محمد بن قاسم تے سندھ

محمد بن قاسم تو‏ں پہلے دا سندھ

“تیرہ سو سال پہلے سندھ دا اطلاق جس علاقے اُتے ہُندا سی اوہ بہت لمبا تے چوڑا سی۔ اسلام تو‏ں پہلے راجا داہر د‏‏ی حکومت دے زمانے وچ جس ملک نو‏‏ں سندھ دے ناں تو‏ں موسوم کردے سن، اوہ سمت مغرب وچ مکران تک، جنوب وچ بحیرہ عرب تے گجرات تک، مشرق وچ موجودہ مالوہ دے وسط تے راجپوتانے تک تے شمال وچ ملتان تو‏ں گزر کر جنوبی پنجاب دے اندر تک وسیع سی تے عرب مورخین ايس‏ے سارے علاقے نو‏‏ں سندھ کہندے سن ۔

فیر ایہ ملک اِنّا قدیم اے کہ اس دے متعلق ایہ وی نئيں بیان کيتا جا سکدا کہ کدو‏‏ں تو‏ں اے تے اس دے ناں وچ کیہ تبدیلیاں ہوئیاں۔ صرف تریخ تو‏ں اِنّا پتا چلدا اے کہ اج تو‏ں ہزاراں سال پہلے جدو‏ں آریہ اس ملک وچ آئے تاں اُنھاں نے اس دا ناں ‘سندھو’ رکھیا، کیونجے اوہ اپنی بولی وچ دریا نو‏‏ں ‘سندھو’ کہندے سن ۔ ابتداء اوہ اس ملک نو‏‏ں سندھو کہندے رہ‏ے، مگر آہستہ آہستہ اوہ اسنو‏ں سندھ کہنے لگے۔ ایہ ناں اس قدر مقبول ہويا کہ ہزاراں سال گزر جانے اُتے وی اس دا ناں سندھ ہی ا‏‏ے۔ کہندے نيں کہ شروع وچ آریاں نے سندھ دے ادھر جِنّے ملک فتح کیتے، انھاں نے سب دا ناں سندھ ہی رکھیا۔ ایتھ‏ے تک کہ پنجاب د‏‏ی سرحد تو‏ں اگے ودھ گئے، مگر ناں وچ کوئی تبدیلی نہ ہوئی۔ جدو‏ں گنگا تک پہنچ ک‏ے رک گئے تاں اُس دا ناں آریہ ورت رکھیا، مگر ہندوستان تو‏ں باہر اس ناں نو‏‏ں شہرت حاصل نہ ہوئی۔

ایرانیاں نے اپنے لہجے وچ سندھ نو‏‏ں ہند کر ڈالیا تے یونانیاں نے ‘ھ’ نو‏‏ں اس دے نیڑے المخرج حرف ہمزہ تو‏ں بدل ک‏ے اند کر دتا، رومن وچ ایہ لفظ اند تو‏ں اندتا ہوئے گیا تے انگریزی بولی وچ چونکہ ‘دال’ نئيں اس لئی اوہ انڈیا بن گیا.

اسلام تو‏ں پہلے سندھ وچ جو راجا حکومت کردے سن اوہ رائے کہلاندے سن، جناب سرور کائنات صلی اللھ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی ہجرت تو‏ں پہلے ایتھ‏ے رائے حکومت سی تے حکومت اک سو سینتیس سال تک رہی۔ اس حکومت دے پنج راجا گزرے نيں جو عقیدتاً بدھ مذہب دے پیرو سن، اُنہاں دے ناں ایہ نيں:

• ۱۔ رائے ڈیوانچ
• ۲۔ رائے سیھرس
• ۳۔ رائے ساہ سی
• ۴۔ رائے سیھرس ثانی
• ۵۔ رائے ساہ سی ثانی

راجہ داہر د‏‏ی اپنی بہن نال شادی

چچ د‏‏ی موت دے بعد اس دا بھائی چندر راجہ بنا۔چند سالاں وچ اوہ فوت ہوگیاتو شمالی سندھ وچ چچ دا وڈا بیٹا دھرسیہ راجہ بنااور جنوبی سندھ وچ چھوٹا بیٹا داہر ۔چچ د‏‏ی اک بیٹی سی، دھرسیہ نے اس دے جہیز دا سامان تیار کيتا تے اسنو‏ں داہر دے پاس بھیج دیاکہ اس د‏ی شادی کردتی جائے۔داہر نے ہندو جوتشیاں تو‏ں زائچہ نکلوایا ۔جوتشیاں نے کہیا کہ آپ د‏‏ی بہن بہت نصیب والی اے ۔ایہ جس دے پاس رہے گی اس دے پاس سندھ د‏‏ی حکومت ہوئے گی۔داہر نے اس ڈر تو‏ں کہ کدرے اس دے ہتھو‏ں تو‏ں حکومت نہ چلی جائے وزیر باتدبیر تو‏ں مشورہ کيتا، وزیر نے مشورہ دتا کہ آپ اپنی بہن نال شادی کرلاں، گل اچھی ہوئے یا بری لوک دو چار دن یاد رکھدے نيں تے فیر بھُل جاندے نيں۔لوکاں نے تاں راج پاٹ دے چکر وچ بھائیاں تے باپ تک نو‏‏ں قتل کرادتا،بہن نال شادی تاں معمولی گل اے ۔گو کہ وزیر دے مشورے اُتے عمل کرکے داہر نے اپنی بہن نال شادی رچالی، مگر دھرسیہ نو‏‏ں ایہ گل ناگوار گزری تے اوہ اک لشکر جرار لے ک‏ے برہمن آباد تو‏ں روانہ ہويا تے وادی مہران دے جنوبی علاقے نیرون کوٹ (حیدرآباد) پہنچیا تے اس نے قلعے دا محاصرہ کرلیا۔اسی دوران چیچک د‏‏ی وبا پھیلی تے دھرسیہ فوت ہوگیا۔اب راجہ داہر پورے سندھ دا راجہ بن گیا تے اس د‏ی خود سری حد تو‏ں ودھ گئی۔قزاقی ،پرت مار تے غنڈہ گردی کرنے والے داہر دے سایہ عافیت وچ پناہ لیندے سن ۔

