قدیم ہندوستانی جنگ
جنگ اوہ اہم ذریعہ سی جس دے ذریعے قدیم ہندوستان وچ علاقے نوں ضم کيتا گیا سی یا حکمراناں نوں شکست دتی گئی سی، جسنوں متعدد ریاستاں، جمہوریہ تے سلطنتاں وچ تقسیم کيتا گیا سی۔ اکثر اک سلطنت غالب رہندی اے یا مختلف سلطنتاں باہم موجود رہندیاں نيں۔ ویدک ادب (۱۵۰۰ – ۱۰۰۰ ق م)، دو مہاکاوی رامائن تے مہابھارت (۱۰۰۰ – ۶۰۰ ق م)، کوٹیلیہ دا ارتھ شاستر ( ت. چوتھی صدی ق م) تے بن بھٹہ دا ہرشچریت (ت. ۷ ويں صدی عیسوی)، تمام اہم تحریراں قدیم ہندوستان وچ جنگ ، اس دی گواہی دیندے نيں۔ فوجیاں نوں ریاست دی طرف توں بھرتی، تربیت تے لیس کيتا گیا سی ( مولا ۔)۔ بہت ساریاں برادریاں تے جنگلاتی قبیلے ( اٹاویکا ) سن جو اپنی عسکری مہارتاں دے لئی مشہور سن تے انہاں دی قدر کيتی جاندی سی۔ ایداں دے لوک ہتھیاراں دے پیشے توں زندگی گزاردے سن ( آیودھجیوی )۔ فوجی فراہم کرنے والے پنڈ نوں ایودھیا کہیا جاندا سی ۔ فوجیاں دے کارپوریٹ گلڈز ( گٹھ ) دی طرح کرائے دے فوجی ( بھرت ) وی وڈی تعداد وچ موجود سن تے جدوں وی لوڑ پئی انہاں نوں بھرتی کيتا جاندا سی۔
جنگ دے لئی رویہ
سودھوبادشاہ یا شہنشاہ نوں اک عظیم جنگجو سمجھیا جاندا سی، جو میدان جنگ وچ دشمناں نوں شکست دینے تے انہاں دی سلطنتاں نوں زیر کرنے دی صلاحیت رکھدا سی۔ ڈگ وجے دے خیال ( سنسکرت : "ہر سمت وچ فتح مند مہم") تاکہ اک حکمران چکرورتی سمراٹ بن سکے ( سنسکرت: "شہنشاہ جس دے رتھ دا پہیہ بغیر کسی رکاوٹ دے گھمدا اے ") اُتے ہمیشہ زور دتا جاندا سی۔ مذہبی طور پر، ہندوواں نے شاہی عزائم نوں اگے ودھانے دے اک ذریعہ دے طور اُتے جنگ کيتی حمایت دی تے ایتھے تک کہ ناانصافیاں دا بدلہ لینے یا تخت اُتے اپنے جائز حق دا دعویٰ کرنے دے لئی دھرم یودھ یا "صرف جنگ" دے تصور دی وکالت کيتی۔ بدھ مت تے جین متعدم تشدد دی وکالت دے باوجود، مروجہ سیاسی نظام وچ جنگ تے جنگ دے کردار نوں وی سمجھدے سن تے خاص طور اُتے حملہ آوراں دے خلاف اپنی بادشاہت دے دفاع دے لئی ڈگ وجئے دا آغاز کيتا ۔ مہاتما بدھ نے خود مگدھ دے بادشاہ اجاتاشترو (۴۹۲ – ۴۶۰ ق م ) دے وزیر نوں مشورہ دتا کہ ویشالی نوں فتح کرنا کتنا مشکل ہوئے گا ۔ اپنے تمام انسانی کماں دے نال نال، موری شہنشاہ اشوک (۲۷۲-۲۳۲ ق م) نے وی اپنی فوج نوں ختم نئيں کيتا بلکہ اپنے لوکاں دی حفاظت دے لئی موثر ذرائع نوں برقرار رکھیا، جسنوں اوہ بدھ مت دے مننے والے دی حیثیت توں اپنے فرض دا حصہ سمجھدے سن ۔حکمران اپنی رعایا دی فلاح و بہبود دا خیال رکھدا اے۔ پورے قدیم دور وچ ، بوہت سارے قابل ذکر شہنشاہ، بادشاہ، جنگجو تے ایتھے تک کہ انفرادی سپاہی وی عقیدت مند جین بنے رہے۔
قدیم ہندوستانی فوج
