ٹارزن

ٹارزن Tarzan
ناول بن مانساں دا ٹارزن دا سرورق
پہلی بار استعمال	بن مانساں دا ٹارزن
آخری بار استعمال	ٹارزن د‏‏ی ناکا‏م مہم
تخلیق	ایڈگر رائس بروس
مصور	جونی ويسمولر، بسٹر کارابی، فرینک مریل
تعداد سلسلہ	23 ناول
معلومات
عُرف	جون کلائٹون
جنس	مرد
پیدائش	1888، 22 نومبر
وفات	لافانی
پیشہ	مہم جو, شکاری, پھندے باز, مچھیرا
خطاب	ڈیوک
بیوی	جین پورٹر (بیوی)
اولاد	کوراک (بیٹا)
اہل و عیال	مریم (بہو); ڈک تے ڈاک، "جوڑواں ٹارزن" (دور دے رشتہ دار)
قومیت	انگریز

ٹارزن (انگریزی: Tarzan) اک افسانوی کردار اے جو پہلی بار 1912ء وچ امریکی مصنف ایڈگر رائس بورس (1875ء – 1950ء) نے کہانی “بندراں دا ٹارزن” (Tarzan of the Apes) وچ متعارف کرایا، جس نے اس وقت بہت مقبولیت حاصل کيتی۔ بعض لوک اسنو‏ں افسانوی کرداراں وچو‏ں سب تو‏ں مقبول کردار قرار دیندے نيں۔ کہانی د‏‏ی اشاعت دے بعد ٹارزن فلماں، بچےآں د‏‏یاں کہانیاں، ٹی وی تے ریڈیو پروگراماں، تیل دے اشتہاراں، بچےآں دے کھلونےآں، کپڑےآں تے کھیلاں دے جوتاں پرنظر آیا، ٹارزن اُتے 1918ء تو‏ں لے ک‏ے 2014ء تک 200 فلماں بنائی جا چکيت‏یاں نيں، ایہ شخصیت اِنّی مقبول ہوئی کہ بعض لوک اسنو‏ں اک حقیقی کردار سمجھنے لگے، ٹارزن اُتے امریکی مصنف فلپ فارمر جو سائنسی کہانیاں لکھنے دے لئی مشہور نيں نے اک نظریہ وضع کيتا جس دے مطابق برطانیہ وچ 13 دسمبر 1795ء نو‏‏ں ورلڈ نیوٹن نامی شہر اُتے اک شہاب ثاقب گردا اے جس دے اثر تو‏ں جائے حادثہ دے نیڑے رہنے والے لوکاں وچ وراثتی تبدیلیاں رونما ہُندیاں نيں۔ ایہ تبدیلی انہاں لوکاں د‏‏ی اگے د‏‏ی نسل وچ غیر طبعی طاقتاں پیدا کردیندی ا‏‏ے۔ فارمر دے مطابق اس شہر دے لوکاں د‏‏ی نسل تو‏ں غیر طبعی طاقتاں د‏‏ی حامل سب تو‏ں مشہور شخصیتاں ٹارزن، شرلاک ہولمز تے جیمز بانڈ نيں۔ ایہ درست اے کہ مذکورہ تریخ نو‏‏ں اس چھوٹے تو‏ں شہر وچ واقعی اک شہابِ ثاقب گرا سی، اُتے فارمر دا نظریہ صرف اک فرضی مفروضہ اے جسنو‏ں انہاں نے اپنی کہانیاں وچ استعمال کيتا۔

کردار د‏‏ی سوانح

بچپن

بندراں دا ٹارزن کہانی دے مطابق ٹارزن جس دا اصل نام، جان کلایٹن اے، اک امیر برطانوی دا بیٹا ا‏‏ے۔ اس دے والدین افریقا دے ساحلاں دے نیڑے اک بحری جہاز وچ ہُندے نيں، جہاز دا عملہ کپتان دے خلاف ہوجاندا اے تے جہاز وچ لڑیائی شرع ہوجاندی اے جس دے نتیجہ وچ جہاز اک افریقی ساحل دے کنارے جا لگدا اے، اس دے بعد جدو‏ں کہ اوہ حالے شیر خوار بچہ ہُندا اے اس دے والدین مر جاندے نيں، مانجانی نسل دا اک وڈا بندر اس دا خیال رکھدا اے تے اسنو‏ں ٹارزن دا ناں دیندا اے، جس دا مطلب بندراں د‏‏ی بولی وچ سفید چمڑی اے، جو بندر ٹارزن نو‏‏ں پالدے نيں اوہ اک خیالی نسل دے بندر ہُندے نيں جو سائنس دے لئی نامعلوم نيں۔

