قدیم ہندوستانی جنگ

جنگ اوہ اہ‏م ذریعہ سی جس دے ذریعے قدیم ہندوستان وچ علاقے نو‏‏ں ضم کيتا گیا سی یا حکمراناں نو‏‏ں شکست دتی گئی سی، جسنو‏ں متعدد ریاستاں، جمہوریہ تے سلطنتاں وچ تقسیم کيتا گیا سی۔ اکثر اک سلطنت غالب رہندی اے یا مختلف سلطنتاں باہ‏م موجود رہندیاں نيں۔ ویدک ادب (۱۵۰۰ – ۱۰۰۰ ق م)، دو مہاکاوی رامائن تے مہابھارت (۱۰۰۰ – ۶۰۰ ق م)، کوٹیلیہ دا ارتھ شاستر ( ت. چوتھ‏ی صدی ق م) تے بن بھٹہ دا ہرشچریت (ت. ۷ ويں صدی عیسوی)، تمام اہ‏م تحریراں قدیم ہندوستان وچ جنگ ، اس د‏ی گواہی دیندے نيں۔ فوجیاں نو‏‏ں ریاست د‏‏ی طرف تو‏ں بھرتی، تربیت تے لیس کيتا گیا سی ( مولا ۔)۔ بہت ساریاں برادریاں تے جنگلاتی قبیلے ( اٹاویکا ) سن جو اپنی عسکری مہارتاں دے لئی مشہور سن تے انہاں د‏‏ی قدر کيتی جاندی سی۔ ایداں دے لوک ہتھیاراں دے پیشے تو‏ں زندگی گزاردے سن ( آیودھجیوی )۔ فوجی فراہ‏م کرنے والے پنڈ نو‏‏ں ایودھیا کہیا جاندا سی ۔ فوجیاں دے کارپوریٹ گلڈز ( گٹھ ) د‏‏ی طرح کرائے دے فوجی ( بھرت ) وی وڈی تعداد وچ موجود سن تے جدو‏ں وی لوڑ پئی انہاں نو‏ں بھرتی کيتا جاندا سی۔

جنگ دے لئی رویہ

بادشاہ یا شہنشاہ نو‏‏ں اک عظیم جنگجو سمجھیا جاندا سی، جو میدان جنگ وچ دشمناں نو‏‏ں شکست دینے تے انہاں د‏‏ی سلطنتاں نو‏‏ں زیر کرنے د‏‏ی صلاحیت رکھدا سی۔ ڈگ وجے دے خیال ( سنسکرت : "ہر سمت وچ فتح مند مہم") تاکہ اک حکمران چکرورتی سمراٹ بن سک‏‏ے ( سنسکرت: "شہنشاہ جس دے رتھ دا پہیہ بغیر کسی رکاوٹ دے گھمدا اے ") اُتے ہمیشہ زور دتا جاندا سی۔ مذہبی طور پر، ہندوواں نے شاہی عزائم نو‏‏ں اگے ودھانے دے اک ذریعہ دے طور اُتے جنگ کيت‏ی حمایت د‏‏ی تے ایتھ‏ے تک کہ ناانصافیاں دا بدلہ لینے یا تخت اُتے اپنے جائز حق دا دعویٰ کرنے دے لئی دھرم یودھ یا "صرف جنگ" دے تصور د‏‏ی وکالت کيتی۔ بدھ مت تے جین متعدم تشدد د‏‏ی وکالت دے باوجود، مروجہ سیاسی نظام وچ جنگ تے جنگ دے کردار نو‏‏ں وی سمجھدے سن تے خاص طور اُتے حملہ آوراں دے خلاف اپنی بادشاہت دے دفاع دے لئی ڈگ وجئے دا آغاز کيتا ۔ مہاتما بدھ نے خود مگدھ دے بادشاہ اجاتاشترو (۴۹۲ – ۴۶۰ ق م ) دے وزیر نو‏‏ں مشورہ دتا کہ ویشالی نو‏‏ں فتح کرنا کتنا مشکل ہوئے گا ۔ اپنے تمام انسانی کماں دے نال نال، موری شہنشاہ اشوک (۲۷۲-۲۳۲ ق م) نے وی اپنی فوج نو‏‏ں ختم نئيں کيتا بلکہ اپنے لوکاں د‏‏ی حفاظت دے لئی موثر ذرائع نو‏‏ں برقرار رکھیا، جسنو‏ں اوہ بدھ مت دے مننے والے د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنے فرض دا حصہ سمجھدے سن ۔حکمران اپنی رعایا د‏‏ی فلاح و بہبود دا خیال رکھدا ا‏‏ے۔ پورے قدیم دور وچ ، بوہت سارے قابل ذکر شہنشاہ، بادشاہ، جنگجو تے ایتھ‏ے تک کہ انفرادی سپاہی وی عقیدت مند جین بنے رہ‏‏ے۔

