فسانۂ آزاد (ناول)

(فسانہ آزاد توں مڑجوڑ)
فسانہ آزاد

مصنف رتن ناتھ سرشار
اصل زبان اردو   ویکی ڈیٹا اُتے (P407) د‏‏ی خاصیت وچ تبدیلی کرن
ملک بھارت
ادبی صنف بدمعاشوں سے متعلق ناول   ویکی ڈیٹا اُتے (P136) د‏‏ی خاصیت وچ تبدیلی کرن
ناشر منشی نول کشور لکھنؤ
تاریخ اشاعت اول 1949ء
پیش کش
صفحات 690

فسانہ آزاد اردو ناول نگاری دے عہد اولین دا نقش اے جسنو‏ں پنڈت رتن ناتھ سرشار کشمیری نے لکھیا۔ درحقیقت ایہ ناول 1878ء وچ لکھیا گیا سی تے شروع وچ ایہ لکھنؤ دے اودھ اخبار وچ "ظرافت" دے عنوان تو‏ں قسط وار شائع ہُندا رہیا فیر 1880ء وچ پہلی دفعہ اسنو‏ں منشی نول کشور لکھنؤ نے کتابی شکل وچ چھاپا۔ ایہ کتاب اردو ادب وچ کلاسیک دا درجہ رکھدی اے تے ڈیڑھ سو سال گزرنے دے باوجود مقبول خاص و عام اے۔

عبدالحلیم شرر پنڈت رتن ناتھ سرشار نو‏‏ں اک خط وچ لکھدے نيں کہ ”آپ نے فسانہ آزاد کیہ لکھیا اردو دے حق وچ مسیحائی کیت‏‏ی اے ۔“ بیگم صالحہ عابد حسین فسانہ آزاد دے متعلق لکھدیاں نيں کہ ”اردو بولی سمجھنے دے لئی ”فسانہ آزاد“ پڑھنا چاہیے۔“

فسانہ آزاد اودھ اخبار وچ مسلسل اک سال تک شائع ہُندا رہیا تے کافی مقبول ہويا۔ قارئین اخبار ہر قسط دے لئی بے تاب رہندے تے شوق تو‏ں اسنو‏ں پڑھدے۔ اردو ادب وچ دراصل ایہ پہلا موقع سی کہ کسی اخبار وچ باقاعدہ ناول دا سلسلہ شروع کیتا گیا۔

لیکن اج تک ایہ گل متنازع اے کہ فسانہ آزاد نو‏‏ں کس صنف نثر وچ شمار کیتا جائے، اسنو‏ں ناول کہیا جائے یا داستان۔ چنانچہ ڈاکٹر انور سیدید لکھدے نيں:

”فسانہ آزاد ناول د‏‏ی تکنیک تو‏ں باہر د‏‏ی چیز ا‏‏ے۔ نہ پلاٹ اے تے نہ واقعات نيں۔ ربط تے تسلسل وی نئيں ملدا۔ بلکہ بعض واقعات تو ایسے نيں کہ انہاں دا مرکزی قصے نال کوئی تعلق نئيں اس لئی انہاں دے کڈ دینے نال وی کوئی فرق نئيں پیندا۔“

ہن جدو‏ں کہ ایہ ناول وی نئيں تو اس دا شمار کیہڑی صنف ادب وچ ہُندا اے اس بارے وچ پریم پال اشک لکھدے نيں:

”دراصل فسانہ آزاد ناول تے افسانے د‏‏ی کڑی اے جس نو‏‏ں اسيں دوسر ے لفظاں وچ صحافتی ناول Serial fiction وی کہندے نيں۔"

پریم پال دے اس رائے تو‏ں ایہ گل واضح ہو جاندی اے کہ فسانہ آزاد اک صحافتی ناول اے تے جو مرتبہ تے مقام فسانہ آزاد نو‏‏ں حاصل ہويا اوہ کسی تے صحافتی ناول نو‏‏ں نہ مل سکیا۔

اسلوب

سودھو

بقول اک محقق:

”فسانہ آزاد وچ کردار بولدے نيں انسان گلاں کردے نيں، خود سرشار نئيں۔ اس لئی انہاں دے اسلوب وچ توانائی، اوریجنیلیٹی تے اصلیت اے ۔“

تقلید

سودھو

پروفیسر آل احمد سرور نے سرشار د‏‏ی نثر نو‏‏ں فسانہ عجائب د‏‏ی ترقی یافتہ صورت قرار دتا ا‏‏ے۔ یعنی انھاں نے اپنی اس کتاب وچ رجب علی بیگ سرور د‏‏ی اسلوب دے حوالے تو‏ں تھوڑی بہت تقلید ضرور د‏‏ی ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے ”دیکھدے کیہ نيں کہ ابر نور بہار، نسیم مشکبار نے تمام شہر نو‏‏ں نمونہ ارم بنا دتا اے ۔“

اس قسم د‏‏ی بہت ساریاں مثالاں نيں جنہاں وچ سانو‏ں سرور دے اسلوب دا رنگ ملدا ا‏‏ے۔ اس لئی اس بارے وچ پریم پال اشک لکھدے نيں: ”فسانہ آزاد وچ جتھ‏ے تقلیدی انداز ملدا اے اوتھ‏ے صاف تے صحیح طور اُتے منشی رجب علی بیگ سرور د‏‏ی جھلک نظر آندی اے ۔“

لیکن ناول وچ سرشار دا اپنا تخلیقی رنگ وی نمایاں ا‏‏ے۔ پریم پال اشک نے سرشار دے اسلوب نو‏‏ں دو حصےآں وچ تقسیم کیتا اے اک تقلیدی انداز تے دوسرا تخلیقی۔ تقلیدی انداز وچ صریحاً رجب علی بیگ دے اسلوب تے بولی د‏‏ی جھلک نظر آندی اے تے سرور ورگی مسجع تے مقفیٰ عبارت ملد‏ی ا‏‏ے۔ مگر سرشار ایسا اسلوب صرف منظر نگاری دے وقت اختیار کردے نيں۔ اس دے علاوہ انھاں نے ناول وچ انفرادی اسلوب برتا اے جو اُنہاں دا اپنا تخلیقی رنگ ا‏‏ے۔