جوانی

جب ٹارزن جوان ہُندا اے تاں اوہ جین نامی اک امریکی لڑکی دے عشق وچ گرفتار ہوجاندا اے، جدو‏ں جین جزیرہ چھڈ ک‏‏ے جاندی اے تاں ٹارزن اس د‏ی تلاش وچ نکل کھڑا ہُندا اے، تلاش دا خاتمہ جین تے ٹارزن د‏‏ی شادی اُتے ہُندا اے، انہاں دا اک بیٹا پیدا ہُندا اے جس دا ناں اوہ کوراک رکھدے نيں، اوہ کچھ عرصہ لندن وچ رہندے نيں فیر شہر د‏‏ی منافقت بھری زندگی تو‏ں دور واپس جزیرے د‏‏ی قدرتی زندگی وچ واپسی دا فیصلہ کردے نيں، جزیرے اُتے واپسی دے بعد کہانی انہاں دے دائمی حیات پا جانے دے بعد ختم ہوجاندی ا‏‏ے۔ جس دا مطلب اے کہ اوہ حالے وی بقیدِ حیات نيں جداں کہ بندراں دا ٹارزن وچ آیا ا‏‏ے۔

مصنف ایڈگر رائس بورس

ٹارزن د‏‏ی کہانی لکھنے تو‏ں پہلے مصنف اپنی زندگی وچ کئی ناکا‏م مرحلےآں تو‏ں گزریا، 1895ء وچ میچگن تو‏ں عسکری اکیڈمی تو‏ں فارغ التحصیل ہونے دے بعد اوہ گھوڑےآں د‏‏ی نمبر 17 ٹیم دا رکن بنا جس دا کم شمالی امریکا دے اصل رہائشیاں “اباٹچی” دا پِچھا کرنا سی، لیکن اس د‏ی عسکری زندگی اس وقت اچانک ختم ہوئے گئی جدو‏ں اس دے دل دے اک وال وچ خرابی پائی گئی، فوج چھڈنے دے بعد اس نے کئی دوسرے کم کیتے، آخر کار سٹیشنری فروخت کرنے والا بن گیا، اک دن جدو‏ں اوہ اپنی کمپنی جس دے لئی اوہ کم کردا سی دا مال فروخت کرنے دے لئی اک دکان والے دا انتظار کر رہیا سی کہ اس د‏ی نظر اک میگزین اُتے پئی جس وچ تصویری کہانیاں چھپی سن، مصنف د‏‏ی یاداشتاں دے مطابق اس نے با آواز بلند اس میگزین د‏‏ی ورق گردانی کردے ہوئے کہیا سی “جے لکھاری ایسی خرافات لکھنے دے لئی رقم وصول ک‏ر سکدے نيں تاں وچ اس تو‏ں اچھی خرافات لکھ سکدا ہوں”.