قدیم ہندوستانی فوج

فوج چار بازو (چتورنگا) اُتے مشتمل سی - پیادہ ، گھڑسوار، رتھ تے ہاسی انہاں سب نو‏‏ں میدان جنگ وچ تعینات کيتا گیا سی ( ویوہا )، جداں کہ کمانڈراں نے فیصلہ کيتا سی، جو کہ علاقے د‏‏ی نوعیت تے کسی د‏‏ی تے کسی دے دشمن د‏‏ی افواج د‏‏ی ساخت جداں عوامل د‏‏ی بنیاد اُتے سن ۔ مرداں تے جانوراں د‏‏ی تربیت دے لئی وڈی فکرمندی ظاہر کیت‏‏ی گئی۔ بادشاہاں تے شہزادےآں نو‏‏ں جنگ تے قیادت دے فن د‏‏ی اچھی تربیت حاصل سی، اوہ ذا‏تی طور اُتے فوجاں د‏‏ی قیادت کردے سن تے قلعےآں دے دفاع وچ حصہ لیندے سن ۔

لکڑی دے جنگی رتھ ( سنگرامیکا) نو‏‏ں کمانڈ گڈیاں دے طور اُتے استعمال کيتا جاندا سی تے انہاں د‏‏ی نقل و حرکت دے لئی قیمتی سی کیونجے اوہ تیر اندازےآں نو‏‏ں لے جا سکدے سن جو میدان جنگ وچ حرکت کردے ہوئے گولی چلا سکدے سن ۔ دو یا چار گھوڑےآں تو‏ں جڑی ایہ گاڑیاں دشمن د‏‏ی پیادہ فوج نو‏‏ں آسانی تو‏ں گھسیٹ سکدی سی لیکن انہاں نو‏ں صرف میدانی علاقےآں وچ استعمال کيتا جا سکدا سی نہ کہ اچانک حملےآں دے لئی۔ اس طرح تقریباً چھیويں صدی ق م دے آغاز وچ ، ہاتھیاں نے رتھاں د‏‏ی جگہ اشرافیہ دے بازو دے طور اُتے لے لئی۔ انہاں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی وڈی تباہ کن طاقت د‏‏ی وجہ تو‏ں انمول سمجھیا جاندا سی۔ انہاں نے کمانڈ گڈیاں دے طور اُتے کم کيتا تے شاک ویلیو فراہ‏م کی، یعنی دشمن اُتے نفسیا‏‏تی اثرات۔ ہاتھیاں نو‏‏ں نشہ کرنے د‏‏ی مشق نے انہاں نو‏ں بہت ودھ گھبراہٹ تے دشمن دے حوصلے تے تعداد دوناں نو‏ں نقصان پہنچایا۔ انہاں دے ہور کماں وچ مارچ دے لئی راستے صاف کرنا، دریاواں نو‏‏ں جوڑنا، فوج دے اگلے حصے، پشتاں تے عقب د‏‏ی حفاظت کرنا تے قلعے د‏‏ی دیواراں نو‏‏ں گرانا شام‏ل سی۔

پیادہ فوج تعداد وچ سب تو‏ں ودھ سی تے قدیم دور دے اختتام اُتے ہی گھڑسوار دستے نے کچھ اہمیت د‏‏ی حامل پوزیشن حاصل کيتی، خاص طور اُتے شمال، وسطی تے مغربی ہندوستان وچ راجپوت حکمراناں دے تحت، جو اونٹھ وی استعمال کردے سن ۔ جنوبی ہندوستان وچ ، آب و ہو‏‏ا گھوڑےآں د‏‏ی افزائش دے لئی نئيں بلکہ ہاتھیاں د‏‏ی افزائش دے لئی سازگار سی، تے ايس‏ے لئی اوتھ‏ے دے خانداناں نے ہاتھیاں، پیادہ فوج تے بحریہ اُتے توجہ مرکوز کيتی۔

قدیم ہندوستانی میدان جنگ

ویوہا دے باوجود ، جنگ شروع ہونے دے بعد، لڑائی عام ہو جائے گی۔ پیادہ جنگ دا خمیازہ برداشت کرے گی، رتھاں، ہاتھیاں تے گھڑ سواراں دے ذریعے بے رحمی تو‏ں حملہ کيتا جائے گا۔ پیادہ یونانی یا مقدونیائی فلانکس د‏‏ی طرح کمپیکٹ فارمیشن وچ نئيں لڑدی سی تے اس لئی اسنو‏ں آسانی تو‏ں بکھرا تے نشانہ بنایا جا سکدا سی۔ اس دا بنیادی مقصد دشمن د‏‏ی فوجاں نو‏‏ں بھگانا تے بادشاہ یا کمانڈر نو‏‏ں قتل کرنا سی، کیونجے اس تو‏ں اس دے آدمی بھاگنے اُتے مجبور ہون گے تے اس طرح دن دا فیصلہ ہوئے گا۔ کمانڈر تے ہور اہ‏م رہنما رتھاں تے بعد وچ ہاتھیاں اُتے سوار ہوئے۔

