سیھتی
پس منظر
سودھوسھتی یا ساکا آریاں یعنی پارتی، ایرانیاں تے ہندیاں دے اسيں نسل سن تے عرصہ دراز توں دریائے جیحوں دے شمال وچ آباد سن ۔ ایہ اوتھے توں اپنے ہمسایاں اُتے حملے کردے سن، خورس نے انہاں نوں مغلوب کرنے دی کوشش کيتی، مگر انہاں نوں پوری طرح تابع نہ کرنہ سکیا تے خود وی اک سیتھی قبیلے دی بغاوت سرد کرنے وچ ماریا گیا۔ دارا نے 514 تا 512 ق م دے دوران انہاں نوں مغلوب کرنے دے لئی بحیرہ اسود غبور کرکے دریائے ڈنیوب دی وادی وچ اپنا تسلط قائم کرکے انہاں نوں مغلوب کیتا سی ۔ دارا نے انہاں دی شورش دی بنا اُتے بوہت سارے سیھتی قبیلے نوں پاک وہند دی طرف جلاوطن کر دتا سی ۔ اس دے بیٹے خشیارشا نے جو فوج یونان اُتے حملے دے لئی ترتیب دتی سی، اس وچ ہیروڈوٹس دے بیان دے مطابق سیھتی دستہ وی شامل سن ۔ خشیارشا نے اپنی مملکت دے صوبےآں دے جو ناں لکھے، انہاں وچ سیھتیاں دے علاقہ سغدیانہ وی شامل سی ۔ سیھتیاں دے دستے تقریباََ تمام ایرانی بادشاہاں دی افواج وچ شامل رہے نيں۔ باوجود اس دے انہاں نے ایرانی بادشاہاں نوں بہت تنگ کیتا تے پرت مار انہاں دا خاصہ رہی اے۔ ہیروڈوٹس دا کہنا اے ایہ سب سیتھی نئيں سن مگر ایراناں دی عادت سی اوہ وسط ایشیا دے تمام قبیلےآں نوں سیتھی کہندے نيں۔
برصغیر وچ آمد
سودھوتقریباََ 160ق م وچ یوچی سیھتیاں دی سرزمین اُتے ٹُٹ پئے تے کئی جنگاں دے بعد انہاں نوں انہاں نوں جنوب و مغرب دی طرف ہٹنے اُتے مجبور کر دتا۔ چنانچہ سیھتی اپنا وطن چھور کر بلخ تے پارتھیا دی طرف ودھے تے بلخ دی یونانی حکومت ختم کرکے اس اُتے قابض ہو گئے تے چند سال دے بعد سیستان فتح کردے ہوئے وادی سندھ دی طرف ودھ آئے تے یونانی حکومت ختم کر کے اوتھے اپنی ریاستاں قائم کر لین۔ ایہ وادی سندھ وچ موقع پاکر آرکوشیہ تے درہ بولان دے راستہ دریائے سندھ دی جنوبی حصہ وچ آباد ہو گئے سن ۔ چنانچہ ایہ علاقہ انہاں دے ناں توں ہندو سیھتہ Hundusihta مشہور ہويا۔
پارتھیاں دے زیر اثر
سودھوسیتھیاں نے یونانیاں نوں شکست دے کے گندھارا اُتے قبضہ کر ليا تے رفتہ رفتہ انہاں دی سلطنت 09 ق م تا 52ء دے درمیان متھرا تک پھیل گئی۔ حالے انہاں نوں حکومت کردے ہوئے مشکل توں سو سال گزرے سن کہ پارتھیاں نے انہاں نوں زیر اثر کر ليا۔ سیتھیاں نوں پارتھیا وچ خاطرخواہ کامیابی نئيں ہوئی۔ پہلی دو اہم جنگاں وچ انہاں نے اشکانی بادشاہ ف رہاددوم تے اردوان دوم نوں شکست دے کے قتل کر دتا۔ مگر بعد وچ سیھتیاں دا مقابلہ مہردادا دوم توں ہويا تاں اشکانی مقابلے دی تاب مقارمت نہ لا سکے تے سخت ہزمیت اٹھانے دے بعد اشکانی بالادستی قبول کرنے اُتے مجبور ہو گئے۔ اس طرح بلخ، افغانستان تے پنجاب وچ سیھتی پارتھی حکومتاں قائم ہوگئياں تے ایہ علاقہ مختلف ریاستاں وچ بٹ گیا، جس دی نوعیت سٹراپی دی رہی جو پارتھی حکومت دے زیر فرمان سنجھی جاندیاں سن تے ایہ سیھتی پارتھی آپس وچ مخلوط ہو گئے۔ اس لئی کہیا جاندا اے کہ انہاں اُتے مخلوط نسل دے سیھتی تے پارتھی حکومت کردے سن ۔