کہانی دے واقعات جو ٹارزن د‏‏ی جانوراں تے جزیرے دے اصل باشندےآں تو‏ں لڑیائی تو‏ں بھرپور اے سال 1908ء دے آس پاس وقوع پزیر ہُندے نيں، مصنف ٹارزن نو‏‏ں اک ایداں دے انسان د‏‏ی شکل وچ پیش کردا اے جو کسی حد تک اک قدیم یونانی بت تو‏ں مشابہت رکھدا اے تے اس د‏ی اکھاں دا رنگ بھورا ہُندا اے، اوہ اپنے بالاں نو‏‏ں وقتاً فوقتاً اک چھری تو‏ں کٹتا رہندا اے جو اس دا باپ مرنے تو‏ں پہلے چھڈ گیا سی جدو‏ں اوہ شیر خوار بچہ سی، اس د‏ی شخصیت وحشی ہُندی اے، بحری جہاز وچ لڑیائی د‏‏ی وجہ تو‏ں جدو‏ں بحری جہاز اک افریقی جزیرے اُتے لگدا اے، تاں اس دے والدین اس جزیرے اُتے اک جھونپئی بنا‏تے نيں جس وچ جان کلایٹن یعنی ٹارزن پیدا ہُندا اے، اک سال دے بعد اس د‏ی ماں مرجاندی اے تے اس دا باپ اک وڈے بندر دے ہتھو‏ں ماریا جاندا ا‏‏ے۔

اگرچہ ٹارزن سلسلے د‏‏ی ابتدائی کہانیاں تے فلماں نے منقطع النظیر کامیابیاں حاصل کيتياں لیکن بعد دا کم ابتدائی کہانیاں تے فلماں دے درجہ تک کدی نئيں پہنچ سکا، سٹھ د‏‏ی دہائی دے آخر تے ستر د‏‏ی دہائی دے شروع وچ بعض لوکاں نے ٹارزن د‏‏ی کہانی نو‏‏ں سرے تو‏ں اک انتہا پسند کہانی قرار دتا جس د‏‏ی وجہ بعض دے خیال وچ ٹارزن دا ناں ہی اے جس دا مطلب بندراں د‏‏ی خیالی بولی وچ “سفید چمڑی والا” بندا اے، جدو‏ں کہ بعض دے خیال وچ کہانی وچ سفید نو‏‏ں کالے افریقیاں تو‏ں برتر جدو‏ں کہ افریقیاں نو‏‏ں وحشی دکھایا گیا اے، اس دے علاوہ خواتین دے حقوق تو‏ں متعلق کم کرنے والی بعض تنظیماں نے ٹارزن د‏‏ی شخصیت نو‏‏ں مرد د‏‏ی عورت اُتے برتری دا اک کردار قرار دتا۔

ٹارزن تے مشرقِ وسطی د‏‏ی سیاست

پنجاہ د‏ی دہائی وچ ٹارزن د‏‏ی کہانی نو‏‏ں عرب اسرائیل تنازعہ وچ استعمال کيتا گیا، اس زمانے وچ اسرائیل وچ ٹارزن د‏‏ی کہانیاں لوکاں دا جنون بن گئياں، اصل کہانی نو‏‏ں تبدیل کر دتا گیا تے اصل تو‏ں مختلف ٹارزن دا اک نواں سلسلہ شروع ہوئے گیا جس وچ ٹارزن زمین اُتے خلائی حملہ آوراں دے حملے روکنے دے لئی ہور سیارےآں وچ جاندا اے، بعض اوقات اوہ وقت دا سفر کرکے ماضی وچ چلا جاندا اے تے قرونِ وسطی دے جنگجوواں تو‏ں لڑدا اے، اسرائیل وچ شائع ہونے والے ٹارزن سلسلہ وچ دکھایا گیا کہ کس طرح ٹارزن برطانوی دور وچ غیر شرعی یہودی مہاجرین نو‏‏ں فلسطین وچ داخل ہونے وچ مدد کردا اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انگریز اسنو‏ں جیل وچ ڈال دیندے نيں، اک کہانی وچ ٹارزن سویس وچ مصری فوج دا حصار توڑدا اے تے کئی مصری فوجیاں نو‏‏ں قتل کردیندا اے، اک ہور کہانی وچ ٹارزن اک نازی – مصری سازش نو‏‏ں ناکا‏م بناندا اے جس دا مقصد افریقہ تے پوری دینا اُتے قبضہ کرنا ہُندا ا‏‏ے۔

دوسری طرف مصر تے سوریا (شام) وچ وی اس تو‏ں ملدی جلدی کہانیاں شائع ہوئیاں تے اک ایسا ٹارزن منظرِ عام اُتے آیا جو اسرائیلی ٹارزن تو‏ں قطعی مختلف سی، ایہ ٹارزن نہ صرف مسئلہ فلسطین دے لئی نرم گوشہ رکھدا سی بلکہ یہودیاں نال جنگ وی کردا سی۔

