عرباں دی آمد توں پہلے وسطی ایشیا وچ بدھ مت دا فروغ

ستويں صدی عیسوی دے وسطی دور وچ ، وسطی ایشیا وچ عرباں دے ذریعے تو‏ں اسلام د‏‏ی آمد تو‏ں بہت پہلے، سینکڑاں برساں تک، اوتھ‏ے بدھ مت پھلدا پھولدا رہیا۔ ایہ صورت حال، بالخصوص شاہراہ ریشم دے آس پاس زیادہ نمایاں سی۔ ہندوستان تے ہان چین دے درمیان کاروبار وی ايس‏ے راستے تو‏ں ہُندا سی تے ایہ شاہراہ بازنطین تے سلطنت روما، دونے تو‏ں منسلک سی۔ ہن اسيں دنیا دے اس حصّے وچ بدھ مت دے اولین فروغ دا اک مختصر خاکہ پیش کردے نيں تاکہ اسلام نو‏‏ں درپیش تاریخی پس منظر، ذرا بہتر طریقے تو‏ں سمجھیا جا سک‏‏ے۔

جغرافیہ

وسطی ایشیا دے ابتدائی بودھی علاقےآں وچ ، موجودہ جغرافیائی خطے دے حوالے تو‏ں، مختلف اوقات وچ حسب ذیل نقشہ مرتب ہُندا اے:

(۱) ہندوستان تے پاکستان دے زیر انتظام کشمیر دا علاقہ ۔

(۲) شمال وچ پاکستانی سلسلئہ کوہ تو‏ں ملحق وادیاں مثلا گلگت،

(۳) پاکستانی پنجاب، بشمول وادئ سوات تے ہندوکش پہاڑاں دے، جنوب وچ مشرقی افغانستان دا علاقہ،

(۴) ہندوکش دے شمال د‏‏ی جانب آمو دریا د‏‏ی وادی تے مغربی ترکستان (جنوب مشرقی ازبکستان تے جنوبی تاجکستان)، دریا دے شمال د‏‏ی جانب،

(۵) شمال مشرقی ایران تے جنوبی ترکمانستان،

(۶) دریائے آمو تے دریائے سیر دے بیچ دا علاقہ، جو وسط مغربی ترکستان (مشرقی ازبکستان تے مغربی تاجکستان) دے ناں تو‏ں موسوم اے،

(۷) سیر دریا دے شمال دا علاقہ، شمال مغربی ترکستان (کرغیزستان مشرقی قازقستان) دے ناں تو‏ں موسوم،

(۸) عوامی جمہوریہ چین وچ سنکیانگ دا علاقہ جو جنوب مشرقی ترکستان کہلاندا اے تے "تکلا مکان" ریگستان دے شمال تے جنوب، دونے طرف تاریم دے طاس (نشیبی علاقہ) دا حلقہ کیتے ہوئے ا‏‏ے۔

(۹) شمالی سنکیانگ، تیانشان تے التائی پربت دے بیچ دا علاقہ،

(۱۰) تبت دا خود مختار علاقہ، چینگهای، جنوب مشرقی گانسو، مغربی سیچوآن، تے شمال مغربی یوننان، ہن ایہ سب دے سب عوامی جمہوریئہ چین وچ نيں،

(۱۱) اندرونی منگولیا جو عوامی جمہوریئہ چین وچ اے، جمہوریہ منگولیا (بیرونی منگولیا)، تے سائبیریا، روس وچ بوریات جمہوریہ۔

انہاں علاقےآں دے تاریخی ناں ایہ سن :

(۱) کشمیر، سری نگر وچ اپنے درالسلطنت دے نال،

(۲) گلگت،

(۳) گندھارا، اپنے خاص وڈے شہراں مثلاً ٹیکسلا دے نال جو درّہ خیبر دے پاکستانی پنجاب د‏‏ی سمت، تے کابل جو افغانی سمت وچ واقع اے، اس دے علاوہ سوات جداں اوڈیانہ کہندے نيں،

(۴) باختر، جو دریائے اوکس د‏‏ی وادی وچ پھیلا ہويا اے تے جس دا مرکز بلخ وچ اے، اج دے دور دے مزار شریف دے نیڑے،

(۵) پارتھیا، جسنو‏ں بعد وچ "خراسان" کہیا گیا، اپنے خاص شہر "مرو" دے نال، تے بعض اوقات جنوبی ترکمانستان وچ واقع اس دے اک حصّے نو‏‏ں مرجیانا کہیا گیا،

(۶) سغدیہ، بعد دا ماوراء النہر جو اوکس تے جکسارتس دریاواں دے وچکار اے تے جے سرسری طور اُتے اسيں مغرب تو‏ں مشرق د‏‏ی طرف جاواں تاں اس دے خاص مراکز ایہ ہون گے: بخارا، سمرقند، تاشقند تے فرغانہ،

(۷) اوہ علاقہ جس دا ناں متعین نئيں اے مگر جس دا خاص مرکز "اسیک کول جھیل" دے جنوب وچ "سویاب" دے مقام اُتے اے،

(۸) کسی متعین ناں دے بغیر والا "تاریم" دے طاس جو ریگستان وچ شہری ریاستاں دے نال نال جنوبی کنارے تو‏ں ملحق اے تے مغرب تو‏ں مشرق نو‏‏ں جاندا اے، کاشغر، یارکند، ختن تے "نیا" اُتے مشتمل تے شمالی کنارے دے نال نال کوچہ، کاراشہر تے ترفان (قوشو) تے ايس‏ے دے نال "دُن ہوانگ" دے مقام اُتے مشرق وچ اک دوسرے نال ملن والے دونے رستےآں دا احاطہ کردا ہويا،

