ناصر کبیر
 | |
| کوائف | |
|---|---|
| نام | حسن بن علی بن حسن بن علی بن عُمر بن علی بن حسینؑ |
| لقب | ناصر کبیر، ناصر اطروش، ناصر للحق۔ |
| تاریخ/محل پیدائش | تقریبا 230 ھ، مدینہ |
| اولاد | احمد (صاحب الجیش) سردار سپاہ ناصر کبیر |
| مذہب | شیعہ یا زیدیہ |
| تاریخ/محل دفن | آمل (ایران) |
| حکومت | |
| سمت | حاکم طبرستان |
| سلسلہ | علویان طبرستان |
| محدودہ | طبرستان، دیلم و مشرقی گیلان دے بعض علاقے۔ |
| آغاز | 301 ھ |
| انجام | 304 ھ |
| مرکز | آمل (مازندران) |
| آثار باقی ماندہ | کتاب الاحتساب و کتاب البساط۔ |
| قبل از | حسن بن قاسم |
| بعد از | محمد بن زید (270-287 ھ) |
ناصر کبیر (230۔304 ھ) تیسری صدی ہجری وچ طبرستان(علویان طبرستان) دے تیسرے علوی حاکم تے امام زین العابدین دی اولاد وچوں نيں۔ انہاں دا اصلی نام حسن بن علی تے لقب ناصر اطروش و ناصر للحق سی ۔ اوہ اک عادل فرمانرا سن تے تاریخ طبری دے مطابق، اہل طبرستان انہاں دی حکومت دی طرح کسی تے حکومت نوں عادلانہ نئيں مندے نيں۔ سید مرتضی نے انہاں دے علمی مرتبے، زہد و فقاہت دا ذکر کیتا اے۔
انہاں نے اہل طبرستان نوں مسلمان تے شیعہ کرنے وچ نہایت اہم کردار ادا کیتا اے۔ جدوں ناصر کبیر دی حکومت طبرستان دے علاوہ شمال ایران دے دوسرے علاقےآں دیلم و مشرقی گیلان دے حصےآں تک پھیل گئی تو انہاں نے اپنی حکومت دا مرکز آمل نوں قرار دتا۔ علما و دانشمندان دی حمایت، سادات نوں طبرستان وچ بسنے دی دعوت تے مساجد دی تعمیر انہاں دے اہم اقدامات وچوں نيں۔
ناصر کبیر زیدی مسلک سن ۔ حالانکہ افندی اصفہانی نے ریاض العلما وچ انہاں دا شمار بزرگان امامیہ وچ کیتا اے۔ انہاں دے بقول ناصر کبیر دی بعض تالیفات شیعہ امامیہ مذہب دے مطابق و بعض زیدی مسلک دے مطابق نيں۔ امور حسبیہ دے بارے وچ انہاں دی لکھی ہوئی کتاب الاحتساب تے اسی طرح توں علم کلام دی کتاب البساط اسی دی مثال نيں۔ اسی طرح توں انہاں دی اک فقہی تالیف وی اے جس دا جواب سید مرتضی نے کتاب مسائل الناصریات وچ دتا اے۔
سوانح حیات
سودھوحسن بن علی، معروف بہ ناصر کبیر و اطروش دا سلسلہ نسب تن واسطےآں توں امام زین العابدین دے فرزند عمر الاشرف نال ملدا اے۔[۱] اوہ سید مرتضی علم الہدی تے سید رضی دے جد مادری نيں۔[۲]
انhjF دی ولادت ۲۳۰ ھ دے قریب مدینہ وچ ہوئی۔[۳] کوفہ تے ہور شہراں دے مشایخ دے حضور نقل حدیث کردے سن ۔ ناصر کبیر تے مذکورہ مشایخ نے اک دوسرے توں روایت نقل کيتی اے۔[۴]
ناصر کبیر دے چار بیٹے سن :
- ۱۔ محمد دا بچپن وچ انتقال ہو گیا سی ۔