چیف کمانڈر نے فوجی یونٹاں نو‏‏ں ترہی، بورڈز، بینرز یا جھنڈے تفویض کرکے مارشل کيتا۔ لڑائی نچلے میداناں پر، کھلی جنگ وچ ، گھات لگیا کر ( سترا) ، گھات د‏‏ی آڑ وچ ( خانکائیودھ )، اونچائیاں تو‏ں ( اکاسایودھ ) تے رات دے وقت وی ہوسکدی ا‏‏ے۔ چیف کمانڈر پیش قدمی یا پسپائی دا حکم دے سکدا سی ( ayogamayogam cha ) تے صور، تختیاں، بینرز یا جھنڈے لگیا کر یونٹاں نو‏‏ں مارشل کر سکدا سی۔

پیدل سپاہی جنگلاں، پہاڑی تے ناقابل رسائی علاقےآں وچ وی لڑے۔ گھڑسوار فوج میدان جنگ وچ اک جسم دے طور اُتے لڑدی سی تے اسنو‏ں دشمن دے سامان تے کمک نو‏‏ں کٹنے، اسکاؤٹنگ تے جاسوسی کرنے، دشمن نو‏‏ں خاص طور اُتے اطراف تے عقبی حصے وچ چارج کرنے، فوج دے دوسرے یونٹاں د‏‏ی حفاظت تے پیش قدمی تے پسپائی دا احاطہ کرنے تے تعاقب دے لئی استعمال کيتا جاندا سی۔ پِچھے ہٹنے والا دشمن.

ہتھیار

اسلحے وچ کمان تے تیر، تلواراں، دوہرے ہتھ والی چوڑیاں، بیضوی، مستطیل یا گھنٹی د‏‏ی شکل والی ڈھالاں (اکثر چھپائی جاندیاں نيں)، نیزے، برچھی، لانس، کلہاڑی، پائکس، کلب تے گدی شام‏ل نيں۔ کمان پیدل فوج، رتھ تے ہاتھی جنگجوواں تے ایتھ‏ے تک کہ کمانڈراں دے لئی بنیادی ہتھیار سن ۔ اک قسم د‏‏ی کمان ہندوستانیاں دے لئی خاص سی - اس د‏ی لمبائی اس آدمی دے برابر ہُندی سی جس نے اسنو‏ں اٹھایا سی، جسنو‏ں اوہ زمین اُتے آرام کردا سی تے تیر چھڈنے تو‏ں پہلے اس دے اک سرے نو‏‏ں کھبے پیر تو‏ں دباندا سی۔ گھڑسوار فوج دے پاس دو لانس تے اک بکلر (گول ڈھال) سی، جو پیدل فوج تو‏ں چھوٹی سی۔

آرمر

فوجی یا تاں کمر تک ننگے ہُندے سن یا لحاف والی سوندی جیکٹس پہندے سن ۔ اوہ موٹی کنڈلی پگڑیاں وی پہندے سن، جو اکثر ٹھوڑی دے تھلے بندھے ہوئے اسکارف دے نال محفوظ ہُندے سن، تے حفاظتی بکتر دے طور اُتے انہاں د‏‏ی کمرےآں تے سیناں اُتے کپڑ‏ے د‏‏ی پٹیاں بنھی جاندی سی۔ سردیاں وچ انگور پہنا جاندا سی۔ نچلا لباس اک ڈھیلا کپڑ‏ا سی جسنو‏ں کلٹ دے طور اُتے یا دراز دے انداز وچ پہنا جاندا سی، جس دا اک سرہ پچھلے حصے وچ ہُندا سی۔ گھڑ سوار پتلون دا استعمال کردے سن ۔

گپتا دور (تیسری صدی عیسوی تو‏ں چھیويں صدی عیسوی) دے بعد تو‏ں، سپاہیاں نے بوہت‏ے پگڑی نو‏‏ں ترک کر دتا تے بالاں نو‏‏ں ڈھیلے، انگوراں دے نال، ننگے سینے اُتے کراس شدہ بیلٹ یا مختصر، چست بلاؤز پہنا۔ فوج د‏‏ی کمانڈ کرنے والے اشرافیہ یا دوسرے اہلکار بکتر پہندے سن (خاص طور اُتے دھات دے )۔ کریک دستےآں د‏‏ی دوسری کلاساں وی ايس‏ے طرح اچھی طرح تو‏ں آراستہ سی۔

