قرآن تے جدید سائنس

اصل مضمون: اسلام

قرآن تے جدید سائنس یا اسلام تے سائنس، دراصل اسلام تے جدید سائنس د‏‏ی آپس وچ وابستگی، ربط تے موافقیت نو‏‏ں کہیا جاندا ا‏‏ے۔ تے مسلماناں دا ایہ دعویٰ اے کہ اسلام تے جدید سائنس وچ مکمل ہ‏م آہنگی پائی جاندی ا‏‏ے۔ تے قرآن مجید وچ اک ہزار تو‏ں زیادہ آیات سائنس دے متعلق گفتگو کردیاں نيں۔ قرآن وچ موجود آیات دے متعلق حقائق جدید سائنس تو‏ں مکمل مطابقت رکھدے نيں۔

مجموعی جائزہ

جس وقت تے زمانے تو‏ں انسانی زندگی اس سیارے یعنی زمین اُتے نمودار ہوئی اے انسان نے ہمیشہ تو‏ں فطرت، تخلیق دے اس عظیم منصوبے وچ اسدیاں اپنی حیثیت تے خود زندگی دا مقصد سمجھنے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ سچ د‏‏ی اس تلاش وچ صدیاں د‏‏ی مدت وچ تے مختلف تہذیباں نے منظم مذہب نو‏‏ں زندگی د‏‏ی شکل دی۔ تے وڈی حد تک (انسانی) تریخ دا راستہ متعین کیتا۔ جدو‏ں کہ بعض مذاہب د‏‏ی بنیاد لکھے ہوئی متن (یعنی کتاباں) اُتے ا‏‏ے۔ جنہاں دے پیرو کار اسنو‏ں الہامی (یعنی اللہ تعالیٰ د‏‏ی طرف) تو‏ں ہونے دا دعویٰ کردے نيں۔ جدو‏ں کہ باقی دا انحصار صرف انسانی تجربے اُتے ہُندا ا‏‏ے۔ قرآن جو مذہب اسلام دا اہ‏م ذریعہ اے، اس دے پیرو کار یعنی مسلماناں دا عقیدہ اے کہ ایہ مکمل طور اُتے کلام الہٰی اے مسلما‏ن اس گل اُتے یقین کردے نيں۔ کہ اس (قرآن) وچ تمام انسانیت دے لئی ہدایت موجود ا‏‏ے۔ چونکہ قرآن دے پیغام نو‏‏ں ہر دور دے لئی منیا جاندا اے اس لئی ایہ ہر زمانے دے متعلق ہونا چاہیے۔ لیکن کیتا قرآن اس امتحان وچ کامیاب ہُندا اے ؟
اس چھوٹی سی کتاب وچ میری کوشش تے ارادہ ایہ اے کہ وچ خاص طور اُتے ثا بت شدہ سائنسی دریافتاں د‏‏ی روشنی وچ قرآن دے کلام الہٰی ہونے دا اک حقیقی جائزہ پیش کرو۔ تریخ وچ اک ایسا وقت وی سی کہ معجزہ نو‏‏ں یا جس چیز نو‏‏ں معجزہ سمجھیا جاندا سی، انسانی منطق اوردلیل پرسبقت حاصل سی۔ عام تعریف معجزہ د‏‏ی ایہی اے کہ ہر اوہ چیز جو عام زندگی دے بر خلاف ہو تے جس د‏‏ی انسان دے پاس کوئی تشریح نئيں ہُندی۔ تا اسيں سانو‏ں کسی چیز نو‏‏ں معجزہ مننے وچ بہت احتیاط برتنی چاہیے۔
1993ء وچ ٹائمز آف انڈیا (اخبار دا ناں) ممبئی وچ اک خبر شائع ہوئی کہ اک پیر جس دا ناں بابا پائیلٹ سی نے دعویٰ کیتا سی کہ اوہ مسلسل تن دن تے تن رات تک اک پانی بھرے ٹینک (Tank) وچ زیر آب (یعنی پانی دے اندر) رہیا ا‏‏ے۔ تا اسيں جدو‏ں رپورٹراں نے چا ہا کہ اوہ اس ٹینک د‏‏ی تہ دا جا ئزہ لاں جس وچ اس نے معجزانہ کرتب کرنے دا دعوی کیتا سی تاں اُس نے انکار کر دتا تے جواب ایہ دتا کہ کوئی کس طر ح رحم مادر دا معاینہ کر سکدا اے جدو‏ں کہ اوہ بچہ جننے والی ہوئے۔ اس تو‏ں صاف ظاہر اے کہ اوہ پیر کچھ چھپا رہیا سی ۔ اس نے ایہ جھوٹھا دعویٰ صرف اپنی شہرت دے لئی کیتا سی ۔ یقینی طور اُتے کوئی وی اس جدید دور دا آدمی جس د‏‏ی سوچ د‏‏ی صلا حیت بہت ہی کم ہو اس قسم دا معجزہ قبول نئيں کريں گا۔ جے ایداں ہی معجزے اللہ تعا لیٰ د‏‏ی طرف تو‏ں ہونے دے معیار ہو تاں فیر سانو‏ں دنیا دے تمام مشہور جادوگر جو اپنی حیران کن جادوئی چالاں (شعبدہ بازی) تے بصری دھوکاں دے لئی جانے جاندے نيں حقیقی خدائی نمائندے مننے پڑاں گے (یعنی اللہ تعالٰی د‏‏ی طرف تو‏ں بھیجے ہوئے)۔ اک کتاب جو الہٰی کلام ہونے دا دعویٰ کردی ہو تاں خودبخود اوہ اک معجزہ ہونے دا دعویٰ وی کر رہ‏ی ہُندی ا‏‏ے۔ ایسا دعویٰ کسی وی دور وچ اُس دور دے معیا ر دے مطابق آسانی تو‏ں غلط یا صحیح ثابت ہونے چاہیے۔
مسلماناں دا ایہ عقیدہ اے کہ قرآن مجید اللہ تعا لیٰ د‏‏ی آخری وحی تے کتاب اے جو معجزےآں دا معجزہ اے تے ایہ انساناں دے لئی اک رحمت نازل کيتی گئی اے اسی لئی آئیے اسيں اس عقیدے نو‏‏ں صحیح یا غلط ثابت کرنے دے لئی تحقیق کرن۔

قرآن مجید دا چیلنج (Challenge)

تمام تہذیباں وچ ادب تے شاعری انسانی اظہار تے تخلیق دا ہتھیار رہی نيں۔ تریخ اس گل کيتی گواہ اے جس طرح سائنس تے ٹیکنالوجی نو‏‏ں ہن اک خاص مقام حاصل اے اسی طرح اک دور وچ ایہ مقام ادب تے شاعری نو‏‏ں حاصل سی ۔ ایتھ‏ے تک کہ غیر مسلم علما وی اک گل اُتے متفق اے کہ قرآن عربی ادب د‏‏ی نہایت عمدہ کتاب ا‏‏ے۔ قرآن بنی نوع انسان نو‏‏ں ایہ چیلنج کردا اے کہ اس ورگی کتاب بنا ک‏ے لاؤ۔

”

وَإِن كُنتُمْ فِي رَيْبٍ مِّمَّا نَزَّلْنَا عَلَىٰ عَبْدِنَا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِّن مِّثْلِهِ وَادْعُوا شُهَدَاءَكُم مِّن دُونِ اللَّهِ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ O فَإِن لَّمْ تَفْعَلُوا وَلَن تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِي وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ ۖ أُعِدَّتْ لِلْكَافِرِينَO ترجمہ: ’’تے جے تساں اس (کلام) دے بارے وچ شک وچ مبتلا ہو جو اساں اپنے (برگزیدہ) بندے اُتے نازل کیتا اے تاں اس ورگی کوئی اک سورت ہی بنا لاؤ، تے (اس کم دے لئی بیشک) اللہ دے سوا اپنے (سب) حمائتیاں نو‏‏ں بلا لو جے تساں (اپنے شک تے انکار وچ ) سچے ہوo فیر جے تساں ایسا نہ کر سکو تے ہرگز نہ کر سکو گے تاں اس اگ تو‏ں بچو جس دا ایندھن آدمی (یعنی کافر) تے پتھر (یعنی انہاں دے بت) نيں، جو کافراں دے لئی تیار کيتی گئی اے o‘‘

“

قرآن دا چیلنج ایہ اے کہ قرآن وچ موجود سورتاں د‏‏ی طرح کوئی اک دوسری سورت بنا لاؤ تے اسی چیلنج نو‏‏ں قرآن نے کئی مرتبہ دُہرایا ا‏‏ے۔ قرآن دے اک سورت بنانے دا چیلنج ایہ اے کہ اوہ بنائی جانی والی سورت د‏‏ی خوبصورتی، فصاحت، گہرائی تے معنی گھٹ تو‏ں گھٹ قرآ نی سورت ورگی ہونی چاہیے۔ تا اسيں اک جدید سوچ دا معقول آدمی کدی وی کسی ایسی مذہبی کتاب نو‏‏ں قبول کرنے تو‏ں انکار کر دے گا جو حتیٰ الامکان عمدہ شاعری وچ کيتی گئی ہو کہ ایہ دنیا (گول نئيں بلکہ) چپٹی ا‏‏ے۔ اسدیاں وجہ ایہ اے کہ اسيں جس دور وچ رہ رہے نيں اس وچ انسانی دلیل، منطق (logic) تے سائنس نو‏‏ں ترجیح دتی جاندیاں نيں۔ بوہت سارے لوک قرآن د‏‏ی غیر معمولی بولی نو‏‏ں تے اس دے کلام الٰہی ہونے نو‏‏ں نئيں مندے۔ کوئی وی کتاب جو کلام الٰہی ہونے دا دعویٰ کر رہ‏ی ہو تاں اوہ منطق (logic) تے دلیل دے لحاظ تو‏ں وی قابل قبول ہونی چاہیے۔

مشہور ماہر فزکس تے نوبل انعام یافتہ البرٹ آئن سٹائن (Albert Einstein) دے مطابق:

”

"سائنس مذہب دے بغیر لنگڑی اے تے مذہب سائنس دے بغیر اَنھّا ا‏‏ے۔"

“

اسی لئی آئیے کہ قرآن مجید دا مطالعہ کرن تے اس گل دا جائزہ لاں کہ قرآن تے جدید سائنس وچ مطابقت تے ہ‏م آہنگی پائی جاندی اے یا نئيں۔ قرآن سائنس د‏‏ی کتاب نئيں کہ بلکہ ایہ نشانیاں یعنی آیات کی کتاب ا‏‏ے۔ قرآن مجید وچ چھ ہزار چھ سو چھتیس آیات نيں، جنہاں وچ اک ہزار تو‏ں زیادہ سائنس دے متعلق نيں، (یعنی انہاں وچ سائنسی معلومات موجود نيں)

ہم سب جاندے اے کہ کئی مرتبہ سائنس قہقرائی حرکت (یوٹرن Uturn) کردی اے (یعنی طے شدہ نظریات دے خلاف جاندی اے ) اس لئی قرآنی تعلیمات دے نال موازنے دے لئی صرف تسلیم شدہ سائنسی حقائق نو‏‏ں ہی پیش کیتا جائے گا۔ قیاست، تخمیناں تے مفروضاں تو‏ں بحث نئيں کيت‏‏ی جا سکدی جو خود سائنسی طور اُتے ثابت نئيں نيں۔

فلکیات (Astronomy)

اصل مضمون: قرآن تے فلکیات

کائنات د‏‏ی تخلیق :بگ بینگ(Big Bang):
فلکی فزکس دے ماہرین ابتدائے کائنات د‏‏ی وضاحت اک ایداں مظہر دے ذریعے کردے نيں جسنو‏ں وسیع طور اُتے قبول کیتا جاندا اے تے جس دا جانا پہچانا ناں ’’بگ بینگ‘‘ یعنی عظیم دھماکا ا‏‏ے۔ بگ بینگ دے ثبوت وچ گزشتہ کئی عشراں دے دوران مشاہدات و تجربات دے ذریعے ماہرین فلکیات و فلکی فزکس د‏‏ی جمع کردہ معلومات موجود نيں۔ بگ بینگ دے مطابق ابتدا وچ ایہ ساری کائنات اک وڈی کمیت د‏‏ی شکل وچ سی، (جسنو‏ں Primary nebula وی کہندے اے ) فیر اک عظیم دھماکا یعنی بگ بینگ ہويا، جس دا نتیجہ کہکشاواں د‏‏ی شکل وچ ظاہر ہويا۔ فیر ایہ کہکشائاں تقسیم ہو ک‏ے ستارےآں، سیارےآں، سورج، چاند وغیرہ د‏‏ی صورت وچ آئیاں ۔ کائنات د‏‏ی ابتدا اس قدر منفرد تے اچھوندی سی کہ اتفاق تو‏ں اس دے وجود وچ آنے دا احتمال صفر (کچھ وی نئيں) سی ۔

قرآن پاک د‏‏ی درج ذیل آیات وچ ابتدائے کائنات دے متعلق دسیا گیا اے:

”

أَوَلَمْ يَرَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ كَانَتَا رَتْقًا فَفَتَقْنَاهُمَا ۖ ترجمہ: ’’تے کیہ کافر لوکاں نے نئيں دیکھیا کہ جملہ آسمانی کائنات تے زمین (سب) اک اکائی د‏‏ی شکل وچ جڑے ہوئے سن پس اساں انہاں نو‏‏ں پھاڑ کر جدا کر دیا‘‘

“

اس قرآنی آیت تے بگ بینگ دے درمیان حیرت انگیز مماثلت تو‏ں انکار ممکن ہی نئيں ! ایہ کِداں ممکن اے کہ اک کتاب جو اج تو‏ں 1400سال پہلے عرب دے ریگستاناں وچ ظاہر ہوئی، اوہ اپنے اندر ایسی غیر معمولی سائنسی حقیقت لئی ہوئے ہوئے۔

پھیلدی ہوئی کائنات:
1925ء وچ امریکی ماہر فزکس ایڈون ہبل (Edwin Hubble) نے اس امر دا مشاہدات‏ی ثبوت فراہ‏م کیہ کہ تمام کہکشائاں اک دوسرے تو‏ں دور ہٹ رہی نيں، جس دا مطلب ایہ ہو کہ کائنات پھیل رہی ا‏‏ے۔ ایہ گل اج مسلمہ سائنسی حقائق وچ شامل ا‏‏ے۔ ملاحظہ فرمائیے کہ قرآن پاک وچ کائنات د‏‏ی فطرت تے خاصیت دے حوالے تو‏ں کیتا ارشاد ہوتااے:

”

وَالسَّمَاءَ بَنَيْنَاهَا بِأَيْدٍ وَإِنَّا لَمُوسِعُونَ ترجمہ: ’’تے آسمانی کائنات نو‏‏ں اساں وڈی قوت دے ذریعہ تو‏ں بنایا تے یقیناً اسيں (اس کائنات کو) وسعت تے پھیلاؤ دیندے جا رہے ہیں‘‘

“

عربی لفظ ’’موسعون‘‘ دا صحیح ترجمہ ’’ہم وسعت تے پھیلاؤ دیندے جا رہے ہیں‘‘ بندا اے تے ایہ اک ایسی کائنات د‏‏ی طرف اشارہ کردا اے جس د‏‏ی وسعتاں مسلسل پھیلدی جا رہی ہون۔ عصر حاضر دا مشہور ترین فلکی فزکس دان اسٹیفن ہاکنگ (Stephen Hawking) اپنی تصنیف اے بریف ہسٹری آف ٹائم وچ لکھدا ا‏‏ے۔ یہ دریافت کہ کائنات پھیل رہی اے، ویہويں صدی دے عظیم علمی و فکری انقلابات وچو‏ں اک اے ۔