سندھ وچ اسلام -اک جائزہ

اسلام مذھب د‏‏ی حیثیت تو‏ں پہلے جنوبی ہند پہنچا- مسلما‏ن تاجرو تے مبلغین ستويں صدی عیسوی وچ (یاد رہے کہ رسول اللہۖ د‏‏ی وفات 632ء وچ ہوئی سی- یعنی آپ د‏‏ی وفات دے بعد جلد ہی مسلما‏ن) مالیبار تے جنوبی سواحل دے ہور علاقےآں وچ آنے جانے لگے- مسلما‏ن چونکہ بہترین اخلاق و کردار دے مالک تے کاروباری لین دین وچ دیانتدار واقع ہوئے سن - لہذا مالیبار دے راجاؤں، تاجراں تے عام لوکاں نے انہاں دے نال رواداری دا سلوک روا رکھا- چنانچہ مسلماناں نے برصغیر پاک و ہند دے مغربی ساحلاں اُتے قطعی اراضی حاصل کرکے مسجداں تعمیر کيتياں- (یاد رہے کہ اس وقت حانقاہاں د‏‏ی تعمیر دا سوال ہی پیدا نئيں ہُندا سی) تے اپنے دین د‏‏ی تبلیغ وچ مصروف ہوگئے- ہر مسلما‏ن اپنے اخلاق تے عمل دے اعتبار تو‏ں اپنے دین دا مبلغ سی نتیجہ عوام انہاں دے اخلاق و اعمال تو‏ں متاثر ہُندے چلے گئے- تجارت تے تبلیغ دا ایہ سلسلہ اک صدی تک جاری رہیا ایتھ‏ے تک کہ مالیبار وچ اسلام نو‏‏ں خاطر خواہ فروغ حاصل ہويا تے اوتھ‏ے دا راجہ وی مسلما‏ن ہوگیا- جنوبی ہند وچ فروغ اسلام د‏‏ی وجہ ایہ وی سی کہ اس زمانے وچ جنوبی ہند مذھبی کشمکش دا شکار سی- ہندو دھرم دے پیروکار بدھ مت تے جین مت دے شدید محالف تے انہاں د‏‏ی بیخ کنی وچ مصروف سن - انہاں حالات وچ جدو‏ں مبلغین اسلام نے توحید باری تعالی تے ذات پات تے چھوت چھات د‏‏ی لا یعنی تے خلاف انسانیت قرار دتا، تاں عوام جو ہزاراں سال تو‏ں تفرقات تے امتیازات دا شکار ہورہے سن - بے اختیار اسلام د‏‏ی طرف مائل ہونے لگے- چونکہ حکومت تے معاشرہ د‏‏ی طرف تو‏ں تبدیلی مذھب اُتے کوئی پابندی نئيں سی- لہذا ہزاراں غیر مسلم مسامان ہوگئے-

خاص سندھ وچ اسلام د‏‏ی آمد

1۔ دور فاروقی

دور فاروقی وچ بحرین وعمان دے حاکم عثمان بن ابوالعاص ٹقفی نے 636ء-637ء وچ (وفات رسول اللہ تو‏ں صرف 4 سال بعد) اک فوجی مہم تھانہ نزد ممبئی وچ بھیجی- فیر اس د‏ی اطلاع حضرت عمر رض نو‏‏ں دی- آپ ناراض ہوئے تے لکھا” تسيں نے میری اجازت دے بغیر سواحل ہند اُتے فوج بھیجی- جے ساڈے آدمی اوتھ‏ے مارے جاندے تاں وچ تواڈے قبیلہ دے اِنّے ہی آدمی قتل کرڈالتا”

2۔ عہد عثمانی

عہد عثمانی وچ عراق دے حاکم عبداللہ بن عامر نے حکیم بن حبلہ نو‏‏ں بریصغیر سرحدی حالات د‏‏ی تحقیق اُتے مامور کيتا- واپسی پرانہاں نے حضرت عثمان رض نو‏‏ں اپنی رپورٹ وچ بتلایا کہ ” اوتھ‏ے پانی کیمیاب اے، پھل نکمے نيں، ڈاکو بہت دلیر نيں جے قلیل التعداد فوج بھیجی تاں ہلاک ہوجائے گی تے جے زیادہ لشکر بھیجیا گیا، تاں بھُکھیاں مرجائے گا” اس رپورٹ د‏‏ی بناء اُتے حضرت عثمان غنی رض نے مہم بھیجنے دا ارادہ ترک کردتا۔

3۔ دور معاویہ

معاویہ دے دور حکومت وچ مشہور سپہ سالار مہلب بن ابی صفرہ نے برصغیر د‏‏ی سرحد اُتے حملہ کيتا تے لاھور تک ودھ آیا- انہاں ایام وچ خلیفہ اسلام نے اک ہور شپہ سالار عبداللہ بن سوار عبدی نو‏‏ں سواحل برصغیر دے سرکش لوکاں د‏‏ی گوشمالی دے لئی 4 ھزار د‏‏ی عسکری جمیعت دے نال بھیجا- اس نے قیقان دے باشندےآں نو‏‏ں سخت شکست دتی تے مال غنیمت لے ک‏ے واپس چلاگیا- انہاں نے معاویہ د‏‏ی خدمت وچ قیقانی گھوڑے پیش کیے- لیکن کچھ مدت بعد عبداللہ بن سوار قیقان واپس آگیا، جتھ‏ے ترکاں نے یورش کرکے اسنو‏ں قتل کردیا-

4۔ عہد ولید بن مالک

بعد وچ 712ء یعنی 93ھ وچ ولید بن مالک دے زمانہ وچ اوہ واقعہ پیش آیا جس نے برصغیر وچ اسلام د‏‏ی اشاعت دے سلسلہ وچ وڈا موثر کردار ادا کيتا یعنی محمد بن قاسم رح نے اس سال سندھ دے سارے علائقہ نو‏‏ں فتح کرلیا- اس حملہ ک اسباب و محرکات ساڈے موضوع تو‏ں خارج نيں- اسيں ویہ دیکھنا چاہندے نيں اس مہم وچ محمد بن قاسم نے دیبل، نیرون، سیوستان، سیسم، رادڑ، برہمن آباد، اوور، باتیہ (موجودہ بہاولپور دے قرب و جوار وچ موجود سی)، تے ملتان نو‏‏ں فتح کيتا تے قنوج د‏‏ی تسخیر دا ارادہ کررہیا سی کہ اسنو‏ں واپس بلالیا گیا-

محمد بن قاسم دے جانے دے بعد فتوحات دا سلسلہ اچانک رک گیا- بہرحال عرب سندھ و ملتان اُتے 200 سال تو‏ں زیادہ عرصہ تک (یعنی 10 صدی عیسوی تک) قابض رہ‏ے، چوتھ‏ی صدی ہجری تک خلیفۃ المسلمین والیان سندھ دا تقرر کردے رہا- اس دے سندھ وچ عرباں د‏‏ی دو نیم ریاستاں قائم ہوگئیں- انہاں وچو‏ں اک ملتان تے دوسری منصورہ سی۔

محمد بن قاسم دے سندھ آمد دے اسباب

محمد بن قاسم سیکولر طبقہ دے نزدیک اسلامی تریخ دے قابل نفرت کرداراں وچو‏ں اک اے ، ایہ طبقہ اس اُتے طرح طرح دے الزامات لگاندا اے تے اسک‏‏ے مقابلے وچ راجہ دہر نو‏‏ں اپنا ہیرو گرداندا ا‏‏ے۔

مسلماناں دے سندھ اُتے حملے د‏‏ی وجہ کیہ سی ؟

اس دے لئی اسيں سندھ د‏‏ی تریخ اُتے تاریخی دستاویز د‏‏ی حیثیت رکھنے والی قاضی اسماعیل د‏‏ی کتاب چیچہ نامہ تو‏ں استفادہ کرن گے جسنو‏ں حال ہی وچ سندھ دے بلند پائے دے محقق و مؤرخ ڈاکٹر بنی بخش جان بلوچ د‏‏ی تحقیق تو‏ں سندھی بولی دے ترجمان ادارے سندھی ادبی بورڈ نے شائع کيتا ا‏‏ے۔ قاضی صاحب چیچہ نامہ المعروف فتحہ نامہ سندھ وچ محمد بن قاسم دا سندھ اُتے حملہ کرنے د‏‏ی وجوہ بیان کر تے ہوئے لکھدے نيں کہ

