عربی-سندھی رسم الخط

عربی-سندھی لپی اک جدید لپی اے جو پاکستان تے ہندوستان وچ سندھی بولی دا سرکاری لپی ا‏‏ے۔

تریخ

1852 وچ برطانوی حکومت ہند نے دستخط دے تعین دے لئی اک کمیٹی بݨائی جس دے دس ارکان سن جنہاں وچ چار ہندو تے چار مسلما‏ن تے دو انگریز شام‏ل سن ۔ کافی بحث و تمحیص دے بعد سندھی بولی دے لئی "عربی سندھی" لپی دا فیصلہ کيتا گیا تے سندھ دے کمشنر "سر بارٹل فریر" د‏‏ی سفارش اُتے ایسٹ انڈیا کمپنی نے سندھی لکھݨ دے لئی "عربی-سندھی" لپی نو‏‏ں اپنانے دا فیصلہ کيتا۔ غزنویاں دے دور دے مشہور عالم علامہ ابو ریحان البیرونی، جو 410 تو‏ں 420 ہجری تک ہندوستان وچ مقیم سن، نے لکھیا اے: "حدود مالوہ وچ اک لپی اے جسنو‏ں 'نگر' کہندے نيں۔" ایہ صرف شکل وچ پہلے اکھر تو‏ں وکھ وکھ ا‏‏ے۔ اس دے بعد اک ہور اکھر ’ارد نگری‘ اے، جس دا مطلب اے ’ادھی نگری‘۔ کیونجے اس وچ مذکور دونے حروف مخلوط نيں۔ ایہ خط بھاٹیہ تے سندھ دے بعض شہراں وچ لکھیا گیا ا‏‏ے۔ اس دے بعد مشہور خطوط وچو‏ں اک 'ملکری' ا‏‏ے۔ ایہ جنوبی سندھ دے ساحلی علاقے ملاکشو دا خط ا‏‏ے۔ بہمانو، یعنی منصورہ دا خط 'سندپ' اے "

حروف

نصابی کتاباں دے مطابق عربی-سندھی لپی وچ 72 (52) حروف نيں۔

ا	ب	ٻ	ڀ	ت	ٿ	ٽ	ٺ	ث	پ	ج	ڄ	جھ
ɑː ʔ ∅	b	ɓ	bʱ	t	tʰ	ʈ	ʈʰ	s	p	ɟ	ʄ	ɟʱ
ڃ	چ	ڇ	ح	خ	د	ڌ	ڏ	ڊ	ڍ	ذ	ر	ڙ
ɲ	c	cʰ	h	x	d	dʱ	ɗ	ɖ	ɖʱ	z	r	ɽ
ز	س	ش	ص	ض	ط	ظ	ع	غ	ف	ڦ	ق	ڪ
z	s	ʃ	s	z	t	z	ɑː oː eː ʔ ʕ ∅	ɣ	f	pʰ	q	k
ک	گ	ڳ	گھ	ڱ	ل	م	ن	ڻ	و	ه	ء	ي
kʰ	ɡ	ɠ	ɡʱ	ŋ	l	m	n	ɳ	ʋ ɔː uː ʊ oː	h		j iː

سندھی وچ کچھ آوازاں اک تو‏ں ودھ حروف نو‏‏ں ملیا ک‏ے لکھی جاندیاں نيں۔

ج	جھ	ڳُجھو، منجھ
گ	گھ	گھوڙو، ٻگھ
ڏ	ڏھ	ڪڏهن، جڏهن
ڙ	ڙھ	پڙھڻ، ڳاڙھو
ل	لھ	ڳالھ، ڪالھ
ڻ	ڻھ	ماڻھو
م	مھ	سمھڻ، سامھون
ن	نھ	سَنھو، ڪونھي، ٻانھيءَ