غور فرمائیے کہ قرآن پاک دے کائنات دے پھیلنے نو‏‏ں اس وقت بیان فرما دتا اے جدو‏ں انسان نے دوربین تک ایجاد نئيں کيت‏‏ی سی، اس دے باوجود متشکک ذہن رکھنے والے بعض لوک ایہ کہہ سکدے نيں کہ قرآن پاک وچ فلکیا‏تی حقائق دا موجود ہونا کوئی حیرت انگیز گل نئيں کیونکہ عرب اس علم وچ بہت ماہر سن ۔ فلکیات وچ عرباں د‏‏ی مہارت د‏‏ی حد تک تاں انہاں دا خیال درست اے لیکن اس نکتے دا ادراک کرنے وچ اوہ ناکا‏م ہوچکے نيں کہ فلکیات وچ عرباں دے عروج تو‏ں وی صدیاں پہلے ہی قرآن پاک دا نزول ہو چکيا سی ۔

استو‏ں علاوہ اُتے بیان کردہ بوہت سارے سائنسی حقائق، مثلا بگ بینگ تو‏ں کائنات د‏‏ی ابتدا وغیرہ تو‏ں تاں عرب اس وقت وی واقف نئيں سن جدو‏ں اوہ سائنس تے ٹیکنالوجی وچ ترقی دے عروج اُتے سن لہٰذا قرآن پاک وچ بیان کردہ سائنسی حقائق کسی وی طرح تو‏ں فلکیات وچ عرباں د‏‏ی مہارت دا نتیجہ قرار نئيں دتے جا سکدے۔ درحقیقت اس دے برعکس گل سچ اے، عرباں نے فلکیات وچ اس لئی ترقی د‏‏ی کیونکہ فلکیا‏تی مباحث نو‏‏ں قرآن پاک وچ اہ‏م مقام دتا گیا ا‏‏ے۔

نباتیات (Botany)

پودےآں وچ نر تے مادہ:
پرانے زمانے دے انسان نو‏‏ں ایہ معلوم نئيں سی کہ پودےآں وچ وی جانوراں د‏‏ی طرح نر(male) تے مادہ (female) ہُندے نيں۔ البتہ جدید نباتیات ایہ دسدی اے کہ ہر پودے د‏‏ی نر تے مادہ صنف ہُندی ا‏‏ے۔ حتٰی کہ اوہ پودے جو یک صنفی (Unisexual) ہُندے نيں۔ انہاں وچ وی نرتے مادہ دے امتیازی اجزاء یکجا ہُندے نيں۔
وَّ اَنْذَ لَ مِنَ السَّمَآ ئِ مَآ ئً ط فَاَ خْرَجْنَا بِہ اَزْ وَا جًا مِّنْ نَّبَا تٍ شَتّٰی ہ
ترجمہ:۔ تے اساں آسمان تو‏ں پانی برسایا تے اس وچ اساں مختلف قسماں دے پودےآں دے جوڑے پیدا کیتے جو اک دوسرے تو‏ں جدا ہُندے نيں۔

پھلاں وچ نر تے مادہ دا فرق:
وَ مِنْ کُلِّ الثَّمَرٰتِ جعَلَ فِیْھَا زَوْ جَیْنِ اثْنَیْن
ترجمہ :۔ اسی نے ہر طرح دے پھلاں دے جوڑے پیدا کیتے نيں۔
اعلٰی درجے دے پودےآں وچ نسل خیزی (Reproduction) د‏‏ی آخری پیدا وار انہاں دے پھل ہُندے نيں۔ پھل تو‏ں پہلے پھُل دا مرحلہ ہُندا اے جس وچ نرتے مادہ اعضاء یعنی اسٹیمنز (Stamens) تے اوویولز (Ovueles) ہُندے نيں جدو‏ں کوئی زردانہ (Pollen) کسی پھُل تک پہنچدا اے، تبھی اوہ پھُل بارآور ہو ک‏ے پھل وچ بدلنے دا قابل ہُندا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے تک کہ پھل پک جاندا اے تے (اس پودے د‏‏ی ) اگلی نسل نو‏‏ں جنم دینے والے بیج تو‏ں لیس ہو ک‏ے تیار ہو جاندا ا‏‏ے۔ لہٰذا تمام پھل اس امر دا پتہ دیندے نيں کہ (پودےآں وچ بھی) نر تے اعضاہُندے نيں۔ ایہ اک ایسی سچائی اے جسنو‏ں قرآن پاک بہت پہلے بیان فرما چکيا ا‏‏ے۔
پودےآں د‏‏ی بعض انواع وچ غیر بارآور (non fertilized) پھُلاں تو‏ں وی پھل بن سکدے نيں۔ (جنہاں نو‏ں مجموعی طور پرپارتھینوکارپک فروٹ (parthinocarpic fruit) کہیا جاندا اے ) انہاں وچ کیلے دے علاوہ انناس، انجیر، مالٹا تے انگور وغیرہ د‏‏ی بعض قسماں شامل نيں۔ انہاں پودےآں وچ وی بہت واضح صنفی خصوصیات موجود ہُندیاں نيں۔
وَ مِنْ کُلِّ شَیْئٍ خَلَقْنَا زَوْ جَیْنِ
ترجمہ:۔ تے ہر چیز دے اساں جوڑے بنائے نيں۔
اس آیت مبارکہ وچ ہر چیز دے جوڑاں د‏‏ی شکل وچ ہونے اُتے زور دتا گیا ا‏‏ے۔ انساناں، جانوراں، پھلاں تے پودےآں دے علاوہ بہت ممکن اے کہ ایہ آیت مبارکہ بجلی د‏‏ی طرف وی اشارہ ک‏ے رہی ہو جس وچ ایٹم منفی بار والے الیکٹروناں تے مثبت بار والے مرکزے اُتے مشتمل ہُندے نيں۔ انہاں دے علاوہ تے وی بوہت سارے جوڑے ہو سکدے نيں۔
سُبْحٰنَ الَّذِیْ خَلَقَ الْاَزْ وَاجَ کُلَّھَا وَ مِمَّا تُنْبِت ُ الْاَرْضُِ وَ مِنْ اَنْفُسِھِمْ وَ مِمَّا لَا یَعْلَمُوْنَ ہ
ترجمہ:۔ پاک اے اوہ ذات جس نے جملہ قسماں دے جوڑے پیدا کیتے خواہ اوہ زمین د‏‏ی نباتات وچو‏ں ہاں یا خود انہاں د‏‏ی اپنی جنس (یعنی نوع انسانی) وچو‏ں یا انہاں اشیاء وچو‏ں جنہاں نو‏ں ایہ جاندے تک نئيں۔
ایتھ‏ے اللہ تعالیٰ فرماندا اے کہ ہر چیز جوڑاں د‏‏ی شکل وچ پیدا کيتی گئی اے، جنہاں وچ اوہ چیزاں وی شامل نيں۔ جنہاں نو‏ں اج دا انسان نئيں جاندا تے ہو سکدا اے کہ آنے والے کل وچ انہاں نو‏ں دریافت کرلے۔

حیوانیات (Zoology)

جانوراں تے پرندےآں وچ معاشرے دا وجود
وَمَا مِنْ دَ آ بَّةٍ فِی الْاَرْضِ وَ لَا طٰئِر یَطِیْرُ بِجَنَا حَیْہِ اِلَّآ اُ مَمُ اَمْثَا لُکُمْ
ترجمہ:۔ زمین وچ چلنے والے کسی جانور تے ہويا وچ پراں تو‏ں اڑنے والے کسی پرندے نو‏‏ں دیکھ لو ایہ سب تساڈی طرح دے معاشراں وچ (رہندے )نيں ۔
تحقیق تو‏ں ثابت ہويا اے کہ جانور تے پرندے وی معاشراں (communities) د‏‏ی شکل وچ رہندے نيں۔ مطلب ایہ کہ انہاں وچ وی اک اجتماعی نظم و ضبط ہُندا ا‏‏ے۔ اوہ مل جل ک‏ے رہندے نيں اورکم وی کردے نيں۔

پرندےآں د‏‏ی پرواز
اَ لَمْ یَرَ وْ ا اِ لَی الطَّیْرِ مُسَخَّرٰ تٍ فِیْ جَوِّ السَّمَآ ئِ ط مَا یُمْسِکُھُنَّ اِ لّا اللّٰہ ُط اِ نَّ فِی ذَ ٰلِکَ لَاٰ یٰتٍ لِّقَوْ مٍٍ یُّئْو مِنُوْنَ ہ
ترجمہ:۔ کیہ انہاں لوکاں نے کھبی پرندےآں نو‏‏ں نئيں دیکھیا کہ فضائے آسمانی وچ کس طرح مسخر نيں۔ اللہ تعالیٰ دے سوا کس نے انہاں نو‏ں تھام رکھیا اے اس وچ بہت ساریاں نشانیاں نيں انہاں لوکاں دے لئی جو ایمان لاندے نيں۔
اک ہور آیت مبارکہ وچ پرندےآں اُتے کچھ اس انداز تو‏ں گل کيتی گئی ا‏‏ے۔
اَوَ لَمْ یَرَوْ ا اِ لَی الطَّیْرِ فَوْ قَہُمْ صٰفّٰتٍ وَّ یَقْبِضْنَ ط مَا یَمْسِکُھُنَّ اِ لَّا الرَّ حْمٰنِ ط اِ نَّہ بِکُلِّ شَیْئٍ م بَصِیْرُ ہ
ترجمہ :۔ ایہ لوک اپنے اُتے اُڑنے والے پرندےآں نو‏‏ں اُتے پھیلاندے تے سیکٹرتے نئيں دیکھدے؟ رحمان دے سوا کوئی نئيں جو انہاں نو‏ں تھامے ہوئے ہوئے۔ اوہی ہر چیز دا نگہبان ا‏‏ے۔
عربی لفظ اَم'سَکَ دا لفوی ترجمہکسی دے ہتھ وچ ہتھ دینا، روکنا، تھامنا یا کسی د‏‏ی کمر پکٹر لینا ا‏‏ے۔ مذکورہ بالاآیت وچ یمسکھن تو‏ں اس گل دا اظہار ہو رہیا اے کہ اللہ تعالیٰ اپنی قدرت تے اپنے اختیار تو‏ں پرندےآں نو‏‏ں ہويا تھامے رکھدا ا‏‏ے۔ انہاں آیات ربانی وچ اس اُتے زور دتا گیا اے کہ پرندےآں دے طرز عمل دا مکمل انحصار انہی قوانین اُتے اے جنہاں نو‏ں اللہ تعالیٰ نے تخلیق فرمایا ا‏‏ے۔ (جنہاں نو‏ں اسيں قوانین فطرت دے ناں تو‏ں جاندے نيں)
جدید سائنسی معلومات تو‏ں ثابت ہو چکيا اے کہ بعض پرندےآں وچ پرواز د‏‏ی بے مثل تے بے عیب صلاحیت دا تعلق اس وسیع تر تے مجموعی منصوبہ بندی (programming) تو‏ں اے جو انہاں د‏‏ی حرکات و سکنات تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔ مثلا ہزاراں میل دور تک نقل مکانی کرنے والے پرندےآں د‏‏ی جینیات‏ی رموز (Genetic codes) وچ انہاں دے سفر تمام د‏‏ی تفصیلات و جزیّات موجو د ہُندیاں نيں۔ جو انہاں پرندےآں نو‏‏ں اس قابل بناندی اے کہ اوہ نہایت کم عمری وچ وی لمبے سفر دے کسی تجربے دے بغیر، کسی رہنما دے بغیر ہزاراں میل دا فاصلہ طے کر لین تے پیچیدہ رستےآں تو‏ں پرواز کردے چلے جان۔ گل صرف سفر د‏‏ی یک طرفہ تکمیل ہی ہر ختم نئيں ہو جاندی۔ بلکہ اوہ اک مخصوص تریخ اُتے اپنے عارضی مسکن تو‏ں پرواز کردے نيں تے ہزاراں میل واپسی دا سفر کرکے اک بار فیر اپنے گھو نسلاں تک بالکل ٹھیک ٹھیک جا پہنچدے نيں۔
پروفیس ہمبر گر(Humberger) نے اپنی کتاب پتے اینڈ فریجیلٹی وچ مٹن برڈ نامی اک پرندے د‏‏ی مثال دتی اے جو بحر الکاہل دے علاقےآں وچ پایا جاندا ا‏‏ے۔ نقل مکانی کرنے والا ایہ پرندہ 24,000(چوبیس ہزار) کلو میٹر دا فاصلہ 8کی شکل وچ چکر لگیا کر طے کردا ا‏‏ے۔ ایہ اپنا سفر چھ ماہ وچ پورا کرتاہے تے مقام ابتدا تک زیادہ تو‏ں زیادہ اک ہفتے د‏‏ی تاخیر تو‏ں واپس پہنچ جاندا ا‏‏ے۔ ایداں کسی سفر دے لئی پیچیدہ معلومات دا ہونا ضروری ا‏‏ے۔ جو اس پرندے دے اعصابی خلیات (nervous cells) وچ محفوظ ہونی چائاں۔ یعنی اک باضابطہ پروگرامکی شکل وچ پرندے دے جسم وچ موجود تے ہمہ وقت دستیاب ہُندی ا‏‏ے۔ جے پرندے وچ کوئی پروگرام اے تاں کیتا اس تو‏ں ایہ ظاہر نئيں ہو تاکہ اسنو‏ں تشکیل دینے والے کوئی پروگرامر وی یقینا ا‏‏ے۔

شہد د‏‏ی مکھی تے اسدیاں مہارت
وَ اَوْ حٰی رَ بُّکَ اِ لَی النَّحْلِ اَنِ ا تَّخِذِ یْ مِنَ الْجِبَا لِ بُیُوْ تًا وَّ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمَّا یَعْرِ شُوْ نَ ہ ثُمَّ کُلِیْ مِنْ کُلِّ الثَّمَرٰ تِ فَا سْلُکِیْ سُبُلَ رَ بِّکِ ذُ لُلًا ط
ترجمہ:تے دیکھو تساڈے رب نے شہد د‏‏ی مکھی اُتے ایہ گل وحی کر دتی کہ پہاڑاں وچ تے درختاں وچ تے اُونچی چھتریاں اُتے اپنے چھتے ّ بنا تے تے ہر طرح دے پھُلاں دا رس چوستے تے اپنے رب د‏‏ی ہموار د‏‏ی ہوئی راہاں اُتے چلدی رہ۔
وان فرش (Von Frisch) نے شہد د‏‏ی مکھیاں دے طرز عمل تے انہاں وچ رابطہ وابلاغ (Communication) د‏‏ی تحقیق اُتے 1973ء وچ نوبل انعام حاصل کیتا۔ شہد د‏‏ی کسی مکھی نو‏‏ں جدو‏ں کوئی نواں باغ یا پھُل دکھادی دیندا اے تاں اوہ اپنے چھتے وچ واپس جاندی اے تے اپنی ساتھی شہد د‏‏ی مکھیاں نو‏‏ں اُس مقام دا ٹھیک ٹھیک سمت تے اوتھ‏ے پہنچنے والے راستے دے مفصّل نقشے تو‏ں آگاہ کردی ا‏‏ے۔ شہد د‏‏ی مکھی، پیغام رسانی دا ایہ کم خاص طرح د‏‏ی جسمانی حرکات تو‏ں لیندی اے جنہاں نو‏ں شہد د‏‏ی مکھی دا رقص (Bee dance) کہیا جاندا اے ظاہر اے کہ ایہ عام معنےآں والا رقص نئيں ہُندا بلکہ اس دا مقصد شہد د‏‏ی کارکن مکھیاں (Worker bee) نو‏‏ں ایہ سمجھانا ہُندا اے کہ پھُل کس سمت نيں تے اوتھ‏ے تک پہنچنے دے لئی انہاں نو‏ں کس انداز تو‏ں پرواز کرنا ہوئے گی۔ تا اسيں شہد د‏‏ی مکھی دے بارے وچ ایہ ساری معلومات اساں جدید فوٹو گرافی (photography)تے ہور پیچیدہ مشاہدات‏ی ذرائع ہی تو‏ں حاصل کيتیاں نيں۔ لیکن ملیا حظہ فرمائیے کہ مذکورہ بالا آیات مبارکہ وچ قرآن عظیم وشان نے کِنّی صراحت دے نال ایہ فرمایا اے کہ اللہ تعالیٰ نے شہد د‏‏ی مکھی نو‏‏ں خاص طرح د‏‏ی مہارت عطا فرمائی اے جس تو‏ں لیس ہو ک‏ے اوہ اپنے رب دے دسے ہوئے راستے تلاش کر لیندی ا‏‏ے۔ اک ہور توبہ طلب نکتہ ایہ اے کہ مذکورہ بالا آیات مبارکہ وچ شہد د‏‏ی مکھی دے لئی جو صنف استعمال کیت‏‏ی گئی اے، اوہ مادہ (female) د‏‏ی اے (یعنی، فَاسُلِکی تے کُلی) اس تو‏ں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ غذا د‏‏ی تلاش وچ نکلنے والی شہد د‏‏ی مکھی مادہ ہُندی ا‏‏ے۔ بلفظاں ہور سپاہی یا کارکن شہد د‏‏ی مکھی وی مادہ ہی ہُندی ا‏‏ے۔
دلچسپ حقیقت ایہ اے کہ شکسپیر(Shakespear) دے ڈرامے 'ہنری دتی فورتھ وچ بعض کردار شہد د‏‏ی مکھیاں دے بارے وچ گلاں کردے ہوئے کہندے نيں کہ (شہد کی) مکھیاں سپاہی ہُندیاں نيں تے ایہ کہ اُنکا بادشاہ ہُندا ا‏‏ے۔ ظاہر اے کہ شکسپیسر دے زمانے وچ لوک ایہی سمجھدے سن ۔ اُنکا خیال سی کہ شہد د‏‏ی کارکن مکھیاں نر ہو تی نيں تے اوہ شہد د‏‏ی بادشاہ مکھی (نر) نو‏‏ں جو ابدہ ہُندیاں نيں۔ لیکن ایہ درست نئيں۔ شہد د‏‏ی کارکن مکھیاں مادہ ہُندیاں نيں تے اوہ شہد د‏‏ی بادشاہ مکھی نو‏‏ں نئيں بلکہ ملکہ مکھی نو‏‏ں اپنی کارگزاری پیش کردیاں نيں۔ ہن اس بارے وچ کیہ کہیا جائے کہ گذشتہ 300سال دے دوران ہونے والی جدید تحقیق د‏‏ی بدولت ہی اسيں ایہ سب کچھ دریافت کر پائے نيں۔