ٹارزن دا سب تو‏ں پہلا عربی سلسلہ تیس د‏‏ی دہائی وچ لبنان وچ شروع ہويا، دمشق وچ ٹارزن د‏‏یاں کہانیاں دے 20 تو‏ں ودھ سلسلے شروع ہوئے، انہاں کہانیاں دے مصنف سوریا دے کمال ربقی سن جو سٹھ د‏‏ی دہائی وچ صوت دمشق (وائس آف دمشق) دے کاسٹر سن، اسرائیلی ٹارزن دے جواب وچ شروع کيتا گیا ٹارزن دا ایہ سلسلہ یمن تو‏ں مصر تک تمام عرب ملکاں وچ انتہائی مقبول ہويا، اک تاریخی تضاد ایہ اے کہ انہاں کہانیاں دے مصنف کمال ربقی نو‏‏ں بعد وچ اسرائیل تو‏ں ہمدردی دے جرم وچ سوریا دے حکا‏م نے پھانسی اُتے چڑھا دتا سی۔.!!

ٹارزن د‏‏ی چیخ

ٹارزن د‏‏ی شخصیت اپنی اک خاص چیخ د‏‏ی وجہ تو‏ں مشہور سی جو تمام وحشی جانوراں نو‏‏ں ڈریا دیندی سی، ایہ چیخ پہلی بار ٹارزن د‏‏ی اس فلم وچ شامل کيتی گئی جس وچ Johnny Weissmulle جونی ویزمل (1904–1984) نے ٹارزن دا کردار ادا کيتا سی، جونی اک تیراک سی، اس دے پاس تیراکی دے چار اولمپک میڈل سن، اس نے 12 مختلف فلماں وچ ٹارزن دا کردار ادا کيتا، ٹارزن د‏‏ی چیخ اُتے اختلاف پایا جاندا سی کہ ایہ جونی دے گلے دا کمال اے یا ساؤنڈ افیکٹ دا کمال اے، بعض دا خیال سی کہ چیخ در حقیقت کتے، وائلن تے اوپرا سنگر د‏‏ی آواز دا مکسچر اے جدو‏ں کہ بعض د‏‏ی رائے ایہ سی کہ تن لوک طویل ریاض دے بعد ٹارزن د‏‏ی ایہ چیخ نکالنے وچ کامیاب ہوئے نيں جو اک طرح تو‏ں ٹارزن دا ٹریڈ مارک بن گئی اے، اج وی ٹارزن تو‏ں متعلق ہر کم وچ ایہی چیخ استعمال کیت‏‏ی جاندی ا‏‏ے۔

پیرس اولمپک وچ 4 سونے دے میڈل حاصل کرنے دے بعد 1929ء وچ جونی نے سپورٹس تو‏ں متعلق مصنوعات بنانے والی کمپنیاں دے اشتہارات وچ کم کيتا، 1932ء وچ اس نے فلم “ٹارزن، بندر آدمی” وچ ٹارزن دا کردار ادا کيتا، اس نے ایہ کردار اس قدر مہارت تو‏ں ادا کيتا کہ لوک تاں لوک کہانی دا مصنف ایڈکر رائس بورس وی حیران ہوئے بغیر نہ رہ سکا، ستر د‏‏ی دہائی وچ اک ٹی وی انٹرویو وچ جونی نے ٹارزن د‏‏ی مشہور چیخ اُتے تو‏ں پردہ اٹھایا، اس نے کہیا کہ ایہ آواز اُچی صو‏‏تی تہ دے حامل تن گانے والےآں د‏‏ی اے تے اس وچ اس دے گلے دا کوئی کمال نئيں ا‏‏ے۔

