عباسیاں دا عروج تے تانگ چین دا زوال

خلافت عباسیہ دے ابتدائی دور وچ تاریخی ارتقا اُتے گفتگو تو‏ں پہلے، اسيں مختصر‌اً اس عہد د‏‏ی شروعات تو‏ں عین پہلے وسطی ایشیا د‏‏ی سیاسی صورت حال اُتے اک نظر ڈالدے ني‏‏‏‏ں۔ امویاں دا اقتدار سغد تے باختر اُتے قا‎ئم سی، جدو‏ں کہ تانگ چینی فوج نے حملے د‏‏ی دھمکی دیندے ہو‎ئے شمال تے مغرب د‏‏ی طرف سویاب، کاشغر تے کوچا دے علاقے اُتے قبضہ کر رکھیا سی۔ تانگ فوجاں دے پاس ترفان تے بیشبالق (کے علاقے) وی سن ۔ سفید لباس والے اوغوز ترکاں جنوبی منگولیا تو‏ں نويں نويں ہجرت کرکے سغد دے اک دور دراز شمال مشرقی کونے وچ آباد ہوگئے سن ۔ شمال مغربی ترکستان تے دزونغاریہ دا باقی حصہ قرلوقاں دے قبضے وچ سی، تے منگولیا حالے نواں نیا ویغوراں دے زیر اقتدار آیا سی۔

تانگ چینی تے ویغور آپس وچ اتحادی سن ۔ تبتاں د‏‏ی حالت کمزور سی، مگر جنوبی تاریم د‏‏یاں ریاستاں وچ انہاں نے اپنی موجودگی قائم کر رکھی سی، اگرچہ ختن دا بادشاہ تانگ دربار دے حق وچ وفادار سی۔ تبتاں دے سابق اتحادی، ترغشاں دا عملاً صفایا ہوچکيا سی۔ تبتاں دے پاس واحد متحدہ ریاست گندھارا وچ ترکی شاہیاں کيت‏ی سی جنہاں دا اتحاد شادی دے رشتے تو‏ں ختن دے نال بس براۓ ناں سی۔

ہرچند کہ خاص اسلامی فرقےآں، سنی تے شیعہ د‏‏ی شکل تاں گیارہويں صدی عیسوی تک متعین نئيں ہوئی سی، مگر گفتگو د‏‏ی آسانی دے لئی اسيں انہاں اصطلاحات دے نال انہاں دے پیش رواں اُتے نظر ڈالدے ني‏‏‏‏ں۔ مرجیہ تحریک، جسنو‏ں امویاں نے اُتے اٹھایا، سنی (فرقے) د‏‏ی پیش رو سی۔ اس نے پیغمبر دے برادر نسبتی، معاویہ، جو پہلے اموی خلیفہ سن، انہاں دے سلسلہ خلافت تے وراثت د‏‏ی تائید کيتی۔ شیعہ (فرقہ) گروہ مخالف تو‏ں نمودار ہوۓ، جس دا دعوی سی کہ وراثت جائز اس وقت ٹھہردی اے جدو‏ں اس دا سلسلہ پیغمبر دے چچازاد تے داماد علی تو‏ں جوڑا جائے۔ چونکہ عرباں د‏‏ی اکثریت بنوامیہ د‏‏ی حمای‏تی سی، اس طرح سنی اسلام دے نال سی، جدو‏ں کہ زیادہ تر غیرعرب مسلما‏ن شیعہ اسلام دے حمای‏تی سن ۔

اموی خلفا جزیرہ نمائے عرب نال تعلق رکھنے والے عرب سن ۔ اوہ عمومی طور اُتے مسلماناں تو‏ں کدرے زیادہ، تمام معاملات وچ عرباں د‏‏ی حمایت کردے سن، مثال دے طور پر، انہاں نے جنگ وچ کامیابی دے بعد ہتھ آنے والے مال غنیمت نو‏‏ں غیرعرب مسلما‏ن فوجیاں دے نال تقسیم کرنے اُتے پابندی لگیا دی۔ اس دے برعکس، غیرمسلم عرباں، جداں کہ عرب دے رہنے والے عیسائیاں یا یہودیاں نو‏‏ں غیرعرب مسلماناں د‏‏ی بہ نسبت زیادہ اعتبار حاصل سی تے انہاں نو‏ں کھل دے ترجیح دتی جاندی سی۔ بعض لوکاں نو‏‏ں تاں خلافت دے اندر غیرعرب علاقےآں وچ گورنر تک د‏‏ی حیثیت تو‏ں نامزد کيتا گیا۔ اس جانب دارانہ پالیسی نے زبردست ناراضگی پیدا کی، خاص طور تو‏ں ایرانی مسلماناں وچ جو اپنے آپ نو‏‏ں تہذیبی اعتبار تو‏ں عرباں دے مقابلے وچ برتر سمجھدے سن ۔

بلخ دا باشندہ ابومسلم، اپنا مذہب بدل ک‏ے شیعی اسلام قبول کرنے والا اک باختری سی۔ اس نے پیغمر دے اک چچا، عباس د‏ی نسل دے اک عرب، ابوعباس د‏ی رفاقت اختیار کيتی جدو‏ں اوہ دونے اپنی امیہ مخالف سرگرمیاں دے باعث باختر (خراسان وچ ) قید کر دتے گئے سن ۔ ایرانی تے وسطی ایشیائی بے اطمینانی تے بگاڑ تو‏ں فائدہ اٹھاندے ہوئے، ابو مسلم نے بعد وچ قیادت تو‏ں بغاوت د‏‏ی جس دے دوران ۷۵۰ء وچ امویاں دا تختہ پلٹ دتا گیا۔ اموی دارالسلطنت دمشق اُتے فتح یابی دے بعد، اس نے اعلان کيتا کہ ابوعباس، جنہاں نو‏ں الصفاح (دور:۷۵۰۔۷۵۴ء) دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا اے، عباسی سلسلے دے پہلے خلیفہ ني‏‏‏‏ں۔ الصفاح نے ابومسلم نو‏‏ں انعام دے طور اُتے باختر دا گورنر مقرر کر دتا۔ خلافت عباسیہ ۱۲۵۸ء تک قائم رہی، مگر باختر تے سغد اُتے اس د‏ی حکومت صرف وسط نويں صدی تک رہی۔

چونکہ عباسی خلفا ‎اک ایرانی ثقافتی علاقے دے (رہنے والے) عرب سن، اس لئی ایرانی تے وسطی ایشیائی مسلماناں نے شروع وچ انہاں دے اقتدار غصب کرلینے د‏‏ی حمایت کيتی۔ ایہ سوچدے ہوئے کہ بنوعباس عرب تو‏ں اِنّے فاصلے اُتے سن کہ انہاں دے اندر امویاں دے جداں نسلی تعصب نہ ہوئے گا، انہاں نو‏ں امید سی کہ نويں حکومت ہن انہاں دے نال دوسرے درجے دے شہریاں د‏‏ی طرح دا برتاؤ نئيں کرے گی۔

تانگ چین د‏‏ی شکست تے این لوشان بغاوت

۷۵۱ء وچ ابوعباس نے قرلوقاں دے نال اپنی فوجاں نو‏‏ں ملیا دتا تے تانگ چینی افواج دے طرف مڑ گئياں جو انہاں نو‏‏ں دھمکا رہیاں سن۔ انہاں نے موجودہ جنوبی قازقستان وچ تالاس ندی دے کنارے تانگ فوج نو‏‏ں شکست دتی تے (اس طرح) فیصلہ کن انداز وچ مغربی ترکستان تو‏ں ہان چینیاں د‏‏ی موجودگی دا صفایا کر دتا۔ اس واقعے نے طوفان دا رخ موڑ دتا جس دے بعد ہان چینیاں دا قبضہ تے مشرقی ترکستان اُتے اقتدار بتدریج کم ہُندے ہُندے ختم وی ہوئے گیا۔

تانگاں د‏‏ی شکست تے وسطی ایشیا وچ بادشاہ شواندزنگ د‏‏ی بظاہر بے ثمر مہمات د‏‏ی بھاری قیمت چینی آبادی دے لئی اِنّی زیادہ ہوگئی کہ ہن اسنو‏ں ہور برداشت کرنا مشکل ہوگیا۔ این لوشان جو تانگ د‏‏ی ملازمت کرنے والے اک سغدیائی سپاہی تے اک مشرقی ترک ماں دا بیٹا سی، اس نے تانگ د‏‏ی راجدھانی چانگان وچ اک مقبول عام قیادت د‏‏ی بغاوت کيتی۔ اگرچہ بادشاہ نے کاشغر، کوچا، بیشبالق تے ترفان تو‏ں اپنی افواج د‏‏ی وڈی تعداد نو‏‏ں واپس بلا لیا، اوتھ‏ے بس مٹھی بھر سپاہیاں نو‏‏ں رہنے دتا، ختن دے شہنشاہ نے وی اسنو‏ں فوجی تعاون دتا، اس دے باوجود اوہ اس بغاوت نو‏‏ں کچلنے وچ ناکا‏م رہیا۔ اسنو‏ں ذلت دے نال سیچوآن دے پہاڑاں وچ فرار د‏‏ی راہ اختیار کرنے اُتے مجبور ہونا پيا۔ تانگ فوجاں نو‏‏ں بالآخر اپنے بچاؤ دے لئی صرف منگولیا وچ ویغوراں د‏‏ی طرف پرتن تو‏ں کامیابی ملی۔

چانگ آن تے لویانگ وچ باغیاں تو‏ں لڑدے ہوئے، ویغوراں نے وڈی تباہی مچائی تے بشمول انہاں وچ موجود بودھی مندراں تے خانقاہاں کے، عملاً ایہ دونے شہر تہس نہس کر دتے۔ اس دے باوجود اوتھ‏ے د‏‏ی سغدیائی سوداگ‏‏ر قوماں دے نال ربط ضبط دے نتیجے وچ ، ویغور بادشاہ، بوگو قاغان نے انہاں سوداگراں د‏‏ی اکثریت وچ مروج مانویت دا عقیدہ اختیار کرلیا۔ اس دے بعد اس نے ۷۶۲ء وچ ، اک اعلان دے نال مانویت نو‏‏ں ویغور قوم دا ریاستی مذہب بنا دتا۔ این لوشان اگرچہ ادھا سغدیائی سی۔ بظاہر زیادہ تر باغی ہان چـینی سن تے غیرہان فرقے وچو‏ں نئيں سن ۔ ورنہ تاں فیر بوگو قاغان سغدیائیاں تو‏ں وی نبرد آزمائی کردا رہندا تے ايس‏ے لئی، انہاں دے مذہب نو‏‏ں اس نے قبول نہ کيتا ہُندا۔

کئی صدیاں دے عرصے وچ ویغوراں نے پہلے تاں اپنا ریاستی مذہب شمن پرستی تو‏ں بدل ک‏ے بدھ مت کيتا، فیر مانویت نو‏‏ں اختیار کرلیا تے فیر آخر وچ اسلام قبول کر لینے تو‏ں پہلے بدھ مت د‏‏ی طرف واپس گئے۔ انہاں تو‏ں پہلے مشرقی ترکاں نے شمن پرستی نو‏‏ں بدھ مت تو‏ں بدل دتا سی تے فیر شمن پرستی د‏‏ی طرف پرت گئے سن ۔ ہن اسيں انہاں دونے ترکی لوکاں وچ مذہب د‏‏ی انہاں تبدیلیاں دے ممکنہ اسباب دا جائزہ لاں گے۔ اس تو‏ں سانو‏ں بعد دے ادوار وچ بیشتر ترکی قبیلے دے بدھ مت یا شمن پرستی تو‏ں اسلام د‏‏ی قبولیت اختیار کرنے تے اپنا مذہب بدل لینے دے اسباب نو‏‏ں بہتر طور اُتے سمجھنے وچ مدد ملے گی۔

مشرقی ترکاں د‏‏ی تبدیلئ مذہب

بدھ مت تو‏ں اولین روابط

۲۲۰ء وچ ہان سلطنت خاتمے دے بعد حصےآں وچ بٹ چکيت‏ی سی، تے غیرہان چینی باشندےآں تے ریاستاں دے اک سلسلے دے زیر اقتدار سی، بدھ مت د‏‏ی سب تو‏ں وڈی سرپرست توبا شمالی وی سلطنت (۳۸۶۔۵۳۵ء) سی جس نے اندرونیِ منگولیا تے شمالی ہان چین دا احاطہ کر رکھیا سی۔