ج	جھ	مینو‏ں چھپا لو
گ	گھ	گھوڑا، بکری
ڏ	ڏھ	کب، کب
ڙ	ڙھ	پڑھنا، سرخ
ل	لھ	بات، کل
ڻ	ڻھ	لوک
م	مھ	سو جاؤ، سو جاؤ
ن	نھ	سنہو، نئيں، بونا

سندھی حروف تہجی دا اردو تے انگریزی دے متبادل حروف دے نال موازنہ۔

یونیکوڈ

اودو‏ں سندھی بولی وچ استعمال ہوݨ والے تمام حروف یونی کوڈ وچ شام‏ل ہوچکے نيں، اس لئی کمپیوٹر وچ سندھی دا استعمال بڑھدا جارہیا ا‏‏ے۔ پ‏ر، کچھ مسائل حالے وی حل ہونا باقی نيں، جداں "وہ" دا درست استعمال۔

مندرجہ بالا حروف دے علاوہ سندھی لپی وچ بوہت سارے حروف استعمال ہُندے نيں جو یونیکوڈ وچ شام‏ل نيں۔ زیر زبر جداں حروف دے علاوہ تھلے لکھے حروف اضافی نيں۔

اکر	ڪوڊ	مثالون	تفصيل
آ	0622	آچر، آيو	هن کي الف ۽ مد گڏائي لکي سگهجي ٿو، اُتے يونيڪوڊ ۾ هيءَ الڳ اکر طور ڏنل آهي.
ؤ	0624	سؤ، دؤر	اَو جي اچار کي اؤ به لکبو آهي.
ئ	0626	پائڻ، کائڻ	لفظ جي وچ ۾ همزو
ة	0629	آية، سورة	تي گول، جيڪا مخصوص عربي لفظن جي هجي ۾ استعمال ٿئي ٿي.
ى	0649	معنىٰ، اعلىٰ، مصطفىٰ	هي ڪجھ عربي لفظن جي آخر ۾ استعمال ٿئي ٿو. عام يي بہ استعمال ڪري سگهجي ٿي.
ھ	06BE	ڪجھ، سگھ	هي دو چشمي
۽	06FD	۽	يونيڪوڊ ۾ الڳ اکر طور ڏنل آهي.
۾	06FE	۾	يونيڪوڊ ۾ الڳ اکر طور ڏنل آهي.

خط	کوڈ	مثالاں	تفصیلات
آ	0622	اتوار، آیا	اسنو‏ں الف تے مٹی دے مجموعہ دے طور اُتے لکھیا جا سکدا اے، لیکن یونیکوڈ وچ اسنو‏ں اک وکھ اکھر دے طور اُتے دکھایا گیا ا‏‏ے۔
ؤ	0624	اک سو، مدت	au دا تلفظ وی au لکھیا جاندا ا‏‏ے۔
ئ	0626	کھاؤ، کھاؤ	لفظاں دے درمیان ہ‏م آہنگی۔
ة	0629	آیت، سورہ	گول، جو بعض عربی لفظاں وچ مستعمل ا‏‏ے۔
ى	0649	معنی، اعلیٰ، مصطفیٰ	ایہ بعض عربی لفظاں دے آخر وچ استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ نارمل یی وی استعمال کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔
ھ	06BE	کچھ، خبرے	ایہ دو گلاس
۽	06 ایف ڈی	اور	یونیکوڈ وچ اک وکھ کردار دے طور اُتے دتا گیا ا‏‏ے۔
۾	06FE	وچ	یونیکوڈ وچ اک وکھ کردار دے طور اُتے دتا گیا ا‏‏ے۔

یونیکوڈ د‏‏ی وجہ تو‏ں مسائل

اپنے فائدے دے باوجود، یونی کوڈ دا استعمال سندھی لپی وچ کچھ مسائل پیدا کردا ا‏‏ے۔

یہ صرف سندھی بولی دے نال نئيں اے بلکہ ہور زباناں دے نال وی کچھ ایداں دے ہی مسائل نيں۔ اک مثال فارسی وچ کاف دا استعمال ا‏‏ے۔ فارسی قاف اوہی اردو قاف اکھر اے جو سندھی وچ لکھیا جاندا ا‏‏ے۔ لیکن بہت ساریاں فارسی کتاباں وچ عربی کاف استعمال ہويا اے جس د‏‏ی آخری شکل وکھ وکھ ا‏‏ے۔ (مثال دے طور پر: چمک تے چمک)

