نال نال سماج وچ پیدا ہونے والی بے اعتدالیاں دا وی شکاوہ کیہ اے۔ لیکن انہاں دے ہاں ایہ دونے کیفیات اک خاص مرکز پرجمع ہوئے جاندیاں نيں تے اوہ مرکز اے اُتے عمل انسان دا ذہنی خواب، اوہ اک غیر مادی انسان دی طرح معاشرے دے لئی کچھ خواب رکھدا اے لیکن جدوں اوہ پورے نئيں ہُندے تاں اوہ خود وی انتشار دا شکار ہوجاندا اے۔ تے ایہی ذات دی محرومی مصطفیٰ زیدی دی نظم دا مرکزی حوالہ اے۔ انہاں دی شاعری حلقہ اربابِ ذوق تے ترقی پسند تحریک دے سنگم اُتے تخلیق ہُندی ہوئی نظرآندی اے۔
تم نے کس پیار سے یہ بات ہمیں سمجھائی
کہ یہاں تو کوئی ظالم کوئی کمزور نہیں
مختلف نقطوں سے چلتے تو ہیں دنیا والے
کرہ ارض مگر گول ہے، چوکور نہیں
قتیل شفائی
سودھوقتیل شفائی کانام ترقی پسندتحریک دے حوالے توں سامنے آندا اے اُنہاں دی نظم وچ رومان تے انقلابی جدوجہد دونے دے حوالے اپنی جگہ موجود نيں۔ انہاں دی شاعری نوں پڑھ کر اندازہ ہُندا اے کہ انہاں دی شاعری کامحبوب مادیت پرستانہ روشنی دا شکار ہوئے کے رہ گیا اے۔ اس طرح اُس دی محبت دا دکھ اُس دی ذات توں ساری انسانیت دی طرف پھیل گیا اے۔
کیا یہی تجھ کو سکھایا ہے نظام زر نے
کہ محبت کا جنازہ سحر و شام اُٹھے
کیا یوں ہی پیا ر کی توقیر ہوا کرتی ہے
کہ مہکتی ہوئی ہرسانس کا نیلام اُٹھے
احمد فراز
سودھواحمد فراز دی نظم ہر حوالے توں غزل دے مقابلے وچ مضبوط اے۔ انہاں نے ہر ہیئت وچ نظم لکھی۔ رومانی حوالے توں انہاں دے ہاں خوبصورت نظماں ملدی نيں لیکن اس دے نال نال انقلابی روے ے وی اپنی جگہ اک خاص اہمیت رکھدے نيں۔ خاص کر پاکستان دے مختلف المے ے مثلا ً جو کچھ ضیاءکے دور وچ ہوار ٥٦ دا المیہ ہوئے یا ا٧ دا المیہ یاکراچی دے حالات ہاں سب دا ذکر انہاں دی نظم وچ ملدا اے۔
ہم اُس قبیلہ وحشی کے دیوتا ہیں کہ جو
پجاریوں کی عقیدت پہ پھول جاتے ہیں
اور ایک رات کے معبود صبح ہوتے ہی
وفاپرست صلیبوں پہ جھول جاتے ہیں
حلقہ اربابِ ذوق دا داخلیت پسند رجحان
سودھوترقی پسند شاعر نے زیادہ تر پابند نظم نوں اپنا تے اُنہاں دی نظر زیادہ تر معاشرے تے انسان دے خارجی مسائل ہی رہے لیکن اک خاص نظریے دے زیر اثر انہاں دی دے سانوں انتہا پسندی وی نظرآندی اے۔ اس دے برعکس حلقہ ارباب ذوق والےآں کاخیال سی کہ اظہار وچ انفرادی آزادی ہونی چاہے ے تے شاعر نوں کسی نظرے ے دا پابند نئيں رہنا چاہے ے اوہ جو کچھ محسوس کردا اے اُس نوں بیان کر دے اس دے علاوہ حلقے دے شاعر ءکا خیال سی کہ ادب وچ تازگی ہونی چاہے ے تے سانوں جدید یت نوں اپناناچاہے ے لہٰذا روایت اُتے انہاں دا حملہ ترقی پسنداں توں زیادہ شدید سی۔ اس طرح انہاں نے نظم وچ آزاد نظم نوں رواج دتا نويں لفظیات، نويں علامتاں تے استعاراں اُتے زور دتا۔ انہاں شعراءماں میراجی، قیوم نظر، یوسف ظفر، مختار صدیقی تے ضیا جالندھری وغیرہ شامل نيں لیکن سب توں زیادہ اہمیت انہاں شعراءماں میراجی تے ن۔ م راشد نوں حاصل اے۔ اردو نظم نوں جدیدیت دی طرف لیانے وچ انہاں دو اصحاب دا ہتھ بہت زیادہ اے۔ انہاں دے ہاں معلوم ہُندا اے کہ اقبال تے ترقی پسنداں تک روایت دا جو تسلسل سی اوہ ٹُٹ گیا اے۔ انہاں دا موضوع جدید معاشرے دا انسان اے۔