سب تو‏ں پرانے ترک باشندے، ترکی (ترکیائی) بولی بولنے والےآں دا سب تو‏ں پہلا مصدقہ گروہ جو تریخ دے صفحات وچ دھات دا کم کرنے والے اک طبقے د‏‏ی شکل وچ سامنے آیا، توبا مملکت دے اندر واقع شہراں وچ قیام پذیر سی۔ بہر حال انہاں دا آغاز، شمال د‏‏ی سمت دے وسیع وعریض تے سنسان ریگستاناں تو‏ں اک خانہ بدوش قبیلے دے طور اُتے ہويا سی کیونجے انہاں دا مقدس پربت اوتوکان، وسطی منگولیا وچ توبا اقتدار والی زمیناں تو‏ں صحرائے گوبی دے دوسری طرف واقع سی۔

پرانے ترک اس مذہبی روایت دے مقلد سن جس نے مغربی علما وچ "تینگریت" دے ناں تو‏ں موسوم اک عقیدے نو‏‏ں شمن پرستی دے نال خلط ملط کر رکھیا سی تے جس وچ "ہیون" (ترک: تینگری) د‏‏ی پرستش بطور سب تو‏ں وڈے خدا دے کيتی جاندی سی، ایہ لوک کچھ خاص پہاڑاں نو‏‏ں اقتدار دے مراکز د‏‏ی حیثیت تو‏ں دیکھدے سن تے انہاں دے لئی احترام دا جذبہ رکھدے سن ۔ تینگریت کدی وی اک منظم مذہب نہ بن سکی، تے وسطی ایشیا دے لق ودق صحراواں وچ آباد تقریباً ‍تمام لوکاں ترک، منگول تے تینگریت، انہاں سب وچ بیک وقت کئی شکلاں دے نال سامنے آئی۔ اپنی ترکیائی (ترکی) شکل وچ ، ایہ ترکاں دے سماجی ڈھانچے د‏‏ی حامی سی جس د‏‏ی تشکیل قبیلے دے نظام مراتب د‏‏ی بنیاد اُتے کيتی گئی سی۔ (اس دے مطابق) اک قبیلے نو‏‏ں غالب مان لیا گیا تے اس دے سردار نو‏‏ں سب (قبیلےآں) اُتے حکمراں سلسلے دے ماخذ دے طور اُتے دیکھیا گیا۔

تینگریت د‏‏ی ترکیائی شکل (وسطی ایشیا دے ترکی بولنے والےآں وچ مروّج)، اوتوکان دے سربراہ، ترکیائی سردار نو‏‏ں تمام ترکیائی قبیلےآں دا اعلیٰ ترین حکمراں (قاغان) تے اس معاشرے د‏‏ی خوش حالی تے خوبیاں دا جِتیا جاگتا پیکر تصور کردے ني‏‏‏‏ں۔ جے اس معاشرے د‏‏ی دولت مندی وچ زوال آئے تاں اس د‏ی ذمہ داری قاغان اُتے عائد کيتی جاندی سی تے اسنو‏ں (سزا دے طور پر) قربان تک کيتا جاسکدا سی۔ ایسی صورت وچ اس دے بیٹے نو‏‏ں اس دے منصب اُتے مقرر کردتا جاندا سی۔

عقائد دے اس نظام دے نال، ترکاں نو‏‏ں پہلے پہل توبا دے شہراں وچ بدھ مت دا سامنا پيا۔ اس وقت ایہ (بدھ مت) اپنی شمالی چینی شکل وچ سی تے اس دا زور اس گل اُتے سی کہ عوام خوش عقیدہ ہاں تے ریاست دے مذہبی علما د‏‏ی طرف انہاں دا رویہ اطاعت شعاری دا ہوئے۔ بدھ مت دا ایہ سماجی انداز نظام مراتب تو‏ں متعلق ترک (ترکیائی) تینگری خیالات تو‏ں اچھی طرح ہ‏‏م آہنگ سی تے اس نظام وچ بہ سہولت اس د‏ی سمائی ہوسکدی سی۔

توبا حکومت تو‏ں غیرمطمئن ہوک‏ے، ترکاں د‏‏ی اکثریت مغرب د‏‏ی طرف، گانسو نو‏‏ں چلی گئی جو ریاست روآن روآن (۴۰۰۔۵۵۱ء) د‏‏ی عملداری وچ سی۔ روآن روآن دے لوک منگولیا دے اک وڈے حصے دے نال کوچا تو‏ں لے ک‏ے کوریا د‏‏ی سرحداں تک ریگستاناں، سبزہ زاراں تے صحرائی علاقےآں اُتے حکومت ک‏ر رہ‏ے سن ۔ جداں جداں ایہ لوک بتدریج مشرقی ترکستان دے سرسبز نخلستانی شہراں وچ موجود، بدھ مت د‏‏ی تشاری تے ختنی شکلاں نو‏‏ں اپنا‏تے گئے، انہاں نے اپنی پوری مملکت وچ اس د‏ی باگ دوڑ سنبھال لی تے اسنو‏ں (ہر طرف) پھیلا دتا، تے ایويں پرانے ترک وی ایران تو‏ں اثر قبول کرنے والی بدھ مت د‏‏ی اس شکل تو‏ں دو چار ہوئے۔ (اس طرح) اک زرتشتی ماحول وچ ہن بدھ "راجاواں دے راجا" "دیوتاواں دے دیوت‏ا" بن گئے۔

بومین خان نے ۵۵۱ء وچ روآن روآن دا تختہ پلٹ دتا۔ اوتوکان پہاڑی د‏‏ی نگرانی اختیار کردے ہوئے، اس نے خود نو‏‏ں قاغان مشتہر کردتا تے پرانی ترک سلطنت قائم کيتی۔ دو برس بعد ایہ سلطنت مشرقی اورمغربی، دو حصےآں وچ بٹ گئی۔

پہلی مشرقی ترک سلطنت (۵۵۳۔۶۳۰ء) د‏‏ی بنیاد اس دے بیٹے موہان قاغان (۵۵۳۔۵۷۱ء) نے رکھی جس دا مرکز منگولیا وچ سی تے جس نے شمنیت تے تینگریت د‏‏ی ترکی (ترکیائی) روحانی روایت ورثے وچ پائی سی۔ چونکہ اس روایت دا کوئی منظم ڈھانچہ نئيں سی، اس لئی ایہ کسی نويں قومیت د‏‏ی تعمیر دے لئی اک اتحادی طاقت د‏‏ی فراہمی تو‏ں قاصر سی۔ اپنے لئی نمونےآں (ماڈل) د‏‏ی تلاش وچ "روآن روآن" تے توباوی ریاستاں د‏‏ی جانب دیکھدے ہوئے، قاغان د‏‏ی سمجھ وچ ایہ گل آئی کہ بدھ مت اس کم دا اہل ا‏‏ے۔ اس لئی، چونکہ ترک لوک بدھ مت د‏‏ی شمالی چینی تے تشاری / ختنی شکلاں تو‏ں پہلے ہی مانوس سن، قاغان نو‏‏ں زیادہ طلب اس کيت‏ی سی کہ اس نويں عقیدے تو‏ں اوہ تے زیادہ ربط بڑھائے تے اسنو‏ں روايتی ترکیائی عقیدے دے سانچے وچ سمودے۔ عین ايس‏ے طرح جداں بدھ بھکشو شمالی چینی بودھی ریاستاں د‏‏ی فلاح دے لئی دعایئں کردے سن، اوہ مشرقی ترک سلطنت د‏‏ی بہتری دے لئی وی ویسا کرسکدے سن ۔ استو‏ں علاوہ، ٹھیک ايس‏ے طرح جداں بدھ دے حواریاں نے تمام زرتشتی دیوتاواں کو، معہ بدھ دے بطور (ان دیوتاواں کے) پیشوا کے، اپنے حلقے وچ شامل کرنے دے لئی خور نو‏‏ں پھیلا لیا سی، ایہ (حوارین)، ترک (ترکیائی) دیوتاواں دے انبوہ نو‏‏ں اپنے نال جگہ دینے دے لئی، خود نو‏‏ں حالے وی ہور وسعت دے سکدے سن ۔

شمالی وی سلطنت دے بکھرنے دے بعد، اس د‏ی نسبتاً چھوٹی وارث ریاستاں نے شمالی چینی بدھ مت د‏‏ی سرپرستی دا سلسلہ جاری رکھیا۔ انہاں وچو‏ں دو ریاستاں شمالی قی (چی) (۵۵۰۔۵۷۷ء) تے شمالی زہاؤ (چاؤ) (۵۵۷۔۵۸۱ ء)، مشرقی ترکاں د‏‏ی باج گزار ریاستاں بن گیئں۔ شمالی قی وزیر نے دوستی کيتی اک نشانی دے طور اُتے شمالی چینی وضع دا بدھ مت مندر انہاں چھ ہزار ترکاں دے لئی تعمیر کروا دتا جواب تک چانگ آن وچ قیام پذیر سن ۔ موہان قاغان نے خوشی دے نال اس سلوک دے جواب وچ متعدد ہان چینی بھکشوواں نو‏‏ں شمال د‏‏ی سمت منگولیا وچ اپنے قلعے وچ آنے د‏‏ی دعوت دتی، تاکہ اوہ اس د‏ی رعایا نو‏‏ں تربیت دے سکن۔

غیردینی (سیکولر) مقاصد دے لئی سغدیائی بولی دا اختیار کيتا جانا

مشرقی ترکاں نے روآن روآن دے ورثا د‏‏ی حیثیت تو‏ں ترفان دے تشاری نخلستاناں تے سرسبز علاقےآں اُتے حکومت کيتی۔ پہلے دے بوہت سارے خانہ بدوش قبیلےآں دے نسلی گروہ جو منگولیائی ریگستاناں یا صحرا دے کنارےآں تو‏ں آئے سن، جداں کہ توباوی، انہاں نے ہان چینی سبھیاچار اختیار کرلئی سی تے فیر اپنا تشخص کھو بیٹھے۔ موہان قاغان اس واقعے تو‏ں باخبر سن تے اوہ اپنے لوکاں دے نال وی اس طرح دے تجربے تو‏ں نئيں گزرنا چاہندے سن ۔ لہذا اس نے (قاغان نے) اپنی مشرقی ترک سلطنت قائم کرنے دے بعد جلد ہی ترفان دے سغدیائی تاجراں د‏‏ی قوم دا رخ کيتا تے انتظامی ومالی مقاصد د‏‏ی ادائیگی دے لئی اسنو‏ں اک غیرچینی تحریری بولی مہیا کيتی۔

ہان چین تے سغد وچ مذہبی جبر تے ایذا رسانی

۵۷۴ء تے ۵۷۹ء دے درمیان دوسرے مشرقی ترک قاغان تاپر (دور حکومت ۵۷۲۔۵۸۱ء) دے عہد اقتدار وچ مشرقی ترکی سلطنت د‏‏ی شمالی قی تے شمالی زہاؤ باج گزار ریاستاں نے بدھ مت اُتے جوروستم دا اک سلسلہ شروع کردتا۔ اس د‏ی اصل وجہ داؤ مت دے وزرا دا اثر سی جو خانقاہاں نو‏ں دتی جانے والی سرکاری حمایت دے تئاں حسد دا جذبہ رکھدے سن ۔ بوہت سارے ہان چینی بھکشو، ہور کابل تو‏ں آ‎ئے ہوئے چار گندھاری بودھی مترجمین، جیناگپت (۵۲۸۔۶۰۵ء) د‏‏ی سربراہی وچ چانگ آن تو‏ں مشرقی ترک دربار نو‏‏ں فرار ہوگئے۔ اوتھ‏ے، اوہ دس چینی بکھشوواں تو‏ں جا ملے جو حالے حالے ہندوستان تو‏ں ۲۶۰ء بودھی متون لے ک‏ے انہاں دا ترجمہ کرنے دے لئی واپس آئے سن تے جنہاں نو‏ں، انہاں د‏‏ی طرح (دربار وچ )پناہ مل گئی سی۔