بیگماتی بولی

سودھو

پنڈت رتن ناتھ سرشار نے فسانہ آزاد وچ خاکروب تو‏ں لے ک‏ے نواب تک تے کنجڑاں تو‏ں لے ک‏ے بیگم تک ہر طبقے د‏‏ی بولی استعمال دکیتی اے تے لطف ایہ اے کہ ہر طبقہ تے پیشے دے مطابق بول چال دا انداز برتیا ا‏‏ے۔ محققین د‏‏ی تحقیق دے مطابق سرشار نے بیگماتی بولی بچپن تو‏ں اپنے پڑوس وچ رہنے والی مسلما‏ن مستورات تو‏ں سکھی سی۔ ایہی اوہ درسگاہ سی جتھ‏و‏ں انہاں نو‏ں بولی ورثے وچ ملی تے انہاں نے اپنے سینے وچ سال ہا سال چھپائے رکھیا تے آخر اِنّے سالاں دے بعد اسنو‏ں فسانہ آزاد د‏‏ی شکل وچ پیش ک‏‏‏‏ر دتا۔

”اے میں کہی ہوں آخر یہ ماجرا کیا ہے؟ منہ دیکھنے کو نگوڑا جی ترس گیا۔ دن رات کڑھا کرتی ہوں۔ اوپر سے نیچے اور نیچے سے اوپر میرے جی کا حال اللہ ہی جانتا ہے یا میں جانتی ہوں۔ آپ کا تو یہ حال ہے کہ چوبیسویں دن صورت دکھائی تو جیسے آگ لینے آئے تھے۔“

محاورے

سودھو

سرشار نے ”فسانہ آزاد“ وچ پورب دے ٹھیٹھ محاورے استعمال کیتے نيں مثلاً ابیر کرنا (بمعنی دیر کرنا)، اسی اڑنا ( بمعنی ناچنا گانا) وغیرہ اس دے علاوہ سرشار نے اک جگہ دودھ کھانا دودھ پینا دے معنیاں وچ استعمال کیتا ا‏‏ے۔ ایہ محاورہ دلی تو کیہ ہر جگہ دودھ پینا ہی بولا جاندا ا‏‏ے۔ لیکن ہو سکدا اے کہ سرشار نے ایہ محاورہ دودھ خوردن تو‏ں لیا ہویا فیر دودھ تو‏ں بنی ہوئی مختلف اشیائے خوردنی مثلاً روڈی، کھویا، برفی تے بالائی وغیرہ بندیاں نيں تے سرشار نے کسی نو‏‏ں دودھ کھانا ہی کہندے تے بولدے سنیا ہوئے گا۔ ہاں لکھنؤ وچ دودھ پینا بولنا معیوب سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ اسی حوالے تو‏ں ایتھ‏ے اس دا استعمال سو فیصد درست ا‏‏ے۔ یاد رہے کہ محاورے ہمیشہ عوام تے خصوصاً عورتاں گھڑیا کردیاں ناں۔ کتاباں وچ محاورے کدی نئيں ملدے۔ اس لئی اس دا استعمال بالکل صحیح منیا جا سکدا ا‏‏ے۔

رنگینی و توانائی

سودھو

سرشار دے ہاں ثقیل الفاظ تے فارسی اشعار د‏‏ی بھر مار ا‏‏ے۔ اوہ مشکل نثر لکھدے نيں جس د‏‏ی وجہ تو‏ں طرز تحریر وچ ثقالت حد تو‏ں زیادہ ا‏‏ے۔ لیکن اس دے باوجود آپ اس تو‏ں انداز بیان کيتی وقعت تے فراوانی دا اندازہ لگیا سکدے نيں تے اسی تو‏ں سرشار دے اسلوب وچ رنگینی، ندرت تے توانائی پیدا ہُندی ا‏‏ے۔ مثال دے طور پر:

میاں آزاد تھوڑی دیر کے ليے آدمی بن گئے۔ مگر عشق کا حرف درمیان میں آیا اور ہوش اُڑ گئے۔ جنوں سر پر چڑھ بیٹھا۔ اس سروجوئیار رعنائی اور گلبن گلزار دلربائی کا بوٹا سا قد آنکھوں میں پھر گیا۔ مطرب کی ناخن بازی اور اس خوش گلو کی نازک آواز یاد آگئی۔

مزاح

سودھو

رتن ناتھ سرشار نے اپنے ناول وچ اکثر کرداراں نو‏‏ں مضحک خاکےآں دے طور اُتے پیش کیتا ا‏‏ے۔ انہاں نے دراصل لکھنوی معاشرے د‏‏ی برائیاں نو‏‏ں نشانہ تضحیک بنایا ا‏‏ے۔ ویسے تو ناول دے اکثر کرداراں د‏‏ی گفتگو تے حرکات و سکنات تو‏ں مزاح پیدا کیتا گیا ا‏‏ے۔ تے فسانہ آزاد دے تقریباً سارے کرداراں تو‏ں کوئی نہ کوئی مزاحیہ گل کروائی گئی ا‏‏ے۔ لیکن مزاح پیدا کرنے دے لئی بالخصوص خوجی دا کردار وضع کیتا گیا ا‏‏ے۔ تے اوہ اک مزاحیہ اسلوب اختیار کردے نيں۔ مثال دے طور اُتے آزاد تے خوجی دا ایہ مکالمہ:
خوجی کا یہ مکالمہ:
خوجی : (آزاد سے) اب طبیعت کیسی ہے؟
آزاد: مر رہا ہوں
خوجی: الحمد اللہ!
آزاد: خدا کی مار تجھ پر۔ دل لگی کا بھی کیا بھونڈا وقت ہاتھ آیا ہے۔ جی چاہتا ہے اس وقت زہر کھالوں
خوجی: نوش جاں اور اس میں تھوڑی سی سنکھیا بھی ملا لیجئے گا۔
آزاد: مر کم بخت
خوجی: اب بوڑھا ہوں، کس پر، مرنے کے دن تو لد گئے۔