سودھوفوج چار بازو (چتورنگا) اُتے مشتمل سی - پیادہ ، گھڑسوار، رتھ تے ہاسی انہاں سب نوں میدان جنگ وچ تعینات کيتا گیا سی ( ویوہا )، جداں کہ کمانڈراں نے فیصلہ کيتا سی، جو کہ علاقے دی نوعیت تے کسی دی تے کسی دے دشمن دی افواج دی ساخت جداں عوامل دی بنیاد اُتے سن ۔ مرداں تے جانوراں دی تربیت دے لئی وڈی فکرمندی ظاہر کیتی گئی۔ بادشاہاں تے شہزادےآں نوں جنگ تے قیادت دے فن دی اچھی تربیت حاصل سی، اوہ ذاتی طور اُتے فوجاں دی قیادت کردے سن تے قلعےآں دے دفاع وچ حصہ لیندے سن ۔
لکڑی دے جنگی رتھ ( سنگرامیکا) نوں کمانڈ گڈیاں دے طور اُتے استعمال کيتا جاندا سی تے انہاں دی نقل و حرکت دے لئی قیمتی سی کیونجے اوہ تیر اندازےآں نوں لے جا سکدے سن جو میدان جنگ وچ حرکت کردے ہوئے گولی چلا سکدے سن ۔ دو یا چار گھوڑےآں توں جڑی ایہ گاڑیاں دشمن دی پیادہ فوج نوں آسانی توں گھسیٹ سکدی سی لیکن انہاں نوں صرف میدانی علاقےآں وچ استعمال کيتا جا سکدا سی نہ کہ اچانک حملےآں دے لئی۔ اس طرح تقریباً چھیويں صدی ق م دے آغاز وچ ، ہاتھیاں نے رتھاں دی جگہ اشرافیہ دے بازو دے طور اُتے لے لئی۔ انہاں نوں انہاں دی وڈی تباہ کن طاقت دی وجہ توں انمول سمجھیا جاندا سی۔ انہاں نے کمانڈ گڈیاں دے طور اُتے کم کيتا تے شاک ویلیو فراہم کی، یعنی دشمن اُتے نفسیاتی اثرات۔ ہاتھیاں نوں نشہ کرنے دی مشق نے انہاں نوں بہت ودھ گھبراہٹ تے دشمن دے حوصلے تے تعداد دوناں نوں نقصان پہنچایا۔ انہاں دے ہور کماں وچ مارچ دے لئی راستے صاف کرنا، دریاواں نوں جوڑنا، فوج دے اگلے حصے، پشتاں تے عقب دی حفاظت کرنا تے قلعے دی دیواراں نوں گرانا شامل سی۔
پیادہ فوج تعداد وچ سب توں ودھ سی تے قدیم دور دے اختتام اُتے ہی گھڑسوار دستے نے کچھ اہمیت دی حامل پوزیشن حاصل کيتی، خاص طور اُتے شمال، وسطی تے مغربی ہندوستان وچ راجپوت حکمراناں دے تحت، جو اونٹھ وی استعمال کردے سن ۔ جنوبی ہندوستان وچ ، آب و ہوا گھوڑےآں دی افزائش دے لئی نئيں بلکہ ہاتھیاں دی افزائش دے لئی سازگار سی، تے ايسے لئی اوتھے دے خانداناں نے ہاتھیاں، پیادہ فوج تے بحریہ اُتے توجہ مرکوز کيتی۔
قدیم ہندوستانی میدان جنگ
سودھوویوہا دے باوجود ، جنگ شروع ہونے دے بعد، لڑائی عام ہو جائے گی۔ پیادہ جنگ دا خمیازہ برداشت کرے گی، رتھاں، ہاتھیاں تے گھڑ سواراں دے ذریعے بے رحمی توں حملہ کيتا جائے گا۔ پیادہ یونانی یا مقدونیائی فلانکس دی طرح کمپیکٹ فارمیشن وچ نئيں لڑدی سی تے اس لئی اسنوں آسانی توں بکھرا تے نشانہ بنایا جا سکدا سی۔ اس دا بنیادی مقصد دشمن دی فوجاں نوں بھگانا تے بادشاہ یا کمانڈر نوں قتل کرنا سی، کیونجے اس توں اس دے آدمی بھاگنے اُتے مجبور ہون گے تے اس طرح دن دا فیصلہ ہوئے گا۔ کمانڈر تے ہور اہم رہنما رتھاں تے بعد وچ ہاتھیاں اُتے سوار ہوئے۔