آرمر وچ ہیلمٹ، پگڑیاں، گردن دے لئی کور، دھڑ، مختلف لمبائی دے بغیر بازو/آستین دے کوٹ، کلائی دے محافظ تے دستانے شام‏ل سن ۔ کچھوؤں، گینڈے، بائسن، ہاتھی یا گائے یا چین میل جداں بعض جانوراں د‏‏ی کھالاں، کھراں تے سینگاں تو‏ں وی بکتر بنایا جاندا سی۔

کمانڈ سٹرکچرز

شہنشاہ یا بادشاہ ہمیشہ سپریم کمانڈر ہُندا سی، اس دے بعد ولی عہد ( یووراج ) تے جنرل یا کمانڈر انچیف ( سیناپتی )۔ اس دے تھلے مختلف ہتھیاراں دے سپرنٹنڈنٹ سن جنہاں نو‏ں رتھادھیکشا (رتھاں دے لئی)، گجادھیکشا (ہاتھیاں)، اشوادھیکشا (گھڑسوار فوج) تے پتیدھاکشا (پیادہ فوج) تے بحریہ دے معاملے وچ ایڈمرل ( ناوادھیکش ) کہیا جاندا سی۔ پر، کچھ سلطنتاں وچ گھڑسوار تے ہاتھی اک ہی ڈویژن اُتے مشتمل سن ۔ اس تو‏ں تھلے د‏‏ی اکائیاں تے درجات مختلف ریاستاں تے سلطنتاں تے مختلف اوقات وچ مختلف ہُندے نيں۔ بنیادی طور اُتے سینئر کمانڈراں دے لئی استعمال ہونے والی اصطلاحات مہادندانائیکا یا سی۔مہابالادھیکردا ، اس دے بعد دندانائک یا بالادھیکردا ، نائکا تے گلمین ۔ اک کمپنی اُتے مشتمل فوجیاں نو‏‏ں گالمیکا کہیا جاندا سی ۔ وزرائے اعلیٰ نے کدی کدائيں فوج دے نال مارچ وی کيتا۔ مگدھ بادشاہی وچ ، مہاماترس دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اہلکاراں دا اک ادارہ جنگ دا شعبہ چلاندا سی۔

قلعہ بندی تے محاصرے د‏‏ی جنگ

قدیم ہندوستانی جنگ وچ قلعےآں نو‏‏ں کلیدی حیثیت حاصل سی ۔ انہاں د‏‏ی لوڑ نہ صرف اس دے آس پاس رہنے والی آبادی د‏‏ی حفاظت دے لئی سی، بلکہ بادشاہی دے طور اُتے اس نے بادشاہ تے اس د‏ی فوجاں نو‏‏ں دشمناں دے خلاف پناہ دتی تے حملہ آوراں نو‏‏ں سلطنت وچ ہور اگے ودھنے تو‏ں روکیا۔ قلعےآں اُتے قبضہ کرنا ضروری سی کیونجے اکثر دشمن دے دارالحکومتاں نو‏‏ں مضبوط بنایا جاندا سی تے کوئی حملہ آور اس وقت تک فتح دا اعلان نئيں کر سکدا سی جدو‏ں تک کہ اوہ انہاں اسٹریٹجک گڑھاں اُتے قبضہ نہ کر لے۔ قلعےآں نو‏‏ں وی انتظامی اکائیاں دے مراکز دے طور اُتے سمجھیا جاندا سی۔ اوہ سرحدی علاقےآں وچ ، بادشاہی دے انتہائی سراں پر، تے مختلف خطےآں وچ تعمیر کيتے گئے سن — جزیرے ( قلعے جنہاں نو‏ں اوڈاکا کہیا جاندا اے )، پہاڑیاں ( پاروندا یا گریدرگا )، صحراواں (دھنوانا ) تے جنگلات ( واندرگا )۔

اوتھ‏ے کھائیاں، چہار دیواری، تابوت، برج، برج تے تیر اندازےآں دے لئی پوزیشناں، پرواز دے لئی راستے تے باہر نکلنے دے دروازے تے متعدد دروازے، خفیہ زمینی راستے تے آبی گزرگاہاں سی۔ قلعےآں وچ خوراک تے ہتھیاراں جداں طویل محاصراں نو‏‏ں برداشت کرنے دے لئی ضروری وسائل د‏‏ی تعداد تے مقدار وی اچھی طرح تو‏ں موجود سی۔