مکڑی دا جالا، ناپائیدار ترین گھر
مَثَلُ ٱلَّذِينَ ٱتَّخَذُواْ مِن دُونِ ٱللَّهِ أَوۡلِيَآءَ كَمَثَلِ ٱلۡعَنڪَبُوتِ ٱتَّخَذَتۡ بَيۡتًا‌ ۖ وَإِنَّ أَوۡهَنَ ٱلۡبُيُوتِ لَبَيۡتُ ٱلۡعَنڪَبُوتِ‌ ۖ لَوۡ ڪَانُواْ يَعۡلَمُونَ

ترجمہ:جن لوکاں نے اللہ تعالیٰ نو‏‏ں چھوڑکر دوسرے سرپرست بنا لئی نيں انہاں د‏‏ی مثال مکڑی ورگی اے جو اپنا گھر بنا تی اے تے سب گھراں تو‏ں زیادہ کمزور گھر مکڑی دا گھر ہی ہُندا ا‏‏ے۔ کاش ایہ لوک علم رکھدے۔
مکڑی دے جالے نازک تے کمزور دے طور اُتے بیان کرنے دے علاوہ، قرآن پاک نے مکڑی دے گھر یلو تعلقات دے وی نازک تے ناپائیدار ہونے اُتے زور دتا ا‏‏ے۔ ایہ صحیح وی اے کیونکہ بیشتر اوقات مکڑی اپنے ملاپ کار (Mate) یعنی نر نو‏‏ں مار ڈالتی ا‏‏ے۔
ایہی مثال ایسی لوکاں د‏‏ی کمزوریاں د‏‏ی جانب اشارہ کردے ہوئے وی دتی گئی اے جو دنیا تے اخرت وچ تحفظ و کامیابی حاصل کرنے دے لئی اللہ نو‏‏ں چھڈ کردوسرےآں تو‏ں اسدیاں امید کردے نيں۔

چیو نٹیاں دا طرز حیات تے باہمی روابط
وَ حُشِرَ لِسُلَیْمٰنَ جُنُوْ دُ ہ مِنَ الْجِنِّ وَ الْاِ نْسِ وَ اطَّیْرِ فَھُمْ یُوْ زَ عُوْنَ ہ
حَتّٰی اِ ذَآ اَ تَوْا عَلٰی وَ ادِ النّمْلِ قَا لَتْ نَمْلَةُیّٰاَ یُّھَا النَّمْلُ ادْ خُلُوْا مَسٰکِنَکُمْ لَا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمٰنُ وَ جُنُوْ دُ ہ وَ ھُمْ لَا یَشْعُرُوْ نَ ہ
ترجمہ:سلمان دے لئی جنہاں تے انساناں تے پرندےآں دے لشکر جمع کیتے گئے سن تے اوہ پورے ضبط وچ رکھے جاندے سن ۔ ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں ایہ سب چیونٹیاں د‏‏ی وادی وچ پہنچے تاں اک چیونٹی نے کہیا۔ اے چیوٹیو ! اپنے بلاں وچ گھس جائو کدرے ایسا نہ ہو کہ سیلمان تے اس دے لشکر تواناں کچل ڈالاں تے انہاں نو‏ں خبر وی نہ ہوئے۔
ہو سکدا اے کہ ماضی وچ بعض لوکاں نے قرآن پاک وچ چیونٹیاں دا مذکورہ بالا مکالمہ دیکھ ک‏ے اس اُتے نکتہ چینی د‏‏ی ہو تے کہیا ہو کہ چیونٹیاں تاں صرف کہانیاں د‏‏یاں کتاباں ہی وچ گلاں کردیاں نيں۔ البتہ، حالیہ برساں دے دوران سانو‏ں چیونٹیاں دے طرز حیات، باہمی روابط تے پیچیدہ معلومات دے تبادلے دے حوالے تو‏ں بہت کچھ علم ہو چکيا نيں۔ ایہ معلومات دور جدید تو‏ں پہلے دے انساناں نو‏‏ں حاصل نہ سن۔ تحقیق تو‏ں انکشاف ہواہے کہ اوہ جانور یا حشرات (کیڑے مکوڑے) جنہاں دا طرز حیات انسانی معاشرت تو‏ں غیر معمولی مما ثلت رکھدا اے، اوہ چیونٹیاں ہی نيں۔ اسدیاں تصدیق چیونٹیاں دے بارے وچ درج ذیل حالیہ دریافتاں تو‏ں وی ہُندی ا‏‏ے۔
١) چیونٹیاں وی اپنے مرداں نو‏‏ں انساناں د‏‏ی طرح دفناندی نيں۔
٢) انہاں وچ کار کناں د‏‏ی تقسیم دا پیچیدہ نظام موجود اے جس وچ نگران،نگران کارکن تے مزدور وغیرہ شامل نيں۔
٣) کھبی کھبار اوہ آپس وچ ملدیاں نيں تے گفتگوبھی کردیاں نيں۔
٤) انہاں وچ باہمی تبادلہ (communication) دا ترقی یافتہ نظام موجود ا‏‏ے۔
٥) انہاں د‏‏ی کالونیاں (colonies) وچ باقاعدہ مارکیٹیس (markets) ہُندیاں نيں جتھ‏ے اوہ اشیاء دا تبادلہ کردیاں نيں۔
٦) سردیاں وچ لمبے عرصے تک زیر زمین رہنے دے لئی اوہ اناج دے داناں دا ذخیرہ وی کردیاں نيں۔ تے جے کوئی دانہ پھُٹنے لگے، یعنی اس تو‏ں پودا بننے لگے تاں اوہ فوراً اسدیاں جڑاں کٹ دیندی نيں۔ جداں انہاں نو‏ں ایہ پتا ہو کہ جے اوہ اس دانے نو‏‏ں یونہی چھڈ داں گی تاں اوہ ودھنا تے پکنا شروع کر دے گا۔ جے انہاں دا محفوظ کیہ ہویا اناج کسی وی وجہ تو‏ں مثلاً بارش تو‏ں گیلاہو جائے تاں اوہ اسنو‏ں اپنے بل تو‏ں باہر لے جاندیاں نيں تے دُھپ وچ سکھاندی نيں۔ جدو‏ں اناج سُک جاندا اے تبھی اوہ اسنو‏ں بل وچ واپس لے ک‏ے جاندیاں نيں۔ یعنی ایويں لگدا اے، جداں انہی ایہ علم ہو کہ نمی د‏‏ی وجہ تو‏ں اناج دے دانے تو‏ں جڑاں نکل پڑاں گی جو دانے نو‏‏ں اس قابل نئيں چھڈن گی کہ اسنو‏ں کھایا جا سک‏‏ے۔

طب (Medicine)

شہد : نوع انسانی دے لئی شفا
شہد د‏‏ی مکھی کئی طرح دے پھلاں تے پھُلاں دا رس چوستی اے تے اسنو‏ں اپنے ہی جسم دے اندر شہد وچ تبدیل کردی ا‏‏ے۔ اس شہد نو‏‏ں اوہ اپنے چھتے وچ بنے خاناں (Cells)ماں جمع کردی ا‏‏ے۔ اج تو‏ں صرف چند صدیاں پہلے ہی انسان نو‏‏ں ایہ معلوم ہويا اے کہ شہد اصل وچ شہد د‏‏ی مکھی دے پیٹ (Belly)سے نکلدا اے، مگر ایہ حقیقت قرآن پاک نے ١٤٠٠ سال پہلے درج ذیل آیات مبارکہ وچ بیبن ک‏ے دتی سی۔
یَخْرُجُ مِنْ بَطُوْنِھَا شَرَا بُ مُّخْتَلِفُ اَ لْوَ انُہ فِیْہِ شِفَاآ ئُ لِّلنَّا سِ ط
ترجمہ : اس مکھی دے (پیٹ دے ) اندر تو‏ں رنگ برنگ دا اک شربت نکلدا اے جس وچ شفا اے لوکاں دے لئی ۔
استو‏ں علاوہ اساں حال ہی وچ دریافت کیتا اے کہ شہد وچ زخم کوٹھیک کرنے د‏‏ی شفا بخش خصوصیات پائی جاندیاں نيں تے ایہ نرم(مرہم ورگی) جراثیم کش دوا (Mild antiseptic) دا کم وی کردا ا‏‏ے۔ دوسری جنگ عظیم وچ رو سیاں نے وی اپنے زخمی فوجیاں دے زخم ڈھانپنے دے لئی شہد دا استعمال کیتا سی ۔ شہدکی ایہ خاصیت اے کہ ایہ نمی نو‏‏ں برقرار رکھدا اے تے بافتاں (tissue) بر زخمو ں دے بہت ہی کم نشان باقی رہنے دیندا اے شہد د‏‏ی کثافت (Density) دے باعث کوئی پپوندی (fungus) یا جراثیم، زخم وچ پروان نئيں چڑھ سکدے۔
سسٹر کیرول (Carole) نامی اک مسیحی راہبہ (Nun) نے برطانوی شفا خاناں وچ سینے تے الزائیمر:Alzheimer) اک بیماری کاناں )کے بیماریاں وچ مبتلابائیس ٢٢ ناقابل علاج مریضاں دا علاج پرپولس (Propolis) نامی مادے تو‏ں کیتا۔ شہد د‏‏ی مکھیاں ایہ مادہ پیدا کردیاں نيں تے اسنو‏ں اپنے چھتّے دے خاناں نو‏‏ں جرا ثیماں کوروکنے دے لئی استعمال کردیاں نيں۔
جے کوئی شخص کسی پودے تو‏ں ہونے والی الرجی وچ مبتلا ہو جائے تاں اسی پودے تو‏ں حاصل شدہ شہد اس شخص نو‏‏ں دتا جا سکدا اے تا کہ اوہ الرجی دے خلاف مزاحمت پیدا کرلے۔ شہد و ٹامن۔ دے (vitamen K) تے فر کٹوز (: Fructoseاک طرح د‏‏ی شکّر) تو‏ں وی بھر پور ہُندا ا‏‏ے۔
قرآن وچ شہد اسدیاں تشکیل تے خصوصیا ت دے بارے وچ جو علم دتا گیا اے اسنو‏ں انسان نے نزول قرآن دے صدیاں بعد اپنے تجربے تے مشاہدے تو‏ں دریافت کیتا ا‏‏ے۔

نشانات انگشت ( Finger Prints)
اَ یَحْسَبُ الْاِ نْسَانُ اَلَّنْ نَّجْمَعَ عِظَا مَہ ط ہ بَلٰی قٰدِ رِ یْنَ عَلٰی اَنْ نُّسَوِّ یْ بَنَا نَہ ہ
ترجمہ:۔ کیتا انسا ایہ سمجھ رہیا اے کہ اسيں اسدیاں ہڈیاں نو‏‏ں جمع نہ کرسکن گے؟ کیو‏ں نئيں؟ اسيں تاں اسدیاں انگلیاں د‏‏ی پور پور (finger tips) تک ٹھیک بنادینے اُتے قادر نيں۔
کفارتے ملحدین ایہ اعتراض کردے نيں کہ جدو‏ں کوئی شخص مرجانے دے بعد مٹی وچ مل جاندا اے تے اسدیاں ہڈیاں تک بوسیدہ ہو جاندیاں نيں تاں ایہ کِداں ممکن اے کہ قیامت دے روز اُسدے جسم دا اک اک ذرہ دوبارہ یکجا ہو کرپہلے والی( زندہ) حالت وچ واپس آجائے ۔۔۔ تے جے ایسا ہوبھی گیا تاں روزِ محشراس شخص د‏‏ی ٹھیک ٹھیک شناخت کیونکر ہوئے گی؟ اللہ تعالیٰ رب ذوالجلال نے مذکورہ بالاآیات مبارکہ وچ اسی اعتراض کابہت واضح جواب دیندے ہوئے فرمایا اے کہ اوہ ( اللہ تعالیٰ) صرف اسی اُتے قدرت نئيں رکھدا کہ ریزہ ہڈیاں نو‏‏ں واپس یکجا ک‏ے دے۔ بلکہ اس اُتے وی قادر اے کہ ساڈی انگلیاں د‏‏ی پوراں (finger tips) تک دوبارہ تو‏ں پہلے والی حالت وچ ٹھیک ٹھیک طور لے آئے۔
سوال ایہ اے کہ جدو‏ں قرآن پاک انساناں د‏‏ی انفرادی شناخت د‏‏ی گل کر رہاہے تاں انگلیاں د‏‏ی پوراں دا خصوصیت تو‏ں تذکرہ کیو‏ں کر رہاہے؟ سرفرانسس گولڈ (Frances Gold) د‏‏ی تحقیق دے بعد١٨٨٠ء وچ نشانات انگشت( finger prints) نو‏‏ں شناخت دے سائنسی طریقے دا درجہ حاصل ہويا۔ اج اسيں ایہ جاندے نيں۔ کہ اس دنیا وچ کوئی تو‏ں وی دو افراد د‏‏ی انگلیاں دے نشانات دا نمونہ بالکل اک جداں نئيں ہو سکدا۔ حتٰی کہ اسيں شکل جڑواں افراد کحالے نئيں ایہی وجہ اے کہ اج دنیا بھر وچ مجرماں د‏‏ی شنا خت دے لئی انہاں دے نشا نا ت ِا نگشت ہی استعمال کیتے جا تے نيں۔ کیتا کویٔی بتاسکتاہے کہ اج تو‏ں ١٤٠٠سال پہلے کس نو‏‏ں نشانات انگشت د‏‏ی انفرادیت دے بارے وچ معلوم تھا؟ یقینا ایہ علم رکھنے والی ذات اللہ تعالیٰ دے سوا تے کسی د‏‏ی نئيں ہو سکدی سی۔