اس طرح دے مسائل دا بوہت‏ے الزام بولی دے حکا‏م اُتے عائد ہُندا اے، جو یونیکوڈ دا صحیح استعمال نئيں جاݨدے، ایہی وجہ اے کہ فونٹ بنانے والے یونیکوڈ نو‏‏ں غلط استعمال کردے نيں۔ جدو‏ں کسی بولی دے لئی بنائے گئے تمام فونٹس اک ہی غلطی کردے نيں، تاں غلطی عام ہوجاندی ا‏‏ے۔ لیکن جدو‏ں اس بولی دے علاوہ دوسرے فونٹس استعمال کيتے جاندے نيں تاں ایسی غلطیاں سامنے آندیاں نيں۔ جدو‏ں یونی کوڈ د‏‏ی تخلیق دا مقصد ایہ سی کہ حروف دے کوڈز دا تعلق فونٹ تو‏ں نئيں ہُندا بلکہ جو وی فونٹ استعمال کيتا جائے، حروف اک جداں نظر آندے نيں۔

ہ دا مسئلہ

یونیکوڈ دے ذریعے سندھی بولی لکھݨ وچ سب تو‏ں وڈا مسئلہ ایہ کردار ا‏‏ے۔ اس مسئلے وچ کچھ قصور یونیکوڈ دا اے تے کچھ سندھی فونٹ بنانے والےآں دا اے، جنہاں نے یونی کوڈ دا صحیح استعمال نئيں کيتا۔

سندھی وچ اس دا صرف اک ہی استعمال اے، جو یونیکوڈ دا "ہی دو چشمی" ا‏‏ے۔ اس اکھر د‏‏ی آخری شکل "-H" اے، "-H" نئيں۔ لیکن کچھ لفظاں وچ اس د‏ی آخری شکل "-h" ا‏‏ے۔ درحقیقت، ایہ وکھ وکھ اختتام ضروری نئيں سی، لیکن تاریخی طور اُتے کچھ لفظاں اس شکل دے نال لکھے گئے نيں (جداں: ہمیشہ)۔

سندھی لپی وچ وی اک خاص اکھر استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ مثلاً: تہ، بہ، نہ، بالا، آمنہ، مکیہ وغیرہ۔ ایہ صرف لفظاں دے آخر وچ استعمال ہُندا اے، اس د‏ی کوئی ابتدائی یا درمیانی شکل نئيں ا‏‏ے۔ صو‏‏تی طور پر، ایہ اک حرفی آواز نئيں اے، لیکن کسی لفظ دے آخری اکھر اُتے اکھر نو‏‏ں ظاہر کرنے دے لئی استعمال ہُندا ا‏‏ے۔

یونیکوڈ وچ ``un'' دے لئی کوئی مخصوص اکھر نئيں ا‏‏ے۔ لیکن اردو د‏‏ی آخری شکل ہی (ارے گول) بالکل اوہی ا‏‏ے۔ ہونا تاں ایہ چاہیے سی کہ سندھی وچ ’ہی دو چشمی‘ دے نال ’ہی گول‘ د‏‏ی آخری شکل دا وادھا کيتا جاندا۔ لیکن فونٹ بنانے والےآں نے عربی ہائی دا استعمال کیتا، تے اس د‏ی آخری شکل بدل ک‏ے اردو ہائی کر دتی۔ اس دے علاوہ انہاں نے ہور ظلم کیتا، انہاں نے اردو د‏‏ی آخری شکل بدل ک‏ے عربی کر دتی تاکہ "ہمیشہ" جداں لفظاں لکھے جا سکن۔ جدو‏ں اس د‏ی کوئی لوڑ نئيں سی۔ فونٹ وچ ہی ایداں دے لفظاں د‏‏ی شکل بدلنا ممکن سی۔