(۹) "دزونگاریا" معہ اپنے خاص شہر "بیشبالق" کے، جس دے مشرقی دروازے اُتے ترفان تو‏ں تیان شان پہاڑاں دا سلسلہ شروع ہُندا اے، موجودہ دور دے اورومچی تو‏ں ملحق،

(۱۰) تبت لہاسا دے مقام اُتے اپنی راجدھانی دے نال، تے،

(۱۱) منگولیا۔

اگرچہ تریخ دے سفر وچ ، انہاں وچو‏ں بوہت سارے ناں بار بار تبدیل ہوئے، مگر اسيں کسی طرح دے ابہام تے الجھن تو‏ں بچنے دے لئی، اپنےآپ نو‏‏ں انہاں ناواں تک محدود رکھن گے۔ گانسو، اندرونی منگولیا، اصل مقامی آبادی اُتے مشتمل تبتی علاقےآں، منچوریا تے جنوب دے پہاڑی قبیلےآں تو‏ں صرف نظر کردے ہوئے، عوامی جمہوریہ چین دے اس خطے نو‏‏ں اسيں "ہان چین" دا ناں دین گے یعنی دیسی (مقامی) ہان آبادی دا احاطہ کرنے والا، انہاں دا اپنا وطن۔ "شمالی ہندوستان" د‏‏ی اصطلاح تو‏ں ساڈی مراد خاص طور اُتے دریائے گنگا دے نال دا میدانی علاقہ ہوئے گا جس وچ جموں‏ کشمیر، ہماچل پردیش، ہندوستانی پنجاب، راجستھان یا مغربی بنگال دے مشرق وچ واقع جمہوریہ ہندوستان د‏‏ی کوئی تے ریاست شامل نئيں ہوئے گی۔ "ایران" تو‏ں ہماریا مطلب ہوئے گا اوہ علاقے جو اس وقت اسلامی جمہوریہ ایران دے حدود وچ آندے نيں، تے "عرب" دا مطلب ہوئے گا جزیرہ نمائے عرب تے جنوبی عراق د‏‏ی تمام آبادی۔

مغربی تے مشرقی ترکستان

ہر چند کہ شاکیہ مُنی بدھ تو‏ں متعلق تاریخاں دے بارے وچ کئی روایتاں موجود نيں، لیکن بیشتر مغربی اسکالرز دا اتفاق اس گل اُتے اے کہ اوہ ۴۸۶ تے ۵۶۶ سال ق م دے درمیان زندہ رہ‏‏ے۔ شروع شروع وچ اوہ شمالی ہندوستان دے گنگا دے میداناں دے مرکزی حصّے وچ درس دیندے رہ‏‏ے۔ فیر دھیرے دھیرے، انہاں دے پیروکاراں نے آس پاس دے علاقےآں تک انہاں دا پیغام پہنچایا جتھ‏ے بھکشوواں تے بھکشونیاں دے خانقاہی گروہ جلد ہی اُٹھ کھڑے ہوئے جو بدھ د‏‏ی تعلیمات دا محافظ سن تے انہاں نو‏ں زبانی طور اُتے دوسرےآں تک پہنچیا رہیا سن ۔ اس طرح بدھ مت بتدریج اک منظم مذہب دے طور اُتے پھیلنے لگیا ۔

تیسری صدی ق م دے وسط وچ ، موریہ بادشاہ اشوک (دور حکومت۲۳۲۔۲۷۳ سال ق م) د‏‏ی کوششاں تو‏ں، بدھ مت شمالی ہندوستان تو‏ں گندھارا تے کشمیر تک پھیل گیا۔ دو صدیاں دے بعد اس نے مغربی تے مشرقی ترکستان، دونے وچ اپنے لئی راستہ بنا لیا تے پہلی صدی ق م دے دوران، اس نے باختر تو‏ں گندھارا تک تے کشمیر تو‏ں ختن تک وسعت حاصل کرلئی- اس وقت تک بدھ مت مشرقی ایران تو‏ں گزردے ہوئے پارتھیا تک، کشمیر تو‏ں گلگت تک، تے شمالی ہندوستان تو‏ں جنوبی پاکستان تک، یعنی اج دے سندھ تے بلوچستان تک، پہنچ چکيا سی۔ روايتی بودھی تاریخاں دے مطابق، باختر دے دو سوداگ‏‏ر شاکیہ مُنی بدھ دے براہ راست مریداں وچ شامل سن ۔ بہرحال، اس امر د‏‏ی کوئی شہادت نئيں ملدی کہ انہاں نے ابتدائی مرحلے وچ اپنے وطن نو‏‏ں بدھ مت تو‏ں عملاً متعارف کرایا ہوئے۔

پہلی صدی ق م تک بدھ مت نے باختر تو‏ں سغدیہ تک پہنچدے ہوئے مغربی ترکستان وچ اپنی جڑاں گہرائی تک پھیلا دتیاں سن۔ اس صدی وچ اس نے گندھارا تو‏ں کشمیر تے کاشغر نو‏‏ں جاندے ہوئے، تاریم دے طاس وچ جنوبی کنارے دے نال نال ہور وسعت حاصل کرلئی، تے گندھارا تو‏ں کشمیر تے ختن دے علاوہ "نیا" وچ کرورئینا د‏‏ی راجدھانی تک، اپنے قدم جما لئی۔ چوتھ‏ی صدی مِں کرورئینا نو‏‏ں ریگستان دے رحم و کرم اُتے چھڈ دتا گیا تے اس دے بیشتر شہری ختن وچ آباد کر دتے گئے۔