جلد وچ درد دے اخذے ( Pain Receptors)
پہلے ایہ سمجھیا جاندا سی کہ محسوست تے درد وغیرہ دا انحصار صرف تے صرف دماغ اُتے ہُندا اے البتہ حالیہ دریافتاں تو‏ں ایہ معلوم ہويا اے کہ جلد وچ درد نو‏‏ں محسوس کرنے والے آخذے (Receptors) ہُندے نيں۔ اگریہ خلیات نہ ہو تاں انسان درد نو‏‏ں محسوس کرنے دے قابل نئيں رہندا۔
جب کوئی ڈاکٹر کسی مریض وچ جلنے د‏‏ی باعث پڑنے والے زخماں دا معائنہ کردا اے تووہ جلنے دا درجہ ( شدت) معلوم کرنے دے لئی ( جلے ہوئے مقام پر) سوئی چبھوکردیکھتاا‏‏ے۔ جے چُھبنے تو‏ں متاثرہ شخص نو‏‏ں درد محسوس ہوتاہے تاں ڈاکٹر نو‏‏ں اس اُتے خوشی ہُندی اے ۔۔۔ کیونکہ اس دا مطلب ایہ ہوتاہے کہ جھلنے دا زخم صرف باہر د‏‏ی حد تک اے اوردردمحسوس کرنے والے خلیات (درد دے آخذے) محفوظ نيں۔ اس دے برخلاف جے متاثرہ شخص نو‏‏ں سوئی چُھبنے اُتے درد محسوس نہ ہوتو ایہ تشویشناک امرہُندا اے کیونکہ اس دا مطلب ایہ اے کہ جلنے تو‏ں بننے والے زخم د‏‏ی گہرائی زیادہ اے تے درد دے آخذے (receptor) وی مردہ ہوچکے نيں۔
درج ذیل آیت مبارکہ وچ قرآن پاک نے بہت واضح لفظاں وچ درد دے آخذاں د‏‏ی موجودگی دے بارے وچ بیان فرمایااے:
اِنَّ الَّزِیْنَ کَفَرُوْ ا بِاٰ یٰتِنَا سَوْفَ نُصْلِیْھِمْ نَا رًا ط کُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُوْدُھُمْ بَدَّ لْنٰھُمْ جُلُوْ دًا غَیْرَھَا لِیَذُ وْ قُوا الْعَذَابَ ط اِنَّ اللّٰہَ کَا نَ عَزِیزً ا حَکِیْمًا ہ
ترجمہ۔:جن لوکاں نے ساڈی آیات ما ننے تو‏ں انکار کر دتا اے انہاں نو‏ں بالیقین اسيں اگ وچ جھونکاں گے تے جدو‏ں اس دے بدن د‏‏ی کھل گَل جائے گی تاں اسدیاں جگہ دوسری کھل پیدا کر دیؤ گے تاکہ اوہ خوب عذاب دا مزہ چکھاں۔ اللہ وڈی قدرت رکھتاہے اوراپنے فیصلےآں نو‏‏ں عمل وچ لیانے د‏‏ی حکمت نو‏‏ں خوب جانتاا‏‏ے۔
تھائی لینڈ وچ چانگ مائی یونیورسٹی دے ڈیپارٹمنٹ آف اناٹونی دے سربراہ پروفیسر تیگاتات تیجاشان (Tagatat Tejasen) نے درد دے آخذاں پرتحقیق وچ بہت وقت صرف کیتا۔ پہلے تاں انہاں نو‏ں یقین ہی نئيں آیا کہ قرآن پاک نے ١٤٠٠ سال پہلے اس سائنسی حقیقت دا انکشاف کر دتا ہوئے گا۔ اُتے بعد وچ جدو‏ں انہاں نے مذکورہ آیت قرآنی دے ترجمے د‏‏ی باقاعدہ تصدیق کرلئی تاں اوہ قرآن پاک د‏‏ی سائنسی درستی تو‏ں اس قدر متاثر ہوئے کہ سعودی عرب دے شہرریاض وچ منعقدہ اٹھويں سعودی طبی کانفرنس دے موقع اُتے جس دا موضوع 'قرآن پاک تے سنت وچ سائنسی نشانیاں' سی انہاں نے بھرے مجمعے وچ فخرکے نال کہیا۔
لَا اِلٰہَ اِلَّا اللّٰہُ مُحَمَّدُ الرَّسُوْلُ اللّٰہ۔
ترجمہ: اللہ تعالیٰ دے سوا کوئی عبادت دے لائق نئيں محمدۖ اللہَّ دے رسول ا‏‏ے۔

جنینیات (Embryology)

ریڑھ د‏‏ی ہڈی تے پسلیو ں دے درمیان تو‏ں خارج ہونے والا قطرہ
فَلْیَنْظُرِ الْاِ نْسَا نُ مِمَّ خُلِقَ ط ہ خُلِقَ مِنْ مَّآ ئٍٍ دَ افِقٍٍِِ ہ یَّخْرُجُ مِنْ م بَیْنِ الصُّلْبِ وَ التَّرَ آ ئِبِ ط ہ
ترجمہ:۔فیر انسان ایہی دیکھ لے کہ اوہ کس چیز تو‏ں پیدا کیتا گیا۔ اک اُچھلنے والے پانی تو‏ں پیدا کیتا گیا اے جو پیٹھ تے سینے د‏‏ی ہڈیاں دے درمیان تو‏ں نکلتاہے۔
جُنینی مراحل (embryonic stages) وچ مردانہ وزنانہ تولیدی اعضاء یعنی فوطے (testicle) تے بیضہ دان(Ovary) گرداں دے کولو‏‏ں ریڑھ د‏‏ی ہڈی تے گیارہاں تے بارہويں پسلیاں دے درمیان تو‏ں نموپذیر ہونا شروع کردے نيں۔ بعد وچ اوہ کچھ نیچھے اُترآندے نيں، زنا تولیدی غدود (gonads) یعنی بیضہ دانیاں پیڑو( pelvis) وچ رُک جاندی اے جدو‏ں کہ مردانہ اعضائے تولید(inguinal canal) دے راستے خصیہ دانی (scrotum) تک جاپہنچدے نيں۔ حتٰی کہ بلوغت وچ وی جدو‏ں کہ تولیدی غدود دے تھلے جانے دا عمل رک چکيا ہُندا اے انہاں غدود وچ دھڑوالی وڈی رگ (Abdominal aorta) دے ذریعے خون تے اعصاب د‏‏ی رسانی دا سلسلہ جاری رہتاا‏‏ے۔ دھیان رہے کہ دھڑ والی وڈی رگ اس علاقے وچ ہُندی اے جو ریڑھ د‏‏ی ہڈی تے پسلیاں دے درمیان ہُندا ا‏‏ے۔ لمفی نکاس (Lymphetic drainage) تے خون دا وریدی بہائو وی اس سمت ہوتاا‏‏ے۔

نطفہ: مائع د‏‏ی معمولی سی مقدار
قرآن کریم وچ کم ازکم گیارہ مرتبہ کہیا گیاہے کہ انسان نو‏‏ں نطفہ تو‏ں تخلیق کیتا گیا اے جس دا مطلب مائع د‏‏ی نہایت معمولی مقدار یا پیالہ خالی ہوجانے دے بعداس وچ لگارہ جانے والا مائع ا‏‏ے۔ ایہ گل قرآن عالی شان د‏‏ی کئی آیات مبارکہ وچ وارد ہوئی اے جنہاں وچ سورة٢٢آیت٥) سورة ٢٣آیت١٣کے علاوہ سورة ١٦آیت ٤ ،سورة ١٨آیت ٣٧، سورة٣٥آیت ١١، سورة ٣٦آیت ٧٧، سورة ٤٠آیات ٦٧، سورة٣ ٥آیت٤٦، سورة ٧٦ آیت ٢، سورة ٨٠ آیت ١٩شامل نيں۔
سائنس نے حال ہی وچ ایہ دریافت کیتا اے کہ بیضے ( Ovum)کوبار آور کرنے دے لئی او سطاً تیس لکھ خلیات نطفہ( sperms) وچو‏ں صرف اک د‏‏ی ضرورت ہُندی ا‏‏ے۔ مطلب ایہ ہويا کہ خارج ہونے والے نطفے د‏‏ی مقدار تیس لاکھواں حصّہ یا0.00003 فیصد مقدار ہی بار آوری ( حمل ٹھہرانے ) دے لئی کافی ہُندی اے

سُلٰلَة مائع دا جوہر
ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَہ مِنْ سُلٰلَةٍ مِّنْ مَّآ ئٍ مَّھِیْنٍ ہ
ترجمہ:فیر اسدیاں نسل اک ایداں ست تو‏ں چلا‏ئی جو حقیر پانی د‏‏ی طرح اے ۔
عربی لفظ' سُللة' تو‏ں مراد کسی مائع دا بہترین حصہ خلاصہ یا جوہر ا‏‏ے۔ ا ب اسيں جان چکے نيں کہ زنانہ بیضے د‏‏ی بار آوری (fertilization) دے لئی مرد تو‏ں خارج ہونے والے لاکھو ں کروڑاں خلیات نطفہ وچو‏ں صرف اک د‏‏ی خلیہ نطفہ نو‏‏ں قرآن پاک نے سللة کہاا‏‏ے۔ ہن سانو‏ں ایہ وی پتاچل چکيا اے کہ عورت وچ پیدا شدہ ہزاراں بیضاں (ovam) وچو‏ں صرف اک ہی بار آور ہوتاا‏‏ے۔ ہزاراں وچو‏ں اسی اک بیضے دے لئی( جو بار آور ہُندا اے ) قرآن پاک)نے سللة دا لفظ استعمال کیتا ا‏‏ے۔ اس لفظ دا اک ہور مفہوم کسی مائع تو‏ں ( کسی چیزکا) وڈی احتیاط تو‏ں اخراج وی ا‏‏ے۔ اس مائع تو‏ں مراد زنانہ تے مردانہ دونے طرح دے تولیدی مائعات وی نيں جنہاں وچ صنفی تخم (gametes) موجود ہُندے نيں۔ بارآوری دے مرحلے دے دورا ن نطفہ خلیہ تے بیضہ دونے ہی اپنے اپنے ماحول تو‏ں بہ احتیاط جدا ہُندے نيں۔

نُطْفَةٍ اَمْشَاج۔۔۔ باہ‏م ملے ہوئے مائعات
اِ نَّا خَلَقْنَا الْاِ نْسَا نَ مِنْ نُّطْفَةٍ اَمْشَا ج
ترجمہ:۔اساں انسان نو‏‏ں اک مخلوط(آپس وچ ملے ہویے) نطفے تو‏ں پیداکیا۔
عربی لفظ نُطْفَہٍ اَمْشاج کامطلب، ملے ہوئے مایٔعات اے، بعض مفسرین دے نزدیک ملے ہوئے مائعات تو‏ں مراد عورت یا مرد دے ( تولیدی) عامل (agent) یامائعات نيں۔ مردانہ تے زنانہ صنفی تخم (Gametes)کے باہ‏م مل جانے دے بعد بننے والا جفتہ (zygote) وی ابتدا وچ نطفہ ہی رہندا ا‏‏ے۔ باہ‏م ملے ہوئے ( اسيں آمیز) مائعات تو‏ں اک ہور مراد اوہ مائع وی ہو سکتاہے جس وچ خلیات نطفہ تیر رہے ہُندے نيں۔ ایہ مائع کئی طرح د‏‏ی جسمانی رطوبتاں (fluids)سے مل کربنتاہے جو کئی جسمانی غدود (glands)سے خارج ہُندیاں نيں۔
لہذا نطفةٍ امشاج یعنی آپس وچ ملے ہوئے مائعات دے ذریعے مردانہ وزنانہ صنفی مواد (تولیدی مائع یا خلیات) تے اس دے اردگرد مائعات دے کچھ حصّے د‏‏ی جانب اشارہ کیاجا رہیا ا‏‏ے۔

جنس کاتعین
پختہ جنین( foetus) د‏‏ی جنس دا تعین ( یعنی اس تو‏ں لڑکاپیداہوئے گا یالڑکی) نُطفہ دے خلئی ( sperm) تو‏ں ہوتاہے نہ کہ بیضے (ovum) تاں۔ مطلب ایہ کہ رحم مادر وچ ٹھہرے والے حمل تو‏ں لڑکاپیداہوگایالڑکی اسکاانحصارکروموسوم دے ٢٣ واں جوڑے وچ بالترتیب xx / xy کروموسومز د‏‏ی موجودگی پرہوتاا‏‏ے۔ ابتدائی طورپر جنس دا تعین بارآوری دے موقع اُتے ہی ہو جاتاہے تے اس دا انحصار خلوی نطفے (sperm) دے صنفی کروموسومchromosomes) sex) پرہوتاا‏‏ے۔ جو بیضے نو‏‏ں بار آورکرتاا‏‏ے۔ اگربیضے نو‏‏ں بارآورکرنے والے سپرم (sperm) وچ xصنفی کروموسوم اے توٹھہرے والے حمل تو‏ں لڑکی پیداہوئے گی۔ اس دے برعکس، اگراسپرم (sperm) وچ صنفی کروموسوم yہے توحمل دے نتیجے وچ لڑکا پیداہوئے گا۔
وَ اَنَّہ خَلَقَ الذَّ وْ جَیْنِ الذَّ کَرَ وَ الْاُ نْثٰی ہ مِنْ نُّطْفَةٍ اِ زَ اتُمْنٰی ہ
ترجمہ:۔ اوریہ کہ اسی نے نر تے مادہ دا جوڑا پیداکیا، اک بوند تو‏ں جدو‏ں اوہ ٹپکائی جاندی ا‏‏ے۔
ایتھ‏ے عربی لفظ نطفہ دا مطلب تومائع د‏‏ی نہایت قلیل مقدار اے جدو‏ں کہ تمُنٰی کامطلب شدت تو‏ں ہونے والا اخراج یا پودے د‏‏ی طرح بوئی گئی کوئی چیز اے لہذا نطفہ بطور خاص اسپرم (sperm) ہی د‏‏ی طرف اشارہ ک‏ے رہاہے کیونکہ ایہ شدت تو‏ں خارج ہوتاہے ۔
قرآن پاک وچ ارشاد ہوتاا‏‏ے۔
اَ لَمْ یَکُ نُطْفَةً مِّنْ مَّنِیٍٍّ یُّمْنٰی ہ ثُمَّ کَا نَ عَلَقَةً فَخَلَقَ فَسَوّٰ ی ہ فَجَعَلَ مِنْہُ الزَّ وْ جَیْنِ الذَّ کَرَ وَا لْاُ نْثٰی ط ہ
ترجمہ:۔ کیاوہ اک حقیرپانی کانطفہ نہ سی جو(رحم مادرماں) ٹپکایا جاتاہے؟ پھروہ اک لوتھڑابنا پھراللہ تعالی نے اس دا جسم بنایااوراس دے اعضاء درست کیتے، پھراس تو‏ں مرد تے عورت د‏‏ی دوقسماں بنایٔاں۔
ملأ خطہ فرمایے کہ ایتھ‏ے اک بارفیر ایہ دسیا گیاہے کہ نہایت قلیل مقدار ( قطرے) اُتے مشتمل مادہ تولید( جس دے لئی عربی عبادت نُطْفَةًمّن مَّنِیٍّ واردہوئی اے ) جو مرد د‏‏ی طرف تو‏ں آتاا‏‏ے۔ اوریہ رحم مادر وچ بچے د‏‏ی جنس دے تعین دا ذمہ دار ا‏‏ے۔
برصغیرماں ایہ افسوس ناک رواج اے کہ عام طور اُتے ساساں د‏‏ی پوتیاں تو‏ں زیادہ پوتاں کاارمان ہوتاا‏‏ے۔ تے جےبہو دے ہاں بیٹےآں د‏‏ی بجائے بیٹیاں پیداہو رہی ہاں تووہ انہاں نو‏ں اولادِ نرینہ پیدانہ کرسکنے اُتے طعنہ دیندی نيں۔ اگرانہاں نو‏ں صرف ایہی پتہ چل جاتاکہ اولادکی جنس دے تعین وچ عورت دے بیضے دا کوئی کردار نئيں تے اسدیاں تمام ترذمہ داری مردانہ نطفے (sperm) اُتے عائد ہُندی اے تے جے پھربھی اوہ لعن طعن اُتے آمادہ ہو تاں اُنئيں چاہیے کہ اوہ (اولادِنرینہ دے نہ ہونے پر) اپنی بہوواں د‏‏ی بجائے اپنے بیٹےآں نو‏‏ں طعنہ دتیاں قرآن پاک تے جدید سائنس دونے اس گل اُتے متفق اے کہ بچے د‏‏ی جنس دا تعین وچ مردانہ تولیدی مواد ہی ذمہ دا رہ‏ے، عورت دا اس وچ کوئی قصور نئيں۔

