فسانۂ آزاد (ناول)
| فسانہ آزاد | |
|---|---|
 | |
| مصنف | رتن ناتھ سرشار |
| اصل زبان | اردو |
| ملک | بھارت |
| ادبی صنف | بدمعاشوں سے متعلق ناول |
| ناشر | منشی نول کشور لکھنؤ |
| تاریخ اشاعت | اول 1949ء |
| پیش کش | |
| صفحات | 690 |
ترمیم  | |
فسانہ آزاد اردو ناول نگاری دے عہد اولین دا نقش اے جسنوں پنڈت رتن ناتھ سرشار کشمیری نے لکھیا۔ درحقیقت ایہ ناول 1878ء وچ لکھیا گیا سی تے شروع وچ ایہ لکھنؤ دے اودھ اخبار وچ "ظرافت" دے عنوان توں قسط وار شائع ہُندا رہیا فیر 1880ء وچ پہلی دفعہ اسنوں منشی نول کشور لکھنؤ نے کتابی شکل وچ چھاپا۔ ایہ کتاب اردو ادب وچ کلاسیک دا درجہ رکھدی اے تے ڈیڑھ سو سال گزرنے دے باوجود مقبول خاص و عام اے۔
عبدالحلیم شرر پنڈت رتن ناتھ سرشار نوں اک خط وچ لکھدے نيں کہ ”آپ نے فسانہ آزاد کیہ لکھیا اردو دے حق وچ مسیحائی کیتی اے ۔“ بیگم صالحہ عابد حسین فسانہ آزاد دے متعلق لکھدیاں نيں کہ ”اردو بولی سمجھنے دے لئی ”فسانہ آزاد“ پڑھنا چاہیے۔“
فسانہ آزاد اودھ اخبار وچ مسلسل اک سال تک شائع ہُندا رہیا تے کافی مقبول ہويا۔ قارئین اخبار ہر قسط دے لئی بے تاب رہندے تے شوق توں اسنوں پڑھدے۔ اردو ادب وچ دراصل ایہ پہلا موقع سی کہ کسی اخبار وچ باقاعدہ ناول دا سلسلہ شروع کیتا گیا۔
لیکن اج تک ایہ گل متنازع اے کہ فسانہ آزاد نوں کس صنف نثر وچ شمار کیتا جائے، اسنوں ناول کہیا جائے یا داستان۔ چنانچہ ڈاکٹر انور سیدید لکھدے نيں:
”فسانہ آزاد ناول دی تکنیک توں باہر دی چیز اے۔ نہ پلاٹ اے تے نہ واقعات نيں۔ ربط تے تسلسل وی نئيں ملدا۔ بلکہ بعض واقعات تو ایسے نيں کہ انہاں دا مرکزی قصے نال کوئی تعلق نئيں اس لئی انہاں دے کڈ دینے نال وی کوئی فرق نئيں پیندا۔“
ہن جدوں کہ ایہ ناول وی نئيں تو اس دا شمار کیہڑی صنف ادب وچ ہُندا اے اس بارے وچ پریم پال اشک لکھدے نيں:
”دراصل فسانہ آزاد ناول تے افسانے دی کڑی اے جس نوں اسيں دوسر ے لفظاں وچ صحافتی ناول Serial fiction وی کہندے نيں۔"
پریم پال دے اس رائے توں ایہ گل واضح ہو جاندی اے کہ فسانہ آزاد اک صحافتی ناول اے تے جو مرتبہ تے مقام فسانہ آزاد نوں حاصل ہويا اوہ کسی تے صحافتی ناول نوں نہ مل سکیا۔
اسلوب
سودھوبقول اک محقق:
”فسانہ آزاد وچ کردار بولدے نيں انسان گلاں کردے نيں، خود سرشار نئيں۔ اس لئی انہاں دے اسلوب وچ توانائی، اوریجنیلیٹی تے اصلیت اے ۔“
تقلید
سودھوپروفیسر آل احمد سرور نے سرشار دی نثر نوں فسانہ عجائب دی ترقی یافتہ صورت قرار دتا اے۔ یعنی انھاں نے اپنی اس کتاب وچ رجب علی بیگ سرور دی اسلوب دے حوالے توں تھوڑی بہت تقلید ضرور دی اے۔ مثال دے طور اُتے ”دیکھدے کیہ نيں کہ ابر نور بہار، نسیم مشکبار نے تمام شہر نوں نمونہ ارم بنا دتا اے ۔“
اس قسم دی بہت ساریاں مثالاں نيں جنہاں وچ سانوں سرور دے اسلوب دا رنگ ملدا اے۔ اس لئی اس بارے وچ پریم پال اشک لکھدے نيں: ”فسانہ آزاد وچ جتھے تقلیدی انداز ملدا اے اوتھے صاف تے صحیح طور اُتے منشی رجب علی بیگ سرور دی جھلک نظر آندی اے ۔“
لیکن ناول وچ سرشار دا اپنا تخلیقی رنگ وی نمایاں اے۔ پریم پال اشک نے سرشار دے اسلوب نوں دو حصےآں وچ تقسیم کیتا اے اک تقلیدی انداز تے دوسرا تخلیقی۔ تقلیدی انداز وچ صریحاً رجب علی بیگ دے اسلوب تے بولی دی جھلک نظر آندی اے تے سرور ورگی مسجع تے مقفیٰ عبارت ملدی اے۔ مگر سرشار ایسا اسلوب صرف منظر نگاری دے وقت اختیار کردے نيں۔ اس دے علاوہ انھاں نے ناول وچ انفرادی اسلوب برتا اے جو اُنہاں دا اپنا تخلیقی رنگ اے۔
بیگماتی بولی
سودھوپنڈت رتن ناتھ سرشار نے فسانہ آزاد وچ خاکروب توں لے کے نواب تک تے کنجڑاں توں لے کے بیگم تک ہر طبقے دی بولی استعمال دکیتی اے تے لطف ایہ اے کہ ہر طبقہ تے پیشے دے مطابق بول چال دا انداز برتیا اے۔ محققین دی تحقیق دے مطابق سرشار نے بیگماتی بولی بچپن توں اپنے پڑوس وچ رہنے والی مسلمان مستورات توں سکھی سی۔ ایہی اوہ درسگاہ سی جتھوں انہاں نوں بولی ورثے وچ ملی تے انہاں نے اپنے سینے وچ سال ہا سال چھپائے رکھیا تے آخر اِنّے سالاں دے بعد اسنوں فسانہ آزاد دی شکل وچ پیش کر دتا۔
”اے میں کہی ہوں آخر یہ ماجرا کیا ہے؟ منہ دیکھنے کو نگوڑا جی ترس گیا۔ دن رات کڑھا کرتی ہوں۔ اوپر سے نیچے اور نیچے سے اوپر میرے جی کا حال اللہ ہی جانتا ہے یا میں جانتی ہوں۔ آپ کا تو یہ حال ہے کہ چوبیسویں دن صورت دکھائی تو جیسے آگ لینے آئے تھے۔“
محاورے
سودھوسرشار نے ”فسانہ آزاد“ وچ پورب دے ٹھیٹھ محاورے استعمال کیتے نيں مثلاً ابیر کرنا (بمعنی دیر کرنا)، اسی اڑنا ( بمعنی ناچنا گانا) وغیرہ اس دے علاوہ سرشار نے اک جگہ دودھ کھانا دودھ پینا دے معنیاں وچ استعمال کیتا اے۔ ایہ محاورہ دلی تو کیہ ہر جگہ دودھ پینا ہی بولا جاندا اے۔ لیکن ہو سکدا اے کہ سرشار نے ایہ محاورہ دودھ خوردن توں لیا ہویا فیر دودھ توں بنی ہوئی مختلف اشیائے خوردنی مثلاً روڈی، کھویا، برفی تے بالائی وغیرہ بندیاں نيں تے سرشار نے کسی نوں دودھ کھانا ہی کہندے تے بولدے سنیا ہوئے گا۔ ہاں لکھنؤ وچ دودھ پینا بولنا معیوب سمجھیا جاندا اے۔ اسی حوالے توں ایتھے اس دا استعمال سو فیصد درست اے۔ یاد رہے کہ محاورے ہمیشہ عوام تے خصوصاً عورتاں گھڑیا کردیاں ناں۔ کتاباں وچ محاورے کدی نئيں ملدے۔ اس لئی اس دا استعمال بالکل صحیح منیا جا سکدا اے۔
رنگینی و توانائی
سودھوسرشار دے ہاں ثقیل الفاظ تے فارسی اشعار دی بھر مار اے۔ اوہ مشکل نثر لکھدے نيں جس دی وجہ توں طرز تحریر وچ ثقالت حد توں زیادہ اے۔ لیکن اس دے باوجود آپ اس توں انداز بیان کيتی وقعت تے فراوانی دا اندازہ لگیا سکدے نيں تے اسی توں سرشار دے اسلوب وچ رنگینی، ندرت تے توانائی پیدا ہُندی اے۔ مثال دے طور پر:
| ” | میاں آزاد تھوڑی دیر کے ليے آدمی بن گئے۔ مگر عشق کا حرف درمیان میں آیا اور ہوش اُڑ گئے۔ جنوں سر پر چڑھ بیٹھا۔ اس سروجوئیار رعنائی اور گلبن گلزار دلربائی کا بوٹا سا قد آنکھوں میں پھر گیا۔ مطرب کی ناخن بازی اور اس خوش گلو کی نازک آواز یاد آگئی۔ | “ |
مزاح
سودھورتن ناتھ سرشار نے اپنے ناول وچ اکثر کرداراں نوں مضحک خاکےآں دے طور اُتے پیش کیتا اے۔ انہاں نے دراصل لکھنوی معاشرے دی برائیاں نوں نشانہ تضحیک بنایا اے۔ ویسے تو ناول دے اکثر کرداراں دی گفتگو تے حرکات و سکنات توں مزاح پیدا کیتا گیا اے۔ تے فسانہ آزاد دے تقریباً سارے کرداراں توں کوئی نہ کوئی مزاحیہ گل کروائی گئی اے۔ لیکن مزاح پیدا کرنے دے لئی بالخصوص خوجی دا کردار وضع کیتا گیا اے۔ تے اوہ اک مزاحیہ اسلوب اختیار کردے نيں۔ مثال دے طور اُتے آزاد تے خوجی دا ایہ مکالمہ:
خوجی کا یہ مکالمہ:
خوجی : (آزاد سے) اب طبیعت کیسی ہے؟
آزاد: مر رہا ہوں
خوجی: الحمد اللہ!
آزاد: خدا کی مار تجھ پر۔ دل لگی کا بھی کیا بھونڈا وقت ہاتھ آیا ہے۔ جی چاہتا ہے اس وقت زہر کھالوں
خوجی: نوش جاں اور اس میں تھوڑی سی سنکھیا بھی ملا لیجئے گا۔
آزاد: مر کم بخت
خوجی: اب بوڑھا ہوں، کس پر، مرنے کے دن تو لد گئے۔
آزاد نے کدرے کدرے مزاح پیدا کرنے دے لئی تشبیہات توں وی کم لیا اے۔ مثال دے طور تے:
”روز توند نکالے بیٹھے رہا کرتے تھے جیسے پن چکی کا دستہ یا گاؤ تکہ در بغل۔ یہ توند ہے یا بے ایمان کی قبر۔“
مکالمہ نگاری
سودھوناول نگار اپنا نقطہ نگاہ مکالماں دی مدد توں پیش کردا اے۔ معیاری مکالمے دی خوبی ایہ اے کہ اوہ مختصر ہو، کردار دی شخصیت، اس دے مزاج، اوہدی علمی تے سماجی حیثیت دے مطابق ہو تے شگفتگی دا عنصر پایا جائے۔ انہاں خصوصیات دے حوالے توں جدوں اسيں فسانہ آزاد دی مکالمہ نگاری دا جائزہ لیندے نيں تو سانوں سرشار دی مہارت تے قدرت دا قائل ہونا پیندا اے۔ سرشار دے اسلوب دی سب توں وڈی خصوصیت ایہ اے کہ اوہ ہر طبقے تے ہر ماحول دی گفتگو انہاں الفاظ وچ پیش کردے نيں جس طرح اوہ ادا کيتی گئی ہوئے۔ یعنی کردار معاشرے دے جس طبقے توں تعلق رکھدا ہو اوہ اسی بولی تے لہجے وچ گل کردا اے۔ مثلاً جے کوئی عالم دین گل کے رہیا اے تو اوہدی گفتگو دینی حوالےآں تے عربی الفاظ دی حامل ہوئے گی۔ تے جے کوئی کردار معاشرہ دا گرا پيا فرد اے تو اوہدی بولی وچ ابتذال تے بازاری پن ہوئے گا۔ مثلاً اک بانہاں دے دا مکالمہ ویکھو۔ سرشار نے کس مہارت توں اس کردار تے اوہدی نفسیات دا تجزیہ کیتا اے۔
| ” | اجی حضرت دھمکانا کیسا ہم خود بلا میں پھنس گئے۔ خدا ہی بچائے تو بچیں۔ صاف صاف یوں ہے کہ یہاں ہمارا ایک پٹیت ہے۔ کمیدان ہے بلا کا پھکیت، ستم کا نکیت، قیامت کا ہاتھ۔ اس سے ہم لاگ ڈانٹ ہو گئی۔ کل نو چندی جمعرات کو ہمیں درگاہ میں گھیرے گا۔ کوئی دوسو بانکوں کی جماعت سے ہم پر حربہ کرنے کا قصد ہے۔ اس طرف ساری خدائی ہے۔ ادھر کچھ بھی نہیں۔ ہم سوچتے ہیں درگاہ نہ جائیں تو بانکپن پر حرف آتا ہے۔ جائیں تو کس برتے پر۔ یار تم ساتھ چلو تو مزے ہیں ورنہ بے موت مرے۔ | “ |
خامیاں
سودھوفسانہ آزاد دی سب توں وڈی خامی تو ایہ اے کہ اس وچ ربط تے تسلسل دی کمی اے 1878ء وچ ادوھ اخبار وچ سرشار نے فسانہ آزاد قسط وار لکھنا شروع کیتا۔ سرشار نے اسنوں قلم برداشتہ لکھیا۔ تے ایہی اوہدی سب توں وڈی خامی وی اے۔ قلم برداشتہ لکھنے توں سب توں وڈا نقصان ایہ ہويا کہ واقعات اک دوسرے توں خلط ملط ہو گئے۔ اس طرح واقعات تے کردار دے لحاظ توں ایہ بوہت سارے چھوٹے چھوٹے واقعات تے کرداراں وچ اِنّا الجھا ہويا اے کہ کدی کدی تو اوہدی الجھی ہوئی ڈور دا سرا وی نئيں ملدا۔ تے نہ ہی اک کڑی دوسری کڑی توں جڑی ہوئی نظر آندتی۔ کیونکہ سارا ناول بے اعتدالی وچ لکھیا گیا اے۔ اس لئی اس وچ ربط و تسلسل دا کوئی گزر نئيں۔ تکرار جو کہانی دے لئی سم قاتل دا درجہ رکھدی اے اس قصے وچ بار بار در آندی اے۔ جتھے تک پلاٹ دا تعلق اے تو پہلی جلد وچ پتہ نئيں چلدا کہ فسانہ آزاد دا پلاٹ کیتا اے تے اس دے کون کیہڑا اہم کردار نيں۔ مصنف نے کئی ایسے واقعات درج کیتے نيں جنہاں دا اصلی قصے توں کوئی تعلق نئيں اے۔ قصہ مختلف واقعات دا اک گورکھ دھندہ نظر آندا اے۔
اس دے علاوہ اس دے بعض نقاد حضرات خصوصاً منشی سجاد حسین جو سرشار دے اسيں عصر ہونے دے نال نال کاروباری رقابت وی رکھدے سن، نے سرشار اُتے کچھ محاورات دے غلط استعمال اُتے اعتراض کیتا اے۔ مگر اعتراض کرنے توں پہلے لوگ بھول جاندے نيں کہ سرشار نے ناول نوں قلم برداشتہ لکھیا، لہٰذا اس طرح دے سہو ہو جانا کوئی وڈی گل نئيں اس لئی انہاں نوں نظر انداز کے دينا ہی عقل مندی اے۔ مجموعی طور اُتے جے دیکھیا جائے تو سرشار دے اسلوب وچ انفرادیت اے۔ طنز و مزاح دی چبھن یا دلآزاری دی بجائے ہمدردی تے شگفتگی پائی جاندی اے۔
لکھنوی معاشرت دی عکاسی
سودھوبقول حامد حسن قادری:
| ” | سرشار نے اپنے تمام افسانے وچ لکھنؤ دی معاشرت ۔۔۔۔ دا حال دکھایا اے۔ سرشار دی مصوری ایسی اے جداں متکلم سینما دے پردہ اُتے چلدی، پھرتی، بولتی چالتی تصویراں۔۔۔۔ سرشار چھوٹی چھوٹی باتاں دی تفصیل لکھدے نيں۔ | “ |
سیاسی، معاشی، تہذیبی پس منظر نوں سامنے رکھ کے جدوں اسيں لکھنوی معاشرت اُتے نگاہ ڈالتے نيں تو اوہدی تن جہتاں ساڈے سامنے آندی نيں۔
- تعیش پسندی
- مذہبی متعقدات دا اک خاص رنگ
- علمی و ادبی مذاق
ان وچ تعش پسندی سب اُتے غالب اے۔ اس تعیش پسندی نے نوابین اودھ، امرا، جاگیرداراں تے خوش حال طبقہ نوں عمومی طور اُتے عورتاں دا رسیا بنا دتا سی ۔ طوائف دا کوٹھا شرفا دے بچےآں دی تربیت دا معزز ادارہ بن گیا۔ مینا بازاراں دی نمائش، شاہدان بازاری دے سرعام رقص و رامش نے لکھنؤ دے مرداں توں بہادری دا جوہر کھو کے انہاں نوں عیاش طبع بنا دتا۔ مرد جلوہ پرست تے عورتاں نمائش حسن توں سرشار طوائفاں توں چشمک کرنے لگاں۔ عاشق مزاجی، وصال طلبی، خوش قسمتی، تماش بینی، سطحیت، ابتذال، بازاریت تے شراب و شاہد دے علاوہ منشیات دا استعمال عام رجحان سی ۔ بھنگ، چرس افیون تے گانجاکے نشہ وچ عام لوگ سرشار نظر آندے سن ۔ تے ایہی ساری معاشرت و طرز زندگی اے جس دی عکاسی سرشار نے فسانہ آزاد وچ دی اے۔
”رئیس دے مصاحبین سب حاضر جواب، تیز طبیعت، بولی داز، فقرہ باز، ٹھٹھولی، ضلع جگت وچ طاق، پھبتی کہنے وچ مشاق، آوازہ کسنے وچ شہرہ آفاق سن ۔ پھبتی نہ کدرے ذہن کند ذہن ہو جائے۔“
فسانہ آزاد دا موضوع
سودھولکھنؤ دی تہذیب و معاشرت سرشار دے فسانہ آزاد دا موضوع اے۔ اس تہذیب تے معاشرت نے جنہاں افراد نوں جنم دتا انہاں نوں مردانہ وار زندگی گزارنے دا حوصلہ نئيں۔ ہر اک کردار دے فکر و عمل توں سطحیت، عیش پرستی تے تماش بینی جھلکتی اے۔ فسانہ آزاد دے ہیرو نوں لیجیے جو اس معاشرت دا نمائندہ اے مگر نہایت ہی گھٹیا قسم دا معمولی آوارہ نوجوان اے جس دی زندگی دا نہ کوئی معیار اے تے نہ کوئی مقصد۔ سرشار نے اپنے اس ہیرو نوں یگانہ روزگار بنانے دی کوشش کيتی اے مگر ایہ اسی طرح دا بے ڈھنگا، اوچھا تے لفنگا ہی رہیا۔ ایہی اوہ لکھنؤ دی تہذیب سی کہ بے عمل تے بے کار لوگ جنہاں دتی حقیقی دنیا وچ کوئی قدر و قیمت نئيں بزعم خود نادرہ روزگار ہستیاں بنے پھرتے نيں۔ بقول ارشد کیانی
” سرشار دا ”فسانہ آزاد“ کسی سیاح دا روزنامچہ نئيں اے تے نہ ہی حالات و واقعات دا کوئی بیانیہ اے۔ بلکہ ایہ اک زندہ تہذیب و معاشرت دی مرقع نگاری اے۔ سرشار نے اپنے ناول وچ مرقع نگاری ک ذریعے اپنے گرد وپیش دی زندگی پیش دی اے۔ اس زندگی دی عکاسی اِنّی صحیح کيتی گئی اے کہ نقل تے اصل وچ فرق معلوم نئيں ہُندا۔“
دراصل سرشار دا عہد لکھنوی تمدن دا دور انحطاط سی، لکھنؤ دی زوال آمادہ سوسائٹی دا تار پود بکھر رہیا سی ۔ اوہ اس مٹتے ہوئے معاشرے دی بکھرتی ہوئی تہذیبی قدراں نوں محفوظ کرنا چاہندے سن ۔ لہٰذا اوہدی نقش گری وچ تفصیل اظہاب توں کم لیا اے۔
طبقاندی کشمکش
سودھوسرشار کسی فلسفہ حیات دے غلام یا داعی نئيں۔ اوہ طرز کہن توں بیزار تے آئین نو دی دھن وچ سرشار نيں۔ لیکن اوہ چلدی پھرتی بے بنیاد تے کھوکھلی معاشرت اُتے چلدی ہوئی فقرہ بازی کرکے گزر جاندے نيں۔ نويں تہذیب توں متاثر ہونے دے باوجود لکھنؤ دی پرانی تہذیبی اقدار توں یکسر دامن کش وی نيں۔ اس دے علاوہ سرشار دے ہاں معاشرے دی طبقاندی کشمکش دا احسا س وی اججے ہُندا نظر آندا اے۔ انہاں دے کرداراں وچ نواب تے سرمایہ دار نيں جنہاں دا اپنا اک انداز فکر اے۔ انہاں دی اپنی تہذیب تے معاشرت اے۔ جو دوسرے طبقاں توں ممتاز اے۔ دوسری طرف نچلا طبقہ اے جس دے اپنے مسائل نيں تے جو اُچے طبقے دا محتاج۔ اوہدی سوچ، ذہن، عمل تے جسم اوپر دے طبقے دے ہتھوں گروی اے۔ اس طبقے وچ چوڑی والیاں، مہریاں تے گورا قسم دی عورتاں نيں۔ ایہ جو انہاں مگر پیٹ دی مار اے۔ ارمان نيں۔ امنگاں نيں۔ لیکن مفلسی سد راہ اے۔ انہاں دے نام داشتہ، طوائف، رنڈی، مال زادی تے نہ جانے ایسے کِنے ہی نام نيں سرشار نے انہاں دے حال و احوال نوں وڈے موثر انداز وچ پیش کیتا اے۔
حقیقت نگاری
سودھوسرشار نے فسانہ آزاد وچ لکھنؤ دی معاشرت نوں اس دے صحیح خدوخال وچ پیش کیتا اے۔ اس وچ کوئی چیز مصنوعی نئيں۔ حقیقت وچ مبالغے دی رنگ آمیزی ضرور اے لیکن تصنع یا بناوٹ کدرے نئيں۔ سرشار دا افسانہ جس ماحول دی عکاسی کردا اے۔ چونکہ اوہ مصنوعی قسم دا اے تے ریا کاری کامظہر اے، اس لئی بعض لوگاں نوں شاید ایہ شک گزریا کہ ایہ مصنف دا پیدا کردہ مصنوعی پن اے۔ حالانکہ ایسا نئيں اے۔ ایہ الگ گل اے کہ سرشار مصنوعی حقیقت نوں پیش کرنے والے نيں۔ سرشار لکھنؤ دی خوش باشی، لذت اندوزی، عیش کوشی تے خوش طبعی دے ترجمان نيں تے اس ماحول وچ پرورش پانے والے خوش طبع، خوش مزاج تے لذت پرست لوگاں دے عمل تے رد عمل توں ظرافت جنم لیندی اے جو دھند دی طرح پوری لکھنوی معاشرت نوں اپنی لپیٹ وچ لئی ہوئے اے۔ سرشار دی نگانيں اس دھند توں الجھی ہوئی اس تہذیب دا جائزہ لیندی نيں۔ وحقیقت بین تے حقیقت نگار نيں۔ اس لئی ظرافت دی دھند دی چادر نوں ہٹا کے دیکھنا انہاں نوں پسند نئيں۔ اوہ جو کچھ دیکھدے نيں اسی طرح پیش کے دیندے نيں۔ بقول پریم چند پال
| ” | سرشار سانوں لکھنؤ دے چوک باز ار دا منظر تے عیش باغ دا میلہ دکھاندے ہوئے بھیڑ بھڑ دے دی طرف لے جاندے نيں تو ایسا محسوس ہُندا اے گویا کندھے توں کندھا چھلا جا رہیا اے۔ ہٹنا، بچنا دی آوازاں آ رہی نيں تے بھیڑ وچ اپنے آپ نوں بچانے دی کوشش کيتی جا رہی اے کہ کدرے رپٹ نہ جان۔ ۔۔۔ ایہ متحرک تصویراں تیز ی دے نال سامنے توں گزر جاندی نيں۔ | “ |
لکھنؤ نال عشق
سودھوسرشار نے جتھے لکھنوی ماحول توں باہر قدم رکھیا، اوتھے منہ دی کھادی، بمبئی شہر دی عکاسی کردے وقت ایسا محسوس ہُندا اے گویا لکھنؤ توں دہلی آ رہے ہون۔ ترکی دے شہراں تے بازاراں دے تہذیبی عکس، جنگی مناظر تے جہاز رانی دے مناظر خارجی اعتبار توں بہت دلچسپ نيں لیکن داخلی نقطہ نگاہ توں زیادہ موثر نئيں۔ گویا سرشار نے اپنے مطالعہ دے بل اُتے منظر نگاری دی اے، مشاہدے دے بل اُتے نئيں۔ اسی لئی ایہ لکھنؤ دے بیرونی مناظر نوں پیش کرنے وچ ناکم رہے نيں۔ مگر اک نقاد دے نزدیک اوہدی وجہ ایہ اے کہ کہ سرشار نوں اپنے مولد تے اوہدی تہذیب توں عشق سی تے اوہ اس زوال پزیر تے زوال آمادہ کلچر نوں زندہ رکھنے دی کوشش کے رہے سن ۔ سرشار دی اس کوشش نے فسانہ آزاد نوں ہی نئيں بلکہ سرشار نوں وی لافانی بنا دتا اے تے ایويں پوری لکھنوی معاشرت زندہ ہو کے سامنے آندی اے۔ کوئی نواب دے مصاحب خاص توں ناز و انداز دیاں گلاں کے رہی اے۔ پولیس کانسٹیبل، چور اچکے، چنگی دے محرر، ریلوے بابو، ٹھاکر صاحب، انگریزی گریجویٹ منہ وچ سگریٹ دبا ہويا۔ نیو فیشن دے مسلمان ترکی ٹوپی ڈانٹے ہوئے۔ ایہ اوہ مجمع اے جس دی سرشار سانوں سیر کراندے نيں۔ لیکن خاص گل ایہ اے کہ اس مجمع وچ ہر آدمی دی اوہدی گل گل تے اوہدی حرکات و سکنات توں بخوبی پہچان سکدے نيں۔
سرور اُتے فوقیت
سودھورجب علی بیگ نوں لکھنؤ توں والہانہ عشق سی ۔ اس نے وی فسانہ عجائب وچ لکھنوی تہذیب و معاشرت دی مرقع کشی دی اے۔ سرور نے اپنی کتاب دے دیباچے وچ تے سرشار نے اپنے تما م افسانے وچ لکھنؤ معاشرت تے سوسائٹی تے تہذیب و تمدن دا حال دکھایا اے۔ دناں دا ایہی دعوی اے کہ انہاں نے لکھنوی معاشرت دی نقش گری دی اے۔ مگر دونے دی نقش گری وچ زمین آسمان دا فرق اے۔ ایتھے اُتے کئی حوالےآں توں سرشار نوں سرور اُتے فوقیت حاصل اے۔ بقول ڈاکٹر سہیل بخاری:
| ” | سرور دا لکھنؤ قبرستان، وحشت ناک، ویران تے سنسان، ایسا معلوم ہُندا اے جداں غنیم دے حملے توں پیشتر مکین اپنے اپنے مکان چھڈ چھڈ کے شہر توں نکل گئے نيں۔ سبھی کچھ موجود اے مگر آدمی مطلق نئيں واں نام کو۔ سرشار دے ایتھے آدمیاں دا جنگل اے اورواقعات دا سیلاب۔ ۔۔۔۔ مختصر ایہ کہ سرور توں زندگی تے سرشار توں موت پناہ مانگتی اے ۔ | “ |
مجموعی طور اُتے جے دیکھیا جائے تو فسانہ آزاد لکھنوی تہذیب دا اک بھر پور مرقع اے بقول عبد القادر:
”لکھنؤ دی تہذیب تے اس دا ہر باشندہ سانوں پنڈت رتن ناتھ سرشار دی کتاب وچ مل جائے گا۔“
کردار نگاری
سودھوسرشار دی کردار نگاری اُتے کئی اعتراضات ہوئے مثال دے طور اُتے انہاں نے کرداراں دی کردار کشی دی اے۔ تے کسی نوں وی سنجیدہ تے متین نئيں دکھایا۔ تے انہاں نے زیادہ تر مبالغہ توں کم لیا اے۔ بعض لوگاں نے تو اُنہاں دے کرداراں نوں کارٹون کہیا اے۔ لیکن اس دے برعکس اکثر ناقدین نے سرشار دی کردار نگاری دی تعریف کردے ہوئے کہیا اے کہ اس نے تمام کرداراں دی تخلیق و تشکیل نہایت چابکدستی توں دی اے۔ تے اس ناول فسانہ آزاد اپنے قصے دی وجہ توں نئيں بلکہ کردار نگاری دی وجہ توں اردو ناول نگاری وچ اک خاص مقام دا حامل اے۔ آئیے ناول دے اہم کرداراں دا جائزہ لیندے ہیں۔
آزاد
سودھوآزاد ”فسانہ آزاد“ دا ہیرو اے۔ سارا قصہ اس دے گرد گھُمدا اے۔ اوہ اک آوارہ تے گھمگو انسان اے۔ کوئی نئيں جاندا اوہ کون اے۔ کس دا بیٹا اے۔ کتھے توں تعلیم پائی۔ کس خاندان توں تعلق اے تے اس دا ذریعہ معاش کیتا اے۔ اس دے بارے وچ صرف اِنّا معلوم اے۔ کہ اوہ کشمیری مسلم گھرانے دا فرد اے۔ اوہدی عادات بانکاں توں ملدی چلدی نيں۔ اوہ ہر طرح دی صحبت وچ اٹھتا بیٹھدا اے۔ حددرجہ عاشق مزاج مگر ہرجائی تے ہوس پرست۔ اے۔ جتھے کوئی اچھی صورت نظر پئی۔ پھسل پيا۔ جھوٹھ بولنے تے تے دھوکا دینے وچ اسنوں کوئی باک نئيں۔ شاعر تے نثر نگار دے علاوہ بے مثال مقر ر وی اے۔ حربی علوم توں وی باخوبی آگا ہ اے۔ رند مشرب حسین و قوی ہیکل وی اے۔ غرف تساں اوصاف دے باوجود بقول علی عباس حسینی پنج عیب شرعی وی موجود سن ۔
وہ اک ترقی پسند انسان اے اوہ جھاڑ پھونک تے تعویز گنڈے دا قائل نئيں۔ تعلیم نسواں دا حامی اے تے سماج دی ہر دکھتی رگ نوں وڈی ہوشیاری توں پکڑتا اے۔ اس دے کارنامے وی مثالی نيں اوہ اکیلا ہی روسیاں دی صفاں نوں الٹ کے رکھ دیندا اے۔ داستانی ہیروز دی طرح۔ اگرچہ اوہدی محبت دا مرکز اک نسوانی کردار اے مگر دوران مہم جوئی اوہ ہرجائی پن تے ہوس پرستی دا مظاہر ہ کردا اے۔
دراصل لکھنؤ دی معاشرت وچ آزاد دی قماش دے لوگاں دے جو خصائص نيں اوہ آزاد وچ بدرجہ اتم موجود نيں۔ مجموعی طور اُتے ایہ کردار دوسرے کرداراں دے مقابلے وچ گراوٹ دا آئینہ دار اے ۔“
خوجی
سودھوخوجی دا پورا نام بدیع الزما ن اے۔ فسانہ آزاد دے اگرچہ بعض ہور کردار وی مزاحیہ نيں۔ لیکن انہاں سب توں خوجی دا کردار زیادہ مزاحیہ تے جاندار اے۔ ایہ کردار پورے ناو ل اُتے چھایا ہويا اے۔ تے قارئین اسی دی بدولت ناول وچ دلچسپی لیندے نيں۔ ایہ کردار ناول دے ہیرو دے کردار توں زیادہ متحرک تے دلچسپ اے۔ بقول ناقدین، ” فسانہ آزاد کہانی تو آزاد دی اے مگر اس دا ہیرو خوجی معلوم ہُندا اے ۔“
خوجی میاں آزاد دا اک بے تکلف دوست اے۔ اوہ کوتاہ قد، کوتاہ گردن، منحنی سا، تنگ پیشانی والا دبلا پتلا شخص اے۔ داڑھی اوہدی بکرے دی طرح لمبی تے چہرہ صفاچٹ اے۔ اوہ سر اُتے ترکی ٹوپی پہنے رکھدا اے۔ اوہ ساٹھ برس دی عمر تک پہنچ چکيا اے ،لیکن اس دے باوجود خود نوں جوانمرد سمجھدا اے تے حالے تک شادی دا خواستگار اے۔
خود نوں حسین و جمیل سمجھنے دی بناءپر اوہ تصور کردا اے کہ دنیا دی ہر حسین و جمیل عورت اس اُتے فریفتہ ہو جاندی اے۔ کدی اوہ مصر دی چھوکریاں دا ذکر کردا اے تو کدی پولینڈ دی شہزادی دا جو اس دے تیئں اس اُتے عاشق ہو گئی سی۔ دراصل اوہ ہر حسینہ اُتے لٹو ہو جا تا اے۔ اس نے کئی حسینائاں توں جوتیاں کھادی نيں۔ خصوصاً سرائے دی بھٹیارن تے بوا زعفران دے ہتھوں اوہدی کئی بار پٹائی ہوئی اے۔ اوہ خود نوں طاقتور تے بہادر سمجھدا اے اس لئی ذرا سی گل اُتے لڑائی جھگڑے اُتے اتر آندا اے۔ تے اکثر مار کھاندا اے۔ پٹنے توں اسنوں کوئی عارنئيں۔ اس پست قامت نوں سرشار نے مجسم شامت دکھایا اے۔
خوجی خود نوں حسین و جمیل ایتھے تک کہ یوسفِ ثانی تصور کردا اے۔ شرارت و خباثت اوہدی گھٹی وچ رچی ہوئی اے۔ گل بات اُتے ڈینگاں مارنا تے لاف زنی کرنا اس دا کم اے۔ اوہ افیونی اے اورافیون نوں ”چینا بیگم “ دا نام دیندا اے۔ اس دا خیال اے کہ افیون ہر درد دا مداوا اے اوہدی بدولت فکر انسان دے قریب وی نئيں پھٹکنے پاندی: ”خوجی نوں جے عشق اے تے والہانہ عشق اے تو صرف اپنی چینا بیگم تاں۔ خواہ اوہ لکھنؤ وچ ہو یا بمبئی، ترکی یاجہاز وچ اوہدی چینا بیگم اس دے نال رہے گی۔“
اندرونی طور اُتے اوہ احساس کمتری دا شکار اے۔ لیکن بظاہر احساسِ برتری جتاندا نظر آندا اے۔ اوہ گل بات اُتے جھگڑا کرنے دا عادی اے تے ہر جھگڑے دے وقت قرولی نکالنے دی دھمکی دیتااے۔ خوجی دی اک کمزوری ایہ اے کہ اوہ پانی دے نام توں خوفزدہ ہو جاندا اے۔ اک دفعہ آزاد اسنوں پانی وچ غوطہ لگانے دے لئی کہندا اے تو خوجی کہندا اے: ”یاں ہی زہر دی پڑیا دے دو، گلا گھونٹ ڈالو، ایہ دل لگی سانوں پسند نئيں۔“
دوسرے کردار
سودھوناول دا اک تے کردار ہمایاں فر دا اے جو لکھنؤ دا بگڑا ہويا نواب دکھادی دیندا اے۔ اوہ ناول دی ہیروئن حسن آرا اُتے فریفتہ اے۔ اوہ اپنی محبوبہ نوں اپنی جوانمردی دے کارنامے سنیا کے اسنوں رام کرنے دی کوشش کردا اے اک مرتبہ اوہ اک جلتے ہوئے مکان وچ گھس کے اک بچے نوں اگ دے شعلاں توں اٹھا لاندا اے۔ تو اوہدی محبوبہ اوہدی جوانمردی توں متاثر ہو کے اس اُتے جان چھڑکنے لگتی اے۔ آخر وچ اوہ قتل ہو جاندا اے۔ تے قبر وچ دفنا دتا جاتااے۔ مصنف اسنوں دوبارہ زندہ دکھانے دے لئی لکھدا اے کہ ہمایاں فر دی شکل وچ اک دوسرا آدمی سی ۔
سپہر آرا ہمایاں فر دی محبوبہ اے جو آزاد خیال، ترقی پسند، ہوشیار تے تیز طرار لڑکی اے۔ اوہ خواباں اُتے یقین رکھدی اے۔ تے انہاں دی تعبیر دریافت کردی رہندی اے۔ اوہ ہمایون اُتے اس وقت جان چھڑکنے لگتی اے جدوں اوہدی جوانمردی نوں اپنی اکھاں توں دیکھ لیندی اے۔ اس وچ اک مشرقی عورت دے صفات موجود نيں۔
اللہ رکھی دا کردار اک متحرک کردار اے اوہ اک بھٹیاری اے۔ جو کدی اللہ رکھی دے روپ وچ سامنے آندی اے تے کدی ثریا بیگم دے نام توں پہنچانی جاندی اے۔ اوہ میاں آزاد اُتے بہ صد و جان فدا اے۔ عشق وچ اسنوں جوگن دا بھیس وی اختیار کرنا پیندا اے۔ اوہ خود نوں شریف زادی قرار دیندی اے او ر خود نوں ایسی ویسی عورتاں وچ شمار نئيں کردتی۔ اوہ اک بوڑھے شخص دی بیاہی ہوئی سی جو نوجوانی ہی وچ اسنوں چھڈ کے چل بسا۔ ہن اوہ میاں آزاد توں نکاح کرنے دی خواہاں اے۔ لیکن میاں آزاد حسن آراءکے عشق وچ مبتلا نيں۔
ناول دی ہیروئن دا نام حسن آراآرا جو بلا دی حسین، تعلیم یافتہ تے ترقی پسند خاتون اے۔ اوہ عشق وچ تقدیس تے پاکیزگی دی قائل اے۔ اوہ اپنے عاشق دا جذبہ عشق آزمانے دے لئی اسنوں امتحان وچ ڈالتے ہوئے کہندی اے کہ جے جنگ وچ کھیت رہے تو شہید ہو جاؤ گے تے جے فتح یاب ہو کے لوٹے تو غازی کہلائو گے۔ تے اس دے نتیجے وچ وچ تساں توں شادی کرلاں گی۔ اوہ تعلیم نسواں تے عورتاں دی ترقی دی خواہاں اے۔ اس نے تعلیم نسواں دے لئی اپنے گھر وچ اک سکو ل کھول رکھیا اے۔
مجموعی جائزہ
سودھواعتراضات دی بھرمار دے باوجود سرشار دے فسانہ آزاد دی اہمیت نوں کوئی کم نئيں کے سکا۔ ایہی کتاب دراصل اپنے اصل معناں وچ ناول دے لئی سنگ بنیاد دی حیثیت رکھدی اے۔ سرشار نے مکمل طور اُتے اپنے معاشرے دی بھر پور عکاسی دی اے۔ تے اردو ادب نوں اک عظیم تے خوبصورت کردار خوجی توں وی نوازیا اے۔ اسلوب تے بولی بیان دے حوالے توں وی انھاں نے اپنی انفرادیت نوں برقرار رکھیا اے بقول شوکت سبزواری: سرشار زندگی دے مصور نئيں نقاد نيں، انہاں دی مصوری تخلیق حیات نئيں، تنقید حیات اے۔