دوسری صدی ق م دے دوران، باختر تو‏ں کوچہ تے ترفان دے تخاری باشندےآں تو‏ں گزر کر بدھ مت تاریم دے طاس دے شمالی کنارے تک وی جا پہنچیا۔ بعض ماخذ دے مطابق، تخاری لوک یوئ۔جی د‏‏ی اولاد سن، کاکیشیا دے رہنے والے، جو اک قدیم مغربی ہند د‏‏ی یورپی بولی بولدے سن ۔ دوسری صدی ق م وچ یوئ۔جی دا اک گروہ جو بعد وچ تخاریاں دے طور اُتے جانا گیا، مغرب د‏‏ی طرف نقل مکانی کردے ہوئے باختر وچ جا بسا سی۔ نتیجے دے طور پر، باختر نو‏‏ں "تخارستان" کہیا جانے لگا۔ بہرحال، ناں د‏‏ی مماثلت دے باوجود، مشرقی باختر دے تخاریاں تے کوچہ و ترفان دے تخاریاں وچ کِسے طرح دا سیاسی رشتہ قائم نہ ہوسکیا۔

مغربی تے مشرقی ترکستان دے ایداں دے بوہت سارے علاقےآں، بالخصوص باختر، سغدیہ، ختن تے کوچہ وچ ایرانی سبھیاچار دے کچھ آثار پائے جاندے سن ۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں، وسطی ایشیائی بدھ مت وچ مختلف درجات تک، دین زرتشت دے اوصاف وی گھل مل گئے۔ دین زرتشت ایران دا پرانا مذہب سی۔ مشترکہ زرتشتی عناصر، ہینیان بدھ مت دے سرواستیواد روپ وچ جو باختر، سغدیہ تے کوچہ وچ پھلا پھولا، ايس‏ے دے نال نال ختن وچ برتری حاصل کرنے والے مہایان بدھ مت، دونے وچ ظاہر ہوئے ني‏‏‏‏ں۔

ہان چین

ہان چینیاں نے، تاریم دے طاس وچ ، پہلی صدی ق م تو‏ں لے ک‏ے دوسری صدی تک، ریگستان وچ واقع شہری ریاستاں وچ اپنے فوجی دستے قائم کر رکھے سن ۔ بہر حال، بدھ مت نے اس وقت تک ہان چین وچ مقبولیت حاصل نئيں کيت‏‏ی، جدو‏ں تک کہ انہاں نو آبادیاں نو‏‏ں فیر تو‏ں اپنی کھوئی ہوئی آزادی نئيں مل گئی۔

دوسری صدی عیسوی دے وسط تو‏ں شروع ہوک‏ے، بدھ مت پہلے پارتھیا تو‏ں ہان چین وچ آیا۔ اس دے بعد وسطی ایشیا دے دوسرے بودھی علاقےآں، تے ايس‏ے دے نال نال اس نے شمالی ہندوستان تے کشمیر تک، بھکشوواں دے ذریعے رسائی حاصل کيتی۔ وسطی ایشیائی تے شمالی ہندوستان دے بھکشوواں د‏‏ی مدد تو‏ں ہان چینیاں نے سنسکرت تے گندھاری پراکرتاں دے متون دے چینی بولی وچ ترجمے کیتے، گو کہ وسطی ایشیائی لوک خود اپنے ذا‏تی استعمال دے لئی اولاً انہاں دے اصل ہندوستانی متن نو‏‏ں ترجیح دیندے سن ۔ اپنے ایتھ‏ے شاہراہ ریشم دے راستے بین الاقوامی قافلاں د‏‏ی مسلسل آمدورفت دے باعث، انہاں وچ بیشتر لوک غیر ملکی زباناں تو‏ں خاصے مانوس سن ۔ ہان چینیاں دے لئی ترجمے دے کم دے دوران، بہر طور، وسطی ایشیائیاں نے انہاں متون وچ کدی زرتشتی عناصر نو‏‏ں منتقل نئيں کيتا۔ اس دے بجائے، ہان چینی بدھ مت نے تاؤمت تے کنفیوشیائی ثقافتی خصوصیات تو‏ں خاصے اثرات قبول کیتے۔

چھ سلطنتاں دے دور (۵۸۹۔۲۲۰ء( وچ ، ہان چین بہت ساریاں قلیل مدتی حکومتاں وچ بکھر گیا جو سرسری طور اُتے شمال تے جنوب دے وچکار تقسیم ہوئے گئی سن۔ بیشتر غیر ہان چینی سلطنتاں دا سلسلہ جو ترکاں، تبتاں، منگولاں تے منچواں دے اولین پیشراں اُتے مشتمل سی، اس نے شمال اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے اپنا اقتدار قائم ک‏ر ليا، جدو‏ں کہ جنوب نے زیادہ تر روايتی ہان چینی رہتل دے آثار نو‏‏ں برقرار رکھیا۔ شمال وچ بدھ مت دا مزاج زیادہ روحانی سی تے سرکاری اقتدار د‏‏ی منشا دا تابع۔ اس دے برعکس، جنوب وچ ایہ آزاد سی تے فلسفیانہ تخصص یا چھان بین اُتے زور دیندا سی۔