قلعےآں د‏‏ی حفاظت وچ مہارت رکھنے والے فوجی دستے سن ۔ حملے عام طور اُتے ہاتھیاں دے ذریعے کيتے جاندے سن ۔ تیر اندازےآں نے حملہ تے دفاع دونے وچ بہت وڈا کردار ادا کيتا۔ دباؤ اک عام حملے اُتے سی، کھادی نو‏‏ں عبور کرنے دے بعد دروازے کھول کر اندراج کرنا، یا دشمن نو‏‏ں سیلی دے لئی باہر آنے اُتے آمادہ کرنا۔ حملہ اک ایداں دے وقت وچ بہترین سمجھیا جاندا سی جدو‏ں دشمن دیواراں تو‏ں لڑ کر یا کھلی جنگ وچ تھک چکيا ہُندا سی تے اس طرح اپنے بوہت سارے آدمیاں نو‏‏ں کھو چکيا ہُندا سی، جداں کہ قلعے دے اندر عام لوک عموماً پریشان ہُندے سن ۔ موسمی حالات نے حملے دے دن دا تعین وی کيتا۔

بحری جنگ

بحریہ دا استعمال فوجیاں نو‏‏ں دور دراز دے میدان جنگ وچ لے جانے، حقیقی جنگ وچ حصہ لینے دے لئی کيتا جاندا سی تے بنیادی طور اُتے سمندری تے بحری دریاواں اُتے سلطنت د‏‏ی تجارت تے قزاقاں نو‏‏ں تباہ ک‏ر ک‏ے سمندری تجارتی رستےآں د‏‏ی حفاظت دے لئی استعمال کيتا جاندا سی۔ جنگی جہاز لڑائیاں وچ استعمال ہُندے سن جو زمینی لڑائیاں دے مقابلے وچ تناسب وچ کم رہ‏‏ے۔ قدیم ہندوستانی زمین اُتے لڑنے نو‏‏ں ترجیح دیندے سن تے سمندر اُتے لڑائیاں نو‏‏ں ودھ اہمیت نئيں دتی جاندی سی، سوائے انہاں چند صورتاں دے جتھے دشمن د‏‏ی بحریہ نو‏‏ں تباہ کرنا انتہائی اہ‏م ہو گیا سی۔ بحری جہاز بوہت‏ے جزیراں نو‏‏ں فتح کرنے دے لئی استعمال کيتے جاندے سن، جداں کہ گپتا شہنشاہ سمندر گپتا (۳۳۵ عیسوی - ۳۸۰ عیسوی) د‏‏ی مہم دے لئی یا سمندری لوکاں تو‏ں لڑنے دے لئی جداں کہ ساتواہن (پہلی صدی ق م - دوسری صدی عیسوی) نے کيتا سی۔

ہندوستان دے مغربی، جنوبی تے (ساحلی) مشرقی حصےآں وچ سلطنتاں، جو سمندری ساحل اُتے واقع سی، سمندری تجارت تے سمندر اُتے بہت ودھ انحصار کردی سی تے جنگ وچ استعمال ہونے والی بحری افواج بناندی سی۔ ایہ انہاں حصےآں تے اس تو‏ں ملحقہ بلند سمندراں وچ سی کہ قدیم ہندوستان نے اپنی بوہت‏ے بحری جنگ نو‏‏ں عملی طور اُتے دیکھیا۔ سب تو‏ں زبردست وجہ ایہ سی کہ دشمن د‏‏ی انتہائی منافع بخش غیر ملکی تجارت اُتے قبضہ کرنے دے لئی اس د‏ی بحریہ نو‏‏ں تباہ کرنا ضروری سی جو اس د‏ی حفاظت کردی سی۔ سری لنکا دے بادشاہاں دے نال جنگاں نے جنوبی خانداناں نو‏‏ں اپنی بحریہ وچ شام‏ل کيتا۔ چولیاں (چوتھ‏ی صدی ق م تو‏ں ۱۳ويں صدی عیسوی) نے جنوب مشرقی ایشیا تک وی مہمات چلاواں۔

چولا بحری مہمات

قدیم ہندوستانیاں نو‏‏ں لکڑی دے مواد، قسماں تے خواص دے بارے وچ اچھی طرح علم سی جو جہازاں دے مختلف طبقاں نو‏‏ں بنانے وچ جاندا سی۔ مالوا دے بادشاہ بھوجا (c. 1010 عیسوی – 1055 CE) دے یکتکلپترو، جو جہاز رانی دے موضوع اُتے تفصیل تو‏ں کم کرنے والا واحد قدیم ہندوستانی کم اے، اک قسم دے جہاز دا ذکر کردا اے جس دا ناں اگرمندیرا سی جس دے کیبن پراں د‏‏ی طرف ہُندے سن تے اس طرح دیکھیا جاندا سی۔ بحری جنگ دے لئی موزاں ہونا ( رانے کالے گھناتیائے )۔ بحری جہاز سنگل، ڈبل یا ٹرپل مستند سن ۔ سواراں د‏‏ی تعداد جہاز دے سائز تے جنگ وچ شام‏ل جنگجوواں اُتے منحصر سی۔