پروفیسر بدھ Prf Budha دا کہنا اے کہ ساکا برصغیر وچ پہلے پہل اٹھويں صدی[[ق م ]] وچ ہند اُتے حملہ آور ہوئے سن ۔ انہاں دا دعویٰ کہ مہابھارت دراصل ساکاواں یعنی سیھتیاں دے درمیان جنگ سی۔ انہاں دی تحقیق دے مطابق پانڈو سگے بھائی نئيں سن تے نہ ہی کوراں توں انہاں دی کوئی قرابت سی، بلکہ بدھشتر، ارجن، بہیم، نکل تے سہدیو ساکا قبیلے سن ۔ جنہاں نے کوراں نال جنگ کيتی سی تے لڑائی جِنّے دے بعد ٹیکسلہ وچ راج کردے رہے۔ پرفیسر بدھ پرکاش دے دعویٰ نوں اس گل توں تقویت ملدی اے کہ کوراں نوں ہرا کر وی پانڈو اندر پرستھ یا سیندا پورکی گدی اُتے نئيں بیٹھے (حلانکہ کہانی دے مطابق اوہ اس دا حق رکھدے سن ) تے واپس ٹیکسلہ آ گئے۔
ساکاواں دی دوسری یلغار پہلی صدی مسیح وچ ہوئی سی۔ ایہ لوک تن قبیلےآں وچ بٹے ہوئے سن ۔ انہاں دے ناں داہا، سکاراؤکا تے مستاگزئی تے انہاں دے سردار دا ناں موگا آیا اے۔ چنانچہ پنجاب وچ اج وی داہا تے موگا قبیلے دے لوک آباد نيں۔ ساکاواں نے یونانیاں نوں شکست دے کے گندھارا اُتے قبضہ کر ليا سی تے رفتہ رفتہ انہاں دی سلطنت پنجاب و سندھ توں متھرا تک پھیل گئی۔ حالے انہاں نوں حکومت کردے ہوئے مشکل توں سو سال گزرے ہون گے کہ پارتھیاں نے انہاں نوں اپنے زیر اثر کر ليا۔ پنجاب وچ سیھتیاں دی حکومت ان سیھتی تے پارتھی خانداناں وچ دو حکمران مادیس Mves جسنوں ہندی کتباں وچ موگا Moga لکھیا گیا اے تے دنومیس Vonomas زیادہ مشہور نيں۔ اول الذکر ماویس پنجاب دا حکمران سی ۔ اس نے گندھارا نوں فتح کیتا تے شہنشاہ دا لقب اختیار کیتا۔ اس توں ظاہر ہُندا اے کہ اوہ خود مختیار حکمران سی ۔ ازیس اول Azes 1th تے ازیلیسس Azileses تے ازیس دوم Azes 2ed جو ماویس دے جانشین خیال کیتے جاندے نيں آزاد نہ سن، بلکہ اشکانی بادشاہ مہردادا دوم دے ماتحت سٹراپ دی حثیت توں حکومت کر رہے سن ۔ ازیس دوم دے بعد اک ہور حکمران گونڈو فر Gondophares کاناں ملدا اے، جو شاید پارتھی خاندان توں تعلق رکھدا سی ۔ اس نے آرکوشیہ سیستان تے پنجاب اُتے قبضہ کرکے اپنی خود مختیار حکومت قائم کرلئی سی تے پارتھی سیادت دا جوا اتار پھنکا سی ۔ اس حکمران دے متعلق اک دلچسپ روایت ملدی اے، جس وچ دسیا گیا اے کہ حضرت عیسیٰ دے اک حواری سنٹ ٹامس St Thamas گونڈو فر توں ملے سن تے اسنوں اپنی رعایا دی کثیر تعداد دے نال دین عیسوی قبول کرنے اُتے ائل کیا، مگر ایہ روایت تاریخی اعتبار توں مستند نئيں سمجھی جاندی اے۔
پنجابی معاشرہ تے سیھتی
سودھوپنجاب وچ انہاں دے تن قبیلے آباد ہوئے انہاں داہاDaha، ساؤکاSakarawka تے مستیا گزئی Mastragzai سن ۔ اتے انہاں دے سردار دا کا ناں موگاMves سی ۔ ساکا چونکہ باخترسے آئے سن اس لئی آریا انہاں نوں بال ہیکا کہندے سن ۔ ایہ بالہیکا دا تلفظ بدلدے بدلدے داہیکا ہو گیا۔ اس لئی آریہ ورت دے رہنے والے وادی سندھ نوں داہیکا دیس توں تعبیر کردے سن ۔ پنجابی وچ اج وی کھتی باڑی کرنے والے نوں داہی کہیا جاندا اے۔ آریہ ورت دے لوک خاص کر اُچی ذات والے ساکاواں دے طرز معاشرت نوں حقارت توں دیکھدے سن ۔ دھرم شاشتر وچ داہیکا دیس دا سفر ممنوع سی ۔ جے سفر ناگریز ہُندا تاں واپسی اُتے کفارہ ادا کرنا ہُندا سی ۔ مہابھارت وچ کوراں دا ہیرو کرن ساکاواں طنز کردے ہوئے کہندا اے، داہیکا دیس وچ آدمی برہمن پیدا ہُندا اے تے چھتری بن جاندا اے تے دیش شودر بن جاندا اے، فیر نائی توں ترقی کردے ہوئے برہمن بن جاندا اے تے فیر برہمن دے بعد داس۔ کرن دے اس اعتراض توں ثابت ہُندا اے کہ وادی سندھ وچ برہمن، چھتری، ویش تے شودر ذاتاں نئيں سن۔ بلکہ پیشے سن جنہاں نوں انسان جدوں چھاہے تبدیل کر سکدا سی ۔