چیف کمانڈر نے فوجی یونٹاں نوں ترہی، بورڈز، بینرز یا جھنڈے تفویض کرکے مارشل کيتا۔ لڑائی نچلے میداناں پر، کھلی جنگ وچ ، گھات لگیا کر ( سترا) ، گھات دی آڑ وچ ( خانکائیودھ )، اونچائیاں توں ( اکاسایودھ ) تے رات دے وقت وی ہوسکدی اے۔ چیف کمانڈر پیش قدمی یا پسپائی دا حکم دے سکدا سی ( ayogamayogam cha ) تے صور، تختیاں، بینرز یا جھنڈے لگیا کر یونٹاں نوں مارشل کر سکدا سی۔
پیدل سپاہی جنگلاں، پہاڑی تے ناقابل رسائی علاقےآں وچ وی لڑے۔ گھڑسوار فوج میدان جنگ وچ اک جسم دے طور اُتے لڑدی سی تے اسنوں دشمن دے سامان تے کمک نوں کٹنے، اسکاؤٹنگ تے جاسوسی کرنے، دشمن نوں خاص طور اُتے اطراف تے عقبی حصے وچ چارج کرنے، فوج دے دوسرے یونٹاں دی حفاظت تے پیش قدمی تے پسپائی دا احاطہ کرنے تے تعاقب دے لئی استعمال کيتا جاندا سی۔ پِچھے ہٹنے والا دشمن.
ہتھیار
سودھواسلحے وچ کمان تے تیر، تلواراں، دوہرے ہتھ والی چوڑیاں، بیضوی، مستطیل یا گھنٹی دی شکل والی ڈھالاں (اکثر چھپائی جاندیاں نيں)، نیزے، برچھی، لانس، کلہاڑی، پائکس، کلب تے گدی شامل نيں۔ کمان پیدل فوج، رتھ تے ہاتھی جنگجوواں تے ایتھے تک کہ کمانڈراں دے لئی بنیادی ہتھیار سن ۔ اک قسم دی کمان ہندوستانیاں دے لئی خاص سی - اس دی لمبائی اس آدمی دے برابر ہُندی سی جس نے اسنوں اٹھایا سی، جسنوں اوہ زمین اُتے آرام کردا سی تے تیر چھڈنے توں پہلے اس دے اک سرے نوں کھبے پیر توں دباندا سی۔ گھڑسوار فوج دے پاس دو لانس تے اک بکلر (گول ڈھال) سی، جو پیدل فوج توں چھوٹی سی۔
آرمر
سودھوفوجی یا تاں کمر تک ننگے ہُندے سن یا لحاف والی سوندی جیکٹس پہندے سن ۔ اوہ موٹی کنڈلی پگڑیاں وی پہندے سن، جو اکثر ٹھوڑی دے تھلے بندھے ہوئے اسکارف دے نال محفوظ ہُندے سن، تے حفاظتی بکتر دے طور اُتے انہاں دی کمرےآں تے سیناں اُتے کپڑے دی پٹیاں بنھی جاندی سی۔ سردیاں وچ انگور پہنا جاندا سی۔ نچلا لباس اک ڈھیلا کپڑا سی جسنوں کلٹ دے طور اُتے یا دراز دے انداز وچ پہنا جاندا سی، جس دا اک سرہ پچھلے حصے وچ ہُندا سی۔ گھڑ سوار پتلون دا استعمال کردے سن ۔
گپتا دور (تیسری صدی عیسوی توں چھیويں صدی عیسوی) دے بعد توں، سپاہیاں نے بوہتے پگڑی نوں ترک کر دتا تے بالاں نوں ڈھیلے، انگوراں دے نال، ننگے سینے اُتے کراس شدہ بیلٹ یا مختصر، چست بلاؤز پہنا۔ فوج دی کمانڈ کرنے والے اشرافیہ یا دوسرے اہلکار بکتر پہندے سن (خاص طور اُتے دھات دے )۔ کریک دستےآں دی دوسری کلاساں وی ايسے طرح اچھی طرح توں آراستہ سی۔
آرمر وچ ہیلمٹ، پگڑیاں، گردن دے لئی کور، دھڑ، مختلف لمبائی دے بغیر بازو/آستین دے کوٹ، کلائی دے محافظ تے دستانے شامل سن ۔ کچھوؤں، گینڈے، بائسن، ہاتھی یا گائے یا چین میل جداں بعض جانوراں دی کھالاں، کھراں تے سینگاں توں وی بکتر بنایا جاندا سی۔