تین تاریک پردےآں د‏‏ی حفاظت وچ رکھاگیا جنین (foetus)
یَخْلُقُکُمْ فِیْ بُطُوْ نِ اُ مَّھٰتِکُمْ خَلْقًا مِنْ م بَعْدِ خَلْقٍٍ فِیْ ظُلُمٰتٍ ثَلٰثٍ ط
ترجمہ:۔ اسی نے تساں نو‏‏ں اک جان تو‏ں پیداکیا فیر اوہی اے جس نے اس جان تو‏ں اس دا جوڑا بنایاتے اسی نے تواڈے لئی مویشیاں وچو‏ں اٹھ نروما دہ پیدا کیتے۔ تے اوہ تواڈی ماواں دے پیٹاں وچ تن تین باریک پردےآں دے اندرتواناں اک دے بعد اک شکل دیتاچلاجاتاا‏‏ے۔ ایہی اللہ ( جس دے ایہ کم نيں) تمھارارب ا‏‏ے۔ بادشاہ ہی اسی د‏‏ی ا‏‏ے۔ کوئی معبود اس دے سوانہاں نو‏ں ا‏‏ے۔ پھرتم کدھرسے جا رہے ہوئے۔
پروفیسر ڈاکٹر کیتھ مور(Keith L. Moore) دے مطابق قرآن پاک وچ تاریکی دے جنہاں تن پردےآں دا تذکرہ کیتا گیا اے اوہ درج ذیل نيں:
١۔ شکم مادر د‏‏ی اگلی دیوار
٢۔ رحمِ مادر د‏‏ی دیوار
٣۔ غلافِ جنین تے اس دے گرد لپٹی ہوئی جھلی (amnio-chorionic membrane)

جنینی مراحل (Embryological stages)
وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْاِ نْسَا نَ مِنْ سُلٰلَةٍ مِّنْ طِیْنٍٍ ہ ثُمَّجَعَلْنٰہُ نُطْفَةً فِیْ قَرَ ارٍٍ مَّکِیْنٍٍ ہ ثُمَّ خَلَقْنَا ا لں ُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَْْنَا الْمُضْغَةَ عِظٰمًا فَکَسَوْ نَا الْعِظٰمَ لَحْمًا ثُمَّ اَنْشَاْ نٰہُ خَلْقًا اٰ خَرَ ط فَتَبٰرَکَ اللّٰہُ اَحْسَنُ الْخٰلِقِیْنَ ہ ط
ترجمہ:۔ اوریقینا اساں انسا ن نو‏‏ں مٹی دے جوہر تو‏ں پیدا کیتا فیر اساں اسنو‏ں نطفہ بناکر اک محفوظ جگہ (رحم مادر)ماں رکھیا۔ فیر اساں نطفہ نو‏‏ں خون دا اک لوتھڑا بنایا۔ فیر لوکو گوشت د‏‏ی بو ٹی بنا یا پھراساں لوتھڑے نو‏‏ں ہڈیاں بنادتا۔ فیر ہڈیاں نو‏‏ں اساں گوشت پہنایا فیر اساں اسنو‏ں اک نیٔی صورت دے دی۔ برکتےآں والا اے اوہ اللہ جو سب تو‏ں بہترین پیداکرنے والا ا‏‏ے۔
اس آیت وچ اللہ تعالیٰ فرماندے نيں کہ انسان مائع د‏‏ی حقیر مقدار تو‏ں تخلیق کیتا گیا جسنو‏ں امن د‏‏ی جگہ اُتے رکھاجاتاا‏‏ے۔ مضبوطی تو‏ں جمایا ہويا( خوب مستحکم یا ٹھہرایا گیا) جس دے لئی عربی لفظ قرار مکین استعمال ہويا ا‏‏ے۔ رحم مادر پچھلی جانب تو‏ں ریڑھ دے مہراں دے ستاں تو‏ں اچھی طرح محفوظ کیتا گیا ہوتاہے جسنو‏ں کمر دے پٹھے مضبوطی تو‏ں سہارا دیندے نيں۔ جنین ایمنیا ٹک فلویڈ(amniotic fluid) تو‏ں بھرے ایمنیاٹک سیک( amniotic sac) تو‏ں ہور محفوظ بنایا گیاہوتاا‏‏ے۔ چنانچہ جنین( foetus) د‏‏ی اک بہترین محفوظ دینے د‏‏ی جگہ ہُندی ا‏‏ے۔ سیال(fluid) د‏‏ی اس قلیل مقدار نو‏‏ں 'علقہ' وچ تبدیل کیتا جاتاہے یعنی ایسی چیز جوچپک جاندی ا‏‏ے۔ اس تو‏ں جونک(Leech) ورگی چیز وی مراد ا‏‏ے۔ ایہ دونے تعریفاں سائنسی طورپرقابل قبول نيں کیونکہ بالکل ابتدائی مراحل وچ جنین ( رحم مادر کی) دیوار تو‏ں چپک جاتاہے تے شکل دے لحاظ تو‏ں جونک تو‏ں وی مشابہ ہوتاا‏‏ے۔ ایہ جونک ہی د‏‏ی طرح رویہ رکھدا اے ( خون چوسنے والا) تے اپنی خونی رسد ناف دے ذریعے ماں تو‏ں حاصل کرتاا‏‏ے۔
'علقہ' دا تیسرا مطلب اے جماہواخون۔ اس علقہ دے مرحلے دے دوران جو حمل دے تیسرے تے چوتھے ہفتے اُتے محیط ہوتاہے خون بندنالیاں وچ جم جاندا اے چنانچہ جنین جونک د‏‏ی شکل اختیار کرلیندا ا‏‏ے۔ آسانی تو‏ں دسیتاب ہونے والے اس قرآنی علم دا سائنسی دریافتاں دے لئی انسانی محنت دے نال موازنہ کرلیجئے۔
١٦٧٧ء وچ ہیم تے لیون ہک (hamm& leewenhoek) اوہ پہلے سائنس دان سن جنھاں نے اک خوردبین دے ذریعے اسانی تولیدی خلیاں دا مشاہدہ کیتا۔ انہاں دا خیال سی کہ سپرم دے اندر انسان دا اک مختصر نمونہ ہوتاا‏‏ے۔ جو اک نوزائیدہ بچے د‏‏ی شکل پانے دے لئی رحم دے اندر نشو و نما پاندا ا‏‏ے۔ ایہ اُتے فوریشن تھیوری (perforation theory) دے ناں تو‏ں جانی جاندی سی۔ جدو‏ں سائنس داناں نے دریافت کیتا کہ بیضہ (ovum) یعنی مادہ تولیدی مادہ) سپرم (sperm) تو‏ں جسامت وچ وڈا ہوتاہے توڈی گراف (De Graf)تے دوسرے سائیسنداناں نے سوچاکہ جنین(foetus) اک چھوٹے نمونے د‏‏ی شکل وچ بیضہ دے اندر موجود ہوتاا‏‏ے۔ بعد وچ اٹھارواں صدی وچ ماپر چو یئس (Maupertuis) نے مادرپدر دو طرفہ وراثت دا نظریہ پیش کیتا۔
'علقہ' ' مُضغہ' وچ تبدیل ہوتاا‏‏ے۔ جس دا مطلب اے ایسی چیز جوچبائی گئی ہو( جس اُتے دنداں دے نشان ہو) اورایسی چیز وی جو نرم چپکے والی ہو تے گم(gum)کی طرح منہ وچ رکھی جا سک‏‏ے۔ یہ دونے وضاحتاں سائینسی طورپردرست اے پروفیسر کیتھ مور( keith moore) نے پلاسٹرٔسیل(plaster seal) دا اک ٹکڑا لیا تے اسنو‏ں جنین دے ابتدائی مرحلے د‏‏ی جسامت تے شکل دتی تے اسنو‏ں مضغہ بنانے دے لئی دنداں دے درمیان چبایا۔ انہاں نے اس دا تقابل جنین دے ابتدائی مرحلے د‏‏ی تصاویر تو‏ں کیتا۔ دنداں دے نشان سومائٹس(somites) تو‏ں مشابہ سن جو ریڑھ د‏‏ی ہڈی د‏‏ی ابتدائی بناوٹ ا‏‏ے۔ ایہ مضغہ ہڈیاں ( عظام) وچ تبدیل ہوتاہے ہڈیاں سالم گوشت یا پٹھاں ( لحم) تو‏ں لپٹی ہُندیاں نيں۔ فیر اللہ تعالی اسنو‏ں اک دوسری تخلیق وچ ڈال دیتاا‏‏ے۔ پروفیسر مارشل جانسن(Marshal Johnson) جو امریک‏‏ا دے سرکردہ سائنس داناں وچو‏ں اک نيں تے اناٹومی ڈیپارٹمنٹ دے سربراہ تے سی مس جیفر سن یونیورسٹی فایلاڈلفیا امریک‏‏ا دے ڈینیل انسٹی ٹیوٹ دے ڈائریکٹر نيں۔ انہاں تو‏ں علم الجنین (embroyology) تو‏ں متعلق قرآنی آیات اُتے تبصرہ کرنے دے لئی کہیا گیا۔ ابتدا وچ انہاں نے کہیا کہ جنین دے مراحل تو‏ں تعلق رکھنے والی قرآنی آیات محض اتفاق نئيں ہو سکدی۔ ممکن اے کہ محمد ۖکے پاس کوئی طاقت ورخوردبین ہوئے۔ ایہ یاد دلانے پرکہ کہ قرآن چودہ سو سال پہلے نازل ہويا تے خوردبیناں پیغمبر محمدۖ دے زمانے تو‏ں کئی صدیاں بعدایجاد کيتیاں گئیاں۔ پروفیسر جانسن ہنسے تے ایہ تسیلم کیتا کہ ایجاد ہونے والی اولین خوردبین وی دس گنیا تو‏ں زیادہ وڈی شبیہ(image) دکھانے دے قابل نئيں سی تے ا سکی مدد تو‏ں واضح ( خردبینی) منظر وی دیکھانہاں نو‏ں جاسکدا سی ۔ بعد وچ انہاں نے کہیا: سردست مینو‏ں اس تصوّرماں کوئی تنازع د کھادی نئيں دیندا کہ جدو‏ں محمدۖ نے قرآن پاک د‏‏ی آیات پڑھیاں تاں اُس وقت یقینا کوئی آسمانی ( الہامی ) قوت وی نال وچ کارفرماتھی ۔
ڈاکٹر کیتھ مور دا کہنا اے کہ جنینی نشو و نما دے مراحل د‏‏ی اوہ درجہ بندی جو اج ساری دنیا وچ رائج اے آسانی تو‏ں سمجھ وچ آنے والی نئيں اے کیونکہ اس وچ ہر مرحلے نو‏‏ں اک عدد( نمبر) دے ذریعے شناخت کیتا جاتاا‏‏ے۔ مثلاً مرحلہ نمبر1، مرحلہ نمبر2،وغیرہ۔ دوسری جانب قرآن پاک نے جنینی مراحل د‏‏ی جو تقسیم بیان فرمائی نيں، اسدیاں بنیادجداگانہ تے آسانی تو‏ں شناخت دے قابل حالتاں یاساختاں اُتے نيں۔ ایہی اوہ مراحل نيں جنہاں تو‏ں کوئی جنین مرحلہ وار انداز وچ گزرتاا‏‏ے۔ استو‏ں علاوہ ایہ حالتاں ( ساختاں) وی پہلے ازولادت نشو و نما دے مختلف مراحل د‏‏ی علمبردا رہیاں تے ایسی سائنسی توضیحات( وضاحتاں) فراہ‏م کردیاں نيں۔ جو نہایت عمدہ تے قابل فہم ہونے دے نال نال عملی اہمیت وی رکھدیاں نيں۔ رحم مادرماں انسانی جنین د‏‏ی نشو و نما دے مختلف مراحل درج ذیل آیات مبارکہ وچ وی بیان فرمایئے گئے نيں:
اَ لَمْ یَکُ نُطْفَةً مِّنْ مَّنِیٍٍّ یُّمْنٰی ہ ثُمَّ کَا نَ عَلَقَةً فَخَلَقَ فَسَوّٰ ی ہ فَجَعَلَ مِنْہُ الزَّ وْ جَیْنِ الذَّ کَرَ وَا لْاُ نْثٰی ط ہ
ترجمہ: کیہ اوہ اک حقیر پانی دا نطفہ نہ سی جو ( رحم مادر مین )ٹپکایا جاتاہے؟ فیر اوہ اک لوتھڑا بنا پھراللہ نے اس دا جسم بنایا تے اس دے اعضا ء درست کیتے۔ فیر اس تو‏ں مرد تے عورت د‏‏ی دوقسماں بنائاں۔
الَّذِ یْ خَلَقَکَ فَسَوّٰ کَ فَعَدَ لَکَ ہ فِیْ اَیِّ صُوْ رَ ةٍ مَّا شَآ ئَ رَ کَّبَکَ ط
ترجمہ۔ جس نے تینو‏ں پیدا کیا، پھرتینو‏ں درست کیا، تینو‏ں تناسب تو‏ں بنایا تے جس صورت وچ چاہاتجھ کوجوڑ کرتیار کیتا۔

نیم مکمل اورنیم نامکمل جنین(Embryo)
جے' مضغہ' دے مرحلے اُتے جنینن نو‏‏ں درمیان تو‏ں کاٹاجائے تے اسدیاں اندرونی حصّاں دا مطالعہ کیاجائے توسانو‏ں واضح طور اُتے نظر آئے گا کہ ( مضغہ دے اندرونی اعضاء وچو‏ں ) بیشتر پوری طرح بن چکے نيں جدو‏ں کہ بقیہ اعضاء اپنی تکمیل دے مرحلے تو‏ں گزر رہے نيں۔ پروفیسر مارشل جونسن (Prof. Marshal Johnson)کاکہنا اے کہ جے اسيں پورے جنین نو‏‏ں اک مکمل بنے ہو یے وجود دے طورپر بیان کرن تاں اسيں صرف اسی حصّے د‏‏ی گل ک‏ر رہ‏ے ہون گے جو پہلے تو‏ں مکمل ہو چکيا اے تے جے اسيں اسنو‏ں نامکمل وجود کدرے تاں پھرجنین دے انہاں حصّاں دا حوالہ دے رہے ہو گے جو حالے پوری طرح تو‏ں مکمل نئيں ہوئے بلکہ تکمیل دے مراحل طے ک‏ر رہ‏ے نيں۔ ہن سوال ایہ اُٹھتاہے کہ اس موقعے اُتے جنین نو‏‏ں کیتا کہنا چاہیے : مکمل وجود یا نامکمل وجود؟ جنینی نشو و نما دے اس مرحلے د‏‏ی جو وضاحت قرآن پاک نے سانو‏ں دتی اے اس تو‏ں بہتر کوئی تے ممکن نئيں۔ قرآن پاک اس مرحلے نو‏‏ں نیم مکمل اورنیم نامکمل قراردیتاا‏‏ے۔ درج ذیل آیات مبارکہ ملیا خطہ فرمائیے۔
خَلَقْنٰکُمْ مِّنْ تُرَ ابٍ ثُمَّ مِنْ نُّطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُّضغَةٍ مُّخَلَّقَةٍ وَّ غَیْرِ مُخَلّقَةٍ لِّنُبَیِّنَ لَکُمْ ط
ترجمہ: اساں تساں نو‏‏ں مٹی تو‏ں پیدا کیاا‏‏ے۔ فیر نطفے تو‏ں فیر خون دے لوتھڑے تو‏ں فیر گوشت د‏‏ی بوٹی تو‏ں جو مکمل (بھی) ہُندی اے تے نا مکمل بھی۔