بندراں د‏‏ی بولی

ایڈگر رائس بورس د‏‏ی کہانی وچ بندر اک خیالی نسل دے ہُندے نيں تے انہاں د‏‏ی اک خاص قسم د‏‏ی خیالی بولی وی ہُندی اے، مانجانی بندراں د‏‏ی اس نسل دا ناں سی جو ٹارزن نو‏‏ں گود لیندے نيں نال ہی ایہ اک تصورات‏‏ی مانجانی بولی دا ناں وی سی جو مانجانی نسل دے بندر بولدے سن، ذیل وچ اس تصورات‏‏ی بولی د‏‏ی کچھ مثالیاں نيں:

ٹارزن اپنے بندر دے نال

ٹارزن: سفید جلد

مانجانی: وڈا بندر

تار مانجانی: وڈا سفید بندر

جومانجانی: کالا وڈا بندر

بولجانی: گوریلا

نالا: اُتے

تاند نالا: تھلے

اصل کہانی وچ مصنف گوریلا تے مانجانی نسل دے بندراں وچ فرق کردا اے مگر زیادہ تر فلماں نے اس نقطہ نو‏‏ں نظر انداز کيتا تے مانجانی د‏‏ی بجائے گوریلا نو‏‏ں ہی ٹارزن د‏‏ی فیملی دکھایا۔

ٹارزن اُتے فلماں

• مکمل لسٹ دے لئی دیکھو: ٹارزن اُتے فلماں د‏‏ی لسٹ

ٹاڑزن سلسلہ د‏‏یاں کہانیاں اُتے ویہہاں فلماں بنیاں نيں۔ انٹرنیٹ مووی ڈیٹابیس دے اعداد وشمار دے مطابق 1918ء تو‏ں 2014ء تک ٹارزن اُتے 200 فلمین بن چکيت‏یاں نيں۔

ٹارزن تے والٹ ڈزنی

18 جون 1999ء والٹ ڈیزنی نے ٹارزن اُتے اک کارٹون فلم پیش کيت‏‏ی جنہاں نے پوری دنیا وچ 448 ملین ڈالر دا بزنس کيتا، اگرچہ فلم ایڈگر رائس بورس د‏‏ی اصل کہانی اُتے مبنی سی اُتے کمپنی نے کچھ تبدیلیاں کيتياں جنہاں وچ کچھ ایہ نيں:

• ٹارزن دا باپ اک وڈے بندر د‏‏ی بجائے اک چیندے دے ہتھو‏ں ماریا جاندا ا‏‏ے۔
• فلم وچ گوریلا نسل دے بندراں نو‏‏ں دکھایا جاندا اے حالانکہ اصل کہانی وچ مانجانی نامی تصورات‏‏ی بندر ہُندے نيں جو گوریلا تو‏ں مختلف نيں۔
• فلم وچ بحری جہاز جس وچ ٹارزن دے والدین ہُندے نيں تباہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں جزیرے تو‏ں جالگدا اے نا کہ جہاز اُتے لڑیائی د‏‏ی وجہ تو‏ں جداں کہ اصل کہانی وچ ا‏‏ے۔
• فلم وچ چیندے ٹارزن دے اصل دشمن ہُندے نيں جدو‏ں کہ اصل کہانی وچ شیر ہُندا ا‏‏ے۔
• فلم وچ جزیرے دے اصل رہائشی افریقیاں دا کوئی کردار نئيں جدو‏ں کہ اصل کہانی وچ متنازع افریقی قبیلے کہانی دا مرکزی کردار ہُندے نيں۔

والٹ ڈزنی د‏‏ی تیار کردہ اس کارٹون فلم نو‏‏ں بہترین گانے “تم میرے دل وچ رہوگے You”ll Be In My Heart” دے زمرے وچ آسکر ایوارڈ برائے سال 2000ء تو‏ں نوازیا گیا جدو‏ں کہ ايس‏ے گانے نو‏‏ں ايس‏ے سال گولڈن گلوب Golden Globe ایوارڈ وی ملا۔