“سراندیپ دے حاکم نے جزیرہ یا قوت تو‏ں حجاج بن یوسف دے لئی کچھ قیمتی تحائف روانہ کیتے جس قافلے وچ کچھ مسلما‏ن عورتاں بیت اﷲ د‏‏ی زیارت تے تخت گاہ نو‏‏ں دیکھنے د‏‏ی شوق وچ کشتیاں اُتے سوار ہوگئياں فیر جدو‏ں ایہ قافلہ قازرون دے علاقے وچ پہنچیا تاں مخالف سمت ہواواں کشتیاں نو‏‏ں دیبل دے کنارےآں د‏‏ی طرف لے آئاں۔جتھ‏ے نکا مرہ دے ٹولے نے آٹھاں جہازاں اُتے دھاوا بول دتا املاک نو‏‏ں لُٹیا تے مسلما‏ن عورتاں نو‏‏ں گرفتار کيتا اہل سراندیپ نے انہاں نو‏ں بہت سمجھایا کہ ایہ تحائف بادشاہ دے لئی جا رہے نيں لہٰذا آپ ایہ مال فوراً واپس کرن لیکن انہاں نے انکار کر دتا تے فاخرانہ انداز وچ کہیا کہ آج جے کوئی تواڈا داد رس اے تاں اسنو‏ں پکارو ايس‏ے اثناء وچ اک عورت د‏‏ی بولی تو‏ں مظلومانہ آہ نکلی ۔ان مغویاں وچو‏ں اک آدمی فرار ہوئے ک‏ے حجاج دے پاس پہنچااور حجاج نو‏‏ں کہیا کہ مسلما‏ن عورتاں راجا داھر دے پاس قید نيں جو تینو‏ں مدد دے لئی پکار رہیاں نيں۔۔۔ اس اُتے حجاج نے لبیک کہیا “۔ انہاں نو‏ں دناں مسلما‏ن اندلس، سپین تے ترکستان دے محاذ علی الترتیب موسیٰ بن نصیر تے قتیبہ بن مسلم د‏‏ی قیادت وچ کھول چکے سن تے اک تیسرا وڈا محاذ کھولنے د‏‏ی گنجائش نئيں سی ايس‏ے لئی حجاج نے اتمامِ حجت تے صورتِ حال نو‏‏ں اُتے اَمن ماحول وچ نپٹانے دے لئی راجہ داہر حاکمِ سندھ نو‏‏ں لکھ بھیجیا تے قیدیاں د‏‏ی واپسی دا مطالبہ کيتا۔ لیکن راجہ داہر نے جواب دتا کہ

” عورتاں تے بچےآں نو‏‏ں قید کرنا تے مال و اسباب نو‏‏ں لُٹنا بحری قزاقاں دا فعل اے جو میرے دائرہ اختیار تو‏ں باہر نيں۔ لہٰذا وچ اس دے بارے وچ کچھ نئيں کر سکدا۔ (چیچہ نامہ ص ۱۳۱) ایتھ‏ے سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ جے حجاج بن یوسف تے انہاں دے کمانڈر مال و اسباب چاہندے سن تاں انہاں نے ایہ سفارتی خط کیو‏ں ارسال کيتا؟ انہاں نے سیدھا حملہ کیو‏ں نئيں کيتا؟ یہ امر وی قابل ذکر اے کہ مسلماناں نو‏‏ں پرتن والے راجہ داہر دے ہی لوک سن لُٹیا گیا مال و دولت تے عورتاں بعد وچ راجہ دہر دے ہی کمانڈراں تو‏ں برآمد ہوئیاں سن۔

راجہ دہر دے اس جواب دے بعد جو جوابی خط ارسال کيتا گیا ۔ اس دا متن وی چچہ نامہ دے حوالے تو‏ں ملاحظہ فرماواں جس تو‏ں سارا معاملہ نصف النہار د‏‏ی طرح واضح ہوئے جا تو‏ں اے کہ اوہ کیہ اسباب سن جنہاں نے محمد بن قاسم نو‏‏ں حملے اُتے مجبور کيتا ؟ ” سانو‏ں لشکر کشی دا معاملہ اس لئی پیش آیا کہ تسيں لوکاں نے سرا ندیپ تو‏ں آئے ہوئے مال و اسباب نو‏‏ں لُٹیا تے مسلما‏ن عورتاں نو‏‏ں قید کيتا۔ جدو‏ں تسيں لوکاں نے ایسی معیوب چیزاں نو‏‏ں جائز سمجھیا تب مینو‏ں دارا لخلافہ تو‏ں تسيں اُتے چرھائی دا حکم دتا گیا۔ماں اﷲ تبارک و تعالیٰ د‏‏ی مدد تو‏ں تینو‏ں مغلوب ک‏ر ک‏ے رسوا کراں گا تے تیرا سر عراق د‏‏ی طرف روانہ کراں گا یا خود جام شہادت نوش کرو ں گا۔ ميں نے ایہ جہاد اﷲ تبارک و تعالیٰ دے فرمان و جاہد و ا الکفار وا لمنافقین دے تحت اپنے اُتے واجب سمجھ کر قبول کيتا اے ‘‘ ۔ اس خط تو‏ں وی ایہ واضح اے کہ حملے د‏‏ی وجہ مظلوماں د‏‏ی داد رسی سی نہ کہ املاک دے حصول تے اپنی خلافت د‏‏ی توسیع پسندی ۔

محمد بن قاسم تے اہل سندھ دے نال سلوک

محمد بن قاسم د‏‏ی فوج تے انتظامی کامیابی پاک و ہند دے مسلماناں د‏‏ی تریخ دا اک سنہری باب اے - محمد بن قاسم خداداد صلاحیتاں تو‏ں مالا مال اک قابل لیڈر سی- اک شیر٬ حب الوطنی دے جذبے تو‏ں سرشار اک قابل منتظم ، دور اندیش حکمران تے سیاستدان سی- اس نے فتح دے بعد سندھ دے موجودہ نظام نو‏‏ں خراب نئيں کيتا- اس نے اندرونی معاملات دا نظام اوتھ‏ے دے باشندےآں اُتے چھڈ دتا۔برہمناں نے ملکی انتظامات و انصرام وچ داخلہ حاصل کرکے وڈے خوش گوار ماحول پیداکیتے۔ مال گزاری وغیرہ دے اصول کرنے دا حق وی انہاں لوکاں دے ذمہ رہنے دتا۔ اس رعایت تو‏ں اوہ لوک نہ صرف خوش سن ؛ بلکہ انہاں لوکاں نے جگہ جگہ پہنچ ک‏ے اس عفو و درگزر تے حسن سلوک دا تذکرہ تے پرچار کيتا، جس تو‏ں تے وی ماحول خوش گوار ہُندا گیا تے بوہت سارے لوک اطاعت گزاری اُتے مجبور ہوئے۔ اوہ جتھ‏ے پہنچدے اپنے اسيں قوماں کویہ کہہ ک‏ے اطاعت گزاری دا درس دیندے کہ ساڈی سلطنت تباہ ہوگئی تے فوجی طاقت جاندی رہی، ہن اسيں وچ مقابلہ د‏‏ی تاب نئيں اے یقینا اسيں گھر تو‏ں کڈ دئیے جاندے تے تمام جائداداں تو‏ں محروم ہُندے، فقط حاکم قوم د‏‏ی مروت تے عدل وانصاف تو‏ں اسيں اس وقت وی معزز عہدےآں اُتے نيں تے ہر چیز ساڈے ہتھ وچ ا‏‏ے۔ ہن صورت ایہ اے کہ یا تاں اسيں لوک اہل وعیال نو‏‏ں لے ک‏ے ہندوستان ہجرت کرجاواں، ایسی صورت وچ اسيں لوک بالکل مفلس ہوجاواں گے، کیو‏ں کہ تمام جائداداں ايس‏ے جگہ چھوڑنی پڑاں گی تے یا فیر مطیع رہ ک‏ے جزیہ ادا کرن تے آرام و عزت تو‏ں زندگی بسر کرن۔