- ۲۔ علی شاعر سی ۔
- ۳۔ احمد امامی مذہب سی جس دا لقب صاحب الجیش سی ۔
- ۴۔ جعفر۔
البتہ تاریخی منابع دے مطابق، ناصر کبیر حسن بن قاسم نوں جو انہاں دے چچا دے بیٹے تے امام حسن مجتبی دی اولاد وچوں سن، اپنی اولاد اُتے ترجیح دیندے سن ۔[۵] انہاں دے بیٹے احمد جنہاں دا لقب صاحب الجیش سی تے جو انہاں دی فوج دے سپہ سالار سن، نے اپنے باپ دی بے توجہی دی وجہ انہاں دے مذہبی عقائد نوں قرار دتا اے۔ ناصر کبیر دے دوسرے فرزند علی نے زیدیاں دے نظریات دے رد وچ قصیدہ نظم کیتا سی ۔[۶]
وفات و مقبرہ
سودھو
ناصر کبیر نے تن سال تن ماہ حکومت دے بعد 25 شعبان 304 ھ[۷] وچ آمل (ایران) وچ وفات پائی۔[۸] انہاں نوں آمل وچ قاسم بن علی دے گھر وچ دفن کیتا گیا۔[۹]
انہاں دی قبر ہمیشہ زیدیاں دی توجہ دا مرکز رہی تے ابن اسفندیار نے اٹھويں صدی ہجری وچ انہاں دے مزار نوں زیارت گاہ و اہل زہد دے لئے محل سکونت دے طور اُتے پیش کیتا اے۔[۱۰] ناصر کبیر نے شہر آمل وچ اک مدرسہ تعمیر کرایا سی جو نويں صدی ہجری دے مورخ طہیر الدین مرعشی دے دور تک باقی سی ۔[۱۱]
مقبرہ ناصر کبیر شہر آمل وچ ستويں صدی ہجری تک مع مدرسہ و کتب خانہ موجود سی ۔[۱۲] نويں صدی ہجری وچ حاکم مازندران سید علی مرعشی نے اک بار پھر توں اس اُتے اک بارگاہ تعمیر کرائی جو ہن تک باقی اے۔[۱۳]
طبرستان اُتے حکومت و تبلیغ اسلام
سودھو
ناصر کبیر، حسن بن زید حسنی (250۔270 ھ) و محمد بن زید (270۔287 ھ) طبرستان دے پہلے و دوسرے حاکم دی حکومت دے دوران انہاں دونے دی مدد کیتا کردے سن ۔ محمد بن زید دے قتل دے بعد انہاں نے ۱۴ سال تک گیلان و دیلم وچ اسلام دی تبلیغ کيتی۔[۱۴] ناصر کبیر نے ۳۰۱ ھ وچ طبرستان وچ علویاں دی تیسری حکومت قائم کيتی تے تیسرے حاکم بنے۔[۱۵] انہاں نے طبرستان دے علاوہ دیلم و گیلان دے مشرقی علاقےآں اُتے وی حکومت کيتی۔[۱۶] انہاں دی حکومت دا مرکز شہر آمل سی ۔[۱۷] اوہ ۳۰۴ ھ وچ ۷۴ برس دی عمر وچ اپنی وفات تک اوتھے دے حاکم رہے۔[۱۸]
ابن اسفندیار نے اپنی کتاب تاریخ طبرستان وچ آخر عمر وچ ناصر کبیر دے ترک حکومت دی خبر دتی اے تے نقل کیتا اے کہ انہاں دے ترک حکومت دے بعد بوہت سارے لوگاں نے انہاں دی طرف رجوع کیتا تا کہ انہاں توں فقہ و حدیث وچ استفادہ کر سکن۔[۱۹] اسی طرح توں ابن اثیر نے وفات دے وقت انہاں دی عمر ۷۹ سال ذکر کيتی اے۔[۲۰]