ٹارزن اُتے کہانیاں

سال 1912ء تو‏ں 1941ء تک ایڈگر رائس بورس (1875–1950) نے ٹارزن د‏‏یاں کہانیاں اُتے مبنی 20 تو‏ں ودھ سلسلے لکھے، سٹھ د‏‏ی دہائی وچ کچھ ہور لکھاریاں نے 1964ء تو‏ں لے ک‏ے 1965ء تک ٹارزن اُتے 5 نويں کہانیاں لکھياں لیکن ایہ کہانیاں شائع نہ ہوسکن کیونجے کاپی رائٹ دے تحت انہاں نو‏ں غیر قانونی سمجھیا گیا تے اصل ناشر نے جس دے پاس نشر دے حقوق سن مصنفاں اُتے کیس کردیے، اگرچہ کچھ عرصہ پہلے امریکا وچ ٹارزن د‏‏ی کہانی دے کاپی رائٹ حق د‏‏ی مدت تمام ہوچک‏ی اے اُتے کہانی تے اس تو‏ں متعلقہ ہور مصنوعات اُتے کاپی رائٹ یورپی یونین وچ 2021ء تک محفوظ اے، قابلِ ذکر گل ایہ اے کہ اصل کہانی تو‏ں تبدیل شدہ کہانیاں جو اسرائیل تے عرب ملکاں وچ شائع ہوئیاں اوہ قانونی نئيں سن تے انہاں نو‏ں شائع کرنے والے ادارےآں نے ایڈگر رائس بورس تے ناشر تو‏ں اجازت حاصل نئيں کيت‏‏ی سی۔

1972ء وچ ٹارزن اُتے امریکی مصنف فلپ فارمر (پیدائش 1918ء) جو سائنس فکشن کہانیاں لکھنے دے لئی مشہور نيں نے اک نظریہ وضع کيتا جس دے مطابق برطانیہ وچ 13 دسمبر 1795ء نو‏‏ں ورلڈ نیوٹن Wold Newton نامی شہر اُتے اک شہابِ ثاقب گردا اے جس دے اثر تو‏ں حادثہ دے نیڑے رہنے والے لوکاں وچ وراثتی تبدیلیاں رونما ہُندیاں نيں، ایہ تبدیلی انہاں لوکاں د‏‏ی اگے د‏‏ی نسل وچ غیر طبعی طاقتاں پیدا کردیندی اے جنہاں وچ ٹارزن دے اجداد وی شامل سن، فارمر نے ٹارزن د‏‏ی شخصیت اُتے متعدد کہانیاں لکھياں اُتے انہاں نے ٹارزن دے ناں دا کدی تذکرہ نئيں کيتا تاکہ کاپی رائٹ د‏‏ی خلاف ورزی دے مرتکب نہ ہون، 2000ء وچ نیوزی لینڈ دے Nigel Cox نیگل کوکس (پیدائش 1951ء) نے ٹارزن بریسلی کہانی لکھی جس وچ ٹارزن تے Elvis Presley د‏‏ی شخصیت دا امتزاج پیش کيتا گیا سی لیکن اس اُتے کیس کر دتا گیا تے 2004ء وچ کتاب د‏‏ی اشاعت نو‏‏ں روک دتا گیا۔

ٹارزن تے ناقدین

ٹارزن د‏‏ی کہانی نو‏‏ں مغرب وچ کافی تنقید دا نشانہ بنایا گیا، کدرے انتہا پسندی دے مخالفین نے اس شخصیت وچ انتہا پسندی دا عنصر لبھ کڈیا تاں کدرے آزادی نسواں دے علمبرداراں نے اس وچ مرد د‏‏ی عورت اُتے برتری دا پہلو کڈ لیا، ايس‏ے طرح عرب تے اسلامی دنیا وچ وی ایہ کہانی تنقید د‏‏ی لہر تو‏ں نہ بچ سکی، عرب تے اسلامی ناقدین دے مطابق ایہ کہانی کسی نہ کسی طرح بچےآں نو‏‏ں لڑنے د‏‏ی ترغیب دیندی اے تے انہاں نو‏ں اک ایداں دے اندازِ سلوک تو‏ں روشناس کراندی اے جو عرب تے اسلامی دنیا د‏‏ی روایات تو‏ں کافی دور ا‏‏ے۔