ن۔ م راشد
سودھون۔م راشد اک ایسا شاعر اے جو ساڈے سامنے اک جدید انسان دا تصور پیش کردا اے۔ اوہ انسان جس کاتعلق مغربی رہتل توں اے جو مغربی تعلیم دا پروردہ اے۔ جس دا رابطہ نہ مذہب توں اے تے نہ روایت توں نہ رہتل توں تے نہ اخلاقیات تاں۔ اُس نے اپنے سارے مرکز گم کر دتے ے نيں تے اس طرح ہويا وچ معلق اے۔ راشد دا ایہ انتشاری انسان توں پہلے روحانیت دی طرف سفر کردا اے فیر اوہ خواباں دی سرزمین دی طرف جاندا اے تے کدی عورت دے جسم دی طرف لیکن کدرے وی اُسنوں فرار حاصل نئيں اس لئی آخر وچ اوہ خودکشی دا سوچکيا اے۔ اس طرح اگے چل کے راشدمشرق دے لئی آواز تے ایتھے نوں دے انسان نوں عمل دی طرف متوجہ کردا اے۔ اوہ مغرب توں بغاوت کردا اے تے عجیب انداز وچ جداں ”اجنبی عور ت وچ اوہ کہندے نيں:
اُس کا چہر ہ اُس کے خدوخال یادآتے نہیں
اک برہنہ جسم اب تک یاد ہے
اجنبی عورت کا جسم
میرے ہونٹوں نے لیا تھا رات بھر
جس سے اربابِ وطن کی بے بسی کا انتقام
وہ برہنہ جسم اب تک یاد ہے
اگے چل کے اُس دا انسان آفاقی بن جاندا اے جس دے لئی سرحداں کوئی اہمیت نئيں رکھتاں اس طرح اوہ مشرق تے مغرب دے اتحاد دی گل کرنے لگدا اے۔ اس طرح راشد دی نظم باہر توں اندر دی طرف سفر کردی اے۔ معاشرے دی خارجیت توں فرد دی داخلیت دی طرف ۔
میراجی
سودھوشخصی حوالے توں میراجی اردو نظم دے بدنام ترین شاعر نيں بدقسمتی توں لوک انہاں دی شخصیت وچ الجھ کر رہ گئے تے انہاں دی شاعری دی طرف توجہ بوہت گھٹ رہی۔ لیکن پاکستانی نظم پران دے اثرات نوں نظر انداز نئيں کيتا جاسکدا اے۔ انہاں دے ہاں منفی دنیا دی سیاحت دے نال نال اندر دی دنیا دی طرف سفر تے زمین توں گہری وابستگی ملدی اے۔ انہاں دی نظم دی بنیاد داخلیت اُتے اے۔ میراجی دا بنیادی سوال انسان دے بارے وچ اے کہ انسان کيتا اے۔ اس جواب دے لئی اُس نے مختلف سفر کيتا تے جنس نوں اپنا موضوع بنایا۔ اس دے بعد اُس نے تصوف دا راستہ اختیار کيتا کیونجے اوہ عرفانِ نفس چاہندا سی۔ جتھے تک جنس دا تعلق اے تاں اُس دے ہاں جنسی تجربے نيں تاں نيں لیکن تلذذ دا کوئی شائبہ تک نئيں
ایک ہی پل کے لیے بیٹھ کے پھر اُٹھ بیٹھی
آنکھ سے صرف یہ دیکھا کہ نشستہ بت ہے
پھر بصارت کو نہ تھی تاب کہ وہ دیکھ سکے
کیسے تلوار چلی کیسے زمیں کا سینہ
ایک لمحے کے لیے چشمے کی مانند بنا
عبوری دور
سودھوان شعراءکا تعلق کسی تحریک توں نئيں اے اُنہاں شعراءنے کسی خاص فارمولے دے تحت نظم تخلیق نئيں کيتی۔ نہ ترقی پسنداں دی طرح موضوعات دا تے نہ حلقہ ارباب ِ ذوق دی طرح تجرباں دے قائل نئيں۔ انہاں شاعراں دی شاعری دی بنیاد جذبے تے تجربے اُتے اے۔
مجید امجد