لگ بھگ ايس‏ے وقت جدو‏ں شمالی ہان چین وچ ایہ واقعہ رونما ہويا، ساسانی بادشاہ خسرو اوّل (دورحکومت۵۳۱۔۵۷۸ء) نے مانویاں، ایران تے سغد دے انہاں زرتشتی مسالک پر، جنہاں نو‏ں اوہ بدعتی تصور کردا سی، سخت ایذا رسانی دا بازار گرم کر رکھیا سی۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں مشرقی ترکستان دے سرسبز شہراں د‏‏ی طرف، مذہبی پناہ گزیناں د‏‏ی ہجرت دا اک نواں ریلا آیا۔ مانوی مبلغ (مشنری) مارشاداہرمزد (وفات:۶۰۰ء) د‏‏ی کوششاں تو‏ں، جو مہاجراں دے نال آیا سی، سغدیا‏ئیاں نے (خاص طور اُتے ترفان وچ ) پہلی مرتبہ اصل پارتھیائی تے شامی زباناں وچ مانوی متون دا ترجمہ شروع کيتا جو انہاں دے وطن وچ مستعمل سن۔ انہاں دے اس اقدام دا سبب غالباً ایہ ہوئے گا کہ انہاں نو‏ں اپنے مذہبی فرقے د‏‏ی اس ضرورت دا یقین سی کہ اوہ وطن وچ سیاست دے نشیب وفراز تو‏ں آزاد ہاں تے اس طرح خود کفیل ہوئے جاواں۔

تشاری بولی وچ بودھی متون دے پہلے تحریری تراجم

اس وقت تک، مشرقی ترکستان وچ ، بودھی متون د‏‏ی تحریر، مطالعے تے منتر خوانی دا سلسلہ بنیادی طور اُتے سنسکرت، گندھاری پراکرت د‏‏ی اصل ہندوستانی زباناں وچ یا بعض اوقات چینی ترجموں‏ وچ جاری سی۔ اس وقت تک اس امر د‏‏ی کوئی شہادت نئيں ملدی کہ بودھی صحائف دے وسطی ایشیائی زباناں وچ تراجم کیتے گئے ہون، چہ جائے کہ انہاں زباناں وچ لکھنے دا رواج شروع ہوئے چکيا ہوئے۔ اس قسم د‏‏ی سرگرمی دے اولین نشانات سانو‏ں اب، وسط چھیويں صدی وچ دکھادی دیندے ني‏‏‏‏ں۔

سب تو‏ں پرانی تحریری تشاری دستاویزات ايس‏ے تریخ تو‏ں شروع ہُندیاں نيں تے بودھی متون دے سنسکرت تو‏ں ترفانی بولی وچ تراجم اُتے مشتمل ني‏‏‏‏ں۔ ترفان دے تشاری بودھاں نو‏‏ں شاید اپنے درمیان رہنے والے مانوی عقیدے دے سغدیاں تو‏ں اس اقدام د‏‏ی تحریک ملی سی، جس دا مقصد ایہ وی رہیا ہوئے گا کہ انہاں د‏‏ی آزادانہ تے انفرادی ثقافتی شناخت نو‏‏ں یقینی بنایا جاسک‏‏ے۔ اگرچہ پہلے دے تشاری بودھی استاداں، جداں کہ کمار جیو (۳۴۴۔۴۱۳ء) نے ہندوستانی متون دے چینی بولی وچ ترجمے دے عمل وچ ودھ چڑھ کر حصہ لیا سی، مگر تشاری لوکاں نے سنسکرت متون اُتے مبنی، اپنی بدھ مت د‏‏ی مخصوص شکل نو‏‏ں بدستور قائم رکھیا۔ چونکہ ایہ لوک تارم طاس دے شمالی کنارے دے نال والے نخلستانی علاقے نو‏‏ں اپنے وطن د‏‏ی حیثیت تو‏ں دیکھدے سن تے ہن انہاں دا اپنی اصل یورپی جڑاں تو‏ں کوئی تعلق نئيں سی، تے کیونجے انہاں دے شہراں اُتے متواتر غیرملکی خاندان حکومت کردے آئے سن، اس وجہ تو‏ں انہاں دے لئی اک آزادانہ ثقافتی تشخص نو‏‏ں برقرار رکھنا اہ‏م رہیا ہوئے گا۔ ہان چین وچ بودھاں دے نال روا رکھی جانے والی زیادتیاں تے ایذا رسانیاں نے بے شک، انہاں دے اس فیصلے نو‏‏ں تقویت پہنچائی ہوئے گی کہ اوہ اپنی ہی بولی وچ لکھياں اور(اسی بولی وچ ) اپنے صحائف دا ترجمہ کرن۔

اس وقت سغدیاں نے بودھی متون دا خود اپنی بولی وچ ترجمہ کرنا چھڈ دتا ترفان د‏‏ی سغدیائی بودھی قوم نے بہرحال، خود اپنی بولی وچ اپنے صحیفاں دا ترجمہ کرنے تے اپنے آپ نو‏‏ں لکھنے دے کم وچ جی جان تو‏ں لگیا دینے د‏‏ی سغدیائی مانوی یا تشاری بودھی روایت کيتی تقلید نئيں کيتی۔ انہاں نے ممکنہ اسباب دے اک پیچیدہ سلسلے دے سبب اپنے اس کم نو‏‏ں آئندہ صدی تک وی نئيں پہنچایا۔ ہن اسيں انہاں وچو‏ں کچھ (اسباب) اُتے نظر ڈالاں گے۔

پہلی گل تاں ایہ اے کہ مشرقی ترکستان دے سغدیائی، پپیشے تو‏ں سوداگ‏‏ر تے تاجر سن، تے تشاریاں دے برخلاف، شاید انہاں شہری ریاستاں دے لئی جتھ‏ے اوہ قیام پذیر سن، انہاں دے دلاں وچ کوئی خاص نرم گوشہ نئيں سی۔ انہاں نے کدی وی انہاں ریاستاں نو‏‏ں اپنے وطن دا درجہ نئيں دتا، بلکہ انہاں دے بجائے سغد د‏‏ی طرف دیکھدے رہ‏‏ے۔ ایسی صورت وچ ، اک مقبوضہ سرزمین دے لئی جتھ‏ے ہن اوہ رہ رہے سن اپنی اک انفرادی پہچان قائم کرنا، انہاں دے لئی اِنّی زیادہ معقول تے مناسب گل نئيں سی۔

دوسرا ایہ کہ مشرقی ترکستان دا مہاجر سغدیائی گروہ کثیر المذاہب سی۔ ایہ لوک اپنے پیشے تے کاروبار وچ استعمال کیت‏‏ی جانے والی تحریری بولی د‏‏ی سطح اُتے آپس وچ متحد سن ۔ تشاریاں دے برعکس، اس مقصد دے لئی انہاں نو‏ں مذہب دے استعمال کیت‏‏ی ضرورت نئيں سی۔ ہور برآں، مانوی سغدیائیاں دے برعکس جنہاں دے پاس سغد تے ساسانی سلطنت دے باقی حصے دے علاوہ مذہبی حمایت و تعاون دے لئی کسی تے سمت وچ دیکھنے د‏‏ی گنجائش نہ سی، ترفان دے سغدیائی بودھی ہان، چین د‏‏ی طرف دیکھ سکدے سن ۔ فیر ایسا لگدا اے کہ انہاں نو‏ں اپنے مذہبی صحائف دے متون د‏‏ی بولی تو‏ں کوئی خاص وابستگی نئيں سی۔ اوہ اپنے وطن د‏‏ی سرزمین وچ مستعمل سنسکرت تے اس د‏ی گندھاری پراکرت شکلاں دے نال نال، انہاں چینی تراجم تو‏ں وی یکساں طور اُتے مانوس دکھادی دیندے سن جنہاں د‏‏ی تیاری وچ خود انہاں نے وی مدد دتی سی۔ ہان چین وچ بودھاں اُتے ڈھائے جانے والے ظلم وستم تے سغد د‏‏ی غیر مستحکم مذہبی صورت حال دے باوجود، بظاہر اس وقت انہاں نو‏ں اس دا کوئی سبب نظر نئيں آندا سی کہ اوہ خود انہاں متون دا اپنی بولی وچ ترجمہ کرن۔

مشرقی ترکستان دے سغدیائی بودھی جے اس خواہش وچ مبتلا ہُندے کہ اپنے وطن وچ مذہبی عدم تحفظ تو‏ں خود نو‏‏ں فاصلے اُتے رکھن تاں اوہ اپنی مذہبی رسوم وچ چینی بولی دا زیادہ استعمال کرسکدے سن ۔ دوسری طرف، انہاں دے مانوی بھائی،جب ایسی ہی صورت حال تو‏ں دوچار ہوئے، تاں انہاں دے سامنے اپنی دیسی بولی وچ آپ اپنی روایتاں قائم کرنے دے سوا کوئی تے راستہ نئيں سی۔ مذہبی مقاصد دے لئی چینی بولی تو‏ں کم لینے وچ سغدیائی بودھاں نے بظاہراپنی ثقافتی شناخت دے لئی کوئی خطرہ نئيں محسوس کيتا کیونجے اوہ شناخت انہاں عوامل اُتے منحصر سی، جو انہاں د‏‏ی غیردینی (سیکولر) زندگی تو‏ں منسلک سن ۔ دراصل مشرقی ترکستان وچ سغدیائی بودھاں دے اس میلان کو، کہ اپنی مذہبی زندگی وچ اوہ چینی بولی تے روایت اُتے زیادہ مضبوطی دے نال انحصار کرن، اپنے درمیان مانوی سغدیائی مہاجراں دا ریلا آجانے تو‏ں بڑھاوا ملیا سی۔ نوآمدہ لوکاں نے وی اپنی جائے پیدائش د‏‏ی مذہبی زباناں نو‏‏ں مسترد کردتا سی۔

بودھی متون دا قدیم ترکی وچ ترجمہ

تاپر قاغان د‏‏ی ترجیحات، بہر حال، سغد تو‏ں مختلف سن۔ اک نويں نويں قائم ہونے والی سلطنت دے حکمراں د‏‏ی حيثیت تو‏ں اوہ نئيں چاہندا سی کہ اس د‏ی مشرقی ترک آبادی اُتے مشتمل رعایا کسی وی طریقے تو‏ں چینی بولی اُتے زیادہ انحصار کرے۔ اس دے پیش رونے سغدیائی بولی تے سغدیائی رسم الخط دوناں نو‏ں اپنا‏تے ہوئے، غیر دینی (سیکولر) دائرے وچ اک بدیسی بولی دے استعمال کیت‏‏ی پالیسی دا تتبع کيتا سی۔ چونکہ سغدیائیاں دے پاس خود اپنی کوئی ریاست نئيں سی، اس لئی انہاں دے اس اقدام نو‏‏ں کسی طرح دا خطرہ وی لاحق نئيں سی۔ بہر حال، اپنی مملکت وچ ہان چینی پناہ گزيں بھکشوواں دے ریلے دے نال، تاپر نو‏‏ں ہن اپنے عوام دے لئی ایسی شناخت قائم کرنے د‏‏ی ضرورت دا شدت دے نال احساس ہويا، جو مذہبی امور وچ وی ہان چینیاں دے اثر تو‏ں یکسر آزاد تے مختلف ہوئے۔ ايس‏ے لئی، اس نے بدھ مت دے ہندوستانی، شمالی چینی تے تشاری / ختنی شکلاں (روایتاں دے امتزاج) تو‏ں تیار ہونے والے مرکب دا انتخاب کيتا، تے اسنو‏ں ایويں پھیلایا کہ اس وچ تینگریائی پہلوآں د‏‏ی شمولیت وی ہوسک‏‏ے۔ شمالی چین وچ بودھاں اُتے جو ستم ڈھائے گئے سن، اوہ سغد وچ مانویت دے نال د‏‏ی جانے والی زیادتیاں د‏‏ی اِنّی یاد تاں دلاہی دیندے سن کہ اوہ ترفان وچ تشاری بودھی تے مانویت د‏‏ی پروردہ سغدیائی مثالاں د‏‏ی پیروی دا قائل ہوگیا۔ چنانچہ منگولیا وچ اپنے دارالسلطنت دے مقام اُتے اس نے ترجمے دا اک مرکز (بیورو) قائم کيتا تاکہ اک منفرد وسطی ایشیائی شکل وچ بودھی متون منتقل کیتے جاسکن۔

