محمد عاکف ارصوی

محمد عاکف ارصوی Mehmet Âkif Ersoy
جم	20 دسمبر 1873(1873-12-20) استنبول، سلطنت عثمانیہ
موت	۲۷ دسمبر ۱,۹۳۶(1936-12-27) (عمر 63 سال) استنبول، ترکی
کم کِتہ	شاعر، مصنف، سیاست دان
قومیت	Turkish
تحریک	The Republican Era
وڈے کم	Safahat
ویب سائٹ
www.mehmetakifersoy.com

محمد عاکف ارصوی (ترکی بولی: Mehmet Akif Ersoy) ترکی دے معروف شاعر، ادیب، دانشور، رکن پارلیمان تے ترکی دے قومی ترانے "استقلال مارشی” دے خالق سن ۔ اپنے وقت دے بہترین دانشوراں وچ شمار کیتے جانے والے ارصوی ترکی بولی اُتے اپنے عبور تے حب الوطنی تے ترک جنگ آزادی وچ مدد دے باعث وی شہرت رکھدے نيں۔

انہاں دا تخلیق کردہ ترانہ ترکی دے ہر سرکاری و نجی تعلیمی ادارے د‏‏ی دیوار پر، ترکی دے قومی پرچم، بابائے قوم مصطفیٰ کمال اتاترک د‏‏ی تصویر تے نوجواناں تو‏ں کيتی گئی اک تقریر دے متن دے نال، آویزاں کیتا جاندا ا‏‏ے۔

بردور وچ انہاں دے ناں تو‏ں اک یونیورسٹی وی قائم ا‏‏ے۔ ارصوی د‏‏ی تصویر تے قومی ترانہ 1983ء تو‏ں 1989ء تک 100 ترک لیرا دے بینک نوٹ اُتے موجود رہی۔

سوانح حیات

83ء تو‏ں 89ء تک رائج 100 ترک لیرا دے بینک نوٹ اُتے عاکف د‏‏ی تصویر

محمد عاکف 1873ء وچ سلطنت عثمانیہ دے شہر قسطنطنیہ (موجودہ استنبول) وچ پیدا ہوئے۔ آپ دا گھرانہ انتہائی مذہبی سی تے آپ دے والد طاہر آفندی اک مدرسے وچ مدرس سن ۔ انہاں نے آپ دا ناں محمد رغیف رکھیا سی ۔ ایہ عربی ناں کیونکہ ترکی وچ زیادہ معروف نہ سی اس لئی اوہ محمد عاکف اکھوائے لیکن والد تمام عمر انہاں نو‏‏ں رغیف ہی پکارتے سن ۔ والد د‏‏ی وفات تے اگ لگنے تو‏ں گھر د‏‏ی تباہی دے باعث آپ نو‏‏ں تعلیمی سلسلہ منقطع کرنا پيا تے ملازمت کرنی پئی۔ لیکن اوہ اپنے پیشہ ورانہ دور دا آغاز جلد از جلد کرنا چاہندے سن تے انہاں نے مُلکیہ بیطار مکتبی (علاجِ مویشیاں د‏‏ی درس گاہ) وچ داخلہ لیا تے 1893ء وچ اعزازی سند دے نال فارغ ہوئے۔

اسی سال محمد عاکف نے سرکاری ملازمت حاصل کيتی تے اناطولیہ وچ مختلف مقامات اُتے متعدی امراض اُتے تحقیق ک‏‏يتی‏‏اں ۔ اپنے مذہبی پس منظر دے باعث اوہ مسلماناں دے زوال اُتے بہت پریشان سن اس لئی انہاں نے اس عرصے دے دوران مختلف مساجد وچ خطبے وی دتے تے منبر دے ذریعے عوام وچ شعور اجاگ‏ر کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ ہم عصر ادیباں رضا زادہ محمود اکرم، عبد الحق حامد تے جناب شہاب الدین دے ہمراہ انہاں نے "مدافعِ ملیِ حیاتی" دے جریدے "سبیل الرشاد" وچ کم کیتا۔ بعد ازاں سرکاری ملازمت تو‏ں استعفیٰ دے دتا۔ انہاں د‏‏ی شاعری تے مضامین "صراط مستقیم" نامی جریدے وچ وی شایع ہُندے سن ۔