کمانڈ سٹرکچرز
سودھوشہنشاہ یا بادشاہ ہمیشہ سپریم کمانڈر ہُندا سی، اس دے بعد ولی عہد ( یووراج ) تے جنرل یا کمانڈر انچیف ( سیناپتی )۔ اس دے تھلے مختلف ہتھیاراں دے سپرنٹنڈنٹ سن جنہاں نوں رتھادھیکشا (رتھاں دے لئی)، گجادھیکشا (ہاتھیاں)، اشوادھیکشا (گھڑسوار فوج) تے پتیدھاکشا (پیادہ فوج) تے بحریہ دے معاملے وچ ایڈمرل ( ناوادھیکش ) کہیا جاندا سی۔ پر، کچھ سلطنتاں وچ گھڑسوار تے ہاتھی اک ہی ڈویژن اُتے مشتمل سن ۔ اس توں تھلے دی اکائیاں تے درجات مختلف ریاستاں تے سلطنتاں تے مختلف اوقات وچ مختلف ہُندے نيں۔ بنیادی طور اُتے سینئر کمانڈراں دے لئی استعمال ہونے والی اصطلاحات مہادندانائیکا یا سی۔مہابالادھیکردا ، اس دے بعد دندانائک یا بالادھیکردا ، نائکا تے گلمین ۔ اک کمپنی اُتے مشتمل فوجیاں نوں گالمیکا کہیا جاندا سی ۔ وزرائے اعلیٰ نے کدی کدائيں فوج دے نال مارچ وی کيتا۔ مگدھ بادشاہی وچ ، مہاماترس دے ناں توں جانیا جاندا اہلکاراں دا اک ادارہ جنگ دا شعبہ چلاندا سی۔
قلعہ بندی تے محاصرے دی جنگ
سودھوقدیم ہندوستانی جنگ وچ قلعےآں نوں کلیدی حیثیت حاصل سی ۔ انہاں دی لوڑ نہ صرف اس دے آس پاس رہنے والی آبادی دی حفاظت دے لئی سی، بلکہ بادشاہی دے طور اُتے اس نے بادشاہ تے اس دی فوجاں نوں دشمناں دے خلاف پناہ دتی تے حملہ آوراں نوں سلطنت وچ ہور اگے ودھنے توں روکیا۔ قلعےآں اُتے قبضہ کرنا ضروری سی کیونجے اکثر دشمن دے دارالحکومتاں نوں مضبوط بنایا جاندا سی تے کوئی حملہ آور اس وقت تک فتح دا اعلان نئيں کر سکدا سی جدوں تک کہ اوہ انہاں اسٹریٹجک گڑھاں اُتے قبضہ نہ کر لے۔ قلعےآں نوں وی انتظامی اکائیاں دے مراکز دے طور اُتے سمجھیا جاندا سی۔ اوہ سرحدی علاقےآں وچ ، بادشاہی دے انتہائی سراں پر، تے مختلف خطےآں وچ تعمیر کيتے گئے سن — جزیرے ( قلعے جنہاں نوں اوڈاکا کہیا جاندا اے )، پہاڑیاں ( پاروندا یا گریدرگا )، صحراواں (دھنوانا ) تے جنگلات ( واندرگا )۔
اوتھے کھائیاں، چہار دیواری، تابوت، برج، برج تے تیر اندازےآں دے لئی پوزیشناں، پرواز دے لئی راستے تے باہر نکلنے دے دروازے تے متعدد دروازے، خفیہ زمینی راستے تے آبی گزرگاہاں سی۔ قلعےآں وچ خوراک تے ہتھیاراں جداں طویل محاصراں نوں برداشت کرنے دے لئی ضروری وسائل دی تعداد تے مقدار وی اچھی طرح توں موجود سی۔