سودھومجید امجد دی نظم دا بنیادی نکتہ فرد تے اس دی ذات تے اس دی محرومیاں نيں۔ انہاں دا فرد راشد دی طرح نفسیاتی الجھناں دا شکار اے۔ جو اپنے ماحول توں متنفر اے اس دی وڈی محرومی ایہ اے کہ اس جتھے دی عمر مختصر اے ۔
اگر میں خدا اس زمانے کا ہوتا
تو عنواں کچھ اور اس فسانے کا ہوتا
عجب لطف دنیا میں آنے کاہوتا
مگر ہائے ظالم زمانے کی رسمیں
ہے کڑواہٹیں جن کی امرت کی رس میں
نہیں میرے بس میں نہیں میرے بس میں
میری عمر بیتی چلی جا رہی ہے
دوگھڑیوں کی چھائوں چلی جا رہی ہے
اس دے علاوہ اوہ اپنی محرومیاں نوں فطرت دے نال شیر کردا اے۔ اوہ ماضی دا شاعر اے۔ اس حوالے توں انہاں دی نظم ”مقبرہ جہانگیر“ بہت اہم اے :
تم نے دیکھا نہیں آج بھی ان محلوں میں
قہقہے جشن مناتے ہوئے نادانوں کے
جب کسی ٹوٹتی محراب سے ٹکراتے ہیں
مرقد شاہ کے ایوان لرز جاتے ہیں
منیر نیازی
سودھومنیر نیازی دی نظم وچ جدید دور دے مسائل موجود نيں۔ جدوں کہ انہاں دی نظم تنہائی، خوف تے آسیب توں تشکیل پاندی اے۔ اوہ اندر دی تنہائی نوں باہر دی طرف منتقل کردے نيں تے باہر دی تنہائی نوں اندر دی طرف تے اندر دی تنہائی نوں فطرت توں وابستہ کردے نيں۔ انہاں دے ہاں رومانیت دے نال نال اک پراسرار قسم دی روحانی فضا وی ملدی اے۔ اُنہاں دی اک نظم”صحرا بہ صحرا “ وچ ایہ کیفیات ملدی نيں
چاروں طرف ہے خوب اندھیرا اور گھٹاگھنگور
وہ کہتی ہے کون میں کہتا ہوں میں
کھولو یہ بھاری دروازہ
مجھ کو اندر آنے دو
ڈاکٹروزیر آغا
سودھوڈاکٹر وزیر آغا دا شمار عبوری دور دے شعراءماں ہُندا اے جو برائے ناں شاعر نيں۔ تے حقیقت وچ کوئی کامیاب شاعر نئيں رہے۔ انہاں دی نظم وچ عرضیت نظرآندی اے خاص کر دیومالائی تے اساطیری حوالے انہاں دے ہاں زیادہ ملدے نيں۔ مٹی دی مہک تے فرد دا اندرونی تعلق فطرت دے خارج دے نال انہاں دے نظم دا اک خصوصی پہلو اے۔
جدیدیت کارجحان
سودھوجدید نظم کاآغاز 1960ءکے بعد ہويا انہاں شعراءکے ہاں مالطبیعاندی تصورات توں کٹ جانے دے بعد ایہ سولات باقی رہ گئے نيں کہ ایہ کائنات کيتا اے ؟ زندگی کيتا اے ؟ معاشرہ کيتا اے ؟ وچ کون ہاں؟ سب کاآپس وچ رابطہ کيتا اے۔ اس دے علاوہ انہاں شعراءکے ہاں سانوں روح دے تحفظ توں زیادہ جسم دے تحفظ دا حوالہ کافی مضبوط اے۔ او رنیا شاعر اپنی شاخت چاہندا اے۔ انہاں شعراءماں کچھ شعراءتشکیلاندی گروپ وچ شامل نيں جو درج ذیل نيں۔
لسانی تشکیلاتی گروپ
سودھواس گروپ دا تعلق لسانی تشکیلات توں اے۔ انہاں شعراءنے نويں لفظاں کورواج دینے دی کوشش کيتی لہٰذا بوہت سارے نامانوس لفظاں نظم دا حصہ بن گئے۔ انہاں شاعراں دے خیال وچ بنیادی اہمیت لفظ دی اے خیال لفظ دی وساطت توں اگے بڑھدا اے۔ انہاں وچ افتخار جالب، انیس ناگی، جیلانی کامران، سعادت سعید، عبد الرشید، فہیم جوزی تے تبسم کاشمیری شامل نيں
افتخار جالب