ان دے بعض اقدامات وچ علما و دانشمندان دی حمایت، سادات نوں طبرستان مین بسنے دی دعوت، قرآن کریم دی تعلیم، شعرا دی تشویق، مساجد دی تاسیس تے اسی طرح توں فقہ و حدیث و تفسیر قرآن دی تدریس جداں امور ذکر ہوئے نيں۔[۲۱] تاریخی مصادر دے مطابق طبرستان دے لوگاں دے مسلمان تے شیعہ ہونے وچ ناصر کبیر دا اہم کردار رہیا اے۔[۲۲] اسی بنیاد اُتے دعوی کیتا گیا اے کہ اک دن وچ ۱۴ ہزار لوگ اس دے ہتھ توں مسلمان ہوئے نيں۔[۲۳]
زیدی مسلک یا امامی مذہب
سودھوسید مرتضی نے جو چوتھی صدی ہجری[۲۴] دے بزرگ ترین شیعہ علما وچوں تے ناصر کبیر، ماں دی طرف توں انہاں دے جد نيں، جے چہ انہاں دے علم و و زہد و فقاہت تے شمال وچ اسلام دے فروغ نوں انہاں دی کاوشاں دا نتیجہ قرار دتا اے لیکن انہاں نے انہاں دے مسلک دا ذکر نئيں کیتا اے۔[۲۵] البتہ محمد واعظ زادہ خراسانی دے مطابق، کتاب مسائل الناصریات جو سید مرتضی دی تالیف اے جس وچ سید نے ناصر کبیر دے آرائے فقہی اُتے حاشیے لگائے نيں، اس کتاب توں اک شیعہ امامی و زیدیہ عالم دے درمیان روح مفاہمت دا اندازہ اے کہ جس دی بنیاد اُتے ناصر کبیر دے زیدیہ مذہب ہونے دا پتہ چلدا اے۔[۲۶] نجاشی نے جو پنجويں صدی ہجری دے ماہر رجال شیعہ علما وچوں نيں، امامت اُتے ناصر کبیر دے اعتقاد دا تذکرہ کیتا اے تے امامت، فدک، خمس و شہادت جیسی کتاباں دی نسبت انہاں دی طرف دی اے۔[۲۷] نجاشی دے بقول، ناصر کبیر دی اک کتاب شجرے و امام زمانہ تک فرزندان ائمہ دے سلسلہ وچ وی سی۔[۲۸]
افندی اصفہانی نے جو صفویہ دور دے علما وچوں نيں، کتاب ریاض العلما و حیاض الفضلا وچ ناصر کبیر نوں بزرگ شیعہ امامی علما وچ شمار کیتا اے تے انہاں دے مطابق، اس گل توں کہ اوہ زیدیہ فرقے دے امام سن، انہاں دے امامیہ مذہب ہونے وچ کوئی تضاد نئيں اے۔[۲۹] حالانکہ افندی اصفہانی نے تصریح دی اے کہ ناصر کبیر دی بعض تالیفات شیعہ امامیہ مذہب دے اعتبار توں نيں تو بعض زیدیہ مسلک دی بنیاد اُتے نيں۔[۳۰]
امتیازات
سودھوتاریخی و رجالی مصادر نے انہاں دے حکومت دے عادلانہ ہونے تے اسی طرح توں ناصر کبیر دے فقہ و ہور علوم توں آشنا ہونے دا ذکر ہويا اے۔
عادل بادشاہ
سودھوناصر اطروش یا ناصر کبیر نوں عادل فرمانروا شمار کیتا گیا اے۔ انہاں دے معاصر مورخ طبری نے وی اجرائے عدالت و حسن رفتار دی وجہ توں انہاں دی تعریف دی اے تے کہیا اے کہ طبرستان دے لوگ کسی وی حکومت نوں ناصر کبیر دی حکومت دی طرح عادلانہ نئيں مندے نيں۔[۳۱] ابو ریحان بیرونی نے تحریر کیتا اے کہ ناصر اطروش نے مکھیا و چودھری والے نظام تے مال و بیوی بچےآں اُتے انہاں دی مالکیت دا خاتمہ کیتا تے عوام وچ سب نوں اک درجہ وچ قرار دتا۔[۳۲]
مقام علمی
سودھوسید مرتضی دے مطابق، ناصر کبیر دا علمی مرتبہ، زہد و فقاہت سب دے لئے عیاں سی ۔[۳۳] اوہ علما و فقہا دے نال مناظرے تے اسی طرح توں مطالعہ حدیث دے لئے جلست منعقد کیتا کردے سن ۔[۳۴]