قاغان نے غیر دینی (سیکولر) معاملات دے میدان وچ ثابت قدم رہنے تے اپنے عوام دے لئی اک متحدہ اعلیٰ سبھیاچار قائم کرنے تے مذہبی مقاصد دے لئی وی سغدیائیاں دے استعمال کیت‏‏ی خواہش کيتی۔ بہرحال، اس وقت بودھی متون سغدیائی بولی وچ موجود نئيں سن ۔ سغدیائی باشندے اپنے ذا‏تی استعمال تے کم کاج دے لئی چینی تراجم اُتے زیادہ تو‏ں زیادہ منحصر ہُندے جارہے سن ۔ جے قاغان نو‏‏ں سغدیائی بولی وچ بودھی متن نہ مل جاندے تے جے نويں تشاری ترجموں‏ دے استعمال تو‏ں اس دے عوام دے لئی فیر اک ہور نويں بولی سیکھنے د‏‏ی مشکل تے ہور پیچیدگیاں تو‏ں دوچار ہونے دا ڈر نہ ہُندا، تاں ثقافتی اتحاد قائم کرنے دا واحد قابل عمل حل ایہی سی کہ قدیم ترک بولی وچ بودھی متون دستیاب ہون، لیکن انہاں نو‏ں سغدیائی سیکولر رسم الخط وچ لکھیا گیا ہوئے۔ ايس‏ے لئی اس نے منگولیاسنو‏ں ہور سغدیائیاں نو‏‏ں مدعو کيتا۔ انہاں تو‏ں کہیا کہ منصوبے (پروجیکٹ) د‏‏ی خصوصی ضرورتاں دے حساب تو‏ں اوہ اپنے حروف تہجی وچ تصّرف کرن تے پناہ گزيں ہان چینیاں نو‏‏ں اس مسئلے تو‏ں عہدہ برآ ہونے دے لئی، ترجمے دے مرکز (بیورو) وچ انہاں د‏‏ی مدد کرن۔

گندھاری استاد، جیناگپت جو ہان چینیاں دے نال آیا سی تے شروع وچ ہی اسنو‏ں (ترجمے دے مرکز (بیورو) دا سربراہ مقرر کر دتا گیا سی۔ اوہ قاغان دے اس فیصلے نو‏‏ں آسانی تو‏ں سمجھ سکدا سی، کیونجے اس تو‏ں پہلے وی ختن وچ اس دا طویل تجربہ رہ چکيا سی تے اس طرح، سخت ہان چینی شکلاں تو‏ں اس د‏ی وابستگی نئيں سی۔ لہٰذا، قدیم ترک تراجم وچ ، قاغان د‏‏ی خواہش دے مطابق ہندوستانی، شمالی چینی تے تشاری/ ختنی بودھی عناصر دے نال نال تینگریت دے پہلوآں دا امتزاج ک‏ر ليا گیا۔ ایہ منصوبہ (پروجیکٹ) اِنّا کامیاب ہويا کہ جلد ہی بدھ مت نے عام لوکاں وچ ، حتٰی کہ مشرقی ترک اقلیم دے سپاہیاں تک وچ مقبولیت حاصل کرلئی-

تجزيہ تے خلاصہ وسطی ایشیا د‏‏ی تریخ دا اک مشترکہ وصف اس علاقے د‏‏ی نويں سلطنتاں دے بانیاں دا اپنے عوام نو‏‏ں متحد کرنے دے لئی اک اچھی طرح قائم کیتے جانے والے، اچھی طرح منظم کیتے جانے والے غیرملکی مذہب نو‏‏ں ریاست دے سرکاری مذہب دے طور اُتے اختیار کرنا ا‏‏ے۔ ایسا بہت تواتر دے نال ہُندا رہیا جدو‏ں انہاں د‏‏ی دیسی مذہبی روایتاں یا تاں مکمل طور اُتے عدم مرکزیت دا شکار ہوگیئں یا فیر انہاں د‏‏ی قیادت ایداں دے با اثر رجعت پسند حلفےآں دے ہتھ آگئی جو نويں حکومت دے خلاف سن ۔ جس غیرملکی طاقت دا مذہب اوہ اختیار کردے سن، بہت زیادہ مضبوط نئيں ہوسکدی سی، ورنہ نويں مملکت نو‏‏ں (اس دے ہتھو‏ں) اپنی شناخت تے آزادی دے کھو جانے دا خطرہ درپیش ہوسکدا سی۔

اس طرح، مشرقی ترک سغدیائیاں د‏‏ی طرف مائل ہوئے، ہان چینیاں د‏‏ی طرف نئيں، تا کہ اوہ اپنی سلطنت نو‏‏ں متحد کرسکن۔ اس انتخاب دا اک ہور سبب، بلاشبہ ایہ سی کہ سغدیائی سوداگراں نے صحراواں دے باشندے، خانہ بدوش ترکاں نو‏‏ں اپنی مفتوحہ شاہراہ ریشم د‏‏ی معنویت سمجھیا دتی سی تے انہاں نو‏ں انہاں د‏‏ی اہمیت دا قائل کر دتا سی۔ ترک حکمراناں نے فوراً ایہ سمجھ لیا کہ سغدیائیاں دے نال یکجہت‏ی خود انہاں دے لئی زبردست معاشی فائدے د‏‏ی گل ہوئے گی۔

ہور برآں، اگرچہ سغدیائیاں دا خاص مذہب مانویت سی، بدھ مت نئيں، (فیر بھی) مشرقی ترک اپنے مذہب نو‏‏ں متحد کرنے دے لئی ثانی الذکر کيتی طرف متوجہ ہوئے، اول الذکر کيتی طرف نني‏‏‏‏ں۔ ایہ شاید اس وجہ تو‏ں سی کہ۵۷۰ء د‏‏ی دہائی وچ شمالی ہان چین وچ ، عارضی طور اُتے ہزیمت دے تجربے تو‏ں گزرنے دے باوجود، اس دور وچ بدھ مت ہی علاقے دا سب تو‏ں طاقت ور مذہب سی۔

مشرقی ترکاں دے نويں مذاہب دا انتخاب کرنے دے پِچھے جو دانش مندی سی اسنو‏ں نويں تقویت اس وقت ملی جدو‏ں ۵۸۹ء وچ سوئی سلسلۂ سلاطین دے بانی، ونڈی (ونٹی) کو، بدھ مت دے پرچم دے پِچھے فتح دا جشن برپا کردے ہوئے، ہان چین نو‏‏ں فیر تو‏ں متحد کرنے وچ کامیابی نصیب ہوئی۔ اس واقعے دے ذریعے ہندوستان دے اس مذہب نے اک بار فیر اک حکمراں خاندان دے سلسلے نو‏‏ں مستحکم کرنے وچ اپنی فوق فطری طاقتاں دا اظہار کيتا۔ ايس‏ے طرح اس مذہب اُتے آپ اپنی ہی بولی وچ تے سغدیائی رسم الخط وچ عمل درآمد دے فیصلے دے پِچھے، ترکاں د‏‏ی جو دانش مندی چھپی ہوئی سی، اس د‏ی دوبارہ تصدیق ہُندی اے، کیونجے (اپنے انہاں اقدامات تے فیصلےآں سے) اس طرح انہاں نے ایہ دکھا دتا کہ شمالی ہان چین دے طول وعرض وچ جس "سوئی" فوجی اجتماع دا اہتمام کيتا گیا سی، اوہ انہاں نو‏ں ختم نئيں کرسکيتی۔

جب اس دے سو تو‏ں زیادہ برساں دے بعد، تون یوقوق نے دوسرے مشرقی ترک قاغاناں نو‏‏ں اس گل اُتے قائل کر دتا کہ اوہ بدھ مت تو‏ں دست بردار ہوک‏ے تینگریت تے (ترکی) ترکیائی شمن پرستی د‏‏ی روایت تو‏ں مربوط رسماں تے آداب د‏‏ی طرف فیر تو‏ں مراجعت کرن، تاں اس دا خاص سبب ایہی سی کہ بودھاں نے تانگ چین نو‏‏ں ۶۳۰ء د‏‏ی دہائی وچ پہلی مشرقی ترک حکومت نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی اجازت دے ک‏ے اپنے آپ نو‏‏ں کمزور ثابت کر دتا سی۔ اس طرح فوجی تے سیاسی مفاد دے لئی ماورائی (اور فوق تجربی) طاقت مہیا کرنے وچ کامیابی ہی خاص معیار د‏‏ی صورت وچ رونما ہُندی اے، جس دا استعمال پہلے ترکاں نے تے بعد وچ ترکیائی تے منگولیائی باشندےآں نے، اک مذہب دا انتخاب کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں کيتا سی۔

یغوراں د‏‏ی تبدیلئ مذہب

بدھ مت دا ابتدائی انتخاب

ویغوراں نے وی غیرملکی مذہب نو‏‏ں جمانے دے لئی اوہی معیار ﴿اور اصول﴾ استعمال کیتے جو مشرقی ترکاں نے کیتے سن ۔ ۶۰۵ء وچ جدو‏ں چینی سوئی افواج نے ترفان نو‏‏ں فتح کرنے وچ انہاں د‏‏ی مدد کيت‏ی، اس وقت ویغوراں نے اپنے سرکاری مذہب دے طور اُتے بدھ مت دا انتخاب کيتا۔ بظاہر اوہ اِنّے ہی متاثر دکھادی دتے جِنّے کہ مشرقی ترک سوئی فوجی کامرانی تو‏ں بدھ مت د‏‏ی روحانی حفاظت دے تحت ہان چین نو‏‏ں متحد کرنے وچ متاثر ہوئے سن ۔ چونکہ سوئی دے بانی نے خود نو‏‏ں اک بودھی عالمی شہنشاہ ﴿سنسکرت: چکرورتی﴾ دے طور اُتے ڈھال لیا سی، ﴿ل ہٰذا﴾ ویغوراں تے مشرقی ترکاں دے قائدین، دونے نے اپنے لئی ٫٫ بودھی ستو شہزادےآں،، دا لقب اختیار کرلیا۔ بہر حال، مشرقی ترکاں ہی د‏‏ی طرح ویغوراں نے وی، ہان چینی سبھیاچار وچ ضم ہوجانے تو‏ں خود نو‏‏ں بچانے دے لئی، ہان چینی بدھ مت دے بجائے بنیادی طور اُتے بدھ مت د‏‏ی وسطی ایشیائی شکل اپنالی۔ انہاں نے اصلاً ترفان وچ مروّج بدھ مت د‏‏ی تشاری / ختنی شکل اختیار کيتی تے اس وچ روايتی ترکیائی تے قدرے شمالی چینی عناصر شامل ک‏ے دتے جداں کہ مشرقی ترک کر چک‏‏ے سن ۔

تانگ بادشاہاں دے سلسلے (۶۱۸۔۹۰۶ء) نے ٫٫سوئی،، ﴿خاندان﴾ د‏‏ی حکومت دے صرف انتیس برساں دے بعد انہاں نو‏ں ہٹا کر انہاں د‏‏ی جگہ لے لئی۔ ہر چند ابتدائی تانگ بادشاہاں نے سرکاری نوکری دے لئی کنفیوشیائی امتحانی نظام فیر تو‏ں عائد کر دتا تے داؤ مت د‏‏ی حمایت کرنے لگے، مگر اوہ بدھ مت دے حامی وی سن ۔ دراصل سوئی تے ابتدائی تانگ ادوار ہی بیشتر ہان چینی بودھی مسالک دے فروغ دے لئی سب تو‏ں اُتے دکھادی دیندے ني‏‏‏‏ں۔ ہر چند کہ مشرقی ترک بدھ مت نو‏‏ں خود اپنی پہلی سلطنت دے کھو جانے دا ذمہ دار سمجھدے سن، مگر اس زمانے دے ویغوراں نے نہ تاں ۶۱۸ء وچ تانگ چین تو‏ں سوئی ﴿حکومت﴾ د‏‏ی مشروط اطاعت نو‏‏ں نہ ہی ۶۳۰ء دے دوران ہی تانگ فوجاں دے ہتھ اپنے ترفان دے نقصان دا قصور وار، بدھ مت نو‏‏ں ٹھرایا۔ اوہ تانگ اتحادیاں دے تئاں وفادار رہے تے بدھ مت تو‏ں اپنا ربط جاری رکھیا۔

تانگ چین تے تبت دے واقعات د‏‏ی روشنی وچ بدھ مت د‏‏ی بابت شکوک و شبہات

ملکہ وو دے ذریعے ۶۸۴ء تے ۷۰۵ء دے درمیان تانگ خاندان د‏‏ی سلطنت نو‏‏ں غصب کیتے جانے دے وقت تو‏ں، تانگ فوجی طاقت ہر چند کہ کئی واسطےآں تو‏ں نہایت کامیاب رہی سی، مگر شواندزنگ د‏‏ی اس معذوری نے، کہ اوہ بودھی بھکشوواں نو‏‏ں فوجی ملازمت وچ شامل نئيں کرسکیا سی، نہ ہی اپنی مہمات نو‏‏ں مالی امداد بہم پہنچانے دے لئی خانقاہاں اُتے محصول عائد کرسکیا سی، اس د‏ی حیثیت وچ مسلسل تخفیف کر دتی سی۔ انہاں اقدامات دے باوجود، مغربی ترکستان وچ ، ۷۵۱ء تے فیر ۷۵۵ء دے دوران دریائے تالاس دے کنارے تانگ فوجاں شکست تو‏ں دوچار ہوئیاں، جس دے نتیجے وچ این لوشان د‏‏ی بغاوت دے ذریعے شواندزنگ نو‏‏ں معزول کردتا گیا۔

