قدیم میسو پوٹامیا دیاں مختلف سلطنتاں
قدیم میسوپوٹامیا (دجلہ تے فرات دی وادی) دے عوام دراصل دو وڈے نسلی گروہاں اُتے مشتمل سن، شمالی عراق تے کردستان وچ سامی النسل اکاد قوم (Akadians) (جو بعد وچ اسوریا/اسیریا تے بابلی اکھوائے) تے جنوبی ڈیلٹا وچ آباد سومیری(Sumerians) جو اک وکھ لسانی قوم سی. رہتل دی ابتدا وادت مسیح دے پنج ہزار سال پہلے جنوبی عراق دے سمیریاں نے کيتی۔ ابتدا وچ ایہ لوک متحدہ قوم نئيں سن، بلکہ مختلف چھوٹی شہری ریاستاں وچ منقسم سن ۔ چار ہزار سال پہلے از مسیح سانوں انسانیت دے پہلے باقاعدہ مذہب دا ثبوت ايسے علاقے توں ملدا اے جو کہ 3500 ق م وچ میخی لکھائی (Cuneiform) دی ایجاد دے بعد، لکھی گئی مذہبی کتھائاں تے دعائیہ کلام دے ملنے توں ثابت ہويا اے۔
اگرچہ ایہ معلوم نئيں اے کہ سومیری لوک تریخ توں پہلے زمانے وچ اس علاقے وچ ہجرت کر کے پہنچے سن یا اوہ ایتھے دے قدیم/اصل باشندے سن . بہرحال اوہ جنوبی میسوپوٹیمیا وچ آباد سن، جو سومیر دے ناں توں مشہور ہويا، جدوں کہ سامی النسل اکاد قوم سومیریاں دے شمال وچ آباد سی۔ سمیریاں نے اکادیاں دی سبھیاچار اُتے کافی اثر ڈالیا۔
سومری باشندے ترقی یافتہ سن ۔ لکھنے دی ایجاد دے نال نال انہاں نے ریاضی دی ابتدائی شکلاں، ابتدائی پہیے والی گاڑیاں، فلکیات، علم نجوم، تحریری قانون، منظم طب، جدید زراعت تے فن تعمیر جداں علوم تے ابتدائی کیلنڈر وی ایجاد کیتے۔ قدیم مصر تے سندھو-سرسوتی رہتل دے ہمعصر سمیریاں نے دنیا دی ابتدائی شہری ریاستاں قائم کيتیاں جداں کہ اورک، ار، لاگیش، ایسن، کیش، اما، ایریڈو، اداب، اکشک، سیپور، نیپور تے لارسا۔ غالبا اریڈو یا اورک سب توں پرانے شہر سن ۔ (موجودہ عراق دراصل اورک دی بگڑی شکل اے ) انہاں چھوٹی چھوٹی شہری ریاستاں دے حکمراناں نوں اوہ “اینسی” کہندے سن .
اکاد دیاں ریاستاں دے حکمراناں دے ناں سانوں کھنڈرات توں ملی تختیاں اُتے لکھی ‘بادشاہاں دی فہرستوں’ وچ پہلی بار سن 2800 ق م وچ ملدے نيں۔ 3500 ق م توں پہلے سومری-اکاد رہتل اُتے سومیریاں دا غلبہ سی، اُتے 2335 ق م وچ اکاد حکمران سارگون عظیم نے سمیر اُتے قبضہ کرکے تمام میسوپوٹیمیا نوں اکیڈین سلطنت دے ماتحت متحد کردتا۔ ایہ دنیا دی پہلی باقاعدہ سلطنت یا بادشاہت سی۔
وقت گزرنے دے نال سومیری تے اکاد ثقافتاں اورمذاہب دے بیچ انضمام ہُندا گیا، بادشاہاں نوں دیوتااں دے نمائندے دی حیثیت حاصل ہوگئی۔ سارگون اول دی قائم کردہ اکاد سلطنت دی حدود قدیم مغربی ایران، لیوانت (شام و عراق)، ایشیائے کوچک (ترکی)، کنعان ( اسرائیل و لبنان) تے جزیرہ نما عرب دے کچھ شمالی حصےآں تک پھیلی ہوئیاں سی۔ سارگون دی قائم کردہ ایہ پہلی اکاد Akadian سلطنت دو صدیاں ہی قائم رہ سکيتی۔ معاشی زوال، داخلی تنازعات تے شمال مشرق توں آنے والے گوندی حملہ آوراں دے حملےآں دی وجہ توں اکادین سلطنت دو صدیاں بعد ڈیہہ گئی۔