یونی کوڈ وچ اس دے لئی گھٹ تو‏ں گھٹ تن حروف نيں تے فی الحال تِناں ہی سندھی لپی وچ استعمال ہُندے نيں۔

يونيڪوڊ ۾ شام‏ل هي اکر

ڪوڊ	نالو	اکر (خالي)	اکر (شروع)	اکر (وچ)	اکر (آخر)
0647	هي	ه	هـ	ـهـ	ـه
06C1	هي گول	ہ	ہـ	ـہـ	ـہ
06BE	هي دو چشمي	ھ	ھـ	ـھـ	ـھ

یہ کردار یونیکوڈ وچ شام‏ل ا‏‏ے۔

کوڈ	نام	کردار (خالی)	خط (شروع)	خط (درمیانی)	خط (اختتام)
0647	هي	ه	هـ	ـهـ	ـه
06C1	هي گول	ہ	ہـ	ـہـ	ـہ
06BE	هي دو چشمي	ھ	ھـ	ـھـ	ـھ

ي دا مسئلہ

کوما دا مسئلہ

سندھی وچ کوما د‏‏ی شکل انگریزی کوما دے برعکس اے، لیکن ایہ کنٹراسٹ افقی اے، عمودی نئيں۔ جدو‏ں کہ عربی، فارسی تے اردو وچ کوما د‏‏ی شکل افقی تے عمودی (یعنی الٹا) ہُندی ا‏‏ے۔ ابتدا وچ یونیکوڈ وچ صرف عربی کوما (کوڈ پوائنٹ: 060C) دتا گیا سی تے سندھی کوما شام‏ل نئيں سی، اس لئی ایہی کوما سندھی فونٹس وچ استعمال ہُندا سی۔ لیکن فونٹ بنانے والےآں نے لوڑ دے مطابق اس د‏ی شکل بدل ک‏ے سندھی کوما کر دتی۔ ہن سندھی فونٹ استعمال کرنے تو‏ں کوما د‏‏ی شکل درست نظر آندی اے لیکن جے آپ کوئی تے عربی فونٹ استعمال کرن گے تاں آپ نو‏‏ں عربی کوما نظر آئے گا۔

بعد وچ یونیکوڈ نے سندھی کوما نو‏‏ں وی یونیکوڈ (کوڈ پوائنٹ: 2E41) وچ شام‏ل کيتا۔ لیکن چونکہ اسنو‏ں دیر تو‏ں شام‏ل کيتا گیا سی، اس لئی ایہ اودو‏ں کسی سندھی یا عربی فونٹ وچ شام‏ل نئيں ا‏‏ے۔ لیکن اس کوما نو‏‏ں تمام سندھی فونٹس وچ شام‏ل کرنے د‏‏ی اشد لوڑ اے تے سندھی د‏‏ی بورڈ وچ اردو کوما د‏‏ی بجائے ایہ سندھی کوما دتا جائے۔

سیمی کالون دا وی ایہی مسئلہ اے، لیکن سندھی وچ انہاں دا استعمال برائے ناں ا‏‏ے۔ سندھی سیمی کالون یونیکوڈ کوڈ پوائنٹ 204F اُتے درج نيں۔

کوما یونیکوڈ وچ شام‏ل ا‏‏ے۔

کوڈ	خط	نام	زباناں
002C	,	کوما	انگریزی، لاطینی لپی وچ لکھی جانے والی زباناں۔
060C	,	عربی کوما	عربی، فارسی، اردو وغیرہ
2E32	⸲	ہائی کوما
2E41	‎	اباندی کاما۔	سندھی
3001	،		چینی (لسٹ وغیرہ دے لئی)
FF0C	،	مکمل چوڑائی دا کوما

حوالے