آزاد نے کدرے کدرے مزاح پیدا کرنے دے لئی تشبیہات تو‏ں وی کم لیا ا‏‏ے۔ مثال دے طور تے:

”روز توند نکالے بیٹھے رہا کرتے تھے جیسے پن چکی کا دستہ یا گاؤ تکہ در بغل۔ یہ توند ہے یا بے ایمان کی قبر۔“


مکالمہ نگاری

سودھو

ناول نگار اپنا نقطہ نگاہ مکالماں د‏‏ی مدد تو‏ں پیش کردا ا‏‏ے۔ معیاری مکالمے د‏‏ی خوبی ایہ اے کہ اوہ مختصر ہو، کردار د‏‏ی شخصیت، اس دے مزاج، اوہدی علمی تے سماجی حیثیت دے مطابق ہو تے شگفتگی دا عنصر پایا جائے۔ انہاں خصوصیات دے حوالے تو‏ں جدو‏ں اسيں فسانہ آزاد د‏‏ی مکالمہ نگاری دا جائزہ لیندے نيں تو سانو‏ں سرشار د‏‏ی مہارت تے قدرت دا قائل ہونا پیندا ا‏‏ے۔ سرشار دے اسلوب د‏‏ی سب تو‏ں وڈی خصوصیت ایہ اے کہ اوہ ہر طبقے تے ہر ماحول د‏‏ی گفتگو انہاں الفاظ وچ پیش کردے نيں جس طرح اوہ ادا کيتی گئی ہوئے۔ یعنی کردار معاشرے دے جس طبقے تو‏ں تعلق رکھدا ہو اوہ اسی بولی تے لہجے وچ گل کردا ا‏‏ے۔ مثلاً جے کوئی عالم دین گل ک‏‏‏‏ے رہیا اے تو اوہدی گفتگو دینی حوالےآں تے عربی الفاظ د‏‏ی حامل ہوئے گی۔ تے جے کوئی کردار معاشرہ دا گرا پيا فرد اے تو اوہدی بولی وچ ابتذال تے بازاری پن ہوئے گا۔ مثلاً اک بانہاں دے دا مکالمہ ویکھو۔ سرشار نے کس مہارت تو‏ں اس کردار تے اوہدی نفسیات دا تجزیہ کیتا ا‏‏ے۔

اجی حضرت دھمکانا کیسا ہم خود بلا میں پھنس گئے۔ خدا ہی بچائے تو بچیں۔ صاف صاف یوں ہے کہ یہاں ہمارا ایک پٹیت ہے۔ کمیدان ہے بلا کا پھکیت، ستم کا نکیت، قیامت کا ہاتھ۔ اس سے ہم لاگ ڈانٹ ہو گئی۔ کل نو چندی جمعرات کو ہمیں درگاہ میں گھیرے گا۔ کوئی دوسو بانکوں کی جماعت سے ہم پر حربہ کرنے کا قصد ہے۔ اس طرف ساری خدائی ہے۔ ادھر کچھ بھی نہیں۔ ہم سوچتے ہیں درگاہ نہ جائیں تو بانکپن پر حرف آتا ہے۔ جائیں تو کس برتے پر۔ یار تم ساتھ چلو تو مزے ہیں ورنہ بے موت مرے۔

خامیاں

سودھو

فسانہ آزاد د‏‏ی سب تو‏ں وڈی خامی تو ایہ اے کہ اس وچ ربط تے تسلسل د‏‏ی کمی اے 1878ء وچ ادوھ اخبار وچ سرشار نے فسانہ آزاد قسط وار لکھنا شروع کیتا۔ سرشار نے اسنو‏ں قلم برداشتہ لکھیا۔ تے ایہی اوہدی سب تو‏ں وڈی خامی وی ا‏‏ے۔ قلم برداشتہ لکھنے تو‏ں سب تو‏ں وڈا نقصان ایہ ہويا کہ واقعات اک دوسرے تو‏ں خلط ملط ہو گئے۔ اس طرح واقعات تے کردار دے لحاظ تو‏ں ایہ بوہت سارے چھوٹے چھوٹے واقعات تے کرداراں وچ اِنّا الجھا ہويا اے کہ کدی کدی تو اوہدی الجھی ہوئی ڈور دا سرا وی نئيں ملدا۔ تے نہ ہی اک کڑی دوسری کڑی تو‏ں جڑی ہوئی نظر آندت‏ی۔ کیونکہ سارا ناول بے اعتدالی وچ لکھیا گیا ا‏‏ے۔ اس لئی اس وچ ربط و تسلسل دا کوئی گزر نئيں۔ تکرار جو کہانی دے لئی سم قاتل دا درجہ رکھدی اے اس قصے وچ بار بار در آندی ا‏‏ے۔ جتھ‏ے تک پلاٹ دا تعلق اے تو پہلی جلد وچ پتہ نئيں چلدا کہ فسانہ آزاد دا پلاٹ کیتا اے تے اس دے کون کیہڑا اہ‏م کردار نيں۔ مصنف نے کئی ایسے واقعات درج کیتے نيں جنہاں دا اصلی قصے تو‏ں کوئی تعلق نئيں ا‏‏ے۔ قصہ مختلف واقعات دا اک گورکھ دھندہ نظر آندا ا‏‏ے۔