قلعےآں دی حفاظت وچ مہارت رکھنے والے فوجی دستے سن ۔ حملے عام طور اُتے ہاتھیاں دے ذریعے کيتے جاندے سن ۔ تیر اندازےآں نے حملہ تے دفاع دونے وچ بہت وڈا کردار ادا کيتا۔ دباؤ اک عام حملے اُتے سی، کھادی نوں عبور کرنے دے بعد دروازے کھول کر اندراج کرنا، یا دشمن نوں سیلی دے لئی باہر آنے اُتے آمادہ کرنا۔ حملہ اک ایداں دے وقت وچ بہترین سمجھیا جاندا سی جدوں دشمن دیواراں توں لڑ کر یا کھلی جنگ وچ تھک چکيا ہُندا سی تے اس طرح اپنے بوہت سارے آدمیاں نوں کھو چکيا ہُندا سی، جداں کہ قلعے دے اندر عام لوک عموماً پریشان ہُندے سن ۔ موسمی حالات نے حملے دے دن دا تعین وی کيتا۔
بحری جنگ
سودھوبحریہ دا استعمال فوجیاں نوں دور دراز دے میدان جنگ وچ لے جانے، حقیقی جنگ وچ حصہ لینے دے لئی کيتا جاندا سی تے بنیادی طور اُتے سمندری تے بحری دریاواں اُتے سلطنت دی تجارت تے قزاقاں نوں تباہ کر کے سمندری تجارتی رستےآں دی حفاظت دے لئی استعمال کيتا جاندا سی۔ جنگی جہاز لڑائیاں وچ استعمال ہُندے سن جو زمینی لڑائیاں دے مقابلے وچ تناسب وچ کم رہے۔ قدیم ہندوستانی زمین اُتے لڑنے نوں ترجیح دیندے سن تے سمندر اُتے لڑائیاں نوں ودھ اہمیت نئيں دتی جاندی سی، سوائے انہاں چند صورتاں دے جتھے دشمن دی بحریہ نوں تباہ کرنا انتہائی اہم ہو گیا سی۔ بحری جہاز بوہتے جزیراں نوں فتح کرنے دے لئی استعمال کيتے جاندے سن، جداں کہ گپتا شہنشاہ سمندر گپتا (۳۳۵ عیسوی - ۳۸۰ عیسوی) دی مہم دے لئی یا سمندری لوکاں توں لڑنے دے لئی جداں کہ ساتواہن (پہلی صدی ق م - دوسری صدی عیسوی) نے کيتا سی۔
ہندوستان دے مغربی، جنوبی تے (ساحلی) مشرقی حصےآں وچ سلطنتاں، جو سمندری ساحل اُتے واقع سی، سمندری تجارت تے سمندر اُتے بہت ودھ انحصار کردی سی تے جنگ وچ استعمال ہونے والی بحری افواج بناندی سی۔ ایہ انہاں حصےآں تے اس توں ملحقہ بلند سمندراں وچ سی کہ قدیم ہندوستان نے اپنی بوہتے بحری جنگ نوں عملی طور اُتے دیکھیا۔ سب توں زبردست وجہ ایہ سی کہ دشمن دی انتہائی منافع بخش غیر ملکی تجارت اُتے قبضہ کرنے دے لئی اس دی بحریہ نوں تباہ کرنا ضروری سی جو اس دی حفاظت کردی سی۔ سری لنکا دے بادشاہاں دے نال جنگاں نے جنوبی خانداناں نوں اپنی بحریہ وچ شامل کيتا۔ چولیاں (چوتھی صدی ق م توں ۱۳ويں صدی عیسوی) نے جنوب مشرقی ایشیا تک وی مہمات چلاواں۔
چولا بحری مہمات
سودھوقدیم ہندوستانیاں نوں لکڑی دے مواد، قسماں تے خواص دے بارے وچ اچھی طرح علم سی جو جہازاں دے مختلف طبقاں نوں بنانے وچ جاندا سی۔ مالوا دے بادشاہ بھوجا (c. 1010 عیسوی – 1055 CE) دے یکتکلپترو، جو جہاز رانی دے موضوع اُتے تفصیل توں کم کرنے والا واحد قدیم ہندوستانی کم اے، اک قسم دے جہاز دا ذکر کردا اے جس دا ناں اگرمندیرا سی جس دے کیبن پراں دی طرف ہُندے سن تے اس طرح دیکھیا جاندا سی۔ بحری جنگ دے لئی موزاں ہونا ( رانے کالے گھناتیائے )۔ بحری جہاز سنگل، ڈبل یا ٹرپل مستند سن ۔ سواراں دی تعداد جہاز دے سائز تے جنگ وچ شامل جنگجوواں اُتے منحصر سی۔