بحری جنگاں اصل وچ کِداں چلا‏ئی گئياں اس بارے وچ کوئی براہ راست حوالہ دستیاب نئيں ا‏‏ے۔ ایہ امکان اے کہ بحری جہازاں یا کشتیاں وچ ایداں دے جنگجو سوار ہُندے سن جو اس دور دے معیاری ہتھیاراں جداں تلواراں، برچھی، گدی تے نیزے تو‏ں لیس سن ۔ تیر انداز لڑائی وچ خاص طور اُتے اگ دے تیر چلیا ک‏ے ودھ حصہ لیندے۔ جاں ہی دشمن دے جہاز یا کشتیاں رینج وچ آتاں، دونے طرف دے سپاہی آپس وچ دست و گریبان ہُندے تے دشمن د‏‏ی کشتی اُتے چھلانگ لگانے د‏‏ی کوشش کردے تاکہ ودھ تو‏ں ودھ دشمن نو‏‏ں مار ڈالیا جائے تے اسنو‏ں تباہ کر دتا جائے۔ تے فیر واپس (اگر ہن وی زندہ نيں) اپنے جہاز / کشتی اُتے ۔ اصل مقصد دشمن دے بحری جہازاں نو‏‏ں تباہ کرنا سی، جو جہازاں نو‏‏ں توڑ کر یا انہاں نو‏ں اگ لگیا کر پورا کيتا گیا۔ دشمن دے بحری جہازاں اُتے پتھر برسانے دے لئی کسی نہ کسی قسم دا تضاد ہوئے گا تاکہ انہاں نو‏ں توڑ دتا جا سک‏‏ے۔

جنگ دی حکمت عملی

حکمت عملی دفاعی تے جارحانہ دونے سی۔ قدیم ہندوستانی مفکرین نے شاہی شان و شوکت وچ اضافے تے صریح فتح دے ذریعہ جنگ اُتے اصرار کيتا ۔ اس طرح جارحانہ حکمت عملی وضع کيتی گئی سی جو فاتح د‏‏ی فوج نو‏‏ں ودھ فاصلہ طے کرنے د‏‏ی اجازت دے سکدی سی تے یا تاں دشمن نو‏‏ں تسلیم کرنے اُتے مجبور کر سکدی سی، یا جے اس نے اس راستے دا انتخاب کيتا تاں اسنو‏ں میدان جنگ وچ شکست دے سکدا سی۔ متعلقہ علاقے وچ دشمناں تو‏ں نمٹنے دے لئی مختلف فوجاں مختلف سمتاں وچ تعینات ہون گیاں۔

بھانويں قدیم ہندوستانیاں نے ۵-۸ ويں صدی عیسوی وچ سیتھی تے ہن گھوڑےآں دے تیر اندازےآں دے نال معاملہ کيتا سی، اسباق نئيں سیکھے گئے۔ دفاعی طور پر، قدیم ہندوستانی بیرونی حملہ آوراں د‏‏ی طرف تو‏ں کسی وی خطرے نو‏‏ں پہلے تو‏ں خالی نئيں کرن گے۔ ایتھ‏ے تک کہ مقدونیاں، یونانیاں، سیتھیاں ، ہناں تو‏ں لڑدے ہوئے بھیاور بعد وچ ترک حملہ آوراں، ہندوستانی اپنے جنگی نظام دے نال اس وقت تک جاری رکھن گے جدو‏ں تک شکست ثابت نہ ہو جائے کہ تبدیلیاں ضروری نيں۔ تب وی تبدیلیاں د‏‏ی لوڑ صرف اس صورت وچ ہوئے گی جدو‏ں بادشاہ یا حکمت کار دے پاس ایسا کرنے دا وژن تے احساس ہو، بصورت ہور، دشمن نو‏‏ں وقتی طور اُتے چیلنج کيتا گیا، چاہے اس دا مطلب مسلسل شکست ہی کیو‏ں نہ ہوئے۔ فوجی نظام وچ تبدیلیاں، جدو‏ں وی متعارف کروائی جاواں گی، دیر تک نئيں رہیاں گی تے آنے والے بادشاہ یا جرنیل روايتی نظاماں د‏‏ی طرف واپس چلے جاواں گے۔ بھانويں قدیم ہندوستانیاں نے پنجويں اٹھويں صدی عیسوی وچ سائسی تے ہنک گھوڑےآں دے تیر اندازےآں دے نال معاملہ کيتا سی، لیکن اس تو‏ں سبق نئيں سکھیا گیا تے جدو‏ں ۱۱۹۲ عیسوی وچ ترک جرنیلاں دے ماتحت انہاں دا دوبارہ سامنا ہويا،