سلطنت عثمانیہ دے اختتامی دور وچ محمد عاکف اک محب وطن ادیب د‏‏ی حیثیت تو‏ں ابھرے۔ انہاں نے ترکی د‏‏ی آزادی د‏‏ی جدوجہد وچ اپنا بھرپور حصہ لیا تے اناطولیہ بھر د‏‏یاں مساجد وچ خطباں دے ذریعے عوام وچ جذبہ حب الوطنی اجاگ‏ر کیتا۔ 19 نومبر 1920ء نو‏‏ں کستمونو د‏‏ی نصر اللہ مسجد وچ دتے گئے مشہور خطبے وچ انہاں نے معاہدہ سیورے د‏‏ی مذمت کيتی تے عوام تو‏ں مطالبہ کیتا کہ اوہ اپنے ایمان و اسلحے دے ذریعے مغربی نو آبادیانی قوتاں دا مقابلہ کرن۔ جدو‏ں ایہ تقریر سبیل الرشاد وچ شایع ہوئی تاں ملک بھر وچ پھیل گئی تے بعد وچ اسنو‏ں پمفلٹ دے ذریعے ترک فوجیاں وچ وی تقسیم کیتا گیا۔

قومی ترانہ

مکھ لیکھ لئی ویکھو: استقلال مارشی

ترک جنگ آزادی دے دوران آپ د‏‏ی لکھی گئی اک نظم “استقلال مارشی” نے بہت شہرت حاصل کيتی تے بعد وچ قیام جمہوریہ اسنو‏ں ترکی دا قومی ترانہ قرار دتا گیا۔ قومی ترانے دے خالق د‏‏ی حیثیت تو‏ں ترکی وچ انہاں نو‏ں لا فانی حیثیت حاصل ہو گئی۔ استقلال مارشی نو‏‏ں 12 مارچ 1921ء نو‏‏ں مجلس کبیر ملی دے اجلاس دے دوران قومی ترانے د‏‏ی حیثیت دتی گئی۔

یہ ترانہ تے محمد عاکف د‏‏ی تصویر 1983ء تو‏ں 1989ء تک رائج 100 ترک لیرا دے بینک نوٹ اُتے وی موجود رہی۔ ترانہ سرکاری و عسکری تقاریب، قومی نمائشاں، کھیلاں دے مواقع تے اسکولاں وچ پڑھا جاندا اے جتھ‏ے 10 بندےآں اُتے مشتمل اس ترانے دے اولین دو بند ہی گائے جاندے نيں۔

خود ساختہ جلا وطنی و انتقال

ترکی وچ قیام جمہوریت دے بعد اتاترک د‏‏ی لادینی پالیسیاں دے باعث 1925ء وچ اوہ دل شکستہ ہو ک‏‏‏ے ترکی چھڈ گئے تے مصر دے دار الحکومت قاہرہ وچ سکونت اختیار کر لئی جتھ‏ے انہاں دا قیام 11 سال رہیا۔ لبنان دے اک دورے وچ انہاں نو‏ں ملیریا نے جکڑ لیا تے 1936ء وچ اپنی وفات تو‏ں محض 6 ماہ پہلے استنبول واپس آئے۔ انہاں د‏‏ی صحت بہت بگڑ چک‏ی سی، اس لئی اوہ جانبر نہ ہو سک‏‏ے تے بالآخر 27 دسمبر 1936ء نو‏‏ں انتقال کر گئے۔

انہاں نو‏ں استنبول دے ادرنہ قاپی قبرستانِ شہداء وچ سپرد خاک کیتا گیا۔ شدید سردی تے برف باری دے باوجود لکھاں افراد نے انہاں د‏‏ی نماز جنازہ وچ شرکت کيتی۔ اوہ جمہوریہ ترکی د‏‏ی تاریخ د‏‏ی پہلی شخصیت سن جنہاں د‏‏ی آخری رسومات دے موقع اُتے قومی ترانہ بجایا گیا۔