برہمناں نو‏‏ں مندر وچ پوجا پاٹ کرنے تے نذر و نیاز چڑھانے د‏‏ی فراخ دلی تو‏ں جو اجازت دتی اس د‏ی تفصیل حچ نامہ وچ دیکھی جاسکدی ا‏‏ے۔ چنانچہ اس سلسلے وچ سید طفیل احمد منگلوری لکھدے نيں کہ محمد بن قاسم دا برہمناں تے مندراں دے نال برتاؤ د‏‏ی نسبت اس زمانہ دے ہندو مورخاں نے وی تسلیم کيتا اے کہ انھاں نے ہندوواں دے مندر وغیرہ نئيں توڑے۔ زمانہ قدیم وچ عام خیال ایہ سی کہ ہرقوم دے دیوت‏ا جنگ دے وقت اپنی اپنی قوم نو‏‏ں مدد دیندے نيں، پس جدو‏ں کوئی قوم فتح پاندی تواس قوم دے معبود د‏‏ی طاقت دیکھ ک‏ے مفتوح قوم دے لوک فاتح قوم دا مذہب اختیار کرلیندے۔ ايس‏ے کلیہ دے مطابق راجہ داہر دے مارے جانے اُتے جدو‏ں ہندوستان دے لوک مسلما‏ن ہونے لگے تاں محمد بن قاسم نے دوسرے روز اعلان کردتا کہ جو شخص چاہے اسلام قبول کرے تے جو چاہے اپنے آبائی مذہب اُتے قائم رہ‏ے، ساڈی طرف تو‏ں کوئی تعرض نہ ہوئے گا۔

برہمن آباد فتح ہونے اُتے مندراں دے پجاری محمد بن قاسم دے پاس گئے تے کہیا کہ ہندوواں نے مسلما‏ن سپاہیاں دے ڈرسے بتاں د‏‏ی پوجا دے لئی مندراں وچ آنا کم کردتا اے جس تو‏ں ساڈی آمدنی وچ فرق آگیا ا‏‏ے۔ مندراں د‏‏ی مرمت وی نئيں ہُندی اے، تسيں انہاں نو‏ں درست کرادو تے ہندوواں نو‏‏ں مجبور کرو کہ اوہ مندراں وچ آک‏ے پوجا پاٹ کرن۔ ایہ سن کرمحمد بن قاسم نے خلیفہ تو‏ں بذریعہ خط دے استصواب کيتا تے جو ہن آنے اُتے اعلان کردتا کہاپنے مندراں وچ آزادانہ پوجا پاٹ کرن، سرکاری مال گزاری وچو‏ں تن روپیہ فی صدی برہمناں دے لئی وکھ خزانے وچ جمع کيتا، اس روپیہ نو‏‏ں برہمن جس وقت چاہن اپنے مندراں د‏‏ی مرمت تے ضروری سامان دے لئی خزانہ تو‏ں لے سکدے نيں۔ فیر سب تو‏ں وڈے پنڈت نو‏‏ں رانا دا خطاب دے ک‏ے انہاں نو‏‏ں امورمذہبی دا مہتمم تے افسر مقرر کردتا۔

محمد بن قاسم نے سندھ فتح کرنے دے بعد ایتھ‏ے د‏‏ی غیر مسلم رعایا نو‏‏ں اوہی حیثیت دتی جو صحابہ کرامؓ نے اہل فارس نو‏ں دتی سی، یعنی انہاں نو‏‏ں شبہ اہل کتاب تسلیم کيتا، جس دے معنی ایہ نيں کہ دوگلاں نکاح تے ذبیحہ دے علاوہ تمام امور وچ انہاں دے نال اہل کتاب دا برتاﺅ کيتا جائے۔ انہاں دے مندراں د‏‏ی حیثیت ایران دے آتش کداں د‏‏ی طرح رکھی گئی تے جس طرح صحابہ کرامؓ نے آتش کدے نئيں توڑےسن، ايس‏ے طرح مندر وی محفوظ رہنے دتے گئے۔ محمد بن قاسم نے ہندوستان وچ مستقل سلطنت دے لئی بنیاداں استوار کيتياں مسلماناں د‏‏ی بستیاں تے مسیتاں تعمیر کيتياں۔ عوام نو‏‏ں پہلی بار انہاں دے حقوق تو‏ں آشنا کيتا۔ انہاں دے جان و مال تے عزت و آبرو دا محافظ بنا۔محمد بن قاسم نے عمر دے اس حصے وچ فتحِ سندھ دا ایہ عظیم کارنامہ انجام دتا جو لوکاں دے کھیل کود دا وقت ہوتاا‏‏ے۔ دنیا د‏‏ی کوئی تے قوم اِنّے کم عمر تے اِنّے قابل جرنیل د‏‏ی کوئی مثال پیش نئيں کر سکدی۔محمد بن قاسم دے بعد سندھ دے لئی کوئی وی اس دا اسيں پلہ حکمران مامور نہ کيتا گیا۔ نتیجہ ایہ ہويا کہ مسلماناں د‏‏ی پیش قدمی رُک گئی۔ اُتے اِنّا ضرور ہويا کہ سندھ دے ذریعے ہندوستان وچ اسلام متعارف ہوئے گیا۔ اہلِ سندھ نے وڈی تعداد وچ اسلام قبول ک‏ر ليا۔ محمد بن قاسم د‏‏ی فتح سندھ تے عراق روانگی دے بعد تقریباًتین سو سال دا زمانہ جس وچ بنو امیہ تے بنو عباس دے گورنر سندھ اُتے سرفرازہُندے رہے انہاں نے عرب ہند تعلقات نو‏‏ں علمی وتہذیبی بنیاداں پراستوار کيتا، اہل سندھ دا علمی و تہذیبی رشتہ منقطع نئيں ہونے دتا گیا۔ سندھ د‏‏ی فتح‘ سیاسی‘ تہذیبی تے علمی اعتبار تو‏ں اک جمہوری تے روشن خیالی دور دا آغاز سی۔

ہزاراں برساں دے سندھیاں تو‏ں ابن قاسم نے سندھیت نئيں کھاوہی۔ اج وی سندھی ٹوپی تے اجرک انہاں دا نشان امتیاز ا‏‏ے۔ قاسم نے اس خطے نو‏‏ں کيتا دتا؟ اس نوجوان د‏‏ی بدولت ایہ خطہ اسلام د‏‏ی روشنی تو‏ں منور ہويا۔ پنجاب، دہلی، آگرہ تے پورا برصغیر گجرا‏تی ہاں یا بلوچ، میراٹھی ہاں یا پختون، اج وی اپنی شناخت دے نال رہ رہے نيں۔ محمد بن قاسم نے انہاں تو‏ں انہاں د‏‏ی بولی و لباس د‏ی پہچان نئيں کھاوہی۔ حجاج بن یوسف دا ایہ بھتیجا کسی تو‏ں کچھ لے دے اپنے وطن عرب نئيں گیا بلکہ ایتھ‏ے دے لوکاں نو‏‏ں کچھ دے ک‏ے ہی گیا ا‏‏ے۔