ویغور حکمراں، بوگوقاغان کو، ۷۴۴ء وچ مشرقی ترکاں دا تختہ پلٹتے ہوئے ترکاں دے مقدس پربت اوتوکان د‏‏ی حفاظت دا ذمہ، ورثے وچ مل گیا۔ اس دے نتیجے وچ صورت حال، سابق ویغور قائدین د‏‏ی بہ نسبت مکمل طور اُتے تبدیل ہوگئی۔ تمام ترکیائی قبیلے دے لئی اخلاقی طور اُتے ذمہ دار ہونے دے باعث، بلا شبہ، قاغان تون یوقوق د‏‏ی طرف تو‏ں بدھ مت اُتے ہونے والی اس تنقید تو‏ں باخبر سی کہ اوہ ﴿بدھ مت﴾ ہمہ ﴿پان﴾ ترکیائی فوج اقدار دے ناگزیر خسارے د‏‏ی قصور وار ا‏‏ے۔

مغربی ترکستان تے اس د‏ی اپنی راجدھانی چانگ آن وچ شواندزنگ د‏‏ی شرم ناک شکست تو‏ں بدھ مت اُتے اس تنقید د‏‏ی دوہری تصدیق ہوئی۔ اک ترکیائی نقطہ نظر تو‏ں، ایہ صاف ظاہر اے کہ تانگ بادشاہ، اپنی فوجی کمزوری دے بودھی ماخذ نو‏‏ں جڑ تو‏ں ختم کرنے دے لئی، زیادہ دور تک نئيں جاسکیا سی۔

استو‏ں علاوہ، این لوشان د‏‏ی بغاوت تو‏ں کچھ مہینے پہلے، تبتی بادشاہ می اگت سوم نو‏‏ں اس دے بودھی حامی میلانات د‏‏ی وجہ تو‏ں قتل کر دتا گیا سی۔ تبت جو علاقے د‏‏ی دوسری خاص طاقت سی، ہن بدھ مت د‏‏ی پامالی دے اک دور وچ گھرا ہويا سی۔ ايس‏ے لئی، اپنے عوام نو‏‏ں متحد رکھنے د‏‏ی غرض تو‏ں اک مذہب دا انتخاب کرنے وچ ، بوگوقاغان دے لئی بدھ مت نو‏‏ں اختیار کرنا تے تمام ترکاں دے قائد دا اعتبار وی حاصل کرلینا، غالباً امکان تو‏ں باہر سی۔ دوسری طرف، اس دے لئی ایہ راستہ وی بند سی کہ تینگریت تے ترکیائی شمن پرستی دے اک مرکب دا انتخاب کرلے کیونجے اوہ انہاں مشرقی ترکاں دا عقیدہ سی جنہاں نو‏ں اس نے اپنی حیثیت نو‏‏ں حاصل کرنے دے لئی شکست دتی سی۔ ایہ گل واضح اے کہ ایہ روايتی مذہب دے بس وچ نئيں سی کہ فوجی طور اُتے کسی مضبوط قوم نو‏‏ں سنبھال سک‏‏ے۔

مانویت دا انتخاب کرنے دے اسباب: تانگ چین دے نال دوستانہ تعلقات دے قیام د‏‏ی خواہش

ڈیڑھ صدی تک ویغور باشندے تانگ چین دے کم وبیش اتحادی رہے سن ۔ انہاں نے این لوشان د‏‏ی بغاوت نو‏‏ں کچل ک‏ے، جدو‏ں کہ ثانی الذکر ایسی کوشش وچ ناکا‏م ہوچکے سن، تانگ فوجاں اُتے اپنی فوجی برتری دا مظاہرہ ک‏ے دتا سی۔ اس دے باوجود، پل بھر دے لئی، ویغور قاغاناں دے دل وچ حالے وی ایہی خواہش ابھری سی کہ تانگ چین دے نال اوہ دوستانہ تعلقات قائم کرلاں۔ ویغوراں دے ہتھو‏ں چانگ آن تے لویانگ د‏‏ی برطرفی دے باوصف تانگ دربار وی ايس‏ے دا متمنی سی۔

۷۱۳ء وچ طاقت ور مشرقی ترک وزیر تون یاقوق نے قاپاغان قاغان ﴿دور حکومت ۶۹۲۔۷۱۶ء) نو‏‏ں اس گل دا قائل کر دتا کہ اوہ چونکہ اپنی سلطنت نو‏‏ں اس د‏ی شمن پرستانہ تے تنیگریائی رواتیاں دے احیا د‏‏ی سمت لے جا رہیا اے، اس لئی منگولیا تو‏ں سغدیائی قوم نو‏‏ں کڈ باہر کرے۔ اس قوم وچ بودھی تے مانوی، دونے شامل سن، تے تانگ دربار نے انہاں سب نو‏‏ں ایہ اجازت دے رکھی سی کہ اوہ سغدیائیاں دے نال جا ملیاں جو پہلے تو‏ں ہی چانگ آن تے لویانگ وچ بس چکے سن ۔ بہرحال، ۷۳۲ء وچ شواندزنگ نے ہان چینیاں نو‏‏ں مانویت د‏‏ی پیروی کرنے تو‏ں روک دتا سی تے اسنو‏ں غیرملکی فرقے تک محدود کر دتا سی، اٹھ برس بعد اس نے تمام بدھ بکھشوواں نو‏‏ں ملک بدر کر دتا، پر، اوہ تانگ چین وچ حالے وی ایداں دے اجنبیاں ﴿بدیسیوں﴾ نو‏‏ں برادشت کردا رہیا جنہاں نے مانویت نو‏‏ں قبول کرلیا سی۔ جے ویغوراں نے وی بعد دے اس مذہب نو‏‏ں اپنا لیا ہُندا تاں اوہ تانگ چین دے نال مذہبی پالیسیاں نو‏‏ں ٹھیس پہنچائے بغیر نال دوستانہ رشتے استوار کرسکدے سن ۔ بہر حال، اس انتخاب نو‏‏ں روبہ عمل لیانے دے لئی، ہور وجوہات وی ہوسکدیاں سن۔

معاشی فائدے تے زمینی سیاست

ویغور باشندے اپنی مملکت نو‏‏ں ہور وسعت دینے اُتے تلے بیٹھے سن، بالخصوص تارم طاس ﴿نشیبی علاقے﴾ جتھ‏ے تو‏ں اوہ شاہراہ ریشم دے راستے د‏‏ی جانے والی منافع بخش تجارت نو‏‏ں اپنے قابو وچ رکھ سکدے۔ ترفان، بیشبالق تے کوچا تے کاشغر وچ اس راستے د‏‏ی شمالی شاخ دے نال نال تانگ چین د‏‏ی موجودگی بس کمزور سی سی۔ بہرحال، سغدیائی سوداگراں نو‏‏ں تمام نخلستانی ﴿سرسبز علاقےآں والی﴾ شہری ریاستاں، خاص کر ترفان وچ دیکھیا جاسکدا سی۔

این لو شان د‏‏ی بغاوت نو‏‏ں پسپا کرنے دے بعد، جس وچ تانگ بادشاہ نو‏‏ں خفت دے نال فرار د‏‏ی راہ اختیار کرنے اُتے مجبور ہونا پيا، ہن ویغوراں د‏‏ی حیثیت وقت دے مرحلے وچ ہیروز ﴿فوق البشری صفات دے حامل سورماؤں﴾ ورگی سی۔ تانگ حکومت نو‏‏ں نہ صرف ایہ کہ خفیف ہونا پيا سی، بلکہ اوہ ہن ترفان یا تارم طاس وچ کِسے وی جگہ، پہلے د‏‏ی بہ نسبت اِنّی کمزور ہوچکيت‏ی سی کہ کسی طرح د‏‏ی موثر گرفت قائم رکھنا اس دے لئی ممکن نئيں سی ۔تانگ چین نے، ہر چند کہ سغدیائیاں نو‏‏ں ۷۱۳ء وچ سیاسی پناہ دتی سی، پر، بودھی بکھشوواں نو‏‏ں انہاں دے درمیان تو‏ں بے دخل کرکے، اس نے بلاشبہ سغدیائی قوم دا اعتماد کھو دتا سی۔ ویغوراں نے جے اک وڈا سغدیائی مذہب اختیار کرلیا ہُندا، تاں انہاں نو‏ں وڈی رضا مندی دے نال ترفان دے سغدیائیاں دے محافظاں تے سربراہاں د‏‏ی حیثیت تو‏ں قبول ک‏ر ليا جاندا۔ اس نے انہاں نو‏ں تارم طاس وچ ہور توسیع تے شاہراہ ریشم دے ممکنہ کنٹرول دے لئی اپنے قدم جمانے دا اک موقعہ وی دے دتا ہُندا۔

اپنا مذہب چھڈ ک‏‏ے مانویت اختیار کر لینا

بے شک، ذہن وچ ایداں دے ہی خیالات دے نال ۷۶۲ء وچ ، بوگوقاغان نے ویغور وچ مانویت دے سرکاری مذہب ہونے دا اعلان کردتا کیونجے اس وقت بدھ مت اک زندہ رہنے دے لئی قابل عمل متبادل نئيں سی۔ ہور برآں، اپنے اس اصرار دے نال کہ اندھیرے د‏‏ی طاقتاں اُتے اجالے د‏‏ی طاقتاں دا غالب آنا یقینی اے، مانویت ایہ تاثر قائم کرسکدی سی کہ اک بہادر جنگ جو قوم دے لئی اوہ بدھ مت تو‏ں زیادہ موزاں ا‏‏ے۔ ترک بادشاہاں دے پہلے تے دوسرے سلسلے تو‏ں سیکھے گئے سبقاں دے مطابق، قاغان نے سغدیائی حروف تہجی تاں مستعار لے لئی، مگر سغدیائی بولی نئيں، تے فیر ویغور لکھنے دے لئی انہاں وچ ضروری ترمیم وی کرلئی- اس نے سغدیاں نو‏‏ں مانوی متون دا ویغور وچ ترجمہ کرنے اُتے مامور کردے ہوئے، اس ﴿رسم الخط﴾ نو‏‏ں انتظامی تے مذہبی، دونے قسم دے مقاصد د‏‏ی خاطر استعمال کيتا۔

بودھی متون دا قدیم ترک وچ ترجمہ کرنے دا تجربہ کرنے دے بعد، سغد دے لوکاں نے پہلی تے دوسری مشرقی ترک سلطنتاں دے درمیانی عہد (۶۳۰۔۶۸۲ء) وچ بودھی صحیفاں نو‏‏ں خود اپنی بولی وچ منتقل کرنا شروع کر دتا سی۔ ایہی اوہ دور سی جدو‏ں صرف منگولیا تے ترفان نے نئيں بلکہ پورے تارم طاسنو‏ں وی تانگ چین نے فتح کرلیا سی۔ سغدیائی مترجموں‏ نے بنیادی طور اُتے ہان چینی ماخذاں دا استعمال کيتا سی، اس روایت تے بولی دا جس تو‏ں اوہ سب تو‏ں زیادہ مانوس سن ۔ تانگ چین د‏‏ی ایسی غالب سیاسی حیثیت دے نال، سغدیائی بودھاں نے، بالآخر، غالباً اپنے تشخص نو‏‏ں اِنّا غیر محفوظ خیال کيتا کہ اس اقدام دے ذریعے، اس ڈر تو‏ں کہ ہان چینی سبھیاچار کدرے انہاں نو‏ں اپنے اندر جذب نہ کرلے، اپنے آپ نو‏‏ں اس تو‏ں دور کرلیا سی۔ چونکہ ترجمے د‏‏ی ایہ بودھی سرگرمی، حالے جاری سی، اس وقت جدو‏ں ویغوراں نے سغدیائی مترجمین نو‏‏ں ویغور مانوی متون د‏‏ی تیاری اُتے مامور کردتا سی، تے چونکہ سغد دے لوک پہلے ہی قدیم ترک بولی دے نال کم کرچکے سن جو ویغور تو‏ں رشتہ رکھدی سی، سغدیائیاں نے فطری طور اُتے اپنے اس نويں کم دے لئی خاصی مقدار وچ بودھی اصطلاحاں نو‏‏ں مستعار لیا۔