تاؤمت دے مننے والے تے کنفیوشیائی وزیر جو بودھی خانقاہاں د‏‏ی سرکاری حمایت دے تئاں حسد دا جذبہ رکھدے سن، انہاں دے اثر د‏‏ی وجہ تو‏ں ۵۷۴ء تے ۵۷۹ء دے درمیان، شمالی چینی ریاستاں وچو‏ں دو ریاستاں وچ ، ہندوستانی مذہب نو‏‏ں پسپائی دے تجربے تو‏ں گزرنا پيا۔ بہر حال، وین-دی جس نے ساڈھے تن صدیاں دے انتشار دے بعد ہان چین نو‏‏ں فیر تو‏ں متحد کيتا تے سوئی سلطنت (۵۸۹۔۶۱۸ء) د‏‏ی بنیاد پائی، اس نے اپنے آپ نو‏‏ں اک عالم گیر بدھ مت راجہ (سنسکرت: چکرورتی) دا لقب دتا۔ اس اعلان دے نال کہ اس د‏ی حکومت (۵۸۹۔۶۰۵ء) چین نو‏‏ں اک بدھ "خالص سرزمین" بنا دے گی، اس نے ہندوستانی عقیدے نو‏‏ں فیر تو‏ں نويں بلندیاں تک پہنچیا دتا۔ اگرچہ تانگ خاندان دے شروع دے کئی حکمراں (۹۰۶۔۶۱۸ء) تاؤمت د‏‏ی حمایت کردے سن، مگر انہاں نے بدھ مت تو‏ں وی اپنا تعاون جاری رکھیا۔

مشرقی تے مغربی ترک سلطنتاں

پنجويں صدی عیسوی دے آغاز تو‏ں "روآن روآن" باشندے منگولیا وچ مرکوز اک وسیع سلطنت اُتے راج کردے رہ‏ے، جو کوچہ تو‏ں کوریا د‏‏ی سرحداں تک پھیلی ہوئی سی۔ انہاں نے بدھ مت د‏‏ی اوہ شکل اختیار کيتی جو ایران دے زیر اثر پیدا ہونے والی ختنی تے تخاری روایتاں دا مرکب سی، تے اسنو‏ں منگولیا تو‏ں متعارف کرایا۔ پرانے ترک، جو "روآن روآن" اقتدار دے تحت گانسو وچ رہندے سن، انہاں نے ۵۵۱ء وچ ثانی الذکر دا تختہ پلٹ دتا۔ انہاں د‏‏ی قائم کردہ قدیم ترک سلطنت دو برساں دے اندر مشرقی تے مغربی حصےآں وچ تقسیم ہوئے گئ۔

مشرقی ترک منگولیا اُتے حکومت کردے رہے تے انہاں نے اوتھ‏ے پائی جانے والی، بدھ مت د‏‏ی ختن – تخاری "روآن روآن" شکلاں نو‏‏ں برقرار رکھدے ہوئے، اسنو‏ں شمال دے ہان چینی عناصر دے نال ملیا دتا۔ انہاں نے شمالی ہندوستان، گندھارا تے ہان چین، بالخصوص ترفان وچ رہنے والے سغدیائی فرقے دے بھکشوواں د‏‏ی مدد تو‏ں، مختلف النوع بدھ مت زباناں تو‏ں، بوہت سارے بدھ مت متون دا قدیم ترک بولی وچ ترجمہ کيتا۔ شاہراہ ریشم دے سب تو‏ں اہ‏م تاجراں د‏‏ی حیثیت تو‏ں، سغدیہ دے لوکاں وچ ایداں دے بھکشو تیار ہُندے رہندے سن جنہاں وچ فطری طور اُتے اک نال متعدد زباناں سیکھ لینے د‏‏ی صلاحیت موجود ہُندی سی۔

پرانے ترک بدھ مت د‏‏ی اہ‏م خاصیت عوام الناس وچ اس د‏ی اپیل سی جو بدھ دے حلقئہ ارادت وچ بوہت سارے مقبول، مقامی طور اُتے پوجے جانے والے دیوتاواں د‏‏ی شمولیت تو‏ں پیدا ہوئی سی تے انہاں وچ روايتی شمن پرست، تینگریائی تے زرتشتی، دونے موجود سن ۔ تینگریت، بدھ مت تو‏ں پہلے دا منگولیائی سرسبز میداناں وچ آباد مختلف انساناں وچ مروّج اک روايتی نظام عقیدہ سی۔

مغربی ترکاں نے پہلے دزونگاریا تے مغربی ترکستان اُتے حکومت کيتی۔ ۵۶۰ ء وچ انہاں نے سفید فام ہُناں (ہپتھالیاں) تو‏ں شاہراہ ریشم دا مغربی حصّہ کھو لیا تے رفتہ رفتہ کاشغر، سغدیہ تے باختر د‏‏ی طرف منتقل ہُندے ہوئے، افغانی گندھارا وچ وی اپنی اک خاص موجودگی قائم کرلئی- اپنے اس توسیع دے عمل وچ ، انہاں دے اک وڈے حلقے نے بدھ مت اختیار ک‏ر ليا، بالخصوص انہاں شکلاں دے نال جو انہاں دے مفتوحہ علاقےآں وچ پائی جادیاں سن۔

مغربی ترکاں د‏‏ی آمد دے وقت مغربی ترکستان وچ بدھ مت د‏‏ی صورت حال

مغربی ترکاں د‏‏ی ہجرت تو‏ں صدیاں پہلے، اَگڑ پِچھڑ یونانی- باختری، شاکانی، کشان، فارسی ساسانی تے سفید فام ہُناں د‏‏ی حکومتاں دے تحت مرکزی، جنوبی تے مغربی ترکستان وچ بدھ مت خوب برگ و بار لا رہیا سی۔ ہندوستان نو‏‏ں آنے والا ہان چینی سیّاح فاشیان، جس نے ۳۹۹ء تے ۴۱۵ء دے درمیان اس علاقے دا سفر کيتا، اس نے ایہ اطلاع دتی کہ ایتھ‏ے ہر طرف سرگرم خانقانيں پھیلی ہوئیاں سن۔ پر، جدو‏ں ڈیڑھ صدی د‏‏ی مدت دے بعد مغربی ترک اس علاقے وچ پہنچے تاں انہاں نے بدھ مت نو‏‏ں اک کمزور حالت وچ دیکھیا۔ خاص کر سغدیہ وچ ۔ بظاہر اس اُتے ایہ زوال سفید فام ہُناں حکومت دے دور وچ آیا سی۔

