مشرقی ترکستان وچ بدھ مت
ختن اتے تکلامکان تھل تھل دا دکھنی بنہ
سودھومشرقی ترکستان (چینی۔ سنکیانگ) اندر بدھ مت دی تاریخ بوہت پرانی اے۔ بدھ مت ہندوستان توں ختن اندر تکلامکان ریگستان دے دکھنی بنّے ولوں پہلی صدی قبل مسیح وچ آیا سی۔ ختن دے وسنیک ایرانی نسل دے سان۔ کئی یُگ مغروں ہندوستان اندر مہایان دے آون نال ختن چھیتی ہی مہایان بدھ مت دا اک مرکز بن گیا۔
پہلی صدی عیسوی دے لگ بھگ بدھ مت گندھارا (پاکستان) اتے کشمیر توں کاشغر وچ آیا اتے فیر گندھارا، کشمیر اتے ختن توں کرورئینا دے ہند یورپی نسل دے لوکاں تک اپڑیا، جو ختن دے پورب ول لوپ نور دے نیڑے واقع اے۔ چوتھی صدی عیسوی وچ کرورئینا نوں وددھے ہوۓ تھل دے حوالے کر کے اوتھوں دے چوکھے لوکیں ختن ٹُر گئے۔
تخاری لوک اتے تکلامکان تھل دا اُتری بنّہ
سودھودوسری صدی عیسوی وچ تھل دی اُتری سرحد توں، تخاری لوک بدھ مت نوں کوچا اتے ترفان لے گئے سان۔
تخاری لوکیں یوئی جی دی آل اولاد سان، اک کاکیشیائی لوکیں جو اک پرانی لہندی ہند یورپی بولی بولدے سان اتے کاکیشیائی نسل دے دور پار دے پوربی لوکاں دی نمائندگی کردے سان۔ کجھ وسیلیاں مطابق، یوئی جی لوکاں دا اک گروہ اجوکے پوربی قازقستان وچ اتے اخیر اجوکے افغانستان اتے تاجکستان وچ جا وسے سان۔ اوتھے اوہناں لوکاں دی پچھان تخاریاں دے طور تے وی ہون لگ پئی اتے اوہناں نے ہنایان بدھ مت دے سرواستیوادی روپ نوں قبول کیتا۔ کوچا اتے ترفان دے تخاریاں نے وی سرواستیوادی روپ نوں قبول کیتا۔
بھاویں چوکھے ایغور لوکیں جو ترک نسل دے سان، طوا دے التائی پہاڑی علاقے توں آۓ سان جو پچھمی منگولیا دے اتر وچ واقع اے، پر ایہناں وچوں تھوڑے جیہے لوکیں چوتھی صدی عیسوی توں ترفان وچ وسدے چلے آ رہے سان جو تخاری بدھ مت نوں مندے سان۔
چینی اتے سغدی وسنیک
سودھوپہلی صدی قبل مسیح توں لے کے دوجی صدی عیسوی تیکر، چینیاں دیاں کجھ فوجی چھاؤنیاں ایہناں نخلستان ریاستاں وچ واقع سان، پر ایہ چین وچ بدھ مت دے پیر پکے ہون توں پہلاں دی گل اے۔ اوس توں مغروں آون والے یگاں وچ اوہناں چینی سوداگراں راہیں، جو ایتھے آۓ سان اتے شاہراہ ریشم دی دونویں لانبھاں دے نال نال وس گئے سان، چینی بودھی اثر پھیلدا گیا۔ ازبکستان توں سغدی بودھ تاجر وی ایہناں نخلستانی بستیاں اندر، اچیچ اتری راہ دے بنّے اوپر وس گئے سان، اتے ایہناں لوکاں دا وی بدھ مت نوں پھیلان وچ ہتھ ہے۔ ختن دے وسنیکاں وانگوں سغدی لوکیں وی ایرانی نسل دے سان۔
تبتی رابطہ
سودھوستویں صدی عیسوی توں لے کے ناویں صدی دے ادھ تیکر تبتیاں نے کاشغر، یارقند، گانسو دے چوکھے علاقے اتے پوربی کرغزستان نوں چھڈ کے باقی ساری پوربی ترکستانی ریاستاں اوپر راج کیتا سی۔ بس وچکار کجھ چِر لئی اوہ چینیاں دے راج ہیٹھ آ گئے سان۔ پراچین یُگ دیاں نشانیاں توں ایہ پتہ لگدا اے کہ ایس علاقے اوپر تبتیاں دا بڑا گھٹ اثرہویا، پر ایس گل بارے ہور پرکھ پرچول دی لوڑ اے۔ ایس دے اُلٹ تبتیاں نے ختن توں بڑا اثر لیا سی، اچیچ حروف ابجد اتے بودھی تکنیکی اصطلاحواں دے ترجمے کرن دا ول۔ ایہ اوہو ہی ختنی رسم الخط اے جس نوں تونمی سمبھوتا نے کشمیر وچ سکھیا سی اتے تبتی بھاشا لکھن لئی ورتیا سی۔ ختنی رسم الخط اک ہندوستانی رسم الخط توں نکلیا اے، پر تبتی وانگوں ایس رسم الخط اندر وی لمے سنسکرتی ماتراں نوں نقل کرن لئی اک 'آچنگ' ورتیا جاوندا اے، اتے ایہ اپنا ماترا حرف دے اخیر تے لاوندا اے۔