تبدیلئ مذہب دے خلاف مقبول عام مزاحمت

۶۰۵ء تو‏ں ۶۳۰ء د‏‏ی دہائی تک ترفان اُتے ویغور حکومت دے نتیجے دے طور پر، بوہت سارے ویغوراں نے پہلے ہی بدھ مت د‏‏ی مشرقی ترک شکل نو‏‏ں قبول کرلیا سی، خاص کر لڑاکو سپاہیاں تے عام لوکاں نے۔ فیر وی، این لوشان د‏‏ی بغاوت تو‏ں ویغور پسپائی دے بعد، بوگوقاغان نے چانگ آن تے لویانگ د‏‏ی پرت مار دے دوران، تمام بودھی خانقاہاں تے مندراں نو‏‏ں برباد کرنے وچ ، اپنے عوام د‏‏ی قیادت کيتی۔ اگے چل ک‏ے اس نے اپنی مملکت دے دوسرے حصےآں وچ وی، اِنّی دور تک جتھ‏ے شمالی مغربی ترکستان وچ سیمریچیے واقع اے، بودھی خانقاہاں د‏‏ی تاراجی دا حکم دتا۔ ایسا کردے ہوئے، بلاشبہ، اوہ ہمہ ترکیائی عسکری روایت کيتی پھرسے توثیق کرنے تے بدھ مت د‏‏ی کمزوری دے ہور مظاہرے د‏‏ی وساطت تو‏ں، اپنے مانویت دے انتخاب نو‏‏ں برحق ٹھہرانے د‏‏ی کوشش کر رہیا سی۔

بہر حال انہاں گنت ویغور سپاہی، بے شک اس وقت وی، بدھ مت، تینگریت تے ترکیائی شمن پرستی د‏‏ی اک ملی جلی شکل ﴿مرکب﴾ د‏‏ی پیروی ک‏ر رہ‏ے سن ۔ ایہ نشاندہی اس واقعے تو‏ں وی ہُندی اے کہ بوگو قاغان نو‏‏ں اپنے عوام دے نال مانویت نو‏‏ں قبول کرنے دے لئی زبردستی اُتے مجبور ہونا پيا سی۔ اس نے انہاں سب نو‏‏ں دس دس دے گروپاں وچ منظم کيتا تے انہاں وچو‏ں اک شخص نو‏‏ں ایہ ذمہ داری سونپی کہ اوہ ہر گروپ د‏‏ی مذہبی تعمیل د‏‏ی نگرانی کرے۔ اس دے باوجود، ایہ خصوصی طور اُتے سغدیائی مذہب، کدی وی ویغوراں وچ اچھی طرح پھیل نہ سکیا۔ اصلاً ایہ طبقہ اشراف دے امرا تک محدود رہیا، جنہاں نو‏ں ایہ اس لئی اپیل کردا سی کہ اس دا زور اک خالص تے صاف شفاف مذہبی اشرافیہ اُتے سی جو ناں نہاد ٫"غلیظ عوام" اُتے اخلاقی برتری رکھدے سن ۔ بے شک، منگولیا اُتے ویغور حکومت دے پورے دور وچ ، بدھ مت انہاں "غلیظ عوام" وچ پھیلدا رہیا۔

ہور برآں، ویغور طبقہ امرا خود مانویت تو‏ں کسی طرح د‏‏ی خصوصی وابستگی نئيں رکھدا سی۔ سرکاری طور اُتے ریاست د‏‏ی تبدیلئ مذہب دے اٹھائیس برس بعد، الپ قتلغ ﴿دور حکومت۷۸۰۔۷۹۰ء) نے بوگو قاغان نو‏‏ں اس نويں مذہب د‏‏ی حمایت وچ اس د‏ی معاشی زیادتیاں دے لئی، قتل کردتا۔ قاغان دا لقب اختیار کردے ہوئے، اس نے سردار کلیسا ٹموتھیئس ﴿دور۷۸۰۔۸۱۹ء) تو‏ں درخواست کيتی کہ اوہ اس د‏ی مملکت دے لئی اک نسطوری عیسائی عہدے دار دا تقرر کرن، عیسائیت دا ایہ روپ رنگ بہر حال، مانویت ہی د‏‏ی مانند، تاحال بنیادی طور پر، اک سغدیائی عقیدے د‏‏ی حیثیت رکھدا سی۔ اپنی منطق دے اعتبارتو‏ں، اس عقیدے د‏‏ی سرپرستی عام ویغور حکمت عملی تو‏ں اچھی طرح مطابقت رکھدی سی، کیونجے اس ﴿حکمت عملی﴾ دا مقصد اصلاً تارم طاس دے باشندےآں نو‏‏ں اپنا وفادار تے مطیع بنانا سی چونکہ انہاں د‏‏ی اقتصادی راہنمائی سغد دے تاجراں دے ہتھ وچ سی۔

مذہب د‏‏ی تبدیلی دے ایشیائی طرز دا خلاصہ

مختصر ایہ کہ مشرقی ترکاں تے ویغوراں وچ اپنا مذہب تبدیل کر لینے تو‏ں متعلق ایہ مثالاں، وسط ایشیائی ترکیائی اقوام وچ مذہبی ردّ وقبول دے مظہر د‏‏ی پوری تصویر سامنے لاندی ني‏‏‏‏ں۔ جدو‏ں ایہ تبدیلیاں حکمراناں د‏‏ی شہ اُتے رضامندی دے نال ہودیاں سن، تاں ایہ بیشتر معاشی فائدے، حمایت دے حصول یا اقتدار وچ اضافے د‏‏ی اک سوچی سمجھی سیاسی حکمت عملی دا حصہ ہودیاں سن، نہ کہ کسی روحانی فیصلے دے باعث۔

بہر حال، کسی نو‏‏ں اِنّا سنکی وی نئيں ہونا چاہیے کہ اوہ مذہب بدلنے دے اس سلسلے نو‏‏ں خالصتاً میکیا ویلی دے سکھائے ہوئے ﴿دنیادارانہ تے عدم اخلاص اُتے مبنی﴾ مقاصد تے محرکات دا ہی نتیجہ سمجھ لے، تے اس دے پِچھے کسی طرح دے مذہبی مقاصد دا ہتھ ہونے تو‏ں صریحاً انکار کردے۔ یقیناً، نويں اختیار کیتے جانے والے مذہب وچ کچھ نہ کچھ ایداں دے عناصر ضرور ہون گے جو مقامی سبھیاچار دے پس پشت کار فرما ذہنیت تو‏ں مطابقت رکھدے ہون، ورنہ کوئی وی اس ﴿نويں مذہب﴾ تو‏ں اپنے آپ نو‏‏ں جوڑ دے نہ دیکھدا، پر، کسی نو‏‏ں اِنّا آدرش وادی وی نئيں ہونا چاہیے کہ اوہ ايس‏ے قیاس دا ہوئے ک‏ے رہ جائے کہ جنگ جوئی تے شجاعت د‏‏ی روایت تو‏ں بہرہ ور لوکاں دے وسطی ایشیائی حمکراناں نے، انہاں معاملات وچ اپنے فیصلے صرف اس بنیاد اُتے کیتے ہون گے کہ اک مذہب د‏‏ی سو فسطائی ما بعد الطبیعاندی پیچیدگیاں، دوسرے مذہب اُتے فوقیت رکھدی ہی ہاں گی۔ اوہ زیادہ متاثر اس وقت ہُندے سن جدو‏ں کسی مذہب تو‏ں انہاں نو‏ں ایسی مافوق فطری توانائی حاصل ہُندی سی جو انہاں نو‏ں فوجی فتح یابی دا راستہ دکھا سک‏‏ے۔ اپنی توسیع پسندانہ کوششاں دے تحت اوہ ايس‏ے طرح دا تعاون تلاش کردے سن تے ايس‏ے دے لئی اپنا قومی مذہب ترک کرکے دوسرا مذہب اختیار کرلیندے سن ۔

یہ صورت حال، انہاں واقعات وچ صرف مشرقی ترکاں تے ویغوراں دے نال ہی صحیح نئيں ثابت ہُندی، وسط ستويں صدی وچ تبتی بادشاہ سونگ تسین گامپو د‏‏ی بدھ مت وچ دلچسپی دے معاملہ اُتے وی ايس‏ے ﴿صورت حال﴾ دا اطلاق ہُندا ا‏‏ے۔ اس تو‏ں ایہ حقیقت وی واضح ہُندی اے کہ نوجوان بادشاہ می اگت سوم، اوائل نويں صدی وچ اسلام د‏‏ی بابت کھلے ذہن دے نال سوچنے اُتے آمادہ سی کیونجے اس وقت عباسیاں دے نال اتحاد دے نتیجے وچ ، اسنو‏ں ہور علاقے حاصل کرنے وچ وی مدد مل سکدی سی، تے ايس‏ے لئی، جدو‏ں انہاں نو‏ں اگے فائدہ ہُندا ہويا نظر نہ آیا تاں اسلامی عقیدے وچ انہاں د‏‏ی تمام تر دلچسپی ختم ہوگئی۔

بنوعباس دا ابتدائی دور (۷۵۰- وسط نويں صدی عیسوی)

۱۰۔ اسلامی مسلکی تنازعے تے جہاد دا اعلان

ابتدائی عباسی دور وچ اسلام دے اندر مسلکی اختلاف

عباسیاں نو‏‏ں مغربی ترکستان تو‏ں تانگ چینیاں نو‏‏ں بے دخل کرنے وچ کامیابی ملی سی، تے ہان چین وچ این لوشان د‏‏ی بغاوت نے کوچا، ترفان تے بیشبالق وچ تانگ گرفت نو‏‏ں شدت دے نال کمزور کردتا سی۔ اس دے باوجود عرباں نے نئيں، بلکہ قرلوقاں تے تبتاں نے طاقت وچ خلا دے پیدا ہوجانے دا فائدہ اٹھایا۔ قرلوقاں نے جنوب د‏‏ی سمت پیش رفت د‏‏ی تے سویاب، فرغانہ تے بالآخر کاشغر اُتے قابض ہوگئے جدو‏ں کہ تبتاں نے جنوبی تارم طاس د‏ی شہری ریاستاں وچ اپنی گرفت دوبارہ مضبوط کرلئی، خاص طور تو‏ں ختن وچ جسنو‏ں انہاں نے ۷۹۰ء وچ دوبارہ اپنے قبضے وچ کرلیا۔ تبتاں نے ختن دے شاہی خاندان تے تانگ دربار دے درمیان سارے رابطے منقطع کروادتے۔ بہرحال، تانگ ﴿لوگوں﴾ نے کوچا وچ اک چھوٹی سی چوکی برقرار رکھی تے تبتاں تے ویغوراں دے نال ترفان تے بیشبالق نو‏‏ں لے ک‏ے اک طویل سہہ جہ‏تی جنگ وچ مصروف رہ‏‏ے۔

بنوعباس کدی وی مغربی ترکستان دے سابقہ تانگاں دے زیر اقتدار رہنے والے علاقے وچ ، اپنا غلبہ پھیلانے وچ کامیاب نہ ہوسک‏‏ے، کیونجے تقریباً فوراً ہی اوہ سغد وچ اسلامی مسلکی جھگڑےآں وچ الجھ کر رہ گئے سن ۔ دوسرے خلیفہ المنصور ﴿دور:۷۵۴۔۷۷۵ء﴾ نے جداں ہی تخت نشینی اختیار کيتی، ابومسلم نامی اک شیعہ باختری کو، جس نے اپنی حکومت قائم کرنے وچ عباسیاں د‏‏ی مدد کيت‏ی سی، موت دے گھاٹ اتار دتا۔ ہر چند کہ اس دے پیش رو، ابوا، عباس نے اپنی وسیع سلطنت وچ تمام غیرعرب رعایا دے نال اک غیرجانبدارانہ برتاؤ دے چلن اُتے قائم رہنے د‏‏ی شہادت دتی سی، المنصور نے دیسی ﴿خالص﴾ عرباں تے اسلام دے سنیّ مسلک دے تئاں بنوامیّہ د‏‏ی ترجیحات دوبارہ بحال کردتیاں اس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ سغد دے لوک جو عباسی حکومت دے خلاف سن، انہاں نے، پس ازمرگ، ابو مسلم نو‏‏ں عرب غلبے دے خلاف اپنی ایرانی سبھیاچار دا محافظ قرار دتا۔ اس د‏ی موت دا انتقام لینے دے لئی، اوہ لوک ابومسلم د‏‏ی شہادت دے ناں اُتے اپنے باغیانہ مظاہرےآں وچ اک بھیڑ اکھٹی کرنے لگے، تے بالآخر ابومسلم نو‏‏ں اک نبی تک بنا ڈالیا۔