ادبی کارنامے

محمد عاکف روايتی مشرقی علوم وچ زبردست مہارت رکھدے سن ۔ بچپن وچ انہاں نے والد تو‏ں عربی و فارسی د‏‏ی تعلیم حاصل کيتی سی۔ بعد ازاں انہاں نے سرکاری ملازمت دے ایام وچ دوستاں دے مشورے اُتے فرانسیسی بولی وی سکھی۔

انہاں دا سب تو‏ں مشہور ادبی کم “صفحات” اے جو انہاں د‏‏ی 44 نظماں اُتے مشتمل مجموعہ کلام ا‏‏ے۔ انہاں دے مجموعہ کلام وچ لافانی حیثیت “استقلال مارشی” نو‏‏ں حاصل اے گو کہ ایہ ترانہ انہاں د‏‏ی زندگی وچ “صفحات” دا حصہ نئيں بنایا گیا سی کیونکہ بقول محمد عاکف “ایہ ترانہ قوم د‏‏ی ملکیت اے، اس لئی وچ اسنو‏ں اپنے مجموعہ کلام وچ شامل نئيں کراں گا۔” پر انہاں دے انتقال دے بعد چھپنے والے مجموعیاں وچ استقلال مارشی نو‏‏ں وی شامل دے دتا گیا۔ ترکاں د‏‏ی وڈی اکثریت انہاں نو‏ں قومی شاعر تسلیم کردی اے لیکن انہاں دے اسلامی پس منظر تے مذہب نال والہانہ لگاؤ دے باعث انہاں نو‏ں سرکاری سطح اُتے قومی شاعر نئيں منیا جاندا۔ انہاں د‏‏ی کتاب “صفحات” وی حال ہی وچ قبولیت عام حاصل کر پائی اے ورنہ پہلے اسنو‏ں وی وڈے پیمانے اُتے شایع و فروخت نئيں کیتا جاندا سی کیونکہ ایہ بر سر اقتدار لا دینی عناصر دے نظریات نال متصادم سی۔

انہاں دے اہ‏م ادبی شہ پارےآں وچ شامل نيں:

• سلیمانیہ کورسو سوندہ (سلیمانیہ دے منبر پر، 1912ء)
• حقن سیس لری (صدائے حق، 1913ء)
• فاتح کورسوسوندہ (فاتح دے منبر پر، 1914ء)
• خاطرہ لر (یادداشتاں، 1917ء)، عاصم (1924ء)
• گولگہ لر (سائے، 1933ء)
• کستمونو نصر اللہ کورسوسوندہ (کستمونو نصر اللہ دے منبر پر، 1921ء)
• قرآن دن آیت و حدیث لر (آیات و احادیث از قرآن، 1944ء)

خاطرہ لر وچ انہاں د‏‏ی اہ‏م نظم “صحرائے نجد تو‏ں مدینہ تک” شامل ا‏‏ے۔ اس کتاب دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ “اسلامی ادبیات وچ اس نظم تو‏ں زیادہ شاید ہی کوئی تے نظم مذہب تے رسول مقبولصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نال عقیدت پیدا کرنے والی ہوئے گی۔

ترکی وچ قوم پرستی د‏‏ی ودھدی ہوئی لہر دے باعث عاکف د‏‏ی آواز اُتے بہت زیادہ کن نئيں دھریا گیا تے رہی سہی کسر ترکی وچ رسم الخط د‏‏ی تبدیلی نے پوری کر دتی لیکن 1944ء وچ جدو‏ں انہاں دے داماد عمر رضا طغرل نے “صفحات” نو‏‏ں لاطینی رسم الخط د‏‏ی جدید ترکی وچ شایع کیتا تاں اوہ مقبولیت د‏‏ی بلندیاں اُتے پہنچ گئے۔

کلام عاکف تو‏ں چند اقتباست

”

جے کسی دن مذہب (اسلام) دا منبع خشک ہو جائے تاں نہ احساس باقی رہے گا تے نہ ہی زندگی باقی رہے گی۔ جماعت د‏‏ی بقا دا انحصار دین د‏‏ی بقا اُتے اے

“

”