تالیفات و نظریات
سودھو
بعض منابع وچ ناصر کبیر دی تالیفات دی تعداد تن سو زیادہ ذکر ہوئی اے۔[۳۵] ابن ندیم نے اپنی کتاب الفہرست وچ انہاں دے دس توں زیادہ فقہی رسائل دا نام پیش کرنے دے بعد بعض زیدیاں دے دعوی دا ذکر کیتا اے جو انہاں دی تصنیفات دی تعداد ۱۰۰ تک مندے نيں۔[۳۶] نجاشی نے وی انہاں دی بعض کتاباں دے نام دا ذکر کیتا اے۔[۳۷]
ان دی بعض کتب مندرجہ ذیل نيں:
- الاحتساب: اسلامی ریاستاں وچ امور حسبیہ دے اجرا دے سلسلہ وچ اولین کتاب وچوں اے۔[۳۸] جو کچھ انہاں نے اس کتاب وچ ذکر کیتا اے اس دے مطابق، امام یا نمایدہ امام یعنی محتسب نوں چاہئے کہ اوہ کوچہ و بازار وچ مرداں تے عورتاں دے اختلاط نوں روکے۔[۳۹] اوہ اسی طرح توں پیغمبر اکرم (ص) دی روایت دی بنا اُتے زیارت قبور نوں مباح تے میت اُتے عورتاں دے نوحے و جنازہ دے نال انہاں دی ہمراہی نوں جائز نئيں جاندے نيں۔[۴۰]
- البساط: علم کلام دے موضوع اُتے کتاب اے جس وچ توحید، معرفت خداوند تے اسی طرح توں بنداں دے حق وچ عدل خداوندی دے بارے وچ بحث کيتی کئی اے۔ ایہ کتاب ناصر کبیر نے اپنے شاگرداں دے لئے تحریر کيتی سی۔[۴۱]
ناصر کبیر دی اک فقہی کتاب وی اے جو مسائل الناصریات دے نام توں اک مستقل کتاب اے تے جس اُتے سید مرتضی نے انہاں دے نظریاں دے نال اپنے فقہی نظریات دا ذکر کیتا اے۔[۴۲]
سیمینار و ٹی وی سیریل
سودھو
سن 2013/2014 ء وچ ناصر کبیر دی یاد وچ ایران وچ اک بین الاقوامی کانفرنس منعقد ہوئی۔ جس وچ یمن، شام تے لبنان دے بعض مسلمان دانشوراں نے شرکت کيتی[۴۳] تے اسی سلسلہ وچ کانفرنس وچ ناصر کبیر دے اواُتے لکھے گئے مقالات دے مجموعہ دے طور اُتے اک کتاب 'مجموعہ مقالات کانفرنس بین الاقوامی ناصر کبیر' دے عنوان توں شائع ہوئی۔ جس وچ انہاں دی شخصیت، سوانح حیات، تالیفات و فقہی نظریات دے سلسلہ وچ مقالات شامل سن ۔ اسی طرح توں اس کتاب وچ مذہب زیدیہ تے زیدیہ و امامیہ مذہب وچ موجود مشترکہ میراث اُتے مقالات وی شائع ہوئے۔[۴۴]
2012/2013 ء وچ ایران دے صوبے مازندران دے ریاستی ٹی وی اُتے ناصر الحق دے نام توں اک سیریل دکھایا گیا۔ جس وچ طبرستان وچ علویاں دے قیام و ناصر کبیر دے ذریعہ تشکیل حکومت نوں 13 حصےآں وچ پیش کیتا گیا اے۔[۴۵]
حوالے
سودھو- ↑ سید مرتضی، مسائل الناصریات، ۱۴۱۷ق، ص۶۲-۶۳.
- ↑ سید مرتضی، مسائل الناصریات، ۱۴۱۷ق، ص۶۲-۶۳.
- ↑ بخاری، سر السلسلۃ العلویہ، ۱۳۸۱ق، ص۵۳؛ ناطق بالحق، الافادۃ فی تاریخ الائمۃ السادۃ، ۱۳۸۷ش، ص۵۰.