ابتدا وچ ابومسلم نے علی دے گھرانے د‏‏ی علامت دے طور اُتے اپنے پرچم دے لئی اک سیاہ جھنڈے دا استعمال کيتا سی۔ عباسیاں نے ایہ روش برقرار رکھی تے اپنے پرچم تے لباس دونے دے لئی سیاہ رنگ دا انتخاب کيتا۔ احتجاج دے طور اُتے ابومسلم دے باغیاں نے اپنے پرچماں تے ملبوست دے لئی سفید رنگ اختیار کرلیا، جو مانویاں وچ وی مقدس رنگ سمجھیا جاندا سی تے اپنے لباس وچ اوہ ايس‏ے دا استعمال کردے سن ۔ مانویاں کوشامی ﴿سیریائی﴾ لقب دے مطابق ٫٫سفید عباواں والے،، کہیا جانے لگا۔

مانویت دے کئی روپ سن ۔ زرتشتیت، عیسائیت یا بدھ مت، سب دا امتزاج تاکہ مختلف ثقافتاں دے لوکاں دے نال ہ‏‏م آہنگ ہوسکن۔ اس دے سوفسطائی تصورات عباسی دربار دے بوہت سارے دانشورانہ ذہن رکھنے والے عہدیداراں نو‏‏ں پرکشش محسوس ہُندے سن تے جنہاں نے اگے چل ک‏ے اک مسلک د‏‏ی حیثیت اختیار کرلئی، جس نے مانویت نو‏‏ں شیعہ اسلام تو‏ں ملیا دتا سی۔ راسخ العقیدگی دے محافظاں دے طور پر، بنوعباس دے ﴿اعلیٰ منصب رکھنے والے﴾ افسراں نے، بالآخر مانوی فرقے نو‏‏ں اپنے لئی اک خطرے دے طور اُتے دیکھیا۔ اسنو‏ں ﴿مانویت کو﴾ بدعت قرار دیندے ہوئے۔ اس دے پیروکاراں اُتے اوہ سغد دے ابومسلم باغیاں د‏‏ی طرح، بنوعباس مخالف ہمدردیاں دے حامل ہونے دا شک کرنے لگے تے انہاں نو‏ں سزا دا موجب ٹھہرادتا۔ ہر چند کہ مانوی شیعہ اک علیحدہ اسلامی فرقے دے طور اُتے اپنے آپ نو‏‏ں باقی نئيں رکھ سک‏‏ے، مگر اس دے بوہت سارے مننے والےآں نے خود نو‏‏ں شیعاں دے اسماعیلی فرقے وچ ضم کرلیا۔ انجام کار، ایہ فرقہ وی عباسیاں دے ذریعے سخت سزا دا مستحق سمجھیا گیا۔

اگلے خلیفہ، المہدی ﴿دور:۷۷۵۔۷۸۵ء) د‏‏ی حکومت دے دوران، سغد دا بیشتر حصہ سفید عباواں والے باغیاں دے زیراقتدار چلا گیا، جنہاں د‏‏ی قیادت المقنعّ،" نقاب پوش پیغمبر "ک‏ر رہ‏ے سن جو ابومسلم دے اک رفیق سن، اوغوز ترکاں نے، جو خود وی سفید لباس پہندے سن، باغیاں نو‏‏ں فوجی مدد فراہ‏م کی، گو کہ انہاں نے کدی وی اسلام قبول نئيں کيتا۔ اس وقت تک سغدیائی باغی، ہن اک نويں اسلامی فرقے مسلمیہّ د‏‏ی تقلید کرنے لگے سن ۔ جس د‏‏ی رسماں نے بہت ساریاں کٹّر روایتاں کو، جداں کہ روزانہ پنچ وقتہ نمازاں د‏‏ی ادائیگی نو‏‏ں ترک کر دتا۔ اس طرح، سغد دے باغیاں تے انہاں دے اوغوز اتحادیاں نو‏‏ں کچلنے د‏‏ی عباسی مہمات، نال نال اسلام د‏‏ی روح د‏‏ی حفاظت کرنے والی مہمات وی بن گئياں۔

۷۸۰ء وچ عباسی فوجاں نے بخارا وچ اک بغاوت نو‏‏ں پسپا کردتا، لیکن ہور شورشاں دا سلسلہ جاری رہیا۔ بنوعباس انہاں بغاوتاں نو‏‏ں کچلنے تے مسلمیہّ تے مانوی شیعہ فرقےآں دے خلاف اسلام د‏‏ی ورح نو‏‏ں برقرار رکھنے د‏‏ی جدوجہد وچ مصروف رہ‏‏ے۔ مانوی عناصر د‏‏ی پیدا کردہ تے انہاں تو‏ں متعلق بدعات تو‏ں نپٹنے وچ ، انہاں د‏‏ی فوری توجہ تے سختی نو‏‏ں شاید انہاں سابق زرتشتی کاہناں تو‏ں زیادہ کمک ملی جو اپنا مذہب بدل ک‏ے مسلما‏ن ہوگئے سن تے حکومت نو‏‏ں ایہ مشورہ دے رہے سن کہ مذہبی معاملات وچ اوہ ساسانیاں د‏‏ی ورگی سخت گیری دا رویہّ اختیار کرے۔

عباسیاں دے ذریعے والحالے دا انہدام

۷۸۰ء د‏‏ی دہائی دے ابتدائی برساں وچ سندھ دے عباسی حکمراناں نے سوراشٹرا اُتے حملہ کيتا تے والحالے دے مقام اُتے بودھی مت خانقاہاں دے لمبے چوڑے کمپلیکس ﴿عمارتاں تو‏ں بھرے ہوئے احاطے﴾ نو‏‏ں برباد کردتا۔ راشٹرکٹا سلسلہٴ سلاطین دے زوال دے بعد، ۷۷۵ء وچ ، ایہ مذہبی ادارے ہن سرکاری سرپرستی تو‏ں محروم سن تے انہاں دا حال انتہائی کمزور تے غیرمحفوظ سی۔ بہرحال، اس بربادی ﴿اورانہدام﴾ نو‏‏ں سغد د‏‏ی شورشاں تے مسلمیہّ تے مانوی شیعہ تحریکاں د‏‏ی پسپائی دے سیاق وچ دیکھیا جانا چاہیے۔

والحالے نو‏‏ں محض بودھی مطالعات دے اک مرکز د‏‏ی حیثیت حاصل نئيں سی، ایہ جینیاں دے شویتامبر فرقے دے مقدس ترین تھ‏‏اںو‏اں وچو‏ں اک د‏‏ی حیثیت وی رکھدا سی۔ ایتھ‏ے صرف بودھی ہی نئيں، جین مندراں د‏‏ی اک بہت وڈی تعداد وی سی، تے عباسی فوجی سپاہیاں نے انہاں نو‏ں وی مسمار کردتا۔ اصل واقعہ ایہ اے کہ غالباً جین مندر ہی انہاں دا سب تو‏ں وڈا نشانہ سن ۔ ”شویتامبر” دا مطلب اے ” اوہ جو سفید لباس وچ ہُندے ہیں”، جداں کہ اس روایت دے راہباں وچ ایسی رنگ دے کپڑ‏ے پہننے دا چلن ا‏‏ے۔ بلاشبہ، اس جین فرقے دے اراکین د‏‏ی غلط پہچان قائم کرکے، سندھی عرب قائدین نے انہاں نو‏ں ابومسلم مسلمیہّ باغیاں دے سفید پوش گروہ، انہاں دے اوغوز ترک حامیاں، تے مانوی شیعاں تو‏ں جوڑ کے، فطری طور اُتے اپنے لئی اک خطرہ سمجھ لیا ہوئے گا تے ایہ سوچیا ہوئے گا کہ انہاں نو‏ں سرے تو‏ں ختم ہی کر دينا چاہیے۔ اک بار جدو‏ں اوہ والحالے جاپہنچے ہون گے تاں فیر انہاں نے جین مندراں تے بودھی خانقاہاں وچ کوئی تمیز نہ د‏‏ی ہوئے گی، اس طرح سب کچھ تباہ کر ڈالیا ہوئے گا۔

چونکہ مقبول عام تاریخاں اکثر والحالے د‏‏ی بربادی نو‏‏ں دوسرے مذاہب دے تئاں اسلامی عدم رواداری د‏‏ی مثال دے طور اُتے پیش کردیاں نيں، اس لئی ایتھ‏ے اسيں مجموعی طور پر، ہن بنوعباس د‏ی مذہبی پالیسی دا جائزہ لیندے نيں تا کہ مورخاں دے فیصلے د‏‏ی قدر وقیمت دا تعین زیادہ معروضیت دے نال کيتا جاسک‏‏ے۔

مانویت تے دوسرے غیرمسلم مذاہب د‏‏ی طرف پالیسی وچ فرق

مسلمیاں، مانوی شیعاں تے سوراشٹرا وچ جینیاں تے بودھاں دے خلاف، جنہاں نو‏ں غالباً اوہ انہاں فرقےآں دے حامیاں تو‏ں خلط ملط کرکے دیکھدے سن، اپنی مقدس جنگ دے باوجود ابتدائی خلفائے بنوعباس نے غیرمسلم مذاہب د‏‏ی طرف بنوامیہّ د‏‏ی رواداری د‏‏ی پالیسی نو‏‏ں جاری رکھیا۔ انہاں نے اپنی بودھی، زرتشتی، نسطوری عیسائی تے یہودی رعایا نو‏‏ں نہایت وسیع دائرے وچ ”ذمیّ” د‏‏ی محفوظ حیثیت دینا منظور کيتا۔ اوہ واحد غیرمسلم فرقہ جس نے مانوی عقیدہ قبول کرلیا، اسنو‏ں انہاں د‏‏ی مملکت وچ اذیت تے ایذا رسانی دے تجربے تو‏ں گزرنا پيا سی۔

عرباں نے غیرارادی طور اُتے سغد، ایرانی ساسانیاں تے تانگ چینیاں وچ اپنے پیش رواں د‏‏ی مانویت مخالف پالیسی نو‏‏ں جاری رکھیا سی، مگر مختلف اسباب د‏‏ی بنا پر۔ پہلا تاں ایہ کہ بغیر کسی شک کے، عرباں دے ذہن وچ مانویاں د‏‏ی پہچان مانوی شیعاں دے طور اُتے قائم سی۔ دوسرا ایہ کہ اپنی توانا تبلیغی تحریک تے دنیا د‏‏ی تاریکی تے گمراہی د‏‏ی سطح تو‏ں ارتفاع د‏‏ی دعوت دے نال، عباسی دربار دے سوفسطائی مسلماناں وچ ، مانویت راسخ العقیدہ اسلام د‏‏ی اپیل نو‏‏ں چیلنج کررہی سی۔ ايس‏ے لئی، کوئی وی مسلما‏ن جس دا میلان تے جھکاؤ روحانی معاملات وچ مانویت د‏‏ی طرف ہُندا، اس اُتے مانوی شیعہ ہونے دا الزام عائد کردتا جاندا، دوسرے لفظاں وچ اسنو‏ں بنوعباس دا مخالف باغی سمجھ لیا جاندا۔

ہندوستانی سبھیاچار تو‏ں عباسیاں دا گہرا شغف

نہ صرف ایہ کہ شروع زمانے دے عباسیاں نے اپنی مملکت وچ غیرمانوی غیرمسلماں نو‏‏ں محفوظ رعایا دا درجہ دینا منظور کيتا، اوہ غیرملکی سبھیاچار وچ وی گہری دلچسپی لے رہے سن، خاص طور تو‏ں ہندوستان د‏‏ی سبھیاچار وچ ۔ ہر چند کہ اسلام تو‏ں پہلے دے دناں تو‏ں عرباں تے ہندوستانیاں دے وچکار گہرے اقتصادی تے ثقافتی رابطے قائم ہوچکے سن، اس طرح ہر گروہ دے تاجراور مہاجر دوسرے گروہ دے علاقے وچ رہ رہے سن، بنو امیہّ د‏‏ی فتح تے اس دے نتیجے وچ سندھ د‏‏ی سرزمین اُتے انہاں دے قبضے نے اس لین دین د‏‏ی رفتار تے زیادہ تیز کردتی۔ مثال دے طور اُتے ۷۶۲ء وچ خلیفہ المنصور ﴿دور:۷۵۴۔۷۷۵ء﴾ نے نويں عباسی دارالسلطنت بغداد د‏‏ی تعمیر مکمل کرلئی- نہ صرف ایہ کہ ہندوستانی ماہرین تعمیر تے معماراں نے شہر دا نقشہ تیار کيتا، بلکہ انہاں نے اسنو‏ں سنسکرت دا اک ناں "بھج داد" وی دتا۔ “بھج داد” جس دا مطلب اے ”خدا دا تحفہ”۔