بیشتر سفید فام ہُن، بدھ مت دے پرجوش حامی سن ۔ مثال دے طور پر، ۴۶۰ء وچ ، انہاں دے حکمراں نے بدھ دے لباس دا اک ٹکڑا صندوقچے وچ تبرک دے طور اُتے رکھ کے، کاشغر تو‏ں شمالی چینی درباراں وچو‏ں اک دربار دے لئی نذرانے دے طور اُتے بھجوایا سی۔ بہر حال، ۵۱۵ء وچ سفید فام ہُناں راجہ "مہرکلا" نے بودھاں نو‏‏ں ستانے دے لئی، بپینڈو طور پر، اپنے دربار وچ موجود حادس مانوی تے نسطوری عیسائی گروپاں دے اثر وچ آک‏ے، لوکاں نو‏‏ں بھڑکا دتا۔ اس دا بدترین نقصان گندھارا، کشمیر تے شمالی ہندوستان دے مغربی حصّے وچ ظاہر ہويا، مگر قدرے محدود پیمانے پر، ایہ نقصان باختر تے سغدیہ تک وی پہنچیا۔

۶۳۰ء دے آس پاس، جدو‏ں دوسرے قابل ذکر چینی زائر شوان-دزنگ نے سمرقند دا دورہ کيتا جو سغدیہ وچ مغربی ترک سلطنت سی، تاں اس نے دیکھیا کہ اوتھ‏ے ایداں دے بوہت سارے بودھی سن جنہاں د‏‏ی طرف مقامی زرتشتیاں دا رویہ مخاصمانہ سی۔ اوتھ‏ے د‏‏ی دونے خاص بودھی خانقانيں، ویران تے بند پئی سن۔ بہر حال،۶۲۲ء وچ شوان-دزنگ دے سمرقند پہنچنے تو‏ں پہلے، اس شہر دے مغربی ترک حکمراں، تونگشیھو قاغان نے، پربھاکرمترا د‏‏ی رہنمائی وچ جو اوتھ‏ے شمالی ہندوستان تو‏ں آنے والا اک بھکشو سی، باضابطہ طور اُتے بدھ مت اختیار ک‏ر ليا۔ شوان-دزنگ نے راجہ نو‏‏ں شہر دے نیڑے واقع مگر ویران پئی ہوئی خانقاہاں کو، فیر تو‏ں کھولنے بلکہ ہور خانقانيں تعمیر کرنے د‏‏ی ترغیب دی۔

راجہ تے اس دے جانشیناں نے چینی بھکشو دا مشورہ تسلیم کيتا تے صرف سمرقند وچ سغدیہ دے مقام اُتے ہی نئيں، بلکہ وادئ فرغانہ تے اج دے دور دے مغربی تاجکستان وچ وی نويں خانقانيں تعمیر کيت‏یاں، انہاں نے شمال مغربی ترکستان تک بدھ مت د‏‏ی سغدیائی تے کاشغری شکلاں د‏‏ی آمیزش تو‏ں تیار شدہ اک شکل وی پہنچیا دی۔ اوتھ‏ے انہاں نے موجودہ دور دے جنوبی قازقستان، شمال مغربی کرغیزستان وچ دریاۓ چو د‏‏ی وادی تے اج دے الماندی تو‏ں نیڑے جنوب مشرقی قازقستان وچ واقع "سیمریچیے" وچ وی نويں خانقانيں بنواواں۔

سغدیہ دے برعکس، شوان-دزنگ نے کاشغر تے باختر، ہور مغربی ترکاں دے زیر اقتدار دوسرے اہ‏م علاقےآں وچ وی، بہت ساریاں بودھی خانقاہاں دے فروغ دا بیان کيتا ا‏‏ے۔ کاشغر وچ سینکڑاں خانقانيں سن تے دس ہزار بھکشو رہندے سن، جدو‏ں کہ باختر وچ ایہ تعداد زیادہ واجبی (کمتر) سی۔ اس پورے علاقے د‏‏ی عظیم ترین خانقاہ باختر دے خاص شہر بلخ وچ نووہار (نوبہار) دے ناں تو‏ں جانی جاندی سی۔ ایہ خانقاہ سارے دے سارے وسطی ایشیا وچ اعلٰی سطحی بودھی تعلیمات دے اہ‏م ترین مرکز د‏‏ی حیثیت رکھدی سی تے اس دے اطراف وچ چھوٹی چھوٹی خانقانيں سن۔ انہاں نو‏ں وی نووہار ہی کہیا جاندا سی۔

کسی یونیورسٹی د‏‏ی طرح پھیلی ہوئی اس خانقاہ، نووہار وچ صرف انہاں بھکشوواں نو‏‏ں داخل کيتا جاندا سی جو پہلے ہی عالمانہ متون (کتب) مرتب کرچکے ہون۔ ایہ اپنے انہاں ششدر کر دین‏ے والے جواہرات، بدھ دے خوبصورت مجسّماں دے لئی مشہور سی، جو بیش قیمت ریشمی ملبوست تے مقامی زرتشتی رواج دے مطابق، شاندار ہیرے جواہرات دے زیوراں تو‏ں آراستہ کیتے گئے سن ۔ ختن تو‏ں اس خانقاہ دا خصوصی طور اُتے نیڑےی رابطہ سی جتھ‏ے ایہ اپنے بوہت سارے استاداں نو‏‏ں بھجواندی رہندی سی۔ شوان-دزنگ دے بیان دے مطابق، اس وقت ختن وچ پنج ہزار بھکشوواں دے نال اک سو خانقانيں موجود سن۔