بحری جنگاں اصل وچ کِداں چلائی گئياں اس بارے وچ کوئی براہ راست حوالہ دستیاب نئيں اے۔ ایہ امکان اے کہ بحری جہازاں یا کشتیاں وچ ایداں دے جنگجو سوار ہُندے سن جو اس دور دے معیاری ہتھیاراں جداں تلواراں، برچھی، گدی تے نیزے توں لیس سن ۔ تیر انداز لڑائی وچ خاص طور اُتے اگ دے تیر چلیا کے ودھ حصہ لیندے۔ جاں ہی دشمن دے جہاز یا کشتیاں رینج وچ آتاں، دونے طرف دے سپاہی آپس وچ دست و گریبان ہُندے تے دشمن دی کشتی اُتے چھلانگ لگانے دی کوشش کردے تاکہ ودھ توں ودھ دشمن نوں مار ڈالیا جائے تے اسنوں تباہ کر دتا جائے۔ تے فیر واپس (اگر ہن وی زندہ نيں) اپنے جہاز / کشتی اُتے ۔ اصل مقصد دشمن دے بحری جہازاں نوں تباہ کرنا سی، جو جہازاں نوں توڑ کر یا انہاں نوں اگ لگیا کر پورا کيتا گیا۔ دشمن دے بحری جہازاں اُتے پتھر برسانے دے لئی کسی نہ کسی قسم دا تضاد ہوئے گا تاکہ انہاں نوں توڑ دتا جا سکے۔
جنگ دی حکمت عملی
سودھوحکمت عملی دفاعی تے جارحانہ دونے سی۔ قدیم ہندوستانی مفکرین نے شاہی شان و شوکت وچ اضافے تے صریح فتح دے ذریعہ جنگ اُتے اصرار کيتا ۔ اس طرح جارحانہ حکمت عملی وضع کيتی گئی سی جو فاتح دی فوج نوں ودھ فاصلہ طے کرنے دی اجازت دے سکدی سی تے یا تاں دشمن نوں تسلیم کرنے اُتے مجبور کر سکدی سی، یا جے اس نے اس راستے دا انتخاب کيتا تاں اسنوں میدان جنگ وچ شکست دے سکدا سی۔ متعلقہ علاقے وچ دشمناں توں نمٹنے دے لئی مختلف فوجاں مختلف سمتاں وچ تعینات ہون گیاں۔
بھانويں قدیم ہندوستانیاں نے ۵-۸ ويں صدی عیسوی وچ سیتھی تے ہن گھوڑےآں دے تیر اندازےآں دے نال معاملہ کيتا سی، اسباق نئيں سیکھے گئے۔ دفاعی طور پر، قدیم ہندوستانی بیرونی حملہ آوراں دی طرف توں کسی وی خطرے نوں پہلے توں خالی نئيں کرن گے۔ ایتھے تک کہ مقدونیاں، یونانیاں، سیتھیاں ، ہناں توں لڑدے ہوئے بھیاور بعد وچ ترک حملہ آوراں، ہندوستانی اپنے جنگی نظام دے نال اس وقت تک جاری رکھن گے جدوں تک شکست ثابت نہ ہو جائے کہ تبدیلیاں ضروری نيں۔ تب وی تبدیلیاں دی لوڑ صرف اس صورت وچ ہوئے گی جدوں بادشاہ یا حکمت کار دے پاس ایسا کرنے دا وژن تے احساس ہو، بصورت ہور، دشمن نوں وقتی طور اُتے چیلنج کيتا گیا، چاہے اس دا مطلب مسلسل شکست ہی کیوں نہ ہوئے۔ فوجی نظام وچ تبدیلیاں، جدوں وی متعارف کروائی جاواں گی، دیر تک نئيں رہیاں گی تے آنے والے بادشاہ یا جرنیل روايتی نظاماں دی طرف واپس چلے جاواں گے۔ بھانويں قدیم ہندوستانیاں نے پنجويں اٹھويں صدی عیسوی وچ سائسی تے ہنک گھوڑےآں دے تیر اندازےآں دے نال معاملہ کيتا سی، لیکن اس توں سبق نئيں سکھیا گیا تے جدوں ۱۱۹۲ عیسوی وچ ترک جرنیلاں دے ماتحت انہاں دا دوبارہ سامنا ہويا،