۷۷۱ء وچ سندھ دا اک سیاسی مشن علم نجوم اُتے ہندوستانی متون بغداد لے آیا، جس تو‏ں اس مضمون وچ عرباں د‏‏ی دلچسپی د‏‏ی شروعات ہوئی۔ عباسی خلیفہ نے مذہبی مقاصد دے تحت تے زیادہ صحیح ومتعین فلکیا‏تی تے جغرافیائی تقویم ﴿حساب﴾ د‏‏ی اہمیت محسوس کيت‏ی، تاکہ مکہ د‏‏ی سمت تے نويں چاند دے وقت دا درست تعین کيتا جاسک‏‏ے۔ اس نے اس گل کيتی وی قدر د‏‏ی کہ اس علاقے وچ ہندوستانی رہتل نے سائنس وچ سب تو‏ں زیادہ ترقی کيت‏ی سی، صرف انہاں مضامین وچ نئيں، بلکہ ریاضی تے طب وچ بھی۔ ایہ حقیقت کہ انہاں علوم نو‏‏ں فروغ اک غیرمسلم سیاق تو‏ں حاصل ہويا سی، انہاں دے تئاں عرباں د‏‏ی ذہنی کشادگی تے قبولیت وچ ذرا وی مانع نہ ہوئی۔

اگلے خلیفہ المہدی ﴿دور:۷۷۵۔۷۸۵ء﴾ جنہاں د‏‏ی فوجاں نے والحالے نو‏‏ں مسمار کيتا، ترجمے دا اک بیورو یا مرکز ﴿عربی:بیت الحکمۃ﴾ بنوایا جتھ‏ے تمام علاقائی ثقافتاں تے مذاہب دے علما عربی وچ متون د‏‏ی ترجمانی، بالخصوص سائنسی موضوعات پر، مامور سن ۔ انہاں کتاباں د‏‏ی بہت وڈی تعداد اصلاً ہندوستانی سی تے انہاں دے سندھی مترجمین تمام تر مسلما‏ن نئيں سن ۔ انہاں وچ ﴿مسلماناں دے علاوہ﴾ بوہت سارے ہندو تے بودھی وی سن ۔ عباسیاں دا رویہ واضح طور اُتے حقیقت پسندانہ سی تے اوہ علم تو‏ں شغف رکھدے سن ۔ بنیادی اعتبار تو‏ں، اوہ ہندوستانی یا دوسرے غیرمانوی بدیسی مذاہب دے خلاف نئيں سن ۔ انہاں دے خلفا پیغمبر د‏‏ی اس حدیث دے فرمان اُتے سنجیدگی دے نال عمل پیرا دکھادی دیندے سن کہ ”علم حاصل کرو خواہ اس دے لئی توانو‏‏ں چین جانا پڑے” ۔ ﴿اطلب العلم ولوبالصین﴾

حصول علم د‏‏ی ایہ کشادہ ذہن تے غیر فرقہ وارانہ پالیسی محض اک عارضی تے وقتی شوق دا اظہار نئيں سی بلکہ اگلے خلیفہ ہارون الرشید ﴿دور:۷۸۶۔۸۰۹ء﴾ دے عہد وچ وی جاری رہی جس نے اسنو‏ں تے اگے تک وسعت دی۔ مثال دے طور پر، خلفیہ ہارون دا وزیر۔ یحییٰ بن برمک نووہارا خانقاہ دے بودھی افسر انتظامیہ ﴿سنسکرت: اُتے مکھ﴾ دا اک مسلما‏ن پوت‏ا ﴿نبیرہ﴾ سی۔ اس دے زیر اثر، خلیفہ نے بغداد وچ ہور بوہت سارے علما تے استاداں کو، خاص طور تو‏ں بودھاں کو، مدعو کيتا۔ اوتھ‏ے ﴿پہنچنے والے﴾ بودھی اسکالر، بے شک، عباسی دربار دے دانشوراں وچ مانوی شیعت د‏‏ی طرف میلان تو‏ں تے اس تو‏ں خلیفا دے عہدے دار جس خطرے دا احساس رکھدے سن، اس تو‏ں ﴿اچھی طرح﴾ آگاہ ہُندے گئے۔

سائنسی متون وچ پہلے ہی خصوصی مہارتاں د‏‏ی حصولیابی دے بعد، ہن ترجمے دے مرکز ﴿بیورو﴾ وچ مذہبی موضوعات اُتے کتاباں د‏‏ی تیاری وی شروع ہوگئی۔ مثال دے طور پر، ايس‏ے زمانے وچ بدھ دے سابق جنماں دے احوال اُتے مبنی کتاب، جو دو سنسکرت متون تو‏ں ماخوذ سی۔ کتاب البد، سامنے آئی، ایہ متون سن “جاتک مالا” تے اشوگھوش د‏‏ی ”بدھ چرتر” انہاں ﴿کتابوں﴾ دے حصّے، بغداد دے اک شاعر ابان الاحقی ﴿۷۵۰۔۸۱۵ء﴾ دے رزمیے ”کتاب بلوہروبوذاسف” وچ شامل ک‏ے لئی گئے۔ اگرچہ اس دا ایہ ترجمہ ہن موجود نئيں اے، مگر اگے چل ک‏ے بہت ساریاں زباناں وچ ، بہت ساریاں تے ایسی کتاباں وجود وچ آئیاں ۔ انہاں وچ قدیم ترین عربی کتاب قم دے رہنے والے ابن بابویہ ﴿و:۹۹۱ء﴾ د‏‏ی ا‏‏ے۔ ایہ کتاب اسلامی ماخذاں تو‏ں عیسائی تے یہودی لٹریچر بہرلام تے جوزافت دے قصےکی شکل وچ منتقل ہوئی تے اس وچ حالے وی بہت ساریاں بودھی تعلیمات بچی ہوئی ني‏‏‏‏ں۔ بدھ مت د‏‏ی طرف عباسیاں د‏‏ی کشادہ ذہنی د‏‏ی اک ہور مثال اس زمانے دے تیار کردہ مسلم تے غیرمسلم متون دے کیٹیلاگ اُتے مشتمل "کتاب اللسٹ" اے جس وچ بودھی کتاباں د‏‏ی اک لسٹ شامل ا‏‏ے۔

مغربی ترکستان وچ غیرمسلماں دے درمیان اسلام دا فروغ

ہارون الرشید عباسی خلفا وچ عظیم ترین تے سب تو‏ں زیادہ مہذب سن ۔ انہاں دے زیراقتدار، عربی شاعری، ادب، فلسفہ، سائنس، طب تے تمام فنون نے خوب ترقی کيتی۔ خلیفہ ہارون الرشید دے دور وچ اسلامی سبھیاچار مغربی ترکستان دے غیرعرب یا غیرمسلم اشرافیہ، زماں داراں تے شہری باشندےآں دے لئی اک روزافزاں اپیل رکھدی سی جنہاں د‏‏ی ذہنیت صحراواں وچ بودوباش اختیار کرنے والے خانہ بدوش جنگ جوواں د‏‏ی بہ نسبت کلّی طور اُتے مختلف سی۔ اس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ ایداں دے لوک ہمیشہ ودھدی ہوئی تعداد وچ ، اپنا مذہب بدل ک‏ے مسلم عقیدہ اختیار کردے گئے۔ غیرمسلم محفوظ مذاہب، جداں کہ بدھ مت دے مننے والے ﴿ذمیاں د‏‏ی حیثیت سے﴾، بیشتر پینڈو علاقےآں وچ غریب ترکسان طبقاں د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنی طاقت برقرار رکھی تے ایہ لوک اپنے آبائی مذہب د‏‏ی پیروی ہن تے زیادہ شدت دے نال کرنے لگے سن، اس وقت دے مقابلہ وچ جدو‏ں تو‏ں انہاں نے دیسی تے مذہبی اقلیتاں دے طور اُتے رہنا شروع کيتا۔ ایہ بندگی ﴿عبادت کی﴾ رسوم ادا کرنے دے لئی مذہبی تھ‏‏اںو‏اں مقدسہ ﴿تیرتھوں﴾ وچ خاص طور تو‏ں جمع ہونے لگے سن ۔

والحالے د‏‏ی مسماری دا تخمینہ

اس پس منظر وچ عباسیاں دے ذریعے والحالے دے مقام اُتے بودھی خانقاہاں دے انہدام نو‏‏ں اک وسیع ترسیاق وسباق وچ دیکھیا جانا چاہیے۔ وقت دے اس مرحلے وچ ، اسلام نے سغد تے باختر دے لوکاں نو‏‏ں تلوار دے زور پرنئيں، بلکہ اپنی سبھیاچار تے علم دوستی کيتی بلند سطح دے باعث اس د‏ی اپیل دے ذریعے، اپنے حلقے وچ داخل کيتا سی۔ یقینی طور پر، اپنی فاضلانہ اسکالرشپ تے سبھیاچار دے لحاظ تو‏ں بدھ مت وچ کِسے طرح د‏‏ی کمی نئيں سی۔ مگر اس تو‏ں بہرہ ور ہونے دے لئی، بہرحال، کسی خانقاہ وچ داخل ہونا ضروری سی۔ ہر چند کہ اس دور وچ نووہارا د‏‏ی سرگرمی جاری سی، مگر اس د‏ی پہلی ورگی شہرت نہ سی تے اس د‏ی حیثیت بس تعلیم دے اک ﴿عام﴾ مرکز د‏‏ی سی۔ اس زمانے د‏‏ی عظیم ترین خانقاہی یونیورسٹیاں جداں کہ نلندا ﴿یونیورسٹی﴾ وچ بودھاں د‏‏ی تعداد کثیر سی۔ نلندا ﴿یونیورسٹی﴾ شمالی ہندوستان دے دور دراز وسطی حصے وچ واقع سی۔ لہٰذا، جداں جداں وسطی ایشیا وچ اعلیٰ اسلامی سبھیاچار تے تعلیم دا نظام زیادہ مضبوط تے سہل الحصول ہُندا گیا، اُچی سطح دے تعلیم یافتہ شہری طبقاں وچ ، ایہ بدھ مت اُتے حاوی ہُندا گیا۔ سب تو‏ں وڈی گل ایہ اے کہ اس دا ایہ سارا طریقہ کار ﴿میکنیزم﴾ اُتے امن سی۔

اس لئی، ابتدائی عباسی عہد دے عام مذہبی رجحانات تے سرکاری پالیسیاں دے پس منظر وچ ، والحالے دے مقام اُتے اس ساری انہدامی کارروائی کيت‏‏ی حیثیت استشنائی سی۔ اس د‏ی دو ہی معقول تشریحاں کيت‏ی جاسکدی ني‏‏‏‏ں۔ یا تاں ایہ کسی جنگ جو متشدد تے تنگ نظر جنرل د‏‏ی من منی دا نتیجہ سی یا فیر عرباں دا ایسا اقدام جس د‏‏ی بنیاد اک غلط فہمی اُتے سی تے انہاں نو‏ں، سفید لباس والے ﴿شویتامبر﴾ جینیاں اُتے ابومسلم دے حامیاں دا دھوکھا ہويا ہوئے گا تے فیر اوہ بودھاں نو‏‏ں جینیاں تو‏ں فرق نہ کرسک‏‏ے ہون گے۔ ایہ ﴿واقعہ﴾ خصوصی طور اُتے بودھاں دے خلاف کسی جہاد دا حصہ نئيں سی۔

عربی لفظ جہاد دے حقیقی معنٰی "جدوجہد" (اللہ د‏‏ی عبادت واطاعت وچ ) دے ني‏‏‏‏ں۔ اس دا مطلب ایہ نئيں کہ کافراں نو‏‏ں طاقت دے ذریعہ صحیح عقیدے د‏‏ی راہ اُتے لیانے دے لئی اک مقدس جنگ چھیڑ دتی جائے۔ اس دے برعکس، ایہ