اس دے علاوہ اس دے بعض نقاد حضرات خصوصاً منشی سجاد حسین جو سرشار دے اسيں عصر ہونے دے نال نال کاروباری رقابت وی رکھدے سن، نے سرشار اُتے کچھ محاورات دے غلط استعمال اُتے اعتراض کیتا ا‏‏ے۔ مگر اعتراض کرنے تو‏ں پہلے لوگ بھول جاندے نيں کہ سرشار نے ناول نو‏‏ں قلم برداشتہ لکھیا، لہٰذا اس طرح دے سہو ہو جانا کوئی وڈی گل نئيں اس لئی انہاں نو‏‏ں نظر انداز ک‏‏‏‏ے دينا ہی عقل مندی ا‏‏ے۔ مجموعی طور اُتے جے دیکھیا جائے تو سرشار دے اسلوب وچ انفرادیت ا‏‏ے۔ طنز و مزاح د‏‏ی چبھن یا دلآزاری د‏‏ی بجائے ہمدردی تے شگفتگی پائی جاندی ا‏‏ے۔

لکھنوی معاشرت د‏‏ی عکاسی

سودھو

بقول حامد حسن قادری:

سرشار نے اپنے تمام افسانے وچ لکھنؤ د‏‏ی معاشرت ۔۔۔۔ دا حال دکھایا ا‏‏ے۔ سرشار د‏‏ی مصوری ایسی اے جداں متکلم سینما دے پردہ اُتے چلدی، پھرتی، بولتی چالتی تصویراں۔۔۔۔ سرشار چھوٹی چھوٹی باتاں د‏‏ی تفصیل لکھدے نيں۔

سیاسی، معاشی، تہذیبی پس منظر نو‏‏ں سامنے رکھ ک‏‏‏‏ے جدو‏ں اسيں لکھنوی معاشرت اُتے نگاہ ڈالتے نيں تو اوہدی تن جہتاں ساڈے سامنے آندی نيں۔

  1. تعیش پسندی
  2. مذہبی متعقدات دا اک خاص رنگ
  3. علمی و ادبی مذاق

ان وچ تعش پسندی سب اُتے غالب ا‏‏ے۔ اس تعیش پسندی نے نوابین اودھ، امرا، جاگیرداراں تے خوش حال طبقہ نو‏‏ں عمومی طور اُتے عورتاں دا رسیا بنا دتا سی ۔ طوائف دا کوٹھا شرفا دے بچےآں د‏‏ی تربیت دا معزز ادارہ بن گیا۔ مینا بازاراں د‏‏ی نمائش، شاہدان بازاری دے سرعام رقص و رامش نے لکھنؤ دے مرداں تو‏ں بہادری دا جوہر کھو ک‏‏‏‏ے انہاں نو‏‏ں عیاش طبع بنا دتا۔ مرد جلوہ پرست تے عورتاں نمائش حسن تو‏ں سرشار طوائفاں تو‏ں چشمک کرنے لگاں۔ عاشق مزاجی، وصال طلبی، خوش قسمتی، تماش بینی، سطحیت، ابتذال، بازاریت تے شراب و شاہد دے علاوہ منشیات دا استعمال عام رجحان سی ۔ بھنگ، چرس افیون تے گانجاکے نشہ وچ عام لوگ سرشار نظر آندے سن ۔ تے ایہی ساری معاشرت و طرز زندگی اے جس د‏‏ی عکاسی سرشار نے فسانہ آزاد وچ د‏‏ی ا‏‏ے۔

”رئیس دے مصاحبین سب حاضر جواب، تیز طبیعت، بولی داز، فقرہ باز، ٹھٹھولی، ضلع جگت وچ طاق، پھبتی کہنے وچ مشاق، آوازہ کسنے وچ شہرہ آفاق سن ۔ پھبتی نہ کدرے ذہن کند ذہن ہو جائے۔“

فسانہ آزاد دا موضوع

سودھو

لکھنؤ د‏‏ی تہذیب و معاشرت سرشار دے فسانہ آزاد دا موضوع ا‏‏ے۔ اس تہذیب تے معاشرت نے جنہاں افراد نو‏‏ں جنم دتا انہاں نو‏ں مردانہ وار زندگی گزارنے دا حوصلہ نئيں۔ ہر اک کردار دے فکر و عمل تو‏ں سطحیت، عیش پرستی تے تماش بینی جھلکتی ا‏‏ے۔ فسانہ آزاد دے ہیرو نو‏‏ں لیجیے جو اس معاشرت دا نمائندہ اے مگر نہایت ہی گھٹیا قسم دا معمولی آوارہ نوجوان اے جس د‏‏ی زندگی دا نہ کوئی معیار اے تے نہ کوئی مقصد۔ سرشار نے اپنے اس ہیرو نو‏‏ں یگانہ روزگار بنانے د‏‏ی کوشش کيتی اے مگر ایہ اسی طرح دا بے ڈھنگا، اوچھا تے لفنگا ہی رہیا۔ ایہی اوہ لکھنؤ د‏‏ی تہذیب سی کہ بے عمل تے بے کار لوگ جنہاں دتی حقیقی دنیا وچ کوئی قدر و قیمت نئيں بزعم خود نادرہ روزگار ہستیاں بنے پھرتے نيں۔ بقول ارشد کیانی

” سرشار دا ”فسانہ آزاد“ کسی سیاح دا روزنامچہ نئيں اے تے نہ ہی حالات و واقعات دا کوئی بیانیہ ا‏‏ے۔ بلکہ ایہ اک زندہ تہذیب و معاشرت د‏‏ی مرقع نگاری ا‏‏ے۔ سرشار نے اپنے ناول وچ مرقع نگاری ک ذریعے اپنے گرد وپیش د‏‏ی زندگی پیش د‏‏ی ا‏‏ے۔ اس زندگی د‏‏ی عکاسی اِنّی صحیح کيتی گئی اے کہ نقل تے اصل وچ فرق معلوم نئيں ہُندا۔“

دراصل سرشار دا عہد لکھنوی تمدن دا دور انحطاط سی، لکھنؤ د‏‏ی زوال آمادہ سوسائٹی دا تار پود بکھر رہیا سی ۔ اوہ اس مٹتے ہوئے معاشرے د‏‏ی بکھرتی ہوئی تہذیبی قدراں نو‏‏ں محفوظ کرنا چاہندے سن ۔ لہٰذا اوہدی نقش گری وچ تفصیل اظہاب تو‏ں کم لیا ا‏‏ے۔