- ↑ اطروش، البساط، ۱۴۱۸ق، ص۵۶، ۵۸، ۶۵، ۷۲، ۷۵؛ شہاری، طبقات الزیدیہ الکبری، ۱۴۲۱ق، قسم ۳، ج۲، ص۱۱۱۳؛ ابن ابی الرجال، مطلع البدور و مجمع البحور، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۱۷۷.
- ↑ حکیمیان، علویان طبرستان، ۱۳۶۸ش، ص۹۷.
- ↑ حکیمیان، علویان طبرستان، ۱۳۶۸ش، ص۹۷.
- ↑ ناطق بالحق، الافادۃ فی تاریخ الائمۃ السادۃ، ۱۳۸۷ش، ص۶۱؛ محلی، الحدائق الوردیہ، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۷۸.
- ↑ صابی، المنتزع من الجزء الاول، ۱۹۸۷م، ص۳۳؛ اصفہانی، تاریخ سنی ملوک الارض، ۱۳۴۰ق، ص۱۷۵؛ ابن ابی الحدید، شرح نہج البلاغہ، قاہرہ، ج۱، ص۳۲-.۳۳.
- ↑ دانش پژوہ، «دو مشیخہ زیدی»، ص۱۸۵.
- ↑ ابن اسفندیار، تاریخ طبرستان، ۱۳۲۰ق، ج۱، ص۹۷.
- ↑ مرعشی، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، ۱۳۴۵ش، ص۱۴۸.
- ↑ یوسفیفر، «نقش موقوفات در شکل دہی بہ فضاہای شہری»، ص۱۰۴.
- ↑ یوسفی فر، «نقش موقوفات در شکل دہی بہ فضاہای شہری»، ص۱۰۴.
- ↑ موسوی نژاد، مجموعہ مقالات ہمایش بین المللی ناصر کبیر، ۱۳۹۲ش، ص۲۹.
- ↑ موسوی نژاد، مجموعہ مقالات ہمایش بین المللی ناصر کبیر، ۱۳۹۲ش، ص۲۹.
- ↑ موسوی نژاد، مجموعہ مقالات ہمایش بین المللی ناصر کبیر، ۱۳۹۲ش، ص۲۹.
- ↑ موسوی نژاد، مجموعہ مقالات ہمایش بین المللی ناصر کبیر، ۱۳۹۲ش، ص۲۹.
- ↑ موسوی نژاد، مجموعہ مقالات ہمایش بین المللی ناصر کبیر، ۱۳۹۲ش، ص۲۹.
- ↑ ابن اسفندیار، تاریخ طبرستان، ص۲۷۵، بہ نقل از: موسوی نژاد، مجموعہ مقالات ہمایش بین المللی ناصر کبیر، ۱۳۹۲ش، ص۱۴۷.
- ↑ ابن اثیر، تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ج۱۳، ص۱۵۲، بہ نقل از: موسوی نژاد، مجموعہ مقالات ہمایش بین المللی ناصر کبیر، ۱۳۹۲ش، ص۱۴۷.
- ↑ موسوی نژاد، مجموعہ مقالات ہمایش بین المللی ناصر کبیر، ۱۳۹۲ش، ص۱۶۲-۱۶۳.
- ↑ موسوی نژاد، مجموعہ مقالات ہمایش بین المللی ناصر کبیر، ۱۳۹۲ش، ص۱۶۵-۱۶۶.
- ↑ مادلونگ، اخبار ائمۃ الزیدیہ، ص۲۱۳، بہ نقل از: موسوی نژاد، مجموعہ مقالات ہمایش بین المللی ناصر کبیر، ۱۳۹۲ش، ص۱۶۶.
- ↑ سید مرتضی، مسائل الناصریات، ۱۴۱۷ق، ص۷.
- ↑ سید مرتضی، مسائل الناصریات، ۱۴۱۷ق، ص۶۲-۶۴.
- ↑ سید مرتضی، مسائل الناصریات، ۱۴۱۷ق، ص۳۸.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۴۱۸ق، ص ۵۷-۵۸.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۴۱۸ق، ص ۵۷-۵۸.