برصغیر وچ انہاں دا پھیلاؤ
سودھوپہلی صدی[[ق م ]] وچ سنگ و کانو Sung & Kanu دے کمزور حکمران شمالی ہندوستان وچ حکومت کر رہے سن تے انہاں دو ریاستاں وچ کوئی اِنّی طاقتور نہ سی کہ بیرونی حملےآں لا مقابلہ کرسکدی۔ چنانچہ پہلے یونانیاں تے فیر سھتیاں نے پاکستان دے شمالی حصہ اُتے قبضہ کر ليا تے جدوں تک سھتیاں دا تصادم پارتھیاں توں ہُندا رہیا، اوہ برصغیر دے اندرونی حصےآں دی طرف اقدام نئيں کرسکے۔ مگر جدوں پہلی صدی عیسوی وچ اشکانی حکومت کمزور ہو گئی، تاں سیھتی شمالی ہند وچ بنارس تے جنوب وچ سندھ توں گزرکر راجپوتانہ، گجرات کاٹھیاوار تے مالوہ تک پھیل گئے۔ مہاشتر وچ اک سیھتی خاندان کشہرات Kasharta نے تسلط قائم کیتا سی، جس دے اک حکمران نہپان Naphana نے وڈی ناموری حاصل کيتی۔ اس ریاست دا تصادم اندھیر توں ہُندا رہیا تے اندھیر راجا گوتمی پتر ست کرنی Gautamiputra Satakrniنے اس خاندان نوں اکھاڑ پھنکا۔ اس طرح مالوہ دا علاقہ کشہرات Kasharta خاندان دی دوسری شاخ چشتیان Chastana نے زیر تسلط کر ليا تے اس خاندان دا نامور راجا ردرادمن Rudradamana گزریا اے۔ ایہ چشتیان Chastana دا پوتا سی، جس نے130ء توں 150ء تک حکومت کیتی اے تے اندھر یا ست واہنThe Satvahanes or the Andhras خاندان توں ازواجی تعلقات قائم کیتے۔ اس نے کوکن توں ماڑوار تک اپنی ڈھاک بیٹھائی، ردرادمن Rudradamana دی موت دے بعد اس خاندان دا ذوال شروع ہو گیا، فیر وی ایہ ریاست چوتھی صدی عیسوی تک قائم رہی، ایتھے تک گپتا Gupta خاندان نے اسنوں اکھاڑ پھنکا۔
افغانستان دے سسیتھی
سودھویہ کلمہ افغانستان وچ ساکا دے علاوہ سکہیا وی ملدا اے تے افغانستان وچ دس قبیلے ہن وی سہاک دے ناں توں موسوم نيں۔ ایہ آریائی قبیلے سن ۔ بقول ہیروت دے ایہ قبیلے سیستان آ گئے تے دریائے سندھ تک پھیل گئے تے ایہ سرزمین انہاں دی نسبت توں سگستان کہلائی۔ جس دا معرب سجستان اے تے بعد وچ سیستان کہلائی۔ بقول عبد الحئی حبیبی دے سہاک، سکہیا تے ضحاک تقریباً اک ہی نيں تے بامیان دے نذدیک اک شہر ضحاک موجود اے۔ اسيں کہہ سکدے نيں اس ناں توں لوک، قبیلے تے شیر مشہور نيں۔ درانیاں دا مشہور قبیلہ ساگزئی اے، پہلے سہاکزی کہلاندے سن تے انہاں دا تعلق یقینا سہکا قبیلے توں اے تے امتداد زمانہ توں ایہ اسحاق زئی مشہور ہو گئے۔ لیکن مورخین نے انہاں دے باپ دا ناں ضحاک دسیا اے۔ افغانستان تے پاک و ہند وچ آباد بہت ساریاں اقوام دا نسلی تعلق سیھتی یا ساکاواں توں اے۔ افغاناں وچ بوہت سارے قبیلے سہکا یا سکیا ناں توں بنے نيں۔ اس طرح بلوچاں وچ ساکزئی یا ساکازئی اے۔ ہور جاٹاں دا نسلی تعلق وی سھتیاں توں اے۔ سیھتی بدھ مذہب اُتے کاربند سن تے اس دی حوصلہ افزائی وی کردے سن، مگر اوہ مذہبی رواداری دے قائل سن تے ہور مذاہب دے نال انہاں دا برتاؤ رواداری تے نرمی دا سی ۔
ماخذ
سودھو- سبط حسن، پاکستان وچ رہتل دا ارتقا
- ڈاکٹرمعین الدین، عہد قدیم تے سلطنت دہلی
- عبد الحئی حبیبی۔ تقلیمات طبقات ناصری جلد دوم
- ویسنٹ اے سمتھ۔ قدیم تاریخ ہند
- ابسن پنجاب کی ذاتیں