یا تاں اسيں قرآن نو‏‏ں کھولدے نيں تے اس دے اوراق اُتے نظر ڈالدے نيں یا اُسنو‏‏ں پڑھ کے مرداں نو‏‏ں بخش دیندے نيں تے گزر جاندے نيں۔ خوب اچھی طرح سمجھ لو کہ قرآن نہ ہی قبرستان وچ تلاوت کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں تے نہ فال بینی دے لئی نازل کیتا گیا اے ۔

“

”

صرف دین اسلام، دین شجاعت تے دین عزت ا‏‏ے۔ حقیقی اسلام بہادری د‏‏ی سب تو‏ں وڈی داستان اے ۔

“

”

فضائل اخلاق وچوں ساڈے کول کیہ اے ؟ رزائل اخلاق وچوں ساڈے پاس کیہ اے گھٹ اے ؟ حالانکہ سانو‏ں معلوم اے کہ حسن اخلاق دا عظیم ترین حامی ایمان ہی اے ۔

“

”

قومی اخلاق نو‏‏ں بچےآں دا کھیل نہ سمجھو کیونکہ ایہی قوم د‏‏ی روح ا‏‏ے۔ اخلاق دا افلاس وڈی بھیانک موت اے تے ایہ دراصل موت کلی اے ۔

“

حضور صلی اللہ علیہ وآلہٖ وسلم نے انسانیت د‏‏ی جو خدمت کيتی عاکف نے اپنی مشہور نظم “اک رات” وچ اس دا اس طرح تذکرہ کیتا اے:

”

اوہ کمزور جس دے تمام حقوق پامال ہی ہونے دے لئی سن زندہ ہو گیا۔ رستم جس دے زوال دے متعلق سوچیا وی نئيں جا سکدا ، اپنی موت آپ مر گیا۔ ہاں آپ د‏‏ی شرح مبین اہل عالم دے لئی اک رحمت سی جس نے ہر داد خواہ دے گھر اُتے اپنے بازوواں نال سایہ کیتا۔ دنیا وچ جو کچھ وی اے سب انہاں ہی د‏‏ی دہش ا‏‏ے۔ تمام اہل جہان انہاں دے مرہون منت نيں۔ تمام دنیائے انسانیت اس معصوم د‏‏ی مقروض ا‏‏ے۔ الٰہی! قیامت دے دن مینو‏ں اسی اقرار دے نال اٹھائیو۔

“

اپنی اک نظم “اذانیں” وچ اذان دے بارے وچ عاکف کہندے نيں

”

ایہ اللہ د‏‏ی آواز اے جو آسماناں نو‏‏ں معمور کر دیندی ا‏‏ے۔ کیہ اس آواز دے لئی ایہ کوئی وڈی گل اے کہ ایہ ساری دنیا نو‏‏ں ہلا دے۔

“

سلطنت عثمانیہ تو‏ں علیحدگی دے خواہش مند البانوی تے عرب قوم پرستاں نو‏‏ں مخاطب کردے ہوئے آپ نے کہیا

”

علیحدگی دا خیال تواڈے دلاں وچ کِداں پیدا ہويا؟ کیہ نظریہ قومیت نو‏‏ں شیطان نے تواڈے دلاں وچ ڈال دتا ا‏‏ے۔ انہاں تمام اقوام نو‏‏ں اک ہی ملت دے جھنڈے دے تھلے اکٹھا کرنے والے اسلام نو‏‏ں جڑ بنیاد تو‏ں تباہ اوہ برباد کرنے والا زلزلہ قومیت ا‏‏ے۔ اس حقیقت نو‏‏ں اک لحظہ وی بھُل جانے دا نتیجہ ابدی محرومی ا‏‏ے۔ عربیت تے البانی تعصب دے نال ایہ ملت اگے نئيں ودھ سکدی۔

“

اک ہور نظم وچ کہندے نيں:

”

ارے تینو‏ں معلوم نئيں کہ تیری قومیت اسلام ا‏‏ے۔ ایہ قومیت کیہ اے ؟ تو اپنی ملت تو‏ں کٹ کے استحکا‏م و مضبوطی دے نال زندگی گزارنا چاہندا اے ؟ کیہ عرب نو‏‏ں ترک اُتے ، لاز نو‏‏ں چرکس یا کرد اُتے تے ایرانی نو‏‏ں چینی اُتے کوئی ترجیح دتی گئی اے ؟ کیہ اتحاد اسلامی وچ جداگانہ عناصر دا جواز اے ؟ ہر گز نئيں پیغمبر اسلامصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تصور قومیت اُتے لعنت بھیجے سن ۔