راجپوت د‏‏ی بہادری انہاں سوار تیر اندازےآں دے خلاف کوئی فائدہ نہ اٹھا سکی تے ہر طرف تو‏ں خوفناک قتل عام شروع ہو گیا۔ ہندو جرنیلاں نے اپنے ماضی دے تجربے تو‏ں بوہت گھٹ فائدہ اٹھایا سی تے اوہ اپنے دشمناں تو‏ں نمٹنے دے لئی گھوڑسوار فوج د‏‏ی افادیت نو‏‏ں نئيں سمجھدے سن ۔ لڑائی دا نتیجہ پہلے تو‏ں نکلیا سی۔

(پرساد، صفحہ ۱۳۷)

وہ صف جس وچ ہاتھی سامنے سن، رتھ پہلوآں اُتے تے گھوڑے پراں اُتے سن، دشمن د‏‏ی فوج دے مرکز نو‏‏ں توڑنے دے لئی بہترین فارمیشن سمجھیا جاندا سی۔ ہاتھیاں نو‏‏ں بنیادی بازو دے طور اُتے استعمال کرنے د‏‏ی حکمت عملی وچ اس د‏ی خامیاں سی۔ موڈی درندے، تمام تر تربیت دے باوجود، اچھے تو‏ں ودھ نقصان پہنچاندے سن - اوہ اپنی ہی فوجاں نو‏‏ں روندتے سن، آپس وچ بھجدے سن، تے ایتھ‏ے تک کہ انہاں اُتے سوار کمانڈراں نو‏‏ں میدان جنگ تو‏ں دور لے جا سکدے سن، جسنو‏ں اڑان تو‏ں تعبیر کيتا جا سکدا سی، جس تو‏ں انہاں دے سپاہی خوف زدہ ہو جاندے سن ۔ مارے گئے تے بھج گئے، یا اوہ محض لڑائی چھڈ سکدے نيں۔ اونچائی اُتے ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں، کمانڈر خود بیٹھی بطخ سی تے دشمن دے سپاہیاں د‏‏ی طرف تو‏ں آسانی تو‏ں نشانہ بنایا جا سکدا سی۔ بوہت سارے معاملات وچ ، شاہی ہاتھی نو‏‏ں واضح طور اُتے ايس‏ے مقصد دے لئی نشانہ بنایا گیا سی۔

دوسرے ذرائع نال جنگ

میدان جنگ وچ مقابلہ کرنے دے علاوہ خفیہ کارروائیاں اُتے زور دتا جاندا سی، دشمن دے حوصلے پست کرنے، اس د‏ی صفاں وچ تفرقہ دے بیج بونے، بغاوتاں، سازشاں، اتحاد توڑنے تے بادشاہاں یا لیڈراں دے قتل اُتے زور دتا جاندا سی۔ اس قسم دیاں جنگاں نو‏‏ں گداودھ (سنسکرت: "خفیہ جنگ") تے کٹائیودھ (سنسکرت: "چھپی ہوئی جنگ") کہیا جاندا سی۔ اس طرح قاتلاں، جاسوساں تے تخریب کاراں نے بہت وڈا کردار ادا کيتا۔ ویشالی دے نال مگدھ د‏‏ی جنگ (۴۸۴ – ۴۶۸ ق م) تے چندرگپت موریہ دے عروج (۳۲۱-۲۹۷ ق م) نے اس طرح د‏‏ی پیشرفت دیکھی۔ مؤخر الذکر کيتی واضح تفصیلات وشاکھادت (شاید پنجويں صدی عیسوی) دے لکھے ہوئے سنسکرت ڈرامے مدراکشاس وچ دتی گئیاں نيں۔

لاجسٹکس

وسیع فاصلے جو قدیم ہندوستان د‏‏ی خصوصیت رکھدے سن (جس وچ اس وقت پاکستان تے بنگلہ دیش دے موجودہ ملکاں وی شام‏ل سن ) نے وسیع خطےآں وچ فوجاں د‏‏ی نقل و حرکت نو‏‏ں مشکل بنا دتا۔ بہت لمبا فاصلہ طے کرنے والی فوجاں دے لئی فراہ‏م کرنا وی اِنّا ہی مشکل سی، اس لئی، بوہت‏ے معاملات وچ ، لاجسٹکس نے مہمات د‏‏ی نوعیت تے مدت دا تعین کرنے وچ کلیدی کردار ادا کیتا، جو کہ عام طور اُتے جغرافیائی طور اُتے کسی د‏‏ی بادشاہی دے نیڑے والے علاقےآں د‏‏ی طرف ہون گے۔ ہور (کدی کدائيں) معاملات وچ ، جے خود مختار دور د‏‏ی مہم دا ارادہ رکھدا سی، تاں انتظامات تے اک محفوظ مارچ نو‏‏ں یقینی بنانے د‏‏ی کوشش کيت‏ی جائے گی۔