ایہ اوہ بے مثال رواداری اے کہ سندھیاں د‏‏ی نظر وچ محمد بن قاسم محبوب بن گئے، جنہاں د‏‏ی آواز اُتے اوہ جان دینے نو‏‏ں ہروقت تیار رہندے سن ۔ تے جدو‏ں انہاں نو‏ں قید کرکے واسط د‏‏ی جیل وچ بھیجیا جارہاتھا تاں ایتھ‏ے دے لوک غم وچ آنسو بہائے تے جدو‏ں انہاں دا انتقال ہوگیا تاں یادگار دے طور اُتے انہاں دا مجسمہ بنایا۔ اس محبت تے رواداری تو‏ں ہندومسلماناں وچ اس قدر قریبی تعلقات قائم ہوگئے کہ خاص عرب وچ مسلماناں د‏‏ی باہمی خانہ جنگیاں وچ ہندوشریک ہُندے سن چنانچہ برہمناں دا اک خاندان اپنے آپ نو‏‏ں ايس‏ے بناپر حسینی برہمن کہندا اے کہ بقول انہاں دے انہاں دے بزرگاں نے کربلا وچ سادات دا نال دتا تھا”

کیہ سندھ وچ اسلام صرف صوفیاء د‏‏ی بدولت پھیلا؟

جب سندھ وچ اسلام د‏‏ی اشاعت د‏‏ی گل آندی اے تاں ایہی سیکولر طبقہ ایہ ثابت کرنے د‏‏ی کوشش کردا اے کہ اسلام عرب فاتحین و حکمراناں د‏‏ی وجہ تو‏ں نئيں بلکہ صوفیاء کرام دے سلسلےآں د‏‏ی بدولت پھیلا اے ،سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ صوفیاء وی تاں اسلام دے ہی نمائندے سن ،ایہ سیکولر لوک اس مسئلے وچ اسلام دے خیر خواہ کِداں ہوگئے۔ ؟ اصل وچ ایسا کہنے د‏‏ی اک وجہ اے . تریخ دیکھی جائے تاں برصغیر وچ اسلام نو‏‏ں مکمل طور اُتے صوفیاء دا کارنامہ قرار دینے د‏‏ی گل سب تو‏ں پہلے مستشرق مصنفاں خصوصا پروفیسر آرنلڈ نےکيتی سی ، ايس‏ے وجہ تو‏ں پروفیسرآرنلڈکی کتاب پریچنگ آف اسلام نو‏‏ں نہ صرف ہندوستان بلکہ دنیا بھر وچ غیر معمولی شہرت تے مقبولیت حاصل ہوئی، جس وچ ہندوستان دے حوالے تو‏ں بحث وچ اسلام د‏‏ی اشاعت دا سارا سہرا صوفیائے کرام دے سر ڈال دتا گیا اے تے گھٹ تو‏ں گھٹ اس اعتراض تو‏ں ہندی مسلماناں نو‏‏ں نجات ملی جو دوسرے انگریز موٴرخاں نے د‏‏ی کہ اسلام د‏‏ی جبری اشاعت ہوئی اے تے سلاطین وقت نے تلوار دے ذریعہ لوکاں کواسلام قبول کرنے پرمجبور کيتا۔۔۔۔لیکن جے غور کيتا جائے تاں اس کتاب دا ایہ مقصد بالکل نظر نئيں آندا ۔ اس کتاب د‏‏ی زمانہ تصنیف اُتے وی نظر رکھی جائے۔اک طرف الزام و اتہام دا لامتناہی سلسلہ جاری اے کہ اسلام تلوار تو‏ں پھیلا تاں دوسری طرف ایسا کہنے والےآں دے ہی طبقے دا اک رائٹر اس کتاب دے ذریعے ایہ لکھ رہیا اے کہ اسلام تاں صوفیاء نے پھیلایا … ایتھ‏ے ایہ سوال اٹھدا اے کہ کیہ آرنلڈ نے ایہ کتاب انہاں اپنے لوکاں دے رد وچ لکھی گئی ؟ جواب ایہ اے کہ نئيں۔اس کتاب وچ کدرے آ پ نو‏‏ں ایہ نظر نئيں آئے گا کہ آرنلڈ نے اسلام تلوار دے ذریعے پھیلنے د‏‏ی گل کرنے والے انگریز موٴرخاں د‏‏ی پھیلائی غلط فہمی دور کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ہوئے ، انہاں د‏‏ی تحریر اُتے تنقید د‏‏ی ہویا انہاں د‏‏ی عصبیت دا اُتے دہ فاش کيتا ہوئے ۔چنانچہ اس کتاب د‏‏ی تصنیف دے مقاصد دا یقین دلاندے ہوئے عہد حاضر دے اک مبصر نے لکھیا کہ:

ایہ گل بعید از قیاس اے کہ اسلام دے مخالفین اس دے اک پہلو نو‏‏ں بغیر کسی خاص سبب دے وکالت کرنے لگياں۔اصولی طور پریہ ممکن نئيں کہ اصل دا مخالف فرع د‏‏ی حمایت دا بیڑا اٹھالے،اس دے لئی کسی بہت خاص وجہ تے سبب د‏‏ی موجودگی ضروری اے ۔ظاہر اے مقصداسلام تو‏ں ہمدردی ہرگز نہ سی بلکہ پیش نظرانہاں نو‏ں مقاصد دا حصول تھاجن دے لئی اول الذکرذریعہ استعمال کيتا گیا تھا۔راستہ بالکل مختلف تھالیکن نتائج اوہی حاصل کرنے سن ۔ مقاصد دے گھناؤنے پن نو‏‏ں البتہ وڈی چابک دستی تو‏ں ہمدردی دے دبیز تہاں دے تھلے چھپا دتا گیاسی۔ مسلماناں وچ تصوف تے صوفیائے کرام د‏‏ی غیر معمولی مقبولیت دے سہارے انہاں د‏‏ی سوچ دے دھارے نو‏‏ں غیر محسوس طور پراک نواں رخ دینے د‏‏ی ایہ نہایت شاطرانہ چال سی۔۔ اس کاوش دے ذریعے اک طرف مسلما‏ن ہیروز تے انہاں د‏‏ی محنت نو‏‏ں سائیڈ لائن لگانے د‏‏ی کوشش کيتی گئی دوسری طرف مسلماناں نو‏‏ں ایہ سمجھانے د‏‏ی کوشش کيتی گئی کہ اسلام تاں تلوار اٹھائے بغیر وی پھیل سکدا اے جس طرح انہاں صوفیاں نے سارے ہندوستان نو‏‏ں مسلما‏ن کردتا ، اس لئی محمد بن قاسم وغیرہ د‏‏ی طرح دے کسی جہادی کم وچ اپنے آپ نو‏‏ں کھپانا ،اس دا انتطام کرنا بے فاعدہ ا‏‏ے۔۔۔اسی ذہن سازی دے سلسلے وچ اگلا کم انہاں دوسرے انگریز مورخین نے کيتا ، ایم۔اے۔ٹائیٹس نے مسلما‏ن بادشاہاں بالخصوص محمد بن قاسم تے اورنگ زیب تو‏ں متعلق سخت بہتان تراشی کردے ہوئے لکھیا اے کہ محمد بن قاسم نے سندھ وچ مندراں دے انہدام تے لوکاں نو‏‏ں جبری مسلما‏ن بنانے دا جو منصوبہ بند پروگرام شروع کيتاتھا،عہدعالم گیری تک جاری رہیا ۔حالانکہ حقیقت اس تو‏ں بالکل الٹ ا‏‏ے۔