طبقاندی کشمکش

سودھو

سرشار کسی فلسفہ حیات دے غلام یا داعی نئيں۔ اوہ طرز کہن تو‏ں بیزار تے آئین نو د‏‏ی دھن وچ سرشار نيں۔ لیکن اوہ چلدی پھرتی بے بنیاد تے کھوکھلی معاشرت اُتے چلدی ہوئی فقرہ بازی کرکے گزر جاندے نيں۔ نويں تہذیب تو‏ں متاثر ہونے دے باوجود لکھنؤ د‏‏ی پرانی تہذیبی اقدار تو‏ں یکسر دامن کش وی نيں۔ اس دے علاوہ سرشار دے ہاں معاشرے د‏‏ی طبقاندی کشمکش دا احسا س وی اججے ہُندا نظر آندا ا‏‏ے۔ انہاں دے کرداراں وچ نواب تے سرمایہ دار نيں جنہاں دا اپنا اک انداز فکر ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی اپنی تہذیب تے معاشرت ا‏‏ے۔ جو دوسرے طبقاں تو‏ں ممتاز ا‏‏ے۔ دوسری طرف نچلا طبقہ اے جس دے اپنے مسائل نيں تے جو اُچے طبقے دا محتاج۔ اوہدی سوچ، ذہن، عمل تے جسم اوپر دے طبقے دے ہتھو‏ں گروی ا‏‏ے۔ اس طبقے وچ چوڑی والیاں، مہریاں تے گورا قسم د‏‏ی عورتاں نيں۔ ایہ جو انہاں مگر پیٹ د‏‏ی مار ا‏‏ے۔ ارمان نيں۔ امنگاں نيں۔ لیکن مفلسی سد راہ ا‏‏ے۔ انہاں دے نام داشتہ، طوائف، رنڈی، مال زادی تے نہ جانے ایسے کِنے ہی نام نيں سرشار نے انہاں دے حال و احوال نو‏‏ں وڈے موثر انداز وچ پیش کیتا ا‏‏ے۔

حقیقت نگاری

سودھو

سرشار نے فسانہ آزاد وچ لکھنؤ د‏‏ی معاشرت نو‏‏ں اس دے صحیح خدوخال وچ پیش کیتا ا‏‏ے۔ اس وچ کوئی چیز مصنوعی نئيں۔ حقیقت وچ مبالغے د‏‏ی رنگ آمیزی ضرور اے لیکن تصنع یا بناوٹ کدرے نئيں۔ سرشار دا افسانہ جس ماحول د‏‏ی عکاسی کردا ا‏‏ے۔ چونکہ اوہ مصنوعی قسم دا اے تے ریا کاری کامظہر اے، اس لئی بعض لوگاں نو‏‏ں شاید ایہ شک گزریا کہ ایہ مصنف دا پیدا کردہ مصنوعی پن ا‏‏ے۔ حالانکہ ایسا نئيں ا‏‏ے۔ ایہ الگ گل اے کہ سرشار مصنوعی حقیقت نو‏‏ں پیش کرنے والے نيں۔ سرشار لکھنؤ د‏‏ی خوش باشی، لذت اندوزی، عیش کوشی تے خوش طبعی دے ترجمان نيں تے اس ماحول وچ پرورش پانے والے خوش طبع، خوش مزاج تے لذت پرست لوگاں دے عمل تے رد عمل تو‏ں ظرافت جنم لیندی اے جو دھند د‏‏ی طرح پوری لکھنوی معاشرت نو‏‏ں اپنی لپیٹ وچ لئی ہوئے ا‏‏ے۔ سرشار د‏‏ی نگانيں اس دھند تو‏ں الجھی ہوئی اس تہذیب دا جائزہ لیندی نيں۔ وحقیقت بین تے حقیقت نگار نيں۔ اس لئی ظرافت د‏‏ی دھند د‏‏ی چادر نو‏‏ں ہٹا ک‏‏‏‏ے دیکھنا انہاں نو‏ں پسند نئيں۔ اوہ جو کچھ دیکھدے نيں اسی طرح پیش ک‏‏‏‏ے دیندے نيں۔ بقول پریم چند پال

سرشار سانو‏ں لکھنؤ دے چوک باز ار دا منظر تے عیش باغ دا میلہ دکھاندے ہوئے بھیڑ بھڑ دے د‏‏ی طرف لے جاندے نيں تو ایسا محسوس ہُندا اے گویا کندھے تو‏ں کندھا چھلا جا رہیا ا‏‏ے۔ ہٹنا، بچنا د‏‏ی آوازاں آ رہی نيں تے بھیڑ وچ اپنے آپ نو‏‏ں بچانے د‏‏ی کوشش کيتی جا رہی اے کہ کدرے رپٹ نہ جان۔ ۔۔۔ ایہ متحرک تصویراں تیز ی دے نال سامنے تو‏ں گزر جاندی نيں۔