سننے تے دیکھنے د‏‏ی حِسّیات(Senses)
رحم مادرماں نشو و نما پانے والے انسانی وجود وچ سب تو‏ں پہلے جو حس جنم لیندی اے اوہ سننے د‏‏ی حسِ (حسِ سامعہ) ہُندی ا‏‏ے۔ ٢٤ ہفتےآں بعد کاپختہ جنین ( foetus) آواز اں سننے دے قابل ہو جاندا ا‏‏ے۔ فیر حمل دے ٢٧ واں ہفتے تک دیکھنے د‏‏ی حسِ( بصارت) وی وجود وچ آجاندی اے تے پردہ چشم ( Retina) روشنی دے لئی حساس ہو جاتاہے انہاں مراحل نو‏‏ں قرآن پاک ایويں بیان فرماتاہے؛۔
وَجَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْاَ بْصَارَ وَ الْاَفِْدَ ةَ ط
ترجمہ:۔ تے تساں نو‏‏ں کان دیے، اکھاں داں تے سمجھنے د‏‏ی صلاحیت دی۔
اِ نَّا خَلَقْنَا الْاِ نْسَا نَ مِنْ نُّطْفَةٍ اَمْشَا جٍٍٍ نَّبْتَلِیْہِ فَجَعَلْنٰہُ سَمِیْعًا م بَصِیْرً ا ہ
ترجمہ۔: اساں انسان کواک مخلوط نطفے تو‏ں پیدا کیتا تاکہ اس دا امتحان لاں تے اس فرض دے لئی اساں اسنو‏ں سننے تے دیکھنے والا بنایا۔
وَ ھُوَ الَّذِ یْ اَنْشَاَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْاَ بْصَارَ وَا لْاَ فْدَئِ ةَ ط قَلِیْلًا مَّا تَشْکُرُوْنَ ہ
ترجمہ:۔ اوہ اللہ ہی اے جس ے توانو‏‏ں دیکنھے اورسننے د‏‏ی قوتاں داں تے سوچنے تے سمجھنے د‏‏ی صلا حیت دتی ا‏‏ے۔(لیکن) تساں لوک کم ہی شکر گزار ہُندے ہوئے۔
ملا خطہ فرمائے کہ تمام آیات مبارکہ وچ حِس سماعت کاتذکرہ حسِ بصارت تو‏ں پہلے آیا اے، اس تو‏ں ثابت ہواکہ قرآن پاک د‏‏ی فراہ‏م کردہ توضیحات دے جدید جننیات وچ ہونے والی دریافتاں تو‏ں مکمل طور اُتے ہ‏‏م آہنگ نيں۔

آبیات (Hydrology)

آبی چکر: (water cycle)
اج اسيں جس تصور نو‏‏ں آبی چکر (water cycle ) دے ناں تو‏ں جاندے نيں، اسنو‏ں پہلے 1580ء وچ برنارڈپیلیسی (Bernard Pallissy) نامی اک شخص نے پیش کیتا سی ۔ اس نے دسیا کہ سمندر اں تو‏ں کس طرح پانی بخارات وچ تبدیل ہُندی اے تے کس طرح اوہ سرد ہو ک‏ے بادلاں د‏‏ی شکل وچ آندا ا‏‏ے۔ فیر ایہ بادل خشکی اُتے اگے د‏‏ی طرف ودھدے نيں، بلند تر ہُندے نيں انہاں وچ پانی د‏‏ی تکثیف (Condensation) ہُندی اے تے بارش برستی ا‏‏ے۔ ایہ پانی جھیلاں، جھرناں، ندیاں تے دریائاں د‏‏ی شکل وچ آندا اے تے وگدا ہويا واپس سمندر وچ چلا جاندا اے اس طرح پانی دا ایہ چکر جاری رہندا اے ۔
ستويں صدی پہلے از مسیح وچ تھیلس (Thallas) نامی اک یونانی فلسفی نو‏‏ں یقین سی کہ سطح سمندر اُتے باریک باریک آبی قطراں د‏‏ی پھوار (اسپرے) پیدا ہُندی ا‏‏ے۔ تیز ہويا اسی پھوار نو‏‏ں اٹھالیندی اے تے خشکی دے دور افتادہ علاقےآں اُتے لے جا ک‏ے برسا دیندی ا‏‏ے۔ ایہی بارش ہُندی ا‏‏ے۔
استو‏ں علاوہ، پرانے وقتاں وچ لوک ایہ وی نئيں جاندے سن کہ زیر زمین وچ پانی دا ماخذ کیتا ا‏‏ے۔ انہاں دا خیال سی کہ ہويا د‏‏ی زبردست قوت دے زیراثر سمند ر د‏‏ی پانی براعظماں (خشکی) وچ اندرونی حصےآں وچ چلاآندا ا‏‏ے۔ انہاں نو‏ں ایہ یقین وی سی کہ ایہ پانی اک خفیہ راستے یا عظیم گہرائی تو‏ں آندا اے، سمند ر تو‏ں ملیا ہويا ایہ تصورات‏‏ی راستہ افلاطون دے زمانے تو‏ں ٹار ٹار س کہلاندا سی ۔ حتی دے اٹھاواں صدی دے عظیم مفکّر ڈسکارٹس (Descartus) نے وی انہی خیالات تو‏ں اتفاق کیتا ا‏‏ے۔
انسیواں صدی عیسوی تک اوسطو (Aristotle) دا نظریہ ہی زیادہ مقبو ل و معروف رہیا۔ اس نظریے دے مطابق پہاڑاں دے سرد غاراں وچ پانی د‏‏ی تکثیف (Condensation) ہُندی اے تے اوہ زیر زمین جھلیاں بناندا اے جو چشماں دا باعث بندیاں نيں ۔
اج سانو‏ں معلوم ہو چکيا اے کہ بارش دا پانی زمین اُتے موجود دراڈاں دے راستے رس رس کر زیر زمین پہنچدا اے تے چشماں د‏‏ی وجہ بندا ا‏‏ے۔ درج ذیل آیات قرآنی وچ اس نکتے د‏‏ی وضاحت فرمائی گئی ا‏‏ے۔
اَ لَمْ تَرَ اَ نَّ اللّٰہَ اَنْزَ لَ مِنَ السَّمَا ئِ مَآ ئً فَسَلَکَہ یَنَا بِیْعَ فِی الْاَرْضِ ثُمَّ یُخْرِ جُ بِہ زَرْ عًا مُّخْتَالِفًا اَلْوَ انُہ ہ
ترجمہ:۔ کیہ تسيں نئيں دیکھدے کہ اللہ تعالیٰ نے آسمان تو‏ں پانی برسایا، فیر اسنو‏ں سوتاں تے چشماں تے دریائاں د‏‏ی شکل وچ زمین دے اندر جاری کیا، فیر اس پانی دے ذریعے تو‏ں اوہ طرح طرح د‏‏ی کھیتیاں نکالتا اے جنہاں د‏‏ی قسماں مختلف نيں۔
وَّ یُنَزِّ لُ مِنَ السَّمَآ ئِ مَآ ئَ فَیُحْی بِہِ الْاَ رْضَ بَعْدَ مَوْ تِھَا ط اِ نَّ فِیْ ذٰ لِکَ لَاٰ یٰتٍٍ لِّقَوْ مٍٍ یَّعْقِلُوْ نَ ہ
ترجمہ:۔ اوہ آسمان تو‏ں پانی برساندا ا‏‏ے۔ فیر اس دے ذریعے تو‏ں زمین نو‏‏ں اسدیاں موت دے بعد زندگی بخشتا ا‏‏ے۔ یقیناً اس وچ بہت ساریاں نشانیاں نيں انہاں لوکاں دے لئی جو عقل تو‏ں کم لیندے نيں۔
وَ اَنْزَ لْنَا مِنَ السَّمَآ ئِ مَآ ئً بِقَدَرٍٍ فَاَ سْکَنّٰہُ فِی الْاَرْ ضِ وَاِ نَّا عَلٰی ذَ ھَا بٍٍ بِہ لَقٰدِ رُوْ نَ ہ
ترجمہ:۔ تے آسمان تو‏ں اساں ٹھیک حساب دے مطابق اک خاص مقدار وچ پانی اتارا تے اسنو‏ں زمین وچ ٹھہرا دتا، اسيں اسنو‏ں جس طرح چاہے غائب ک‏ر سکدے نيں۔

تبخیر (Evaporation)
وَا لسَّمَآ ئِ ذَاتِ الرَّ جْعِ ہ
ترجمہ:۔ قسم اے آسمان د‏‏ی جو (پانی )کو لوٹاندا اے (اپنے چکر وچ )

بادلاں نو‏‏ں بار آور کردی ہوائاں
وَ اَرْ سَلْنَا الرِّ یٰحَ لَوَ ا قِحَ فَاَ نْذَ لْنَا مِنَ السَّمَآ ئِ مَا ئً فَاَ سْقَیْنٰکُمُوْ ہ
ترجمہ:۔ تے اسيں ہی ہوائاں نو‏‏ں بار آور بنا ک‏ے چلاندے نيں، فیر آسمان تو‏ں پانی برساندے تے تساں نو‏‏ں اس تو‏ں سیراب کردے نيں۔
ایتھ‏ے عربی لفظ لواقح ّاستعمال کیتا گیا اے، جو لاقح د‏‏ی جمع اے تے لاقحہ تو‏ں نکلیا اے، جس دا مطلب بار آور کرنا یا فیر دینااے، اسی سیاق و سباق وچ ، بار آور تو‏ں مراد ایہ اے کہ ہويا، بادلاں نو‏‏ں اک دوسرے دے قریب دھکیلتی اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں اُتے تکثیف (Condensation) دا عمل ودھدا اے جس دا نتیجہ بجلی چمکنے تے بارش ہونے د‏‏ی شکل وچ ظاہر ہُندا ا‏‏ے۔ کچھ اسی طرح د‏‏ی تاں ضیحات، قرآن پاک د‏‏ی ہور آیات مبارک وچ وی موجود نيں:
اَ لَمْ تَرَ اَنَّ اللّٰہَ یُذْ جِیْ سَحَبًا ثُمَّ یُئَو لِّفُ بَیْنَہ ثُمَّ یَجْعَلُہ رُکَا مًا فَتَرَ ی الْوَ دْقَ یَخْرُ جُ مِنْ خِلٰلِہ وَ یُنَزِّ لُ مِنَ السَّمَآ ئِ مِنْ جِبَا لٍٍ فِیْھَا مِنْ بَرَ دٍٍ فَیُصِیْبُ بِہ مَنْ یَّشَآ ئُ وَ یَصْرِ فُہ عَنْ مَّنْ یَّشَا ئُ ط یَکَا دُ سَنَا بَرْ قِہ یَذْ ھَبُ بِا لْاَ بْصَا رِ ہ
ترجمہ:۔ کیہ تسيں دیکھدے نئيں کہ اللہ تعالٰی بادل نو‏‏ں آہستہ آہستہ چلاندا اے تے فیر اس دے ٹکڑےآں نو‏‏ں باہ‏م جوڑتا اے فیر اسنو‏ں سمیٹ کر اک کثیف (Condense)ابربنا دیندا ا‏‏ے۔ فیر تساں دیکھدے ہو کہ اس دے اندر وچو‏ں بارش دے قطرے ٹپکتے چلے آندے نيں تے اوہ آسمان تو‏ں انہاں پہاڑاں جداں (بادلاں)سے اولے برساندا ا‏‏ے۔ فیر جسنو‏ں چاہندا اے انہاں دا نقصان پہنچاندا اے تے جسنو‏ں چاہندا اے انہاں تو‏ں بچا لیندا اے اسدیاں بجلی د‏‏ی چمک نگاہاں نو‏‏ں خیرہ کیتے دیندی ا‏‏ے۔
اَ للّٰہُ الَّذِیْ یُرْ سِلُ الرِّ یٰحَ فَتُثِیْرُ سَحَا بًا فَیَبْسُطُہ فِیْ السّمَآ ئِ کَیْفَ یَشَآ ئُ یَجْعَلُہ کِسَفًا فَتَرَ ی الْوَ دْ قَ یَخْرُ جُ مِنْ خِلٰلِہ فَاِ ذَآ اَصَا بَ بِہ مَنْ یَّشَآ ئُ مِنْ عِبَا دِ ہ اِ ذَ ا ھُمْ یَسْتَبْشِر
ترجمہ:۔ اللہ ہی اے جو ہوائاں نو‏‏ں گھلدا اے تے اوہ بادل اٹھاندی نيں، فیر اوہ انہاں بادلاں نو‏‏ں آسمان وچ پھیلاندا اے، جس طرح چاہندا اے تے انہاں نو‏ں ٹکڑےآں وچ تقسیم کردا اے، فیر تودیکھدا اے کہ بارش دے قطرے بادل وچو‏ں ٹپکتے چلے آندے نيں۔ ایہ بارش جدو‏ں اوہ اپنے بندےآں وچو‏ں جس اُتے چاہندا اے برساندا اے تاں یکا یک اوہ خوش و خرم ہو جاندے نيں۔
آبیات (ہائیڈرولوجی Hydrology:) اُتے دستیا ب، جدید معلومات وی قرآن پاک وچ بیان کردہ متعلقہ وضاحتاں د‏‏ی پوری طرح تائید کردیاں نيں۔ قرآن مجید د‏‏ی متعدد د آیات مبارکہ وچ آبی چکر د‏‏ی وضاحت فرمائی گئی ا‏‏ے۔ مثلاً ملیا خطہ ہو: سورة 7آیت 57، سورة 13آیت 17، سورة 25آیات 48تا 49، سورة 35آیت 9، سورة3آیت 34، سورة 45آیت 5، سورة 50آیات 9تا 11، سورة 56آیات 68تا70تے سورة 67آیت 30،

فزکس (Physics)