راجپوت دی بہادری انہاں سوار تیر اندازےآں دے خلاف کوئی فائدہ نہ اٹھا سکی تے ہر طرف توں خوفناک قتل عام شروع ہو گیا۔ ہندو جرنیلاں نے اپنے ماضی دے تجربے توں بوہت گھٹ فائدہ اٹھایا سی تے اوہ اپنے دشمناں توں نمٹنے دے لئی گھوڑسوار فوج دی افادیت نوں نئيں سمجھدے سن ۔ لڑائی دا نتیجہ پہلے توں نکلیا سی۔
(پرساد، صفحہ ۱۳۷)
وہ صف جس وچ ہاتھی سامنے سن، رتھ پہلوآں اُتے تے گھوڑے پراں اُتے سن، دشمن دی فوج دے مرکز نوں توڑنے دے لئی بہترین فارمیشن سمجھیا جاندا سی۔ ہاتھیاں نوں بنیادی بازو دے طور اُتے استعمال کرنے دی حکمت عملی وچ اس دی خامیاں سی۔ موڈی درندے، تمام تر تربیت دے باوجود، اچھے توں ودھ نقصان پہنچاندے سن - اوہ اپنی ہی فوجاں نوں روندتے سن، آپس وچ بھجدے سن، تے ایتھے تک کہ انہاں اُتے سوار کمانڈراں نوں میدان جنگ توں دور لے جا سکدے سن، جسنوں اڑان توں تعبیر کيتا جا سکدا سی، جس توں انہاں دے سپاہی خوف زدہ ہو جاندے سن ۔ مارے گئے تے بھج گئے، یا اوہ محض لڑائی چھڈ سکدے نيں۔ اونچائی اُتے ہونے دی وجہ توں، کمانڈر خود بیٹھی بطخ سی تے دشمن دے سپاہیاں دی طرف توں آسانی توں نشانہ بنایا جا سکدا سی۔ بوہت سارے معاملات وچ ، شاہی ہاتھی نوں واضح طور اُتے ايسے مقصد دے لئی نشانہ بنایا گیا سی۔
دوسرے ذرائع نال جنگ
سودھومیدان جنگ وچ مقابلہ کرنے دے علاوہ خفیہ کارروائیاں اُتے زور دتا جاندا سی، دشمن دے حوصلے پست کرنے، اس دی صفاں وچ تفرقہ دے بیج بونے، بغاوتاں، سازشاں، اتحاد توڑنے تے بادشاہاں یا لیڈراں دے قتل اُتے زور دتا جاندا سی۔ اس قسم دیاں جنگاں نوں گداودھ (سنسکرت: "خفیہ جنگ") تے کٹائیودھ (سنسکرت: "چھپی ہوئی جنگ") کہیا جاندا سی۔ اس طرح قاتلاں، جاسوساں تے تخریب کاراں نے بہت وڈا کردار ادا کيتا۔ ویشالی دے نال مگدھ دی جنگ (۴۸۴ – ۴۶۸ ق م) تے چندرگپت موریہ دے عروج (۳۲۱-۲۹۷ ق م) نے اس طرح دی پیشرفت دیکھی۔ مؤخر الذکر کيتی واضح تفصیلات وشاکھادت (شاید پنجويں صدی عیسوی) دے لکھے ہوئے سنسکرت ڈرامے مدراکشاس وچ دتی گئیاں نيں۔
لاجسٹکس
سودھووسیع فاصلے جو قدیم ہندوستان دی خصوصیت رکھدے سن (جس وچ اس وقت پاکستان تے بنگلہ دیش دے موجودہ ملکاں وی شامل سن ) نے وسیع خطےآں وچ فوجاں دی نقل و حرکت نوں مشکل بنا دتا۔ بہت لمبا فاصلہ طے کرنے والی فوجاں دے لئی فراہم کرنا وی اِنّا ہی مشکل سی، اس لئی، بوہتے معاملات وچ ، لاجسٹکس نے مہمات دی نوعیت تے مدت دا تعین کرنے وچ کلیدی کردار ادا کیتا، جو کہ عام طور اُتے جغرافیائی طور اُتے کسی دی بادشاہی دے نیڑے والے علاقےآں دی طرف ہون گے۔ ہور (کدی کدائيں) معاملات وچ ، جے خود مختار دور دی مہم دا ارادہ رکھدا سی، تاں انتظامات تے اک محفوظ مارچ نوں یقینی بنانے دی کوشش کيتی جائے گی۔