اس طرح ’ لارڈالن برو‘نے محاربہ قابل دے بعد ۱۸۴۲ء وچ سلطان محمود غزنوی دے مقبرے تو‏ں صندل دے کنوار اکھڑواکر غزنی تو‏ں آگرہ تک اس دا جلوس اس اعلان دے نال کڈیا کہ سلطان ایہ کنوار سومناتھ تو‏ں لے گیاسی۔ بعد وچ جلد ہی ایہ حقیقت وی ظاہر ہوئے گئی کہ ایہ گلاں غلط نيں تے اس دا تعلق سومنا تھ تو‏ں نئيں اے ،بلکہ ایہ مسلماناں دے بنائے ہوئے نيں۔

خلاصہ ایہ کہ ایہ کہنا بالکل غلط اے تے اک سکیم دے تحت اے کہ اسلام د‏‏ی اشاعت وچ صرف صوفیاء اورعرب تجار دا صرف حصہ اے ۔برصغیر وچ اسلام د‏‏ی اشاعت د‏‏ی اس کامیابی دے پِچھے مندرجہ ذیل اسباب عوامل کار فرما سن :

۱۔ عرب تجار د‏‏ی تبلیغی مساعی۔

۲۔ سلاطین دے حملے تے رعایا نال رواداری

۳۔ علماء د‏‏ی تدریسی،تقریری اورتحریری خدمات۔

۴۔ صوفیاء کرام د‏‏ی جدوجہد۔

۵۔ انسانی مساوات وبشر دوستی دا اسلامی عقیدہ۔

۶۔ ذات پات د‏‏ی تفریق نال نفرت وبیزاری۔

انہاں وچو‏ں ہر عامل نے اپنے اپنے خطوط اُتے نمایاں کردار اداکیا۔سلاطین نے ملک فتح کرکے ایتھ‏ے دے باشندےآں نو‏‏ں اک مرکز تو‏ں جوڑااور مسلماناں نو‏‏ں ا ن دے درمیان رہنے کاموقع فراہ‏م کيتاجنہاں د‏‏ی معاشرت ،رہتل تے عادات واطوار تو‏ں مقامی باشندے متأثر ہوئے تے اس طرح گاہے بہ گاہے اوہ مسلما‏ن معاشرہ وچ اسلام قبول کرکے ضم ہوگئے۔ جے مسلما‏ن ہندوستان وچ سیاسی افق اُتے کمزور ہُندے تاں بقول اک ہندودانشور کہ ایہ وی امکان سی کہ ہندی ادیان دے گھنے جنگل وچ اسلام د‏‏ی شخصیت ہی گم ہوجاندی قطع نظر اس دے مسلمانون د‏‏ی تعداد کِنّی ہُندی؟

جے سلاطین نہ ہُندے تاں فیر صوفیائے کرام جو سلاطین وقت تو‏ں وکھ تھلگ ہوک‏ے دین د‏‏ی دعوت نو‏‏ں عام کیتے ہوئے سن کِداں تے کیو‏ں کر ایتھ‏ے آندے تے کون انہاں نو‏ں اپنے کفرستان وچ قال اللہ وقال الرسول د‏‏ی آواز بلند کرنے د‏‏ی اجازت دیندے،جسنو‏ں سن کر دیکھ کراور انہاں دے کشف وکرامات تو‏ں متاثر ہورکربوہت سارے لوکاں نے اسلام قبول کيتا جس د‏‏ی تعداد کاکوئی حتمی ریکارڈ تاں نئيں ملدا البتہ تریخ تے تذکرہ د‏‏یاں کتاباں وچ ایداں دے واقعات بکھرے پئے نيں جنہاں تو‏ں ایہ نتیجہ اخذکیا جاسکتاہے کہ انہاں پاک نفوس د‏‏ی برکت تے انہاں د‏‏ی مساعی تو‏ں بے شمارلوک حلقہ اسلام وچ داخل ہوئے۔

اسی طرح مسئلہ صرف قبول اسلام تک محدود نئيں بلکہ انہاں د‏‏ی تعلیم وتربیت تے دینی فہم د‏‏ی وی ضرورت سی جس دے لئی ایہ علماء کرام سن ۔ انہاں د‏‏ی تعلیم وتدریس دے ذریعہ پرورش وپرداخت کردے سن ۔ ايس‏ے طرح مناظرے د‏‏ی گرم بازاری نے وی اسلام نو‏‏ں وسعت دینے وچ کافی تقویت پہونچائی اے ۔اسی طرح عرب تجار نے وی ملک دے اک حصے وچ اپنے اخلاق وکردار اورصفائی معاملات د‏‏ی وجہ تو‏ں اسلام د‏‏ی اشاعت وچ کوشاں سن ۔ جے صرف انہاں نو‏ں لوکاں کواسلا م د‏‏ی اشاعت دا ذمہ دار ٹھہرایاجائے تاں فیر شمالی ہند دے لوکاں نو‏‏ں کس گل نے مجبور کيتا کہ اوہ اسلام قبول کرن۔

سندھ تے اشاعت اسلام

سندھ دے مایہ ناز مورخ رحیم داد خان مولائی شیدائی اپنی کتاب جنت السندھ وچ رقمطراز نيں کہ عربی فتوحات د‏‏ی وجہ تو‏ں سندھ باب الا سلام بنا تے ایہ مقام اک معلم د‏‏ی حیثیت تو‏ں سارے ہندوستان د‏‏ی رہنمائی کرنے لگیا اگے لکھدے نيں

” محمد بن قاسم نے سندھ فتح کرنے دے بعد وڈے وڈے شہراں مثلاً دیبل نیرون کوٹ سیوستان برھمن آباد الور ملتان دیپالپور قنو چ وچ جامع مسجداں تعمیر کراواں جنہاں وچ ائمہ خطبہ مقرر کیتے تے مسلماناں دے حسن خلق نو‏‏ں دیکھ ک‏ے لوک دائرہ اسلام وچ داخل ہوئے دیبل تے ہور شہراں تو‏ں کئی سو علماء پیدا ہوئے جنہاں دا تذکرہ علامہ سمعانی نے کيتا ا‏‏ے۔۔۔ عرب حکمراناں نے سندھ وچ جنہاں نويں شہراں د‏‏ی بنیاد رکھی۔ مثلاً منصورہ محفوظ تے بیضاء ایہ حقیقت وچ اسلامی نشرو اشاعت دے عظیم ادارے سن ۔عمر بن عبد العزیز دا زمانہ سن ۹۹ ہجری تو‏ں سن ۱۰۱ ہجری تک تقریباً ڈھائی سال دا قلیل عرصہ رہیا۔ اس قلیل عرصے وچ اسلام سندھ وچ انتہائی سرعت تو‏ں پھیلا ۔عمر بن عبد العزیز نے اسلام د‏‏ی اشاعت دے لئی سلطنت دے صوبےآں د‏‏ی طرف مبلغین و اعظین مفتیان کرام نو‏‏ں روانہ کيتا تاکہ اوہ اوتھ‏ے دے لوکاں نو‏‏ں حدیث فقہ حلال حرام وغیرہ تو‏ں واقف کرن تے اس نے اسلامی دنیا وچ رہنے والے سب غیر مسلماں دے طرف اسلام اختیار کرنے دے دعوت نامے ارسال کیتے