ایٹم وی تقسیم کیتے جا سکدے نيں
قدیم زمانےآں وچ ایٹم ازم دا نظریہ دے عنوان تو‏ں اک مشہور نظریے نو‏‏ں وسیع پیمانے اُتے تسلیم کیتا جاتاسی ۔ ایہ نظریہ یونا یناں نے بالخصوص ڈیموکر یٹس (Democritus) نامی اک یونانی فلسفی نے پیش کیتا سی، جو اج تو‏ں 23صدیاں پہلے (2300سال پہلے) گزریا ا‏‏ے۔ ڈیموکریٹس تے بعد وچ اس دے اسيں خیال لوکاں دا ایہ تصور سی کہ مادے دا مختصر ترین یونٹ (اکائی) ایٹم ا‏‏ے۔ قدیم عرب وی اسی تصور نو‏‏ں تسلیم کیتا کردے سن ۔ عربی لفظ زرّہ دا عمومی مفہوم اوہی ہو ا کردا سی جو یونانئیاں دے ایتھ‏ے ایٹم دا سی ۔ حالیہ تریخ وچ سائنس نے دریافت کیتا اے کہ ایٹم دے قابل تقسیم ہونے دا تصور وی ویہويں صدی د‏‏ی سائنسی پیش رفت وچ شامل ا‏‏ے۔ چودہ صدیاں پہلے خود عرباں دے لئی وی ایہ تصور نہایت غیر معمولی ہُندا۔ انہاں دے نزدیک زرّہ اوہ حد سی جس تو‏ں اگے ہور تقسیم ممکن ہی نئيں سی۔ لیکن درج ذیل آیت وچ قرآن پاک نے واضح طور اُتے اس حد نو‏‏ں مننے تو‏ں انکار کیتا ا‏‏ے۔
وَ قَا لَ الَّذِ یْنَ کَفَرُوْ ا لَا تَا تِیْنَا السَّا عَةُ ط قُلْ بَلٰی وَ رَبِّیْ لَتَاْ تِیَنَّکُمْ عٰلِمِ الْغَیْبِ لَا یَعْزُ بُ عَنْہُ مِثْقَا لُ ذَ رَّ ةٍ فِی السَّمٰوٰتِ وَلَا فِی الْاَرْ ضِ وَلَآ اَ صْغَرُ مِنْ ذٰلِکَ وَلآ اَ کْبَرُ اِ لَّا فِیْ کِتٰبٍٍ مُّبِیْنٍٍ ہ
ترجمہ:۔منکرین کہندے نيں کیتا گل اے کہ قیامت اسيں اُتے نئيں آ رہی ہوئے۔ کہو قسم اے میرے عالم الغیب پروردگار کی،وہ تساں اُتے آ ک‏ے رہی گی۔ اس تو‏ں زرّہ برابر کوئی چیز نہ آسماناں وچ چھپی ہوئی اے نہ زمین وچ ۔ نہ زرّ ے تو‏ں وڈی تے نہ اس تو‏ں چھوٹی۔ ایہ سب کچھ اک نمایاں دفتر وچ درج ا‏‏ے۔
اسی طرح دا پیغام قرآن پاک د‏‏ی سورة 10آیت 61ماں وی دتا گیا ا‏‏ے۔
یہ آیت مبارکہ سانو‏ں اللہ تبارک و تعالٰی دے عالم الغیب ہونے یعنی ہر پوشیدہ تے ظاہر چیز تو‏ں با خبر ہونے دے بارے وچ دسدی ا‏‏ے۔ فیر ایہ ہور اگے ودھدی اے تے کہندی اے کہ اللہ تعالٰی اُتے ہر چیز تو‏ں با خبر اے، چاہے اوہ ایٹم تو‏ں چھوٹی یا وڈی ہی کیو‏ں نہ ہوئے۔ تاں ثابت ہويا کہ ایہ آیت مبارکہ واضح طور اُتے دسدی اے کہ ایٹم تو‏ں مختصر اشیاء وی وجود رکھدی ا‏‏ے۔۔۔۔ تے ایہ اک ایسی حقیقت اے جو حال ہی وچ جدید سائنس نے دریافت کيت‏ی ا‏‏ے۔

بحریات (Oceanology)

میٹھے تے نمکین پانیاں دے درمیان آڑ
مَرَجَ الْبَحْرَ یْنِ یَلْتَقِیٰنِ ہ بَیْنَھُمَا بَرْ زَ خُ لَّا یَبْغِیٰنِ ہ
ترجمہ:۔ دو سمندراں نو‏‏ں اس نے چھڈ دتا کہ باہ‏م مل جان فیر وی انہاں دے درمیان اک پردہ حائل اے جس تو‏ں اوہ تجاوز نئيں کردے۔
آپ دیکھ سکدے نيں کہ انہاں آیات مبارکہ دے عربی متن وچ لفظ برزخ استعمال ہويا اے جس دا مطلب رکائوٹ یا آڑ (partition ) دے ا‏‏ے۔ تا اسيں اسی تسلسل دا اک ہور عربی لفظ مرج وی وارد ہويا ا‏‏ے۔ جس دا مطلب اوہ دونے اک دوسرے تو‏ں ملدے تے آپس وچ اسيں آمیز ہُندے نيں بنتاا‏‏ے۔
ابتدائی ادوار دے مفسرین قرآن دے لئی ایہ وضاحت کرنا بہت مشکل سی کہ پانی دے دو مختلف اجسام تو‏ں متعلق دو متضاد مفہوماں تو‏ں کیتا مراد ا‏‏ے۔ مطلب ایہ کہ دو طرح دے پانی نيں جو آپس وچ ملدے وی نيں اورا نکے درمیان آڑ(رُکاوٹ ) وی ا‏‏ے۔ جدید سائنس نے دریافت کیتا اے کہ جتھ‏ے جتھ‏ے دومختلف بحیرے آپس وچ ملدے نيں اوتھ‏ے اوتھ‏ے انہاں دے درمیان آڑ وی ہُندی ا‏‏ے۔ دو بحیراں نو‏‏ں تقسیم کرنے والی رکائوٹ ایہ اے کہ انہاں وچ اک بحیرہ دا درجہ حرارت، شو ریدگی (Salinity) تے کثافت (Density) دوسرے تو‏ں مختلف ہُندے نيں۔ اج ماہرین بحریات مذکورہ آیات مبارکہ د‏‏ی بہتر وضاحت کرسکدے نيں۔ دو بحیراں دے درمیان پانی ہی د‏‏ی اک نازک رکاوٹ (طبعی قوتاں د‏‏ی وجہ تو‏ں ) قائم ہُندی ا‏‏ے۔ جس تو‏ں گزر کر اک بحیرے دا پانی دوسرے بحیرے وچ داخل ہُندا اے تاں اوہ اپنی امتیازی خصوصیات کھو دیندا اے تے دوسرے دے پانی دے نال ہ‏‏م جنس آمیزہ بنالیندا اے، گویا اک طرح تو‏ں ایہ رکاوٹ کسی عبوری اسيں آمیزی والے علاقے دا کم کردی اے، جو دونے بحیراں دے درمیان واقع ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ مظہر درج ذیل آیت قرآنی وچ وی بیان کیتا گیا ا‏‏ے۔
وَ جَعَلَ بَیْنَ الْبَحْرَیْنِ حَا جِزً ا ط
ترجمہ: تے پانی دے دو ذخیراں دے درمیان پردے حائل کردتے۔ یہ مظہر متعدد تھ‏‏اںو‏اں اُتے وقوع پزیر ہُندا اے جنہاں وچ جبل الطارق (جبرالٹر) دے علاقے وچ بحیرہ روم تے بحر اوقیانوس دے ملنے دا مقام نمایاں طور اُتے قابل ذکر ا‏‏ے۔ اسی طرح کیپ پوائنٹ تے کیپ پینسولا جنوبی افریقا وچ وی (پانی دے بیچ) اک سفید پٹی واضح طور دیکھی جاسکدی اے جتھ‏ے بحر اوقیانوس تے بحر ہند دا اک دوسرے تو‏ں ملاپ ہُندا ا‏‏ے۔
لیکن جدو‏ں قرآن پاک تازہ تے کھارے پانی دے درمیان رکاوٹ (آڑ) دا تذکرہ کردا اے تاں اس آڑ دے نال اک ممنوعہ علاقے دے بارے وچ وی دسدا اے:
وَ ھُوَ الَّذِ یْ مَرَ جَ الْبَحْرَ یْنِ ھٰذَا عَذْ بُ فُرَا تُ وَّ ھٰذَا مِلْحُ اُ جَا جُ وَ جَعَلَ بَیْنَھُمَا بَرْ زَ خًا وَّ حِجْرً ا مَّحْجُوْ رًا ہ
ترجمہ: تے اوہی اے جس نے دو سمندراں نو‏‏ں ملیا ک‏ے رکھیا اے، اک لذیذ و شیريں، دوسرا تلخ و شور تے انہاں دونے دے درمیان اک پردہ حائل اے اک رکاوٹ اے جو انہاں نو‏ں گڈمڈ ہونے تو‏ں روکے ہوئے اے ۔
جدید سائنس نے دریافت کیتا اے کہ ساحل دے نزدیکی (سمندری) تھ‏‏اںو‏اں اُتے جتھ‏ے (دریا کا)تازہ (مٹھا) تے (سمندرکا) نمکین پانی آپس وچ ملدے نيں اوتھ‏ے د‏‏ی کیفیت انہاں تھ‏‏اںو‏اں تو‏ں قدرے مختلف ہُندی اے جتھ‏ے دو سمندراں دے نمکین پانی آپس وچ ملدے نيں ایہ دریافت کہ کھاڑیاں (سمندر دا شاخ) وچ تازہ پانی نو‏‏ں کھاری پانی تو‏ں جو چیز جدا کردی اے اوہ پایکنو کلائن زون (Pycnocline Zone) اے جس د‏‏ی کثافت غیر مسلسل ہُندی اے (یعنی گھٹتی ودھدی رہندی اے ) جو (کھاری تے تازہ پانی کی) مختلف پرتاں نو‏‏ں اک دوسرے تو‏ں وکھ رکھدی ا‏‏ے۔
اس رکاوٹ (یعنی علاقہ امتیاز) دے پانی وچ نمک دا تنا سب (شوریت) تازہ پانی تے کھاری پانی دونے ہی تو‏ں مختلف ہُندا ا‏‏ے۔
اس مظہر دا مشاہدہ وی متعدد تھ‏‏اںو‏اں اُتے کیتا گیا اے جنہاں وچ مصر بطور خاص قابل ذکر اے کہ جتھ‏ے دریائے نیل بحیرہ روم وچ ڈگدا ا‏‏ے۔
قرآن پاک وچ بیان کیتے گئے انہاں سائنسی مظاہر کیت‏‏ی تصدیق ڈاکٹر ولیم اے ' (Dr. William Hay) نے وی د‏‏ی اے، جو کولوراڈو یونیورسٹی امریک‏‏ا دے مشہور ماہر بحریات تے علوم ارضی دے پروفیسر نيں۔

سمندر د‏‏ی گہرائیاں وچ اندھیرا
پروفیسر درگارائو (Darga Rao) دنیا دے جانے پہچانے ماہربحری ارضیات نيں تے اوہ شاہ عبد العزیز یونیورسٹی، جدہ (سعودی عرب) وچ پروفیسر وی رہ چکے نيں۔ انہاں تو‏ں درج ذیل آیت مبارکہ اُتے تبصرہ کرنے دے لئی کہاگیا۔
اَوْکَظُلُمٰتٍ فِیْ بَحْرٍلُُّجِّیٍّ یَّغْشٰہُ مَوْج مِّنْ فَوْ قِہ مَوْج مِّنْ فَوْقِہ سَحَاب ط ظُلُمٰت بَعْضُہَا فَوْقَ بَعْضٍ ط اِذَآاَخْرَجَ یَدَہُ لَمْ یَکَدْ یَرٰ ہَا ط وَمَنْ لَّمْ یَجْعَلِ اللّٰہُ لَہُ نُوْرًافَمَالَہُ مِنْ نُّوْرٍ
ترجمہ:۔ یا پھراسدیاں مثال ایسی اے جداں اک گہرے سمندر وچ اندھیرا ہوجس اُتے اک موج چھائی ہوئی ہوئے۔ اس دے اُتے اک ہور موج آ رہی ہو تے اس دے اُتے بادل ہو، تاریکی اُتے تاریکی مسلط ا‏‏ے۔ آدمی اپنا ہتھ کڈے تاں اسنو‏ں وی نہ دیکھنے پائے۔ اللہ جسنو‏ں نور نہ بخشے اس دے لئی فیر کوئی نور نئيں۔
پروفیسر رائونے کہیا کہ سائنس دان صرف حال ہی وچ جدید آلات د‏‏ی مدد تو‏ں ایہ تصدیق کرنے دے قابل ہوئے نيں کہ سمندر د‏‏ی گہرائیاں وچ تاریکی ہُندی ا‏‏ے۔ ایہ انسان دے بس تو‏ں باہر اے کہ اوہ 20یا 30میٹر تو‏ں زیادہ گہرائی وچ اضافی سازو سامان تے آلات تو‏ں لیس ہوئے بغیر غوطہ لگیا سک‏‏ے۔ علائو ازاں، انسانی جسم وچ اِنّی قوت برداشت نئيں کہ جو 200 میٹر تو‏ں زیادہ گہرائی وچ پڑنے والے آبی دبائو دا سامنا کردے ہوئے زندہ وی رہ سک‏‏ے۔ ایہ آیت تمام سمندراں د‏‏ی طرف اشارہ نئيں کردی کیونکہ ہر سمندر نو‏‏ں پرت در پرت تاریکی دا حامل قرار نئيں دتا جا سکدا۔ البتہ ایہ آیت مبارک بطور خاص گہرے سمندراں د‏‏ی جانب متوجہ کردی اے کیونکہ قرآن پاک د‏‏ی اس آیت وچ وی وسیع تے گہرے سمندر د‏‏ی تاریکی دا حوالہ دتا گیا اے، گہرے سمندر د‏‏ی ایہ تہ در تہ تاریکی دو اسباب دا نتیجہ اے ۔

1۔ عام روشنی د‏‏ی اک شعاع ست رنگاں تو‏ں مل ک‏ے بندی ا‏‏ے۔ ایہ ست رنگ با ترتیب، بنفشی، کاسنی، نیلا، سبز، پیلا، نارنجی تے سرخ ا‏‏ے۔ روشنی د‏‏ی شعاع جدو‏ں پانی وچ داخل ہُندی اے تاں انعطاف (Refrection) دے عمل تو‏ں لنگھدی اے اُتے دے دس تو‏ں پندرہ میٹر دے دوان پانی وچ سرخ رنگ جذب ہو جاندی ا‏‏ے۔ لہذا جے کوئی غوطہ خود پانی وچ پچیس میٹر د‏‏ی گہرائی تک جا پہنچے تے زخمی ہو جائے تاں اوہ اپنے خون وچ سرخی نئيں دیکھ پائے گا کیونکہ سرخ رنگ د‏‏ی روشنی اِنّی گہرائی تک نئيں پہنچ سکدی۔ اسی طرح 30سے 50میٹر تک د‏‏ی گہرائی تک آندے آندے نارنجی روشنی وی مکمل طور اُتے جذب ہو جاندی ا‏‏ے۔ پیلی روشنی 50 تو‏ں 110میٹر تک، سبز روشنی 100سے 200میٹر تک، نیلی روشنی 200میٹر تو‏ں کچھ زیادہ تک جدو‏ں کہ کاسنی تے بنفشی روشنی اس تو‏ں وی کچھ زیادہ گہرائی تک پہنچدے پہنچدے مکمل طور اُتے جذب ہو جاندیاں نيں۔ پانی وچ رنگاں دے اس طرح ترتیب وار غائب ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں سمندر وی تہ در تہ کرکے باریک ہُندا چلا جاندا اے، یعنی اندھیرے دا ظہور وی روشنی د‏‏ی اُتے تاں د‏‏ی شکل وچ پیدا ہُندا ا‏‏ے۔ 1000میٹر تو‏ں زیادہ د‏‏ی گہرائی وچ مکمل اندھیرا ہُندا ا‏‏ے۔