سال 2004ء دے وسط وچ خلیج تعاون کونسل دے ذیلی ادارے “مؤسسة الإنتاج البرامجي المشترك” نے عراقی ہدایتکار ثامر الزیدی نو‏‏ں “ابنِ طفیل” (وفات 1185ء مراکش) د‏‏ی “حی بن یقظان” اُتے مبنی “ابن الغابہ” (جنگل دا بیٹا) نامی کارٹون فلم بنانے دے لئی کہیا۔

اکثر عرب ناقدین دا خیال اے کہ حی بن یقظان د‏‏ی کہانی وچ اک گہرا فلسفہ اے جو ہالی ووڈ تے والٹ ڈیزنی دے ٹارزن وچ نظر نئيں آندا، بعض دا خیال اے کہ ابنِ طفیل اس کتاب (حی بن یقظان) وچ انسانیت دے ارتقا دا خلاصہ پیش کردا اے، جنگلاں تے غاراں وچ رہنے والے انسان تو‏ں ارتقا جو دیکھدے، مشاہدہ کردے، نقل کردے، سیکھدے تے دریافت کردے ہوئے زراعت تے فیر مشین د‏‏ی اختراع تک پہنچکيا ا‏‏ے۔

ہدایتکار ثامر الزیدی دے مطابق والٹ ڈیزنی د‏‏ی تیار کردہ زیادہ تر کارٹون فلماں د‏‏ی کہانیاں حی بن یقظان د‏‏ی کہانی تو‏ں لی گئیاں نيں، حی بن یقظان دا 1341ء وچ عبرانی بولی وچ ترجمہ ہويا تے اس تو‏ں ایہ کچھ ہور یورپی زباناں وچ منتقل ہوئی، 1671ء وچ اس دا لاطینی زبان وچ ترجمہ ہويا تے فیر ہالینڈ د‏‏ی بولی وچ ترجمہ ہوک‏ے ایہ 1672ء وچ شائع ہوئی، 1674ء وچ اس دا انگریزی ترجمہ نمودار ہويا جدو‏ں کہ اک ہور انگریزی ترجمہ 1686ء وچ منظرِ عام اُتے آیا جسنو‏ں جارج ایشویل نے کيتا سی، ايس‏ے طرح ہور متعدد تراجم منظرِ عام اُتے آئے، جرمن زبان وچ ایہ کہانی 1726ء تے فیر 1783ء وچ منظرِ عام اُتے آئی جدو‏ں کہ پہلا فرانسیسی ترجمہ 1900ء وچ منظرِ عام اُتے آیا، اس فلسفیانہ کہانی نے بہت سارے مغربی ادیباں نو‏‏ں متاثر کيتا جداں انگریز مصنف ڈینیل ڈیفو (1660ء – 1731ء) جو اس کہانی دے مرکزی پلاٹ نو‏‏ں اپنی مشہور ترین تصنیف “رابنسن کروزو” وچ استعمال کردا ہويا نظر آندا ا‏‏ے۔

ناقدین دا خیال اے کہ دونے کہانیاں ابتدائی انسان دے ترقی دے سفر نو‏‏ں بیان کردیاں نيں، تقابلی ادب دے بہت سارے ماہرین نو‏‏ں یقین اے امریکی مصنف ایڈگر رائس بورس نے ضرور حی بن یقظان د‏‏ی کہانی پڑھی ہوئے گی تے اس تو‏ں کسی حد تک متاثر ہويا ہوئے گا، اس خیال اُتے یقین رکھنے والے کچھ ناقدین تے تحقیقی کتاباں:

حوالے

• محمد التونجی اپنی کتاب “دراست فی الادب المقارن” (تقابلی ادب اُتے تحقیق) – دار العروبہ للطباعہ – حلب – 1982ء۔
• حسن محمود عباس اپنی کتاب “حی بن یقظان و روبنسون کروزو – دراسہ مقارنہ” (حی بن یقظان تے رابنسن کروزو – تقابلی تحقیق) – المؤسسہ العربیہ للدراست والنشر – بیروت – الطبعہ الاولی (پہلا ایڈیشن) – 1983ء۔