ناویں صدی عیسوی دے ادھ وچ قریب اوس ویلے جدوں لنگ درما دے راج مغروں تبتی لوکاں نے پوربی ترکستان چھڈیا، التائی پیڑھی دے چوکھے ویغور جو پشلی ڈیڈھ صدی توں منگولیا اوپر راج کر رہے سان، ترفان ٹُر گئے۔ التائی پیڑھی دے لوک کرغز لوکاں دے ہتھ منگولیا ہار چکے سان اتے ترفان اپڑں مغروں اوہناں نے قوچو راج قائم کیتا۔ ایس راج نے تھل دی پوری اُتری سرحد اوپر کوچا توں لے کے ہامی تیکر حکومت کیتی اتے فیر دکھنی سرحد دے پوربی حصے اوپر لوپ نور دے آلے دوالے تک۔ منگولی ایغور، جنہاں نوں ہن ایسے نام توں بلایا جاوندا اے، نے اپنے مانوی دے دھرم نوں چھڈ کے اپنے ترفانی ساکاں دا دھرم یعنی بدھ مت گلمے لا لیا۔ پر کجھ عالماں دا خیال اے کہ منگولیا چھڈن توں پہلاں، سغدیائی بودھ تاجراں نال اپنے سانگھے اتے ایہناں بدھ ترکاں دے اثر ہیٹھ جنہاں نے منگولیا اوپر ایہناں توں پہلاں راج کیتا سی، کجھ ویغور بدھ دھرم اپنا چکے سان۔
ناویں صدی عیسوی دے ادھ وچ تبتیاں دے پوربی ترکستان چھڈن مغروں ختن ازاد ہو گیا اتے اوتھوں دے لوکاں نے بدھ دھرم قائم رکھیا۔ کاشغر دے آلے دوالے وسن والے مقامی ترکی لوکاں نے قاراخانی راج قائم کیتا، جس اندر شروع وچ کاشغر اتے پوربی کرغزستان اتے قازقستان رلت سی۔ کجھ عالماں دا ایہ وچار اے کہ ایہ ترکی لوک منگولی ویغور لوکاں وچوں ہی سان جو اوتھے ٹُر گئے سان۔ اک سو ورہے تیکر قاراخانیاں نے کاشغر بدھ مت اتے شمانی دھرم دے اک رلے ملے روپ دی پوجا کیتی۔
سب توں پہلاں اسلام قبول کرن والے ایہو ہی قاراخانی سان، اتے ایہ گھٹنا دسویں صدی عیسوی دے اخیر وچ پیش آئی۔ اک لمے چِر دی لڑائی مغروں، اوہناں نے بارھویں صدی دے ادھ وچ ختن فتح کر لیا اتے اوس نوں اسلام قبول کرن تے مجبور کر دتا۔ ایہناں لڑائیاں وچ تبتی فوجی اپنے بودھی ختنی بھراواں ولوں لڑے سان۔ پر قوچو دے ویغوراں نے بدھ مت نہ چھڈیا۔ اوہناں نے چنگیز خان دے راج ویلے نہ صرف منگولاں نوں اپنا ایہ لکھائی دا ول سکھایا، جو اوہناں نے سغدی لوکاں کولوں لیا سی، بلک اوہ اوہناں لوکاں وچوں وی موہرے سان جنہاں نے بدھ مت نوں منگولاں تیکر پوہنچایا سی۔ مغروں جدوں منگولاں نے تبتی بدھ مت اختیار کر لیا تے فیر ویغوراں نے وی اوس نوں اپنا لیا۔ ویغوراں اندر اسلام چودھویں اتے ستارہویں صدی اندر ہولی ہولی پچھم توں پورب ول پھیلیا۔
دزونغر اتے کلمیک منگول
سودھوسولہویں صدی عیسوی دے اخیر توں لے کے اٹھارویں صدی عیسوی دے ادھ تیکر جدوں مانچو لوکاں نے اوہناں نوں شکست دے کے لگ بھگ اُکا ہی مکا دتا سی، دزونغر منگولاں نے تبتی بدھ مت نوں پوربی ترکستان دے اُتر وچ قائم رکھیا۔ ستارہویں صدی عیسوی دے شروع وچ کلمیک منگول دزونغراں توں وکھ ہو کے یورپی روس دے وولگا علاقے وچ اپڑ گئے۔ اٹھارویں صدی عیسوی دے اخیر وچ اوہناں دا اک انگ پوربی ترکستان مُڑ آیا۔ اودوں توں ایہ لوک اوتھے وسدے نیں اتے تبتی بدھ مت دی پوجا کردے نیں۔ ہان اتے ہوئی دے چینی مہاجراں دے وڈی نفری وچ ایتھے آون توں پہلاں پوربی ترکستان دے وسنیکاں وچوں چوکھے لوک اسلام نوں منن والے ایغور سان۔