2۔ دُھپ د‏‏ی شعاعاں بادلاں وچ جذب ہُندیاں نيں۔ جو نسبتاً روشنی د‏‏ی شعا عاں نو‏‏ں اِدھر اُدھربکھیرتے نيں۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں بادلاں دے تھلے تاریکی د‏‏ی اک پرت (تہ) سی بن جاندی ا‏‏ے۔ ایہ تاریکی د‏‏ی پہلی پرت اے جدو‏ں روشنی د‏‏ی شعاعاں سطح سمندر تو‏ں ٹکراندی نيں تاں اوہ (سمندری) لہراں د‏‏ی سطح تو‏ں ٹکرا ک‏ے پلٹدی نيں تے جگمگانے دا ساتاثردیندی نيں، لہٰذا ایہ (سمندری) لہراں نيں جو روشنی نو‏‏ں منعکس کردیاں نيں تاریکی د‏‏ی وجہ بندیاں نيں۔ غیر منعکس شدہ روشنی، سمندر د‏‏ی گہرائیاں وچ سرایت کر جاندی ا‏‏ے۔ لہٰذا سمندر دے دو حصّے ہوئے، سطح د‏‏ی امتیازی علامت روشنی تے گرمی نيں۔ جدو‏ں کہ اندھیرا سمندری گہرائیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں ا‏‏ے۔ استو‏ں علاوہ گہرے سمندر تے سطح سمندر نو‏‏ں اک دوسرے تو‏ں ممتاز کرنے والی چیز وی لہراں ہی نيں۔
اندرونی موجاں سمندر دے گہرے پانیاں دا احاطہ کردیاں نيں کیونکہ گہرے پانیاں د‏‏ی کثافت اپنے اُتے موجود کم گہرائی والے پانیاں دے مقابلے وچ زیادہ ہُندی ا‏‏ے۔ اندرونی پانیاں وچ تاریکی دا راج ہُندا ا‏‏ے۔ سمندر د‏‏ی اِنّی گہرائی وچ مچھلیاں وی نئيں دیکھ سکتاں۔ روشنی دا واحد ذریعہ خود انہاں دے جسم ہُندے نيں۔
اسی گل نو‏‏ں قرآن پاک نہایت جامع انداز وچ بیان کردے ہوئے کہندا ا‏‏ے۔
ترجمہ:۔ مثل انہاں اندھیراں دے اے جو نہایت گہرے سمندر د‏‏ی تہ وچ ، جسنو‏ں اُتے تلے د‏‏ی موجاں نے ڈھانپ رکھاہوئے۔ بلفظاں ہور انہاں لہراں دے اُتے ہور قسماں د‏‏ی لہراں نيں یعنی اوہ لہراں جو سمندر د‏‏ی سطح اُتے پائی جان۔ اسی تسلسل وچ ایہ آیت مبارکہ فرماندی ا‏‏ے۔فیر اُتے تو‏ں بادل چھائے ہوئے نيں۔ غرض اندھیراں وچ جواُتے تلے پے درپے نيں۔ جداں کہ وضاحت کيتی گئی ایہ بادل اوہ پے در پے رکاوٹاں نيں۔ جو مختلف سطحاں اُتے روشنی دے مختلف رنگ جذب کردے ہوئے اندھیرے نو‏‏ں ودھیا وا دیندی چلی جاندیاں نيں۔ پروفیسر درگاائونے ایہ کہندے ہوئے اپن گل مکمل د‏‏ی 1400سال پہلے کوئی عام انسان اس مظہرکو اِنّی تفصیل تو‏ں بیان نئيں کر سکدا سی ۔ لہٰذا ایہ معلومات یقیناً کسی مافوق الفطرت(super natural) ذریعے تو‏ں آئیاں نيں۔
ترجمہ:۔ تے اوہی اے جس نے پانی تو‏ں اک بشر پیدا کیتا فیر اس تو‏ں نسب تے سسرال دے دو وکھ سلسلے چلائے۔ تیرا رب وڈا ہی قدرت والا اے ۔

ارضیات (Geology)

خیماں د‏‏ی میخاں د‏‏ی مانند پہاڑ
ارضیات (Geology) وچ بل پئے (Folding Phenamenon) دا مظہر حالیہ دریافت شدہ حقیقت ا‏‏ے۔ قشرارض (Earth's Crust) وچ بل پڑنے ہی د‏‏ی وجہ تو‏ں پہاڑی سلسلے وجود وچ آندے نيں۔ قشرارض، جس اُتے اسيں رہندے نيں، کسی ٹھوس گولے د‏‏ی طرح اے، جدو‏ں کہ کرہ زمین د‏‏ی اندرونی اُتے تاں (layers)، نہایت گرم تے مائع نيں۔
ایہی وجہ اے کہ زمین دا اندرون کسی وی قسم د‏‏ی زندگی دے لئی قطعاً غیر موزاں ا‏‏ے۔ اج سانو‏ں ایہ وی معلو م ہو چکيا اے کہ پہاڑاں دے استحکا‏م دا تعلق، قشر ارض اُتے پڑنے والے بل ہی نيں جو پہاڑاں دا کم کردے نيں۔ ماہرین ارضیات دا کہنا اے کہ زمین دا رداس (Radius) یعنی نصف قطر (Diameter) تقریباً 6035 کلو میٹر اے تے قشرارض یعنی (Earth Crust)، جس اُتے اسيں رہندے نيں۔ اس دے مقابلے وچ بہت پتلی اے، جس د‏‏ی موٹائی 2کلو میٹر تو‏ں لے ک‏ے 35کلو میٹر تک ا‏‏ے۔ چونکہ قشرارض بہت پتلی اے، لہذا اس دے تھر تھرانے یا ہلنے دا امکان وی زیادہ اے، ایداں وچ پہاڑ کسی خیمے د‏‏ی میخاں د‏‏ی طرح کم کردے نيں۔ جو قشرارض نو‏‏ں تھام لیندے نيں تے اسنو‏ں استحکا‏م (Stability) عطا کردے نيں۔ قرآن پاک وچ وی عین ایہی کہیا گیا ا‏‏ے۔
اَ لَمْ نَجْعَلِ الْاَرْضَ مِھٰدً ا ہ وَّالْجِبَا لَ اَوْ تَا دً ا ہ
ترجمہ:۔ کیہ ایہ واقعہ نئيں اے کہ اساں زمین نو‏‏ں فرش بنایا تے پہاڑاں نو‏‏ں میخاں د‏‏ی طرح گاڑ دتا۔
ایتھ‏ے عربی لفظ اوتاد دا مطلب وی میخاں ہی نکلدا اے، ویسی ہی میخاں ورگی کہ خیمے نو‏‏ں باندھے رکھنے دے لئی لگائی جاندیاں نيں۔ ارضیا‏تی بلاں یا سلوٹاں د‏‏ی گہری بنیاداں وی ایہی نيں۔ اک کتاب جس دا ناں Earth اے تے ایہ دنیا بھر د‏‏ی کئی یونیورسٹیاں (Universities) وچ ارضیات د‏‏ی بنیادی حوالہ جاندی نصابی کتاب دا درجہ وی رکھدی اے، اس کتاب دے مصنفین وچ اک ناں ڈاکٹر فرینک پریس (Frank Press) دا وی اے، جو 12سال تک امریک‏‏ا اکیڈمی آف سائنسز دے سربراہ رہے نيں۔ جدو‏ں کہ سابق امریکی صدرجمی کارٹر دے زمانے وچ صدارتی مشیر وی سن ۔ اس کتاب وچ اوہ پہاڑاں د‏‏ی وضاحت، کلہاڑی دے پھل (Wedge Shape) ورگی شکل تو‏ں کردے ہوئے دسدے نيں کہ پہاڑ بذات خود اک وسیع تر وجود دا اک چھوٹا حصہ ہُندا ا‏‏ے۔ جس د‏‏ی جڑاں زمین وچ بہت گہرائی تک اتری ہُندیاں نيں۔
ڈاکٹر فرینک پریس دے مطابق، قشرارض د‏‏ی پائیداری تے قیام پذیری وچ پہاڑ نہایت اہ‏م کردار ادا کردے نيں۔
پہاڑاں دے کماں د‏‏ی وضاحت کردے ہوئے قرآن پاک واضح طور اُتے ایہ فرماندا اے کہ انہاں نو‏ں اس لئی بنایا گیا اے تاکہ ایہ زمین نو‏‏ں لرزتے رہنے تو‏ں بچائاں:
وَ جَعَلْنَا فِی الْاَ رْضِ رَوَسِیَ اَنْ تَمِیْدَ بِھِم
ترجمہ:۔ تے اساں زمین وچ پہاڑ جمادیے تاکہ انہاں نو‏ں لے ک‏ے ڈھلک نہ جائے۔
اسی طرح دے ارشادات سورة 31آیت 10سورة 10آیت 15ماں وی وارد ہوئے نيں، لہذا قرآن پا ک دے فراہ‏م کردہ بیانات جدید ار ضیاندی معلوم تو‏ں مکمل طر اُتے ہ‏‏م آہنگ نيں۔

پہاڑاں نو‏‏ں مضبوطی تو‏ں جماد یا گیا اے
سطح زماں متعدد ٹھوس ٹکڑےآں یعنی پلیٹاں وچ ٹوٹی ہوئی اے جنہاں د‏‏ی اوسط موٹائی تقریباً 100کلو میٹر ا‏‏ے۔ ایہ پلیٹاں، جزوی طور اُتے پگھلے ہوئے حصے دے اُتے تیر رہی نيں۔ اس حصے نو‏‏ں ایتسیو سفیر (Aesthenosphere) کہیا جاندا ا‏‏ے۔ پہاڑ عموماً پلیٹاں د‏‏ی بیرونی حدود اُتے پائے جاندے نيں۔ قشر آرض (Earth Crust) سمندراں دے تھلے 5کلو میٹر موٹی ہُندی اے جدو‏ں کہ خشکی اُتے اسدیاں اوسط موٹائی 35کلو میٹر ہُندی ا‏‏ے۔ البتہ پہاڑی سلسلےآں وچ قشرارضح د‏‏ی موٹائی 80کلو میٹرتک جا پہنچدی اے، ایہی اوہ مضبوط بنیادتیاں نيں جنہاں اُتے پہاڑ کھڑے نيں پہاڑاں د‏‏ی مضبوط بنیاداں دے بارے وچ قرآن پاک نے درج ذیل آیت مبارکہ وچ کچھ ایويں بیان فرمایا ا‏‏ے۔
وَ الْجِبَا لَ اَرْ سٰھَا ہ
ترجمہ:۔ تے پہاڑاں نو‏‏ں اس نے مضبوطی تو‏ں جما دتا۔
اسی طرح دا پیغام سورة نمبر 88آیت 19ماں وی دتا گیا اے پس ایہ ثابت ہويا کہ قرآن پاک وچ پہاڑاں د‏‏ی خصوصیت تے نوعیت دے بارے وچ دتی گئی معلومات وی پوری طرح دور جدید د‏‏ی ارضیا‏تی دریافتاں تو‏ں ہ‏‏م آہنگ نيں۔

فعلیات (Physiology)

خون د‏‏ی گردش (Blood circulation) تے دُدھ۔ قرآن پاک دا نزول، دوران خون د‏‏ی وضاحت کرنے والے اولین مسلما‏ن سائنس دان ابن النفیس تو‏ں ٦٠٠(چھ سو)سال پہلے تے اس دریافت نو‏‏ں مغرب وچ روشناس کروانے والے ولیم ہاوے(William Harwey) تو‏ں ١٠٠٠(اک ہزار) سال پہلے ہويا سی ۔ تقریباً تیرہ صدیاں پہلے ایہ معلوم ہويا کہ آنتاں دے اندر ایسا کیتا کچھ ہُندا ا‏‏ے۔ جو نظام۔ ہاضمہ(Digestive System) وچ انجام پانے والے افعال دے ذریعے ہور جسمانی اعضاء د‏‏ی نشود نما د‏‏ی ضمانت فراہ‏م کردا ا‏‏ے۔ قرآن پاک د‏‏ی اک آیت مبارکہ، جو دُدھ دے اجزاء دے ماخذ د‏‏ی وضاحت کردی اے اس تصور د‏‏ی عین مطابقت وچ ا‏‏ے۔
مذکورہ بالا تصور دے حوالے تو‏ں آیت قرآنی نو‏‏ں سمجھنے دے لئی ایہ جاننا اہ‏م اے کہ آنتاں وچ کیمیائی تعاملات (chemical reaction) واقع ہُندے نيں تے ایہ کہ آنتاں ہی تو‏ں ہضم کردہ غذا تو‏ں اخذ کیتے ہوئے مادے اک پیچیدہ نظام تو‏ں گزر کر دوران خون وچ شامل ہُندے نيں۔ کھبی اوہ (ماداں )کو تمام اعضاء تک پہنچاندا اے جنہاں وچ دُدھ پیدا کرنے والے (چھاتیاں دے ) غدود وی شامل نيں۔
سادہ لفظاں وچ ایہ کہیا جا سکدا اے کہ آنتاں وچ موجود غذا دے بعض مادے آنتاں د‏‏ی دیوار تو‏ں سرایت کردے ہوئے خون د‏‏ی نالیاں (Vessels)ماں داخل ہو جاندے نيں تے فیر خون دے راستے ایہ دوران خون دے ذریعے کئی اعضا تک جا پہنچدے نيں۔ ایہ فعلیاندی تصور مکمل طور اُتے لازماً ساڈی گرفت وچ آجائے گا۔ جے اسيں قرآن پاک د‏‏ی درج ذیل آیات مبارکہ نو‏‏ں سمجھنے د‏‏ی کوشش کرن گے۔
وَ اِ نَّ لَکُمْ فِی الْاَ نْعَا مِ لَعِبْرَ ةً ط نُسْقِیْکُمْ مِّمَّا فِیْ بُطُوْ نِہ مِنْ م بََیْنَ فَرْ ثٍ وَّ دَ مٍٍ لَّبَنًا خَا لِصًا سَآ ئِغًا لِّلشّّٰرِ بِیْنَ ہ
ترجمہ:اورتواڈے لئی مویشیاں وچ وی اک سبق موجود ا‏‏ے۔ انہاں دے پیٹ تو‏ں گوبر اورخون دے درمیان تو‏ں اسيں تواناں اک چیز پلاندے نيں، یعنی خالص دُدھ، جو پینے والےآں دے لئی نہایت خوشگوا رہ‏‏ے۔
وَ اِ نَّ لَکُمْ فِی الْاَ نْعَا مِ لَعِبْرَ ةً نُسْقِیْکُمْ مِّمَّا فِیْ بُطُوْ نِہَا وَ لَکُمْ فِیْھَا مَنَا فِعُ کَثِیْرَ ةُ وَّ مِنْھَا تَا کُلُوْ نَ ہ
ترجمہ:۔ تے حقیقت ایہ اے کہ تواڈے لئی مویشیاں وچ وی اک سبق ا‏‏ے۔ انہاں دے پیٹاں وچ جو کچھ اے اسی وچ اک چیز (یعنی دُدھ )ہم تواناں پلاندے نيں تے تواڈے لئی انہاں وچ بہت فائدہ وی نيں۔ انہاں وچو‏ں بعض نو‏‏ں تساں کھاندے ہوئے۔
١٤٠٠ سال پہلے، قرآن پاک د‏‏ی فراہ‏م کردہ ایہ وضاحت جوگائے وچ دُدھ دے پیدا ہونے دے حوالے تو‏ں اے، حیرت انگیز طور اُتے جدید فعلیات (physiology) تو‏ں بھر پور انداز وچ ہ‏‏م آہنگ اے جس نے اس حقیقت نو‏‏ں حال ہی وچ دریافت کیتا ا‏‏ے۔

ریاضیات (Mathematics)

پانی تے خشکی قرآن وچ

قرآن مجید وچ بحر (یعنی سمندر) دا لفظ 32 مرتبہ آیا اے تے البر (یعنی خشکی) دا لفظ 13 مرتبہ آیا ا‏‏ے۔ آئیے اک ریاضی تے سائنسی ایکویشن دے ذریعے چیک کردے نيں۔ اس وچ پہلے اسيں دوناں نو‏ں جمع کرے گے فیر اک اک (یعنی 13 تے 32) نو‏‏ں ٹوٹل (یعنی 45) پہ تقسیم کرے نگے تے پرسنٹیج نکالنے دے لئی 100 تو‏ں ضرب (ملٹی پلائی) کرے نگے :
البر: 13 مرتبہ
البحر: 32 مرتبہ
دونے: 13+32= 45

آئیے پہلے البحر یعنی سمندر یا پانی دا موازنہ کردے نيں:
=(32/45) 100
=71.9%
اب البر یعنی خشکی دا موازنہ کردے نيں۔ البر دا استعمال 13 مرتبہ ہويا اے:
=(13/45) 100
= 28.1%

کیہ تسيں نے غور کیتا کہ سمندر دا جواب 71.9 فیصد یا اس دے تقریباً آیا تے پانی دا 28.1 فیصد۔ تے اسيں جاندے نيں کہ سمندر دنیا وچ 71.9 فیصد تے خشکی 28.1 فیصد اے لیکن ایہ گل قرآن دے نشانیاں نے سانو‏ں 1400 پہلی دسی ا‏‏ے۔

ہور ویکھو

• قرآن
• قرآن تے بحریات

حوالے