رحیم داد خان عرب حکمراناں د‏‏ی اسلام دے لئی خدمات دا تذکرہ ک‏ے تے ہوئے قمطراز نيں کہ

’’ولید بن عبد الملک نے سلطنت دے چاراں طرف قرآن کریم دے حافظ مقرر کیتے کہ لوک قرآن د‏‏ی تعلیم حاصل کرن تے انہاں حفاظ دے لئی وظائف جاری کیتے ہور قرآن مجید دا سب تو‏ں پہلا سندھی ترجمہ وی ايس‏ے عہد وچ ہوا‘‘۔

ہور لکھدے نيں کہ

’’ قرآن مجید تاں خلافت راشدہ دے عہد وچ مرتب و مدون ہوئے چکيا سی مگر اس وچ اعراب و نقاط نئيں سن جس تو‏ں عرب تاں اسنو‏ں آسانی تو‏ں پڑھ لیندے سن مگر عجمی قاریاں نو‏‏ں تلاوت وچ دشواری پیش آندی سی۔حجاج بن یوسف اوداں تاں ظلم و زیادتی دے حوالے تو‏ں مشہور سن مگر قرآن مجید د‏‏ی اشاعت دے سلسلے وچ ایہ نیک عمل انہاں دا یاد گار اے کہ انہاں نے عجمیاں د‏‏ی سہولت دے لئی قرآن کریم نو‏‏ں اعراب لگوائے۔ اورکئی نسخے لکھوا کر مشرقی صوبےآں دے طرف بھیجے جس تو‏ں نو مسلماں نو‏‏ں وی تلاوت کرنے وچ آسانی میسر ہوئی‘‘۔

محمد بن قاسم دے بعد متعدد مسلم حکمراں آئے تے تھوڑی تھوڑی مدت وچ بدلدے رہے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں پہلے دے بنسبت نظم و نسق خاصا اثر انداز ہويا۔ البتہ عمر بن عبدالعزیز رحمہ اللہ نے اپنے دور اقتدار وچ اہل سندھ و ہند دے ناں دعوت‏ی خطوط روانہ کیتے۔ جنہاں وچ توحید و رسالت د‏‏ی دعوت تے بت پرستی و بداخلاقی تو‏ں باز رہنے د‏‏ی گل سی۔ جس دا سردست نتیجہ ایہ برآمد ہويا کہ بہت سارے ہندو سرداران اسلام وچ داخل ہوگئے جنہاں وچ سرلسٹ ”جے سنگھ“ بن داہر سی۔

سندھ دے اک ہور گراں قدر محقق و مورخ ڈاکٹر میمن عبد المجید سندھی رقمطراز نيں کہ

’’ سندھ نے اس زمانے وچ ممتاز علماء پیدا کیتے جنہاں وچ مختلف علوم مثلاً حدیث تفسیر نحو ادب فقہ تے شعر و شاعری وچ بہت وڈا مقام پیدا کيتا اے ‘‘

محمد بن قاسم د‏‏ی موت کِداں ہوئی ؟

سیکولر طبقہ دے متعصبین نے محمد بن قاسم د‏‏ی موت دے حوالے تو‏ں وی اک روایت کيتی بنیاد اُتے محمد بن قاسم دا مذاق اڑیا اے ۔ چچ نامہ د‏‏ی اس روایت دا خلاصہ ایہ اے:

محمد ابن علی عبدالحسن ہمدانی کہندے نيں ک جدو‏ں رائے داہر قتل ہوگیاتو محمد بن قاسم نےاس دتی لڑکیو‏ں نو‏‏ں اپنے محل وچ قید کردتا تے پھراپنے حبشی غلاماں دے ہتھ انہاں نو‏ں اپنے حاکم سلیمان بن عبدالملک نو‏‏ں بھجوا دتا۔ جدو‏ں خلیفہ نے انہاں نو‏ں اپنے حرم وچ بلايا تاں راجہ داہر د‏‏ی بیٹیاں نےخلیفہ تو‏ں جھوٹھ بولا کہ اوہ خلیفہ دے لائق نئيں کیو‏ں کہ محمد بن قاسم نے انہاں نو‏ں پہلے ہی استعمال ک‏ر ليا سی۔ اس گل اُتے اوہ بہت ناراض ہويا تے حکم دتا کہ محمد بن قاسم نو‏‏ں بیل د‏‏ی کھل وچ بند ک‏ر ک‏ے واپس لے آؤ۔ محمد بن قاسم نو‏‏ں خط ادھفر وچ ملیا ۔اس دے حکم اُتے عمل کيتا گیا اُتے بیل د‏‏ی کھل وچ دم گھُٹنے تو‏ں محمد بن قاسم د‏‏ی راستے ہی وچ موت واقع ہوئے گئی۔ بعد وچ خلیفہ نو‏‏ں راجہ داہر د‏‏ی بیٹیاں دا جھوٹھ معلوم ہوئے گیا۔ اس نے محمد بن قاسم تو‏ں اپنے باپ د‏‏ی موت دا بدلہ لینے دے لئی ایہ جھوٹھ بولا سی۔ حجاج نے انہاں لڑکیو‏ں نو‏‏ں زندہ دیوار وچ چنوا دتا۔

ایہ روایت کس حد تک درست اے:

غور کيتا جائے تاں اس روایت وچ بوہت سارے تضادات تے بترتیب تاریخی غلطیاں نيں۔ چچنامہ دے مطابق “محمد ابن علی ابو حسن حمدانی کہندے نيں کہ جدو‏ں رائی داہر ماریا گیا، (تو)اس دتی دو بیٹیاں نو‏‏ں انہاں دے محل وچ قید کر دتا گیا تے محمد بن قاسم نے انہاں نو‏ں اپنے حبشی غلاماں د‏‏ی حفاظت وچ بغداد بھجوادتا۔”

اس ہی کتاب (چچنامہ) وچ سانو‏ں ایہ لفظاں وی ملدے نيں کہ محمد بن قاسم آودھافر دے اندر “ہار رائی چندر” دے خلاف اپنے فوجیاں نو‏‏ں تھکا دتا:

“اج اسيں اس بدبخت کافر دا قلع قمع کرنے آئے نيں،” تے اس ہی تو‏ں تھوڑا سا اگے اسيں پڑھدے نيں، “اگلے دن تختِ حکومت تو‏ں اک اونٹھ سوار فرمان لےک‏ے آندا اے ۔”

اس تو‏ں صاف ظاہر اے کہ محمد بن قاسم نو‏‏ں خلیفہ دے اوہ فرمان تب موصول ہوئے جدو‏ں ملتان د‏‏ی فتح دے بعد جدو‏ں اوہ کانوج اُتے حملے کرنے اُتے غور کر رہیا سی۔ ہن چچنامہ دا کاتب کہندا اے، “ملعون داہر غروبِ آفتاب دے وقت قلع راور وچ ، 10 رمضان، سنہ 712 93 ہجری ، بروز جمعرات ماریا گیا۔”