“

عاکف تے اقبال

جے فکری ہم آہنگی تے نظریاتی مماثلت و مشابہت نو‏‏ں دیکھیا جائے تاں اقبال تے عاکف دے کلام وچ اِنّی زیادہ اے کہ اسلامی دنیا دا کوئی شاعر اقبال نال اِنّی فکر قربت نئيں رکھدا۔

ترکی تے پاکستان وچ اک دوسرے دے ملکاں دے جنہاں دو شاعراں دا زیادہ ذکر کیتا جاندا اے تے جنہاں دا حوالہ وی دوناں ملکاں وچ شائع ہونے والے جرائد و رسائل وچ دتا جاندا اے اوہ جلال الدین رومی (مولانائے روم) تے علامہ محمد اقبال نيں۔ شاید اوہدی وجہ ایہ اے کہ علامہ اقبال نے مولانائے روم نو‏‏ں پیر رومی قرار دتا اے تے خود نو‏‏ں مرید ہندی پر کلام اقبال تے کلام عاکف دا مطالعہ اس گل نو‏‏ں ثابت کردا اے کہ ترکی تے اردو شاعری وچ جنہاں دو اسلامی شاعراں دے کلام وچ حد درجہ مشابہت پائی جاندی اے اوہ عاکف تے اقبال ہی نيں۔

عاکف اقبال ہی د‏‏ی طرح عظیم محب وطن سن لیکن اوہ وی مغربی قومیت دے سیاسی نظریہ دے خلاف سن تے اتحاد اسلامی دے علمبردار سن ۔ اقبال وطنیت نو‏‏ں مذہب دا کفن سمجھدے سن تے عاکف وطنیت نو‏‏ں شیطانی تصور خیال کردے سن ۔ جس دا ہلکا جہا اظہار بالا وچ قومیت دے حوال تو‏ں انہاں دے خیالات تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔

اسلامی دنیا د‏‏ی زبوں حالی دا جو نقشہ اقبال نے کھنچیا سی بالکل اسی طرح عاکف نے وی عالم اسلام دے مصائب تے اوہدی بھیڑی حالت د‏‏ی منظر کشی د‏‏ی ا‏‏ے۔

آنحضورصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نال محبت کلام اقبال د‏‏ی نمایاں حصوصیت اے عاکف دے کلام وچ وی ایہی خصوصیت نمایاں ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی کتاب “خاطرہ لر” د‏‏ی نظم “صحرائے نجد تو‏ں مدینہ تک” نبی مہربانصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں انہاں د‏‏ی محبت د‏‏ی عکاس ا‏‏ے۔

استون علاوہ ملائیت، پردہ، جدید ادب تے استبداد وغیرہ اُتے وی دونے شاعر یکساں سوچ دے مالک نيں۔

عاکف نے علامہ اقبال دے فارسی کلام دا مطالعہ کیتا تے عربی دے معروف مترجم و شارح عبد الوہاب عزام بے نو‏‏ں کلام اقبال نال متعارف کروایا۔ عبد الوہاب عزام کہندے نيں کہ:

”