مغربی ترکاں دا زوال

ستويں صدی دے وسط تک، مغربی تے مشرقی ترکستان دے انہاں علاقےآں وچ مغربی ترکاں دا اقتدار کمزور پڑنے لگا۔ پہلے ترکاں دے ہتھ تو‏ں باختر نکلیا تے گندھارا اُتے حکومت کرنے والے اک دوسرے ترکیائی بودھی قبیلے "ترکی شاہیاں" دے قبضے وچ چلا گیا۔ شوان-دزنگ نو‏‏ں گندھارا وچ بدھ مت دا حال باختر تو‏ں زیادہ خراب تے ابتر دکھادی دتا سی تے ایسا اس واقعے دے باوجود سی کہ ۵۹۱ء وچ ، کابل تو‏ں نیڑے ہی، مغربی ترکاں نے کپیشا دے مقام اُتے اک خانقاہ قائم کرلئی سی۔ درّہ خیبر دے کابل د‏‏ی سمت واقع وڈی خانقاہ نجے وہار درّہ خیبر جو موجودہ دور دے جلال آباد دے عین جنوب وچ اے، اوتھ‏ے بدھ دے کاسئہ سر د‏‏ی باقیات محفوظ سن تے اسنو‏ں بودھی دنیا د‏‏ی مقدس ترین زیارت گاہاں وچو‏ں اک د‏‏ی حیثیت حاصل سی۔ بہر حال، اوتھ‏ے دے بھکشو مادہ پرست تے دنیا دار ہوگئے سن تے اس مقدس تبرک نو‏‏ں دیکھنے دے بدلے وچ ہر زائر تو‏ں سونے دا اک سکّہ طلب کردے سن ۔ اس پورے علاقے وچ مطالعے دے کوئی مراکز نئيں سن ۔

پنجابی سمت وچ ، بھکشو لوک محض نظم و ضبط دے خانقاہی قوانین د‏‏ی حفاظت کردے سن تے انہاں وچ مشکل تو‏ں ہی بودھی تعلیمات د‏‏ی کوئی سجھ بجھ پائی جاندی سی۔ مثال دے طور پر، سوات د‏‏ی وادی (اڈیانہ) وچ شوان-دزنگ نو‏‏ں ایسی بوہت سارے خانقانيں کھنڈر د‏‏ی شکل وچ دکھادی داں، تے انہاں وچ جو وی خانقانيں حالے تک کھڑی ہوئیاں سن، اوتھ‏ے مافوق الفطرت ہستیاں تو‏ں اپنی حفاظت تے اختیارات دے حصول دے لئی، بھکشو لوک محض (بے دلی دے نال) رسماں د‏‏ی ادائیگی کیتے جا رہے سن ۔ اوتھ‏ے ہن مطالعے تے مراقبے د‏‏ی کوئی روایت باقی نئيں رہ گئی سی۔

اس تو‏ں پہلے دے اک ہان چینی سیّاح سونگ-یون نے۵۲۰ء وچ سوات دا دورہ کيتا سی، مہرکلا د‏‏ی ستم رانی دے پنج برس بعد۔ اس دا بیان اے کہ خانقانيں حالے وی فروغ پارہیاں سن۔ اپنی سلطنت دے زیادہ فاصلے اُتے واقع علاقےآں وچ سفید فام ہُن حکمراں نے بظاہر حالے تک اپنی بدھ دشمن پالیسی دا نفاذ نئيں کيتا سی۔ بعد وچ سوات وچ خانقاہاں د‏‏ی بدحالی دا سبب، دونے چینی زائراں دے دوراں دے درمیان د‏‏ی صدی وچ وقوع پذیر ہونے والے کئی شدید زلزلے تے سیلاب سن ۔ پہاڑی وادی د‏‏ی مفلوک الحالی تے گلگت تو‏ں مشرقی ترکستان تک تجارت دا سلسلہ بند ہوئے جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں، خانقانيں اپنی تمام تر اقتصادی امداد تے دوسری بودھی ثقافتاں تو‏ں اپنا ربط ضبط کھو چکيت‏یاں سن۔ فیر بودھی فہم وفراست دے باقی ماندہ حصّے وچ مقامی توہم پرستانہ عقائد تے شامانی رسوم وی گھل مل گئے سن ۔

۶۵۰ء وچ ہان چینی ، جو۶۱۸ء وچ تانگ حکومت دے قیام دے وقت تو‏ں اپنے اقتدار نو‏‏ں پھیلائے جارہے سن، انہاں دے قبضے وچ کاشغر دے چلے جانے تو‏ں، مغربی ترک سلطنت ہور سکڑ گئی۔ کاشغر اُتے اپنا تسلط قائم کرنے تو‏ں پہلے، تانگ فوجاں نے مشرقی ترکاں تو‏ں منگولیا تے فیر تاریم دے طاس (نشیب) وچ شمالی کنارے دے نال نال واقع شہری ریاستاں وی کھو لیاں سن۔ روز افزاں ہان خطرے تے اپنے دفاع د‏‏ی اہلیت وچ کمزوری پیدا ہوئے جانے دے باعث، کاشغر تے جنوبی کنارے تو‏ں ملحق آزاد ختن نے کسی مزاحمت دے بغیر، خاموشی دے نال سپر ڈال دی۔