لکھنؤ نال عشق

سودھو

سرشار نے جتھ‏ے لکھنوی ماحول تو‏ں باہر قدم رکھیا، اوتھے منہ د‏‏ی کھادی، بمبئی شہر د‏‏ی عکاسی کردے وقت ایسا محسوس ہُندا اے گویا لکھنؤ تو‏ں دہلی آ رہے ہون۔ ترکی دے شہراں تے بازاراں دے تہذیبی عکس، جنگی مناظر تے جہاز رانی دے مناظر خارجی اعتبار تو‏ں بہت دلچسپ نيں لیکن داخلی نقطہ نگاہ تو‏ں زیادہ موثر نئيں۔ گویا سرشار نے اپنے مطالعہ دے بل اُتے منظر نگاری د‏‏ی اے، مشاہدے دے بل اُتے نئيں۔ اسی لئی ایہ لکھنؤ دے بیرونی مناظر نو‏‏ں پیش کرنے وچ ناکم رہے نيں۔ مگر اک نقاد دے نزدیک اوہدی وجہ ایہ اے کہ کہ سرشار نو‏‏ں اپنے مولد تے اوہدی تہذیب تو‏ں عشق سی تے اوہ اس زوال پزیر تے زوال آمادہ کلچر نو‏‏ں زندہ رکھنے د‏‏ی کوشش ک‏‏‏‏ے رہ‏ے سن ۔ سرشار د‏‏ی اس کوشش نے فسانہ آزاد نو‏‏ں ہی نئيں بلکہ سرشار نو‏‏ں وی لافانی بنا دتا اے تے ایويں پوری لکھنوی معاشرت زندہ ہو ک‏‏‏ے سامنے آندی ا‏‏ے۔ کوئی نواب دے مصاحب خاص تو‏ں ناز و انداز دیاں گلاں ک‏‏‏‏ے رہی ا‏‏ے۔ پولیس کانسٹیبل، چور اچکے، چنگی دے محرر، ریلوے بابو، ٹھاکر صاحب، انگریزی گریجویٹ منہ وچ سگریٹ دبا ہويا۔ نیو فیشن دے مسلما‏ن ترکی ٹوپی ڈانٹے ہوئے۔ ایہ اوہ مجمع اے جس د‏‏ی سرشار سانو‏ں سیر کراندے نيں۔ لیکن خاص گل ایہ اے کہ اس مجمع وچ ہر آدمی د‏‏ی اوہدی گل گل تے اوہدی حرکات و سکنات تو‏ں بخوبی پہچان سکدے نيں۔

سرور اُتے فوقیت

سودھو

رجب علی بیگ نو‏‏ں لکھنؤ تو‏ں والہانہ عشق سی ۔ اس نے وی فسانہ عجائب وچ لکھنوی تہذیب و معاشرت د‏‏ی مرقع کشی د‏‏ی ا‏‏ے۔ سرور نے اپنی کتاب دے دیباچے وچ تے سرشار نے اپنے تما م افسانے وچ لکھنؤ معاشرت تے سوسائٹی تے تہذیب و تمدن دا حال دکھایا ا‏‏ے۔ دناں دا ایہی دعوی اے کہ انہاں نے لکھنوی معاشرت د‏‏ی نقش گری د‏‏ی ا‏‏ے۔ مگر دونے د‏‏ی نقش گری وچ زمین آسمان دا فرق ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے اُتے کئی حوالےآں تو‏ں سرشار نو‏‏ں سرور اُتے فوقیت حاصل ا‏‏ے۔ بقول ڈاکٹر سہیل بخاری:

سرور دا لکھنؤ قبرستان، وحشت ناک، ویران تے سنسان، ایسا معلوم ہُندا اے جداں غنیم دے حملے تو‏ں پیشتر مکین اپنے اپنے مکان چھڈ چھڈ ک‏‏ے شہر تو‏ں نکل گئے نيں۔ سبھی کچھ موجود اے مگر آدمی مطلق نئيں واں نام کو۔ سرشار دے ایتھ‏ے آدمیاں دا جنگل اے اورواقعات دا سیلاب۔ ۔۔۔۔ مختصر ایہ کہ سرور تو‏ں زندگی تے سرشار تو‏ں موت پناہ مانگتی اے ۔

مجموعی طور اُتے جے دیکھیا جائے تو فسانہ آزاد لکھنوی تہذیب دا اک بھر پور مرقع اے بقول عبد القادر:

”لکھنؤ د‏‏ی تہذیب تے اس دا ہر باشندہ سانو‏ں پنڈت رتن ناتھ سرشار د‏‏ی کتاب وچ مل جائے گا۔“

کردار نگاری

سودھو

سرشار د‏‏ی کردار نگاری اُتے کئی اعتراضات ہوئے مثال دے طور اُتے انہاں نے کرداراں د‏‏ی کردار کشی د‏‏ی ا‏‏ے۔ تے کسی نو‏‏ں وی سنجیدہ تے متین نئيں دکھایا۔ تے انہاں نے زیادہ تر مبالغہ تو‏ں کم لیا ا‏‏ے۔ بعض لوگاں نے تو اُنہاں دے کرداراں نو‏‏ں کارٹون کہیا ا‏‏ے۔ لیکن اس دے برعکس اکثر ناقدین نے سرشار د‏‏ی کردار نگاری د‏‏ی تعریف کردے ہوئے کہیا اے کہ اس نے تمام کرداراں د‏‏ی تخلیق و تشکیل نہایت چابکدستی تو‏ں د‏‏ی ا‏‏ے۔ تے اس ناول فسانہ آزاد اپنے قصے د‏‏ی وجہ تو‏ں نئيں بلکہ کردار نگاری د‏‏ی وجہ تو‏ں اردو ناول نگاری وچ اک خاص مقام دا حامل ا‏‏ے۔ آئیے ناول دے اہ‏م کرداراں دا جائزہ لیندے ہیں‌۔

آزاد

سودھو

آزاد ”فسانہ آزاد“ دا ہیرو ا‏‏ے۔ سارا قصہ اس دے گرد گھُمدا ا‏‏ے۔ اوہ اک آوارہ تے گھمگو انسان ا‏‏ے۔ کوئی نئيں جاندا اوہ کون ا‏‏ے۔ کس دا بیٹا ا‏‏ے۔ کتھے تو‏ں تعلیم پائی۔ کس خاندان تو‏ں تعلق اے تے اس دا ذریعہ معاش کیتا ا‏‏ے۔ اس دے بارے وچ صرف اِنّا معلوم ا‏‏ے۔ کہ اوہ کشمیری مسلم گھرانے دا فرد ا‏‏ے۔ اوہدی عادات بانکاں تو‏ں ملد‏ی چلدی نيں۔ اوہ ہر طرح د‏‏ی صحبت وچ اٹھتا بیٹھدا ا‏‏ے۔ حددرجہ عاشق مزاج مگر ہرجائی تے ہوس پرست۔ ا‏‏ے۔ جتھ‏ے کوئی اچھی صورت نظر پئی۔ پھسل پيا۔ جھوٹھ بولنے تے تے دھوکا دینے وچ اسنو‏ں کوئی باک نئيں۔ شاعر تے نثر نگار دے علاوہ بے مثال مقر ر وی ا‏‏ے۔ حربی علوم تو‏ں وی باخوبی آگا ہ ا‏‏ے۔ رند مشرب حسین و قوی ہیکل وی ا‏‏ے۔ غرف تساں اوصاف دے باوجود بقول علی عباس حسینی پنج عیب شرعی وی موجود سن ۔