- ↑ افندی اصفہانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۱، ص۲۷۷.
- ↑ افندی اصفہانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۱، ص۲۷۷.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، بیروت، ج۱۰، ص۱۴۹.
- ↑ ابو ریحان بیرونی، الآثار الباقيہ، ۱۴۲۸ق، ص۲۶۸.
- ↑ سید مرتضی، مسائل الناصریات، ۱۴۱۷ق، ص۶۳.
- ↑ ناطق بالحق، الافادۃ فی تاریخ الائمۃ السادۃ، ۱۳۸۷ش، ص۵۶.
- ↑ اطروش، الإحتساب، ۱۴۲۳ق، مقدمہ، ص۱۵؛ حسنی مؤیدی، التحف شرح الزلف، ۱۴۱۷ق، ص۱۸۶.
- ↑ ابن ندیم، الفہرست، دار المعرفہ، ص۲۷۳-۲۷۴.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۴۱۸ق، ص ۵۷-۵۸.
- ↑ جوکار، «عملکرد محتسب و بازتاب آن در برخی از متون ادب فارسی»، ص۲۷.
- ↑ فرمانیان، درس نامہ تاریخ و عقاید زیدیہ، ۱۳۸۹ش، ص۱۰۵.
- ↑ فرمانیان، درس نامہ تاریخ و عقاید زیدیہ، ۱۳۸۹ش، ص۱۰۵.
- ↑ شورمیج، «نقش و عملکرد ناصر کبیر در نشر اندیشہ شیعی در طبرستان»، ص۵۸.
- ↑ نگاہ کراں: سید مرتضی، مسائل الناصریات، ۱۴۱۷ق، ص۳۸-۳۹.
- ↑ «ہمایش بین المللی «ناصر کبیر» در محمود آباد».
- ↑ موسوی نژاد، مجموعہ مقالات ہمایش بین المللی ناصر کبیر، ۱۳۹۲ش، ص۱۴.
- ↑ «تلہ تئاتر ناصر الحق»؛ «تئاتر تلویزیونی ناصر الحق بر روی آنتن شبکہ تبرستان می رود».
مآخذ
سودھو- ابن ابی الحدید، عبد الحمید بن ہبۃ اللہ، شرح نہج البلاغہ، تحقیق محمد ابو الفضل ابراہیم، قاہرہ، ۱۳۸۵-۱۳۸۷ق/۱۹۶۵-۱۹۶۷ء
- ابن ابی الرجال، احمد بن صالح، مطلع البدور و مجمع البحور فی تراجم رجال الزیدیہ، تحقیق عبد الرقیب مطہر محمد حجر، صعدہ (یمن)، ۱۴۲۵ق/۲۰۰۴ء
- ابن اثیر، علی بن ابی الکرم، الكامل في التاريخ، بیروت، دار الکتب العلمیہ، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷ء
- ابن اسفندیار، محمد بن حسن، تاریخ طبرستان، تحقیق عباس اقبال آشتیانی، تہران، ۱۳۲۰ش
- ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفہرست، بیروت، دار المعرفہ، بی تا
- ابو ریحان بیرونی، محمد بن احمد، الآثار الباقیۃ من القرون الخاليہ، قاہرہ، مکتبۃ الثقافۃ الدینیہ، ۱۴۲۸ق/۲۰۰۸ء
- اطروش، حسن بن علی، الاحتساب، تحقیق عبد الکریم احمد جدبان، صعدہ (یمن)، ۱۴۲۳ق/۲۰۰۲ء
- اطروش، حسن بن علی، البساط، تحقیق عبد الکریم احمد جدبان، صعدہ (یمن)، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷ء
- افندی اصفہانی، عبداللہ بن عیسی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، تحقیق احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق
- بخاری، سہل بن عبداللہ، سرّ السلسلۃ العلویہ، تحقیق محمد صادق بحر العلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲ء
- «تئاتر تلویزیونی ناصر الحق بر روی آنتن شبکہ طبرستان می رود»، خبرگزاری مہر، تاریخ درج مطلب: ۱۲ دی ۱۳۹۱ش، تاریخ بازدید: ۱۲ بہمن ۱۳۹۷ش