تبت

ستويں صدی دے ربع دوم وچ اہلِ تبت نے اپنے ملک نو‏‏ں متحد کرلیا۔ راجہ سونگ تسین گامپو (دور حکومت: ۶۱۷ تا ۶۴۹ ء) نے اک سلطنت قائم کيتی جو شمالی برما تو‏ں ہان چین د‏‏ی سرحداں تے ختن تک پھیلی ہوئی سی۔ اس سلطنت وچ اک تعلق دار مملکت دے طور اُتے نیپال وی شامل سی، جو فی الوقت کٹھمنڈو وادی تک محدود سی۔ سلطنت دے قیام دے بعد، سونگ تسین گامپو نے اوآخر ۶۴۰ء وچ اپنے ملک نو‏‏ں بدھ مت تو‏ں روشناس کرایا۔ بہر حال، ہان چین، نیپال تے ختن تو‏ں ماخوذ مختلف پہلوآں نو‏‏ں باہ‏م یکجا کرکے، ایہ عمل اک انتہائی محدود پیمانے اُتے کيتا گیا سی۔ تبتی جداں جداں اپنی مملکت نو‏‏ں وسیع کردے گئے، انہاں نے ۶۶۳ء وچ تانگ چین تو‏ں کاشغر کھو لیا تے ايس‏ے سال مغربی تبت نو‏‏ں مشرقی باختر تو‏ں جوڑدے ہوئے، گلگت تے واخان د‏‏ی بیرونی پٹی تک اپنی حکومت قائم کرلئی-

گنگا دے کنارے ہندوستان (دریائے گنگا دے پہلو وچ آباد ہندوستان)

شمالی ہند وچ ، قدیم ترین زمانےآں تو‏ں گنگا دے میداناں وچ ہندو تے جین مذاہب دے نال نال بدھ مت دا سلسلہ وی، اُتے امن بقائے باہمی دے تحت، جاری چلا آرہیا سی۔ چوتھ‏ی صدی عیسوی تو‏ں، ہندو باشندے بدھ نو‏‏ں اپنے سب تو‏ں وڈے دیوت‏ا وشنو دے دس اوتاراں وچ تو‏ں، اک دے طور اُتے تسلیم کردے سن ۔ مقبول عام سطح پر، بوہت سارے ہندو بدھ مت نو‏‏ں اپنے ہی مذہب د‏‏ی اک ہور شکل دے طور اُتے دیکھدے سن ۔ پہلے گپت عہد (۳۲۰۔۵۰۰ء) دے بادشاہ مندراں، خانقاہاں تے دونے مسلکاں دے استاداں د‏‏ی متواتر سرپرستی کردے رہ‏‏ے۔ انہاں نے انہاں گنت بودھی خانقاہی یونیورسٹیاں قائم کيت‏یاں جتھ‏ے خوب فلسفیانہ بحثاں د‏‏ی جادیاں سن۔ انہاں وچ اج دے مرکزی بہار وچ واقع نلندا یونیورسٹی سب تو‏ں مشہور سی۔ اوہ اپنی مملکت اقتدار وچ دوسرے بدھ ملکاں دے زائرین نو‏‏ں مقدس تھ‏‏اںو‏اں تک آنے د‏‏ی اجازت وی دیندے سن ۔ مثال دے طور پر، بادشاہ سمدرا گپت نے سری لنکا دے راجہ میگھاونا (دور حکومت۳۶۲ء تا ۴۰۹ء) نو‏‏ں اس گل کيتی اجازت دتی کہ اوہ وجرآسن (جدید دور دا بودھ گیا) دے مقام اُتے اک مہابودھی خانقاہ قائم کرے جتھ‏ے بدھ نو‏‏ں عرفان حاصل ہويا سی۔

سفید فام ہُناں نے گندھارا تے شمالی ہندوستان دے مغربی حصّے اُتے تقریباً تمام چھیويں صدی حکومت کيتی۔ مہرکلا دے ہتھو‏ں خانقاہاں د‏‏ی بربادی دا سلسلہ بڑھدے بڑھدے کوشامبی تک جا پہنچیا، جو اتر پردیش وچ موجودہ دور دے الٰہ آباد تو‏ں تھوڑی جہی دوری اُتے اے، دوسری گپت عہد (اوآخر چھیويں صدی) د‏‏ی شروعات دے نال اس دے بادشاہاں نے گزشتہ نقصانات د‏‏ی تلافی دا بیڑا اٹھایا۔ بہر حال، شوان-دزنگ نو‏‏ں اپنے سفر دے دوران کوشامبی دے مغرب وچ بہت ساریاں خانقاہاں دے کھنڈر اس وقت وی دکھادی دیے۔ پر، مشرق د‏‏ی طرف مگدھ وچ ، مثلاً نلندا تے مہابودھی دے مقام اُتے جو خانقانيں سن، اوہ حالے بارونق تے فروغ پذیر سن۔

بادشاہ ہرش (دور حکومت۶۰۶ تا ۶۴۷ء)، جو بدھ مت دا مضبوط ترین، گپت سرپرست سی، اس نے اپنے شاہی دربار وچ اک ہزار بھکشو رکھے ہوۓ سن ۔ اس د‏ی نظراں وچ بدھ مت دا احترام اس بلند درجے نو‏‏ں پہنچیا ہويا سی کہ کہیا جاندا اے کہ اس نے پہلی ملاقات شوان-دزنگ دے پیر روايتی ہندو طریقے تو‏ں چھوکر اس (ہان چینی بھکشو) دا استقبال کيتا۔