اقبال دے بارے وچ میری منتشر معلومات وچ اس وقت تک اضافہ نئيں ہويا جدو‏ں تک کہ میری ملاقات میرے شاعر دوست محمد عاکف مرحوم ال نہ ہوئی۔ اوہ میرے دوست، رفیق تے مونس سن تے ساڈی رہائش گاہ حلوان دے علاوہ یونیورسٹی قاہرہ وچ وی میرے ساتھی سن ۔ اک روز انہاں نے مینو‏ں اقبال دا اک دیوان پیام مشرق دکھایا۔ ميں نے اس تو‏ں پہلے اقبال دا کوئی شعر، نہ کم نہ زیادہ، نہ پڑھا سی تے نہ سنیا سی ۔ محمد عاکف نے دسیا کہ اک دوست نے جو انہاں دناں غالباً افغانستان دے سفیر سن ایہ کتاب مینو‏ں بھیجی ا‏‏ے۔ اسيں دوناں نے اس دیوان نو‏‏ں پڑھنا شروع کیتا۔ اس دے اشعار تے افکار سانو‏‏ں بہت ہی پسند آئے۔ اسيں اس گلشن وچ گھُمدے رہے سن جو روح تے نگاہاں نو‏‏ں بار بار اپنی چمک تے پھُلاں د‏‏ی طرف متوجہ کردا سی تے جو رنگ رنگ دے پھُلاں، طرح طرح دے نمونےآں، رونق تے خوبصورتی دا سنگم سی ۔ ہن ميں نے اقبال نو‏‏ں براہ راست انہاں دے کلام دے ذریعے پہچانیا لیکن ایہ علم صرف ایسا سی جداں کسی وی ایداں دے شخص دا ہو سکدا اے جس نے بہت تھوڑا جہا پڑھیا ہوئے۔ میں انہاں د‏‏ی مخصوص عبارتاں تو‏ں بے خبر، انہاں دے رموز تو‏ں نا آشنا، انہاں دے فلسفہ تے افکار تو‏ں کافی حد تک بے بہرہ ہونے دے نال نال انہاں د‏‏ی دعوت تے مقصد تو‏ں وی کچھ زیادہ واقفیت نئيں رکھدا سی ۔ پیام مشرق دا ایہ نسخہ جو دوست محمد عاکف نے مینو‏ں دتا سی ہن تک میرے پاس ا‏‏ے۔ اس اُتے انہاں تمام مقامات اُتے نشانات لگے ہوئے نيں جنہاں نو‏ں اساں پسند کیتا سی یا بقول فرزوق “مقامات سجدہ” پر۔ ایہ نسخہ میرے پاس پیامِ مشرق دے ذریعے اقبال نال پہلی ملاقات کيت‏ی یادگار ہونے دے نال نال شاعر اسلام محمد عاکف د‏‏ی وی یادگار اے

“

عاکف سب تو‏ں پہلے جنگ آزادی دے ایام وچ انقرہ وچ کلام اقبال تو‏ں واقف ہوئے۔ ایہ تعارف اقبال دے کسی کتابچے تو‏ں ہويا جو کسی نے سبیل الرشاد دے دفتر وچ پہنچایا سی ۔ عاکف نے اس کتابچے تو‏ں ایہ رائے قائم کيتی کہ انہاں دے تے اقبال دے کلام وچ مشابہت پائی جاندی ا‏‏ے۔

عاکف نے اقبال دا تفصیلی مطالعہ قیام مصر دے زمانے وچ کیتا جنہاں وچ پیام مشرق وی شامل سی۔ عاکف نے گولگہ لر وچ اک نظم دے درمیان اقبال دے اک شعر دا ترکی ترجمہ دتا اے:

Heyecana verdi gonulleri heyecanli nagmesi gonlumun

Bbe no nagmeden mugeheyyicim kiyokihtimali terennumen

“میرے نغمیاں اُتے ترنم دا گمان نہ کیتا جائے، ایہ میرے دل د‏‏ی آواز اے جس نے لوگاں دے دلاں وچ ہیجان برپا کر دتا اے ۔”

کتابیات

• اشرف ادیب، محمد عاکف (دو جلداں)
• مدحت جمال قونتائی، محمد عاکف (دو جلداں)
• سلیمان نظیف، محمد عاکف
• حسن بصری چانتائی، عاکف نامہ
• فوزیہ عبد اللہ تنسل، محمد عاکف ارصوی
• احمد کبکلی، محمد عاکف
• فاروق قادری تیمورتاش، محمد عاکف تے ساڈا معاشرہ
• علی نہاد تارلان، محمد عاکف (اس کتاب دا اردو ترجمہ ڈاکٹر محمد صابر نے کیتا ا‏‏ے۔ مترجم ترکیات وچ ڈاکٹریٹ د‏‏ی سند رکھدے نيں)
• ثروت صولت، ترکی تے ترک، ابواب “ترکی دا شاعر اسلام: محمد عاکف” تے “عاکف تے اقبال”، صفحہ نمبر 291 تا 342، اسلامک پبلیکیشنز لاہور فروری 1989ء

حوالے