- «تلہ تئاتر ناصر الحق»، سایت صداوسیمای مرکز مازندران، تاریخ بازدید: ۱۲ بہمن ۱۳۹۷ش
- جوکار، نجف، «عملکرد محتسب و بازتاب آن در برخی از متون ادب فارسی»، در مجلہ شناخت، ش۵۷، بہار ۱۳۸۷ش
- حسنی مؤیدی، مجد الدین، التُّحَفُ شرح الزُّلَف، صنعا، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۷ء
- حکیمیان، ابو الفتح، علویان طبرستان، تہران، انتشارات الہام، ۱۳۶۸ش
- اصفہانی، حمزۃ بن حسن، تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء علیہم الصلوۃ و السلام، برلین، ۱۳۴۰ق
- دانش پژوہ، محمد تقی، «دو مشیخہ زیدی»، در نامہ مینوی، زیر نظر حبیب یغمائی و ایرج افشار، تہران، جاویدان، ۱۳۵۰ش
- شورمیج، محمد، «نقش و عملکرد ناصر کبیر در نشر اندیشہ شیعی در طبرستان»، در مجلہ تاریخ فرہنگ و تمدن اسلامی، ش۲۶، بہار ۱۳۹۶ش
- شہاری، ابراہیم بن قاسم، طبقات الزیدیۃ الکبری، قسم۳: بلوغ المراد الی معرفت الاسناد، تحقیق عبد السلام وجیہ، عمان، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۱ء
- صابی، ابراہیم بن ہلال، المنتزع من الجزء الاول من الکتاب المعروف بالتاجی فی اخبار الدولۃ الدیلمیہ، در اخبار ائمۃ الزیدیہ فی طبرستان و دیلمان و جیلان، تحقیق چاپ ویلفرد مادلونگ، بیروت، المعہد الالمانی للابحاث الشرقیہ، ۱۹۸۷ء
- طبری، تاریخ الطبری: تاریخ الأمم والملوک، تحقیق محمد ابو الفضل ابراہیم، بیروت، بی نا
- سید مرتضی، علی بن حسین، مسائل الناصریات، تحقیق مرکز البحوث والدراست العلمیہ، تہران، رابطۃ الثقافۃ والعلاقات الإسلامیہ، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۷ء
- فرمانیان، مہدی، و سید علی موسوی نژاد، زیدیہ: تاریخ و عقاید، قم، نشر ادیان، ۱۳۸۹ش
- مُحَلِّی، حُمید بن احمد، الحدائق الوردیۃ فی مناقب ائمۃ الزیدیہ، تحقیق مرتضی بن زید المحطوری الحسنی، صنعا، مطبوعات مکتبۃ مرکز بدر، ۱۴۲۳ق/۲۰۰۲ء
- مرعشی، ظہیر الدین بن نصیر الدین، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، تحقیق محمد حسین تسبیحی، تہران، ۱۳۴۵ش
- موسوی نژاد، سید علی، مجموعہ مقالات ہمایش بینالمللی ناصر کبیر و رسالت علمای اسلام در جہان امروز با تکیہ بر آموزہہای نہج البلاغہ و صحیفہ سجادیہ، تہران، مجمع جہانی اہل بیت، ۱۳۹۲ش
- ناطق بالحق، یحیی بن حسین، الافادۃ فی تاریخ الائمۃ السادۃ، تحقیق محمد کاظم رحمتی، تہران، ۱۳۸۷ش
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، تحقیق سید موسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسۃ النشر الإسلامی، ۱۴۱۸ق
- «ہمایش بینالمللی «ناصر کبیر» در محمود آباد»، سایت روزنامہ اطلاعات، تاریخ درج مطلب: ۱ بہمن ۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۱۲ بہمن ۱۳۹۷ش.
- یوسفی فر، شہرام، و معصومہ ید اللہ پور، «نقش موقوفات در شکلدہی بہ فضاہای شہری»، در مجلہ وقف میراث جاویدان، ش۷۹ و ۸۰، پاییز و زمستان ۱۳۹۱ش.