اکادیاں دے زوال دے بعد نو سومیری سلطنت دا زمانہ آیا۔ 2100 ق۔ م وچ شمال وچ اک ہور سامی النسل قوم اشام یا اسیریا (Assyrian) دا عروج شروع ہويا۔ جدوں کہ جنوبی میسوپوٹیمیا (سمیر) متعدد شہری ریاستاں وچ بٹ گیا۔ جنہاں وچ ایسن، لارسا تے ایشنا اہم شہر سن . 1894 ق م وچ مغربی سامی قوم ہامور نے بابل ناں دے نويں شہر دی بنیاد رکھی۔ ایہ لوک مغرب وچ کنعان Phoenicia دے علاقے توں میسوپوٹامیا اُتے حملہ آور ہوئے سن ۔ بابل دی پوری تریخ وچ کدی کدائيں ہی مقامی لوکاں نے اس اُتے حکومت کیتی سی۔
اس دے بعد سانوں سومیر قوم دا وجود آثار قدیمہ(دیاں تحریراں) وچ نئيں ملدا یقینا اوہ بابلی سلطنت دے ہور قبیلے وچ ضم ہوگئے ہون گے۔ سن 1750 ق م دے لگ بھگ بابل دے ہاموری نسل دے حکمران، ہمورابی نے میسوپوٹامیا دا بیشتر حصہ فتح کرکے اپنی سلطنت وچ شامل کيتا، لیکن ایہ بابل دی سلطنت اس دی موت دے نال ہی ایشیاء کوچک (موجودہ ترکی) توں آنے والے کاسی ناں دے پہاڑی لوکاں دے حملےآں دی وجہ توں تباہ ہوگئی، اگلے 500 توں زیادہ سال تک کاسی بابل دے حکمران رہے۔
اس دے بعد اک مرتبہ فیر اسیریاں نے طاقت پکڑی تے درمیانی-اسیری سلطنت (1391ق م -1050ق م) دے دوران قائم رہی۔ ايسے عرصے وچ اسیریا نے اپنے شمال وچ انطالیہ (ترکی) وچ طاقتور ہوئے رہے، ہند- یورپی ( آریائی) قبیلے ہیندی تے میتانی نوں شکست دتی۔ ہور ایہ مصریاں توں کنعان (اسرائیل و لبنان) چھیننے والی پہلی میسوپوٹامیائی سلطنت سی۔ سلطنت اسیریا اپنے عروج اُتے کوہ قاف توں لے کے بحرین تک تے قبرص توں مغربی ایران تک پھیلی ہوئی سی۔
اسکے بعد قائم ہونے والی اک نويں نیو-اسیریائی سلطنت (911- 605 ق م) سطح زمین اُتے اپنے وقت دی سب توں وڈی طاقت سی۔ ايسے نیو اسیریا دے زمانے وچ آرامی بولی نوں عروج حاصل ہويا۔ عربی تے عبرانی دونے دی ماں سمجھے جانے والی اس مغربی سامی خاندان دی بولی نوں اس وقت تک بین الاقوامی بولی دی حیثیت حاصل ہوئے چکی سی۔ اس زمانے تک بوہت سارے قدیم سمیری مذہبی تصورات عبرانی یہودیاں وچ سرایت کرچکے سن ۔
ایہ سلطنت 605 ق م وچ آخری آرامی شہنشاہ آشور اوبلاۃ II دی موت دے بعد اندرونی تنازعات دا شکار ہوئی۔ جس دا فائدہ اٹھاندے ہوئے بابل، کالدتا تے ایرانی (مادتا تے پارسا) اقوام دے مشترکہ لشکر نے سن 625 ق م وچ بابل دے شہنشاہ نبوپلاسر دی سربراہی وچ حملہ کيتا تے بچی کھچی اسیریا ایمپائر نوں شکست دتی۔
بابل دا آخری بادشاہ نبوند، چاند دیوتا، جنا دی پوجا پاٹ وچ ایسا مستغرق ہويا کہ اپنا تاج و تخت اپنے بیٹے بیلش ضر دے حوالے کرکے امور سیاست توں کنارہ کش ہوئے گیا۔ ايسے زمانے وچ مشرق وچ ایرانی-آریائی قبیلے فارس تے میدتا طاقت پھڑ رہے سن ہن تک صدیاں توں اسیریا دی طاقتور ریاست نے انہاں نوں باجگزار بنا کے اپنے ماتحت رکھیا ہويا سی۔
پر ہن میسوپوٹیمیا دی اس آخری اسیری-بابلی سلطنت دے زوال دے زمانے وچ مشرقی سمت کوروش(سائرس اعظم) نامی ایرانی شہنشاہ نے دو پرانے آریائی حریف قبیلےآں (پارسا تے میدیا) نوں متحد کرکے نويں علاقائی طاقت ہخا منشی سلطنت دی بنیاد رکھی۔ اس پہلی فارسی سلطنت نے 552 ق م وچ میسوپوٹامیا دے راجگڑھ بابل نوں فتح کيتا تے ایويں قدیم میسو پوٹیمیا دے مشرق وسطی اُتے تن ہزار سال توں زاید راج دا عہد تمام ہويا۔