سودھوافتخار جالب دا خیال اے کہ اسيں لفظ دے حوالے توں کدوں تک اس محدود دائرے وچ بند رہن گے تے کدوں تک ایہ گرائمر والے اسيں اُتے حکومت کردے رہن گے۔ لہٰذا نواں لسانی نظام وضع کرنا چاہے ے۔ اس لئی انہاں دی شاعری نوں پڑھدے وقت ایہ احساس ہُندا اے کہ اسيں مختلف قسم دی شاعری پڑھ رہے نيں۔ انہاں دے ہاں تنہائی، بے سمتی تے انتشار دے تصورات کثرت توں موجود نيں۔ انہاں دی نظم ”تنہائی دا چہرہ“ وچ ایہ ساری کیفیات موجود نيں۔
انیس ناگی
سودھوانیس ناگی نے تنقید وچ وی کم کيتا اورنظماں وی لکھياں انہاں دے ہاں مکروہ، ممنوع تے نامانوس لفظاں بکثرت نظر ا تے نيں۔ انہاں دی نظم وچ انتشار، بے سمتی تے ابہام توں اُتے تصورات موجود نيں۔ انیس دی نظم دا کافرد بے سمتی دا شکار اے۔ اس طرح لسانی تشکیلات توں وابستہ دوسرے شعراءماں سلیم الرحمن، زاہد ڈار وغیرہ شامل نيں۔
نويں نظم تے نويں موضوعات دے شاعر
سودھوجیلانی کامران
سودھوجیلانی کامران اک نقاد تے نظم نگار نيں۔ انہاں دے ہاں ملک دی محبت دے نال نال اسلامی رہتل دی بازیافت وی ملدی اے۔ انہاں نے روحانی قدراں دے مٹنے دا ماتم شدت توں کيتا اے۔ انہاں دی اک نظم ”نقش کفِ پا“ دے کردار عیش وعشرت وچ ڈُبے ہوئے نيں تے موت توں دور بھجدے نيں۔ اوہ جسم نوں تسخیر کرنا چاہندے نيں تے روح توں منحرف نيں۔ اُنہاں دے خیال وچ ہماریا نواں شاعر جسم دے بچائو دے لئی فطرت دی پرستش کردے نيں ۔”بے ثبات دنیا “ وچ وی ایہی کیفیات نظرآندیاں نيں۔
بے ثبات کی دنیا موسموں میں اُتری ہے
پھول بن کے آئی ہے گلشننوں میں اتری ہے
تو اگر ہمیں ملتا عمر کی مسافت میں
ہم تیرے درختوں کے پھول بن گئے ہوتے
سعادت سعید
سودھوسعادت سعید دے شعری مجموعے کجلی بن (مطبوعہ سنگ میل لاہور 1988) وچ نويں لسانی تشکیلات دے معنوی تشکیلاندی پہلو نوں سامنے لیایا گیا اے۔ اس کتاب دا پیش لفظ معاصر شاعری دی نظری تشکیل توں متعلق اے۔ سعادت سعید نے فنون آشوب (مطبوعہ، مکتبہ عالیہ، لاہور 2002)کے ناں توں اک طویل نظم وی لکھی اے اس وچ شاعری، رقص، سنگ تراشی، مجسمہ سازی، موسیقی، مصوری دے عوامی سبھیاچار توں مغائرت دے پہلو سامنے لیائے گئے نيں۔ انہاں دا مجموعہ بانسری چپ اے (دستاویز مطبوعات، لاہور 2002)
عہد حاضر وچ انسان دے گم ہوئے جانے دی کتھا کہندا نظر آندا اے۔ سعادت سعید دی شاعری دا مجموعہ شناخت سرمایہ دارانہ سبھیاچار وچ انسان دے شے وچ منتقل ہونے دے المیاندی حوالےآں نوں سامنے لاندا اے ۔
یہ کجلی بن ہے اس آدم خاکی کی کٹیا بن نہیں سکتی
یہاں اعصاب پر چنگھاڑتے وحشی لپکتے ہیں
یہاں کھڈوں میں شریانوں کی فصلیں کچلی جاتی ہیں
یہاں پیڑوں کی شاخوں سے الجھتی، خون میں لتھڑی معمر گھاگ خرطومیں
وہ لمبے کان جن میں چیخ سننے کا کوئی روزن نہیں
وہ فربہ پیٹ جن کی دلدلوں میں ڈوبنے والے کبھی ابھرے نہیں
اختر حسین جعفری