فوجاں نوں اچھی طرح توں مہیا کيتا گیا سی تے مارچ دے نال نال کیمپ وچ فوج دی مختلف ضروریات دی دیکھ بھال دے لئی اہلکار مقرر کيتے گئے سن ۔ سامان، جس وچ خوراک، چارہ، ہتھیار، کپڑے تے کیمپنگ دا سامان شامل سی، بیل گڈیاں، ہاتھیاں، خچراں تے اونٹھاں اُتے لے جایا جائے گا تے فوج دے نال ہوئے گی۔ اکثر، اس طرح دے عمل بہت افراتفری ہوسکدے نيں. تکنیکی طور اُتے کاشتکاراں، تاجراں تے دیہاتیاں نوں تنہا چھڈ دتا جاندا سی، لیکن عملی طور اُتے اکثر سپاہی غلہ یا سامان لوٹ لیندے سن، اس صورت وچ غم زدہ لوکاں دی شکایت بادشاہ دے سامنے رکھی جا سکدی سی جس نے کارروائی کرنی سی۔ سپلائی ڈپو خاص طور اُتے موریاں دے تحت برقرار رکھے گئے سن ۔ اک طبی دستہ وی موجود سی جس وچ ڈاکٹراں تے سرجناں اُتے مشتمل جراحی دے آلات تے ادویات موجود سی۔
وڈی فتوحات تے نقصانات
سودھو- اجاتاشترو دے ماتحت مگدھ نے ویشالی (۴۸۴ – ۴۶۸ ق م) دے نال ۱۶ سالہ طویل جنگ جیندی جس وچ دونے خفیہ ذرائع تے فوجی اختراعات دا استعمال کردے ہوئے جداں رتھموسلا (اک رتھ جس وچ گدی لگی ہوئی اے، بہت تباہی دا باعث بندی اے ) تے مہاشیلا کانٹاگا (اک محاصرہ انجنہاں توں مشابہت رکھدا اے۔ بہت وڈا کیٹپلٹ)۔
- ہیداسپس دی جنگ (326 ق م ): بادشاہ پورس (سنسکرت: پورو یا پورووا؛ یونانی: پورس) (c. چوتھی صدی ق م) نوں سکندر اعظم (۳۵۶-۳۲۳ ق م) دے ہتھوں عبرتناک شکست دا سامنا کرنا پيا۔
تککولم دی لڑائی (۹۴۹ عیسوی): چولاں نوں راشٹرکوٹاں (۸ويں صدی عیسوی توں ۱۰ويں صدی عیسوی) تے انہاں دے جاگیرداراں نے مکمل طور اُتے شکست دتی سی تے چولا دے ولی عہد راجادتیہ (۱۰ويں صدی عیسوی) نوں اس دے ہاتھی اُتے مار دتا گیا سی۔
- ترائین دی لڑائی (۱۱۹۲ عیسوی): گھوڑےآں دے تیر اندازےآں نوں مؤثر طریقے توں استعمال کردے ہوئے، غور دے شہاب الدین محمد (۱۱۷۳–۱۲۰۶ عیسوی) دی ترک فوجاں نے دہلی-اجمیر دے آخری ہندو حکمران پرتھویراج III چوہان (۱۱۷۸–۱۱۹۲ عیسوی) دی راجپوت فوجاں نوں تباہ کر دتا۔ تے اس طرح دہلی سلطنت دے قیام دی راہ ہموار ہوئی۔ پرتھویراج نوں پھڑ کر قتل کر دتا گیا۔
- بحری جنگاں: واتپی چلوکیہ بادشاہ پلاکشین دوم (609 عیسوی – 642 عیسوی ) نے ۶۳۵ عیسوی وچ ایلیفینٹا جزیرے (موجودہ ممبئی، مہاراشٹر ریاست دے قریب) دے ساحل اُتے کونکن موریاں دی بحریہ نوں تباہ کر دتا۔ راجہ راجہ اول چولا (985 عیسوی – 1014 عیسوی ) نے بعد دے چیرا/کولاشیکھرا بادشاہ بھاسکر روی ورمن I (962 عیسوی – 1019 عیسوی ) دے بحری بیڑے نوں کندلور سلائی (موجودہ دور والیاسلا، کیرالہ ریاست) دے نیڑے دشمن دے جنگجوواں نوں مار کے، تقسیم کر دتا۔ دو وچ اک بحری جہاز جو انہاں دے بادشاہ دا اے تے متعدد کشتیاں (یا بحری جہاز) نوں تباہ کر رہیا اے۔