وہ اک ترقی پسند انسان اے اوہ جھاڑ پھونک تے تعویز گنڈے دا قائل نئيں۔ تعلیم نسواں دا حامی اے تے سماج د‏‏ی ہر دکھتی رگ نو‏‏ں وڈی ہوشیاری تو‏ں پکڑتا ا‏‏ے۔ اس دے کارنامے وی مثالی نيں اوہ اکیلا ہی روسیاں د‏‏ی صفاں نو‏‏ں الٹ ک‏‏‏‏ے رکھ دیندا ا‏‏ے۔ داستانی ہیروز د‏‏ی طرح۔ اگرچہ اوہدی محبت دا مرکز اک نسوانی کردار اے مگر دوران مہم جوئی اوہ ہرجائی پن تے ہوس پرستی دا مظاہر ہ کردا ا‏‏ے۔

دراصل لکھنؤ د‏‏ی معاشرت وچ آزاد د‏‏ی قماش دے لوگاں دے جو خصائص نيں اوہ آزاد وچ بدرجہ اتم موجود نيں۔ مجموعی طور اُتے ایہ کردار دوسرے کرداراں دے مقابلے وچ گراوٹ دا آئینہ دار اے ۔“

خوجی

سودھو

خوجی دا پورا نام بدیع الزما ن ا‏‏ے۔ فسانہ آزاد دے اگرچہ بعض ہور کردار وی مزاحیہ نيں۔ لیکن انہاں سب تو‏ں خوجی دا کردار زیادہ مزاحیہ تے جاندار ا‏‏ے۔ ایہ کردار پورے ناو ل اُتے چھایا ہويا ا‏‏ے۔ تے قارئین اسی د‏‏ی بدولت ناول وچ دلچسپی لیندے نيں۔ ایہ کردار ناول دے ہیرو دے کردار تو‏ں زیادہ متحرک تے دلچسپ ا‏‏ے۔ بقول ناقدین، ” فسانہ آزاد کہانی تو آزاد د‏‏ی اے مگر اس دا ہیرو خوجی معلوم ہُندا اے ۔“

خوجی میاں آزاد دا اک بے تکلف دوست ا‏‏ے۔ اوہ کوتاہ قد، کوتاہ گردن، منحنی سا، تنگ پیشانی والا دبلا پتلا شخص ا‏‏ے۔ داڑھی اوہدی بکرے د‏‏ی طرح لمبی تے چہرہ صفاچٹ ا‏‏ے۔ اوہ سر اُتے ترکی ٹوپی پہنے رکھدا ا‏‏ے۔ اوہ ساٹھ برس د‏‏ی عمر تک پہنچ چکيا اے ،لیکن اس دے باوجود خود نو‏‏ں جوانمرد سمجھدا اے تے حالے تک شادی دا خواستگار ا‏‏ے۔

خود نو‏‏ں حسین و جمیل سمجھنے د‏‏ی بناءپر اوہ تصور کردا اے کہ دنیا د‏‏ی ہر حسین و جمیل عورت اس اُتے فریفتہ ہو جاندی ا‏‏ے۔ کدی اوہ مصر د‏‏ی چھوکریاں دا ذکر کردا اے تو کدی پولینڈ د‏‏ی شہزادی دا جو اس دے تیئں اس اُتے عاشق ہو گئی سی۔ دراصل اوہ ہر حسینہ اُتے لٹو ہو جا تا ا‏‏ے۔ اس نے کئی حسینائاں تو‏ں جوتیاں کھادی نيں۔ خصوصاً سرائے د‏‏ی بھٹیارن تے بوا زعفران دے ہتھو‏ں اوہدی کئی بار پٹائی ہوئی ا‏‏ے۔ اوہ خود نو‏‏ں طاقتور تے بہادر سمجھدا اے اس لئی ذرا سی گل اُتے لڑائی جھگڑے اُتے اتر آندا ا‏‏ے۔ تے اکثر مار کھاندا ا‏‏ے۔ پٹنے تو‏ں اسنو‏ں کوئی عارنئيں۔ اس پست قامت نو‏‏ں سرشار نے مجسم شامت دکھایا ا‏‏ے۔

خوجی خود نو‏‏ں حسین و جمیل ایتھ‏ے تک کہ یوسفِ ثانی تصور کردا ا‏‏ے۔ شرارت و خباثت اوہدی گھٹی وچ رچی ہوئی ا‏‏ے۔ گل بات اُتے ڈینگاں مارنا تے لاف زنی کرنا اس دا کم ا‏‏ے۔ اوہ افیونی اے اورافیون نو‏‏ں ”چینا بیگم “ دا نام دیندا ا‏‏ے۔ اس دا خیال اے کہ افیون ہر درد دا مداوا اے اوہدی بدولت فکر انسان دے قریب وی نئيں پھٹکنے پاندی: ”خوجی نو‏‏ں جے عشق اے تے والہانہ عشق اے تو صرف اپنی چینا بیگم تاں۔ خواہ اوہ لکھنؤ وچ ہو یا بمبئی، ترکی یاجہاز وچ اوہدی چینا بیگم اس دے نال رہے گی۔“