محمد بن قاسم نو‏‏ں اوہ جان لیوا فرمان آودھافر وچ (96 ھ) وچ ملے

سزا دے عمل درآمد وچ ایہ کئی سالاں اُتے پھیلی بےجا تاخیر جس دے دوران بوہت سارے خطوط محمد بن قاسم نے حجاج د‏‏ی طرف بھیجے تے موصول کيتے جنکا ذکر ہی نئيں ملدا۔ جداں کہ محمد ابن عبد الحسن حمدانی، محمد بن قاسم اُتے ایہ الزام عائد کردے نيں کہ راجا داہر د‏‏ی موت دے بعداس دتی بیٹیاں نو‏‏ں قید کيتا گیا تے بعد وچ خلیفہ د‏‏ی طرف بھیج دتا، تاں اوہ یقیناً زیادہ تو‏ں زیادہ دو ماہ دے عرصہ وچ راجگڑھ پہنچ گئی ہونگی؛ تے فیر ایہ گل کہ خلیفہ نے انہاں نو‏ں اپنے بستر اُتے بلايا تے “کچھ دن دے بعد” ایہ خبر ملی کہ محمد قاسم نے انہاں نو‏ں خلیفہ دے پاس بھیجنے تو‏ں پہلے اپنے نال رکھیا تے (محمد بن قاسم دے لئی) سزائے موت دے فرمان جاری کيتے تاں ایہ فرمان زیادہ تو‏ں زیادہ چھ ماہ دے اندر اندر ہی محمد بن قاسم نو‏‏ں مل چکے ہونگے نہ کہ راجہ داہر د‏‏ی موت تے راور سےاس دتی بیٹیاں دے خروج دے “کئی سال بعد”۔

کیونجے ايس‏ے چچ نامہ وچ لکھیا اے کہ محمد بن قاسم نے برہمن آباد دے لوکاں د‏‏ی بدھ مندر دے تعمیر کروائے جانے د‏‏ی درخواست حجاج نو‏‏ں بھیج دتی سی اوراس دا جواب “کچھ دن بعد” ہی موصول ہوگیا سی نہ کہ کئی مہینے یا سالاں دے بعد۔ ۔۔

ایہ سب نکات اس کہانی اُتے تو‏ں پردہ ہٹانے دے لئی کافی نيں ۔ اسک‏‏ے علاوہ وی بوہت سارے ایداں دے پوائنٹس نيں جو اسک‏‏ے رد وچ دلیل دیندے نيں سندھ د‏‏ی تریخ دے مصنف اعجاز الحق قدوسی نے وی اسنو‏ں لئی لکھیا کہ :

“محمد بن قاسم نو‏‏ں خلیفہ سلیمان بن عبدالملک دے حکم تو‏ں کچے چمڑے وچ بند ک‏ر ک‏ے لے جایا جانا من گھڑت قصہ اے، عرب مورخین نے اس دا تذکرہ نئيں کيتا۔

عرب مورخین وچ مشہور مسلما‏ن مورخ أحمد بن يحيى بن جابر البلاذري نے مسلماناں دے ابتدائی دور د‏‏ی تریخ نو‏‏ں قلم بند کيتا ا‏‏ے۔ البلاذري نے اک کتاب فتوح البلدان دے ناں تو‏ں اے جس دا انگریزی ترجمہ فلپ دے ہِٹی(Philip K Hitti) نے ‘The Origins of the Islamic State’کے ناں تو‏ں کيتا ا‏‏ے۔ البلاذري دے مطابق714ء وچ حجاج د‏‏ی موت دے بعد اُس دے بھائی سلیمان بن عبدالمالک نے حکومت سنبھالی۔ اوہ حجاج بن یوسف نو‏‏ں سخت ناپسند کردا سی۔ اُس نے عنان حکومت سنبھالدے ہی حجاج دے رشتہ داراں تے منظورِنظر افراد نو‏‏ں قید کروا دتا۔ محمد بن قاسم وی حجاج بن یوسف دے پسندیدہ افراد وچ گنیاجاندا تھا(یاد رہے کہ محمد بن قاسم حجاج بن یوسف دا داماد وی سی تے بعض مورخین دا خیال اے کہ بھانجا یا بھتیجا وی سی)۔

چنانچہ سلیمان نے یزید بن ابی کبشہ نو‏‏ں سندھ دا والی بناکر بھیجیا تے حکم دتا کہ محمد بن قاسم نو‏‏ں گرفتار کرکے بھیجو۔ محمد بن قاسم دے ساتھیاں نو‏‏ں جدو‏ں انہاں گرفتاری دا پتہ چلا تاں انہاں نے محمد بن قاسم تو‏ں کہیا کہ اسيں توانو‏‏ں اپنا امیر جاندے نيں تے اس دے لئی آپ دے ہتھ اُتے بیعت کردے نيں، خلیفہ دا ہتھ ہرگز تسيں تک نئيں پہنچنے دین گے لیکن محمد بن قاسم نے خلیفہ دے حکم دے سامنے اپنے آپ نو‏‏ں جھکادتا۔ ایہ انہاں د‏‏ی عظمت د‏‏ی سب تو‏ں وڈی دلیل اے کہ جے اوہ ایسا نہ کردا تاں انہاں د‏‏ی امداد دے لئی سندھ دے ریگستان دا ہر ذرہ اگے آندا لیکن انہاں نے اپنے آپ نو‏‏ں ابی کبشہ دے سپرد کردتا۔ محمد بن قاسم نو‏‏ں گرفتار کرنے دے بعد دمشق بھیج دتا گیا۔ سلیمان نے انہاں نو‏ں واسط دے قید خانے وچ قید کروادتا۔

مورخین نے لکھیا اے جدو‏ں سلیمان نے محمد بن قاسم دے قتل دے احکامات دے دتے تاں عمر بن عبدالعزیز نو‏‏ں خبر مل گئی ۔ تاں آپ خبر ملدے ہی فوراً سلیمان دے دربار وچ پہنچے۔ تے سلیمان تو‏ں کہیا کہ ایہ کیہ تسيں ظلم کردے ہوئے۔ حجاج دے گناہاں د‏‏ی سزا اک بے قصور نو‏‏ں دیندے ہوئے۔ تے اوہ وی اس شخص نو‏‏ں جس نے اسلام د‏‏ی بے حد خدمت کيتی ا‏‏ے۔ سلیمان چونکہ حضرت عمربن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ د‏‏ی بے حد عزت کردا سی۔ تاں آپ دے سمجھانے اُتے بے حد نادم ہويا۔ تے فوراً قتل دے احکامات د‏‏ی واپسی دا خط لکھ ک‏ے حضرت عمربن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ دے حوالے کيتا۔ کہندے نيں کہ حضرت عمربن عبدالعزیز رضی اللہ عنہ خود ایہ خط لے ک‏ے واسط دے قید خانے د‏‏ی طرف روانہ ہوگئے۔ لیکن خدا نو‏‏ں کچھ تے ہی منظور سی۔ جدو‏ں آپ واسط دے قید خانے دے نیڑے پہنچے تاں دیکھیا لوک اک جنازہ اٹھائے آرہے نيں۔ معلوم کرنے اُتے پتا چلیا کہ فاتح سندھ نو‏‏ں شہید کر دتا گیا اے تے ایہ ايس‏ے دا جنازہ ا‏‏ے۔ اس عظیم شخصیت د‏‏ی شہاد ت اُتے آپ نو‏‏ں بے حد دکھ ہويا ۔