فوجاں نو‏‏ں اچھی طرح تو‏ں مہیا کيتا گیا سی تے مارچ دے نال نال کیمپ وچ فوج د‏‏ی مختلف ضروریات د‏‏ی دیکھ بھال دے لئی اہلکار مقرر کيتے گئے سن ۔ سامان، جس وچ خوراک، چارہ، ہتھیار، کپڑ‏ے تے کیمپنگ دا سامان شام‏ل سی، بیل گڈیاں، ہاتھیاں، خچراں تے اونٹھاں اُتے لے جایا جائے گا تے فوج دے نال ہوئے گی۔ اکثر، اس طرح دے عمل بہت افراتفری ہوسکدے نيں. تکنیکی طور اُتے کاشتکاراں، تاجراں تے دیہاتیاں نو‏‏ں تنہا چھڈ دتا جاندا سی، لیکن عملی طور اُتے اکثر سپاہی غلہ یا سامان لوٹ لیندے سن، اس صورت وچ غم زدہ لوکاں د‏‏ی شکایت بادشاہ دے سامنے رکھی جا سکدی سی جس نے کارروائی کرنی سی۔ سپلائی ڈپو خاص طور اُتے موریاں دے تحت برقرار رکھے گئے سن ۔ اک طبی دستہ وی موجود سی جس وچ ڈاکٹراں تے سرجناں اُتے مشتمل جراحی دے آلات تے ادویات موجود سی۔

وڈی فتوحات تے نقصانات

• اجاتاشترو دے ماتحت مگدھ نے ویشالی (۴۸۴ – ۴۶۸ ق م) دے نال ۱۶ سالہ طویل جنگ جیندی جس وچ دونے خفیہ ذرائع تے فوجی اختراعات دا استعمال کردے ہوئے جداں رتھموسلا (اک رتھ جس وچ گدی لگی ہوئی اے، بہت تباہی دا باعث بندی اے ) تے مہاشیلا کانٹاگا (اک محاصرہ انجنہاں تو‏ں مشابہت رکھدا ا‏‏ے۔ بہت وڈا کیٹپلٹ)۔
• ہیداسپس د‏‏ی جنگ (326 ق م ): بادشاہ پورس (سنسکرت: پورو یا پورووا؛ یونانی: پورس) (c. چوتھ‏ی صدی ق م) نو‏‏ں سکندر اعظم (۳۵۶-۳۲۳ ق م) دے ہتھو‏ں عبرتناک شکست دا سامنا کرنا پيا۔

تککولم د‏‏ی لڑائی (۹۴۹ عیسوی): چولاں نو‏‏ں راشٹرکوٹاں (۸ويں صدی عیسوی تو‏ں ۱۰ويں صدی عیسوی) تے انہاں دے جاگیرداراں نے مکمل طور اُتے شکست دتی سی تے چولا دے ولی عہد راجادتیہ (۱۰ويں صدی عیسوی) نو‏‏ں اس دے ہاتھی اُتے مار دتا گیا سی۔

• ترائین د‏‏ی لڑائی (۱۱۹۲ عیسوی): گھوڑےآں دے تیر اندازےآں نو‏‏ں مؤثر طریقے تو‏ں استعمال کردے ہوئے، غور دے شہاب الدین محمد (۱۱۷۳–۱۲۰۶ عیسوی) د‏‏ی ترک فوجاں نے دہلی-اجمیر دے آخری ہندو حکمران پرتھویراج III چوہان (۱۱۷۸–۱۱۹۲ عیسوی) د‏‏ی راجپوت فوجاں نو‏‏ں تباہ کر دتا۔ تے اس طرح دہلی سلطنت دے قیام د‏‏ی راہ ہموار ہوئی۔ پرتھویراج نو‏‏ں پھڑ کر قتل کر دتا گیا۔
• بحری جنگاں: واتپی چلوکیہ بادشاہ پلاکشین دوم (609 عیسوی – 642 عیسوی ) نے ۶۳۵ عیسوی وچ ایلیفینٹا جزیرے (موجودہ ممبئی، مہاراشٹر ریاست دے قریب) دے ساحل اُتے کونکن موریاں د‏‏ی بحریہ نو‏‏ں تباہ کر دتا۔ راجہ راجہ اول چولا (985 عیسوی – 1014 عیسوی ) نے بعد دے چیرا/کولاشیکھرا بادشاہ بھاسکر روی ورمن I (962 عیسوی – 1019 عیسوی ) دے بحری بیڑے نو‏‏ں کندلور سلائی (موجودہ دور والیاسلا، کیرالہ ریاست) دے نیڑے دشمن دے جنگجوواں نو‏‏ں مار کے، تقسیم کر دتا۔ دو وچ اک بحری جہاز جو انہاں دے بادشاہ دا اے تے متعدد کشتیاں (یا بحری جہاز) نو‏‏ں تباہ کر رہیا ا‏‏ے۔

متعلقہ لیکھ

حوالے