سودھواختر حسین جعفری دی نظم رنگاں توں تشکیل پاندی اے۔ اس دی شاعری دا فرد اپنے تصورات وچ گم ہوئے چکيا اے۔ اس دی اکائی کدرے رہ گئی اے۔ ہن اوہ فرد خوف، تنہائی تے آسیب دے حصاراں وچ گھرا اپنی معنویت نوں تلاش کردا اے۔ اس تلاش دے لئی اُس نے دو طریقے اپنائے نيں اک فرد توں ہوئے کے تے دوسرا فطرت توں ہوئے کے جاندا اے۔ لہٰذا اوہ کدی اپنے آپ توں مکالمہ کردا اے تے کدی فطرت توں مکالمہ کردا اے۔ اُنہاں دی اک نظم ”اک خط آشنا ورثاں دے نام“ وچ ایہی کیفیت موجود اے،
میں اپنے چہرے سے منحرف ہوں
میں اپنے ورثوں سے دشت کش ہوں
ساقی فاروقی
سودھوساقی فاروقی زندگی دی معنویت تلاش کرنے دے لئی انساناں توں لے کے نباتات تک جاندا اے۔ انہاں دے خیال وچ زمین دا مرکز انسا ن اے لیکن دوسری چیزاں نوں وی نظرانداز نئيں کيتا جاسکدا۔ انہاں دی نظم وچ خوف تے انتشار دی کیفیت وی اے۔ دراصل اوہ ہر چیز دے باطن وچ اتر کر اس دی حقیقت تلاش کرنے دی سعی کردے نيں۔۔ انہاں دی نظم دا فرد کائنات تے دنیا دے بارے وچ نئيں پوچھدا بلکہ اپنے بارے وچ سوال کردا اے کہ وچ کيتاہاں؟ تے میرا رتبہ اس زمین اُتے کيتا اے۔ مثلاً
میں کون ہوں تو کون ہے سب لوگ ہیں بچھڑے ہوئے
دن زہر ہیں بے مہر ہیں سب شہر ہیں اجڑکے ہوئے
فہمیدہ ریاض
سودھوان دے ہاں ایہ سوچ غالب اے کہ فنکار نوں ہر حوالے توں آزاد ہونا چاہے ے۔ اس لئی اپنی نظماں وچ اوہ حقوق نساں دی تحریک دی لیڈر کدی نظرآندی اے تے کدی جنسی محبت کرنے والی بے باک لڑکيتی۔ دراصل جو اُس نے سوچیا اُس نوں بیان کر دتا۔ خصوصاً عورت دے حوالے توں جس طرح معاشرے وچ عورت دا جنسی استحصال ہُندا اے انہاں سب دا بیان اُس دے ہاں اے۔ اُسنوں کسی مشرقیت تے نظام توں کوئی سروکار نئيں۔ اوہ اس سسٹم نوں ختم کرکے اک نويں نظام دی گل کردی اے اُس پرانی کہانیاں فرسودہ نظرآندیاں نيں ”آڈن دے ناں “ اک نظم وچ ایہی کیفیات موجود نيں۔
یہ سچ ہے میرے فلسفی میرے شاعر
وہ وقت آگیا ہے کہ
بوڑھے فریبی معلم کا جبہ پکڑ کر
نئے لوگ کہہ دیں کتابیں بد ل دو
کتابیں جو صدیوں سے ہم کو پڑھاتے چلے آ رہے ہو
جلا دو کتابیں جو کہتی ہیں دنیا میں حق جیتتا ہے
کہ ہم جانتے ہیں کہ جھوٹ اور سچ میں ہمیشہ ہوئی جنگ
اور جھوٹ جیتتا ہے
کہ نفرت ہے امر ہے کہ طاقت ہے برحق
کہ سچ ہارتا ہے
مجموعی جائزہ
سودھو47 توں لےکے ہن تک پاکستانی نظم دے سارے رجحانات نوں اک ہی نقطہ اُتے سمیٹا جا سکدا اے۔ تے نکتہ اے پاکستانی معاشرہ۔ ایہ تمام رجحانات کسی نہ کسی طرح پاکستانی معاشرے دی پیدا کردہ رجحانات نيں۔ ساڈے سیاسی ،معاشرتی تے سماجی حالات نے انہاں رجحانات نوں پروان چڑھایا۔ اس طرح پاکستانی نظم دا مطالعہ کيتا جائے تاں سانوں اردو نظم وچ شکل بولی و بیان، موضوع تے مواد وغیرہ دی بہت ساریاں تبدیلیاں نظرآندیاں نيں۔ غزل دی نسبت نظم نے عالمی تحریکاں دے زیادہ اثرات قبول کیتے۔ پاکستانی نظم اہل وطن دی سیاسی، بیداری، سماجی شعور تے نظریاتی وابستگی دی عکاس رہی اے۔ تے ہن وی اسلوب تے موضوع دے حوالے توں نويں نويں مراحل طے کر رہی اے۔