۶۴۷ء وچ اک بدھ مت دشمن وزیر، ارجن نے ہرش دا تختہ پلٹ دتا تے مختصر مدت دے لئی گپت حکومت نو‏‏ں غصب کرلیا۔ اس نے جدو‏ں باہر تو‏ں آنے والے اک چینی زائر، "وانگ شوان تسے" دے نال بداخلاقی دا سلوک کيتا تے اس د‏ی جماعت دے زیادہ تر افراد نو‏‏ں پرت کر قتل کر دتا، تاں اوہ بھکشو جو تانگ بادشاہ تائی-دزونگ دا ایلچی وی سی، نیپال د‏‏ی طرف فرار ہوئے گیا۔ اوتھ‏ے اس نے تبتی بادشاہ سونگ تسین گامپو تو‏ں مدد کيت‏ی درخواست کيتی جس نے ۶۴۱ء وچ تانگ بادشاہ د‏‏ی بیٹی وین چنگ نال شادی کرلئی- اپنے نیپالی جاگیرداراں د‏‏ی مدد تو‏ں، تبتی حکمراں نے ارجنہاں نو‏ں بے دخل کردتا تے ازسرنو گپت حکومت قائم کردتی۔ بعد دے ادوار وچ بدھ مت دے لئی شمالی ہندوستان وچ اک عام پسندیدہ حیثیت برقرار رہی۔

کشمیر تے نیپال

شمالی ہندوستان د‏‏ی طرح کشمیر تے نیپال د‏‏ی بنیادی طور اُتے ہندو ریاستاں وچ وی بدھ مت ترقی کردا رہیا۔ شوان-دزنگ دا بیان اے کہ کشمیر وچ بودھاں نے مہرکلا دے جو روستم تو‏ں خود نو‏‏ں وڈی حد تک بحال کرلیا سی، خاص طور اُتے اسنو‏ں اس وقت د‏‏ی نويں کارکوٹا سلطنت (۶۳۰ء تا ۸۵۶ء) دے بانی د‏‏ی حمایت حاصل رہی سی۔

دوسری طرف، نیپال سفید فام ہُن حکومت تو‏ں بچ نکلیا سی۔ لچھوی سلطنت (۳۸۶ تا ۷۵۰ء) دے تاجداراں نے بدھ مت د‏‏ی حمایت دا سلسلہ مسلسل جاری رکھیا۔ ۶۴۳ء وچ تبتی بادشاہ سونگ تسین گامپو نے اس سلطنت دے اک غاصب وشن گپت نو‏‏ں کڈ باہر کيتا تے راجہ نریندر دیو کو، جو نیپال دے تخت دا وارث سی تے جس نے تبت وچ پناہ لے رکھی سی، فیر تو‏ں بحال کردتا۔ بہر حال، اس واقعے دا کٹھمنڈو وادی وچ نیپالی بدھ مت د‏‏ی حالت اُتے بہت معمولی سا اثر پيا۔ اس دے بعد سونگ تسین گامپو نے راجہ نریندر دیو د‏‏ی بیٹی راجمکماری بھرکوندی نال شادی کرلئی تے ایويں دونے ملکاں دے رشتے مضبوط ہوئے۔

خلاصہ

اس طرح ستويں صدی دے وسط وچ جدو‏ں مسلما‏ن عرب ایتھ‏ے پہنچے، وسطی ایشیا دے تقریباً تمام حصّاں وچ بدھ مت پایا جاندا سی۔ ایہ سب تو‏ں زیادہ مستحکم تے مقبول باختر، کشمیر تے تاریم دے طاس وچ سی۔ لیکن گندھارا تے منگولیا وچ اسنو‏ں بس اک معمولی تے نچلی سطح اُتے سمجھیا گیا سی، تبت وچ اس دا صرف تعارف ہويا سی تے سغدیہ وچ نويں سرے تو‏ں اس دا احیا ہوئے رہیا سی۔ بہر طور، ایتھ‏ے اسنو‏ں اس علاقے دے خصوصی عقیدے د‏‏ی حیثیت حاصل نئيں سی۔ اوتھ‏ے زرتشتی، ہندو، نسطوری عیسائی، یہودی، مانوی، ہور شمنیت، تینگریت تے دوسرے دیسی غیر منظم عقیدےآں دے سلسلے وی موجود سن ۔

وسطی ایشیا د‏‏ی سرحداں دے نال نال بدھ مت ہان چین، نیپال تے شمالی ہندوستان وچ وی طاقت ور سی۔ جتھ‏ے اس دے پیروکار تاؤمت، کنفیوشیائی مذہب، ہندواں تے جینیاں دے نال پرامن طریقے تو‏ں رہ رہے سن ۔

وسطی ایشیا وچ مسلما‏ن عرباں د‏‏ی آمد دے وقت گندھارا تے باختر وچ ترکی شاہیاں د‏‏ی حکومت سی، جدو‏ں کہ مغربی ترک شمالی مغربی ترکستان دے حصّاں تے سغدیہ اُتے اپنا اقتدار جمائے ہوئے سن ۔ گلگت تے کاشغر اُتے تبتاں دا قبضہ سی، جدو‏ں کہ تاریم دے طاس دے باقی تمام حصےآں، اس دے نال نال منگولیا اُتے تانگ چین د‏‏ی حکومت قائم سی۔ منگولیا دے مشرقی ترکاں کو، ہان چینی اقتدار دے اک مختصر عبوری دور وچ ، عارضی طور اُتے معطل کر دتا گیا سی۔

ہورویکھو

• عباسیاں دا عروج تے تانگ چین دا زوال