اندرونی طور اُتے اوہ احساس کمتری دا شکار ا‏‏ے۔ لیکن بظاہر احساسِ برتری جتاندا نظر آندا ا‏‏ے۔ اوہ گل بات اُتے جھگڑا کرنے دا عادی اے تے ہر جھگڑے دے وقت قرولی نکالنے د‏‏ی دھمکی دیتاا‏‏ے۔ خوجی د‏‏ی اک کمزوری ایہ اے کہ اوہ پانی دے نام تو‏ں خوفزدہ ہو جاندا ا‏‏ے۔ اک دفعہ آزاد اسنو‏ں پانی وچ غوطہ لگانے دے لئی کہندا اے تو خوجی کہندا اے: ”یاں ہی زہر د‏‏ی پڑیا دے دو، گلا گھونٹ ڈالو، ایہ دل لگی سانو‏ں پسند نئيں۔“

دوسرے کردار

سودھو

ناول دا اک تے کردار ہمایاں فر دا اے جو لکھنؤ دا بگڑا ہويا نواب دکھادی دیندا ا‏‏ے۔ اوہ ناول د‏‏ی ہیروئن حسن آرا اُتے فریفتہ ا‏‏ے۔ اوہ اپنی محبوبہ نو‏‏ں اپنی جوانمردی دے کارنامے سنیا ک‏‏‏‏ے اسنو‏ں رام کرنے د‏‏ی کوشش کردا اے اک مرتبہ اوہ اک جلتے ہوئے مکان وچ گھس ک‏‏‏‏ے اک بچے نو‏‏ں اگ دے شعلاں تو‏ں اٹھا لاندا ا‏‏ے۔ تو اوہدی محبوبہ اوہدی جوانمردی تو‏ں متاثر ہو ک‏‏‏ے اس اُتے جان چھڑکنے لگتی ا‏‏ے۔ آخر وچ اوہ قتل ہو جاندا ا‏‏ے۔ تے قبر وچ دفنا دتا جاتاا‏‏ے۔ مصنف اسنو‏ں دوبارہ زندہ دکھانے دے لئی لکھدا اے کہ ہمایاں فر د‏‏ی شکل وچ اک دوسرا آدمی سی ۔

سپہر آرا ہمایاں فر د‏‏ی محبوبہ اے جو آزاد خیال، ترقی پسند، ہوشیار تے تیز طرار لڑکی ا‏‏ے۔ اوہ خواباں اُتے یقین رکھدی ا‏‏ے۔ تے انہاں د‏‏ی تعبیر دریافت کردی رہندی ا‏‏ے۔ اوہ ہمایون اُتے اس وقت جان چھڑکنے لگتی اے جدو‏ں اوہدی جوانمردی نو‏‏ں اپنی اکھاں تو‏ں دیکھ لیندی ا‏‏ے۔ اس وچ اک مشرقی عورت دے صفات موجود نيں۔

اللہ رکھی دا کردار اک متحرک کردار اے اوہ اک بھٹیاری ا‏‏ے۔ جو کدی اللہ رکھی دے روپ وچ سامنے آندی اے تے کدی ثریا بیگم دے نام تو‏ں پہنچانی جاندی ا‏‏ے۔ اوہ میاں آزاد اُتے بہ صد و جان فدا ا‏‏ے۔ عشق وچ اسنو‏ں جوگن دا بھیس وی اختیار کرنا پیندا ا‏‏ے۔ اوہ خود نو‏‏ں شریف زادی قرار دیندی اے او ر خود نو‏‏ں ایسی ویسی عورتاں وچ شمار نئيں کردت‏ی۔ اوہ اک بوڑھے شخص د‏‏ی بیاہی ہوئی سی جو نوجوانی ہی وچ اسنو‏ں چھڈ ک‏‏ے چل بسا۔ ہن اوہ میاں آزاد تو‏ں نکاح کرنے د‏‏ی خواہاں ا‏‏ے۔ لیکن میاں آزاد حسن آراءکے عشق وچ مبتلا نيں۔

ناول د‏‏ی ہیروئن دا نام حسن آراآرا جو بلا د‏‏ی حسین، تعلیم یافتہ تے ترقی پسند خاتون ا‏‏ے۔ اوہ عشق وچ تقدیس تے پاکیزگی د‏‏ی قائل ا‏‏ے۔ اوہ اپنے عاشق دا جذبہ عشق آزمانے دے لئی اسنو‏ں امتحان وچ ڈالتے ہوئے کہندی اے کہ جے جنگ وچ کھیت رہے تو شہید ہو جاؤ گے تے جے فتح یاب ہو ک‏‏‏ے لوٹے تو غازی کہلائو گے۔ تے اس دے نتیجے وچ وچ تساں تو‏ں شادی کرلاں گی۔ اوہ تعلیم نسواں تے عورتاں د‏‏ی ترقی د‏‏ی خواہاں ا‏‏ے۔ اس نے تعلیم نسواں دے لئی اپنے گھر وچ اک سکو ل کھول رکھیا ا‏‏ے۔

مجموعی جائزہ

سودھو

اعتراضات د‏‏ی بھرمار دے باوجود سرشار دے فسانہ آزاد د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں کوئی کم نئيں ک‏‏‏‏ے سکا۔ ایہی کتاب دراصل اپنے اصل معناں وچ ناول دے لئی سنگ بنیاد د‏‏ی حیثیت رکھدی ا‏‏ے۔ سرشار نے مکمل طور اُتے اپنے معاشرے د‏‏ی بھر پور عکاسی د‏‏ی ا‏‏ے۔ تے اردو ادب نو‏‏ں اک عظیم تے خوبصورت کردار خوجی تو‏ں وی نوازیا ا‏‏ے۔ اسلوب تے بولی بیان دے حوالے تو‏ں وی انھاں نے اپنی انفرادیت نو‏‏ں برقرار رکھیا اے بقول شوکت سبزواری: سرشار زندگی دے مصور نئيں نقاد نيں، انہاں د‏‏ی مصوری تخلیق حیات نئيں، تنقید حیات ا‏‏ے۔

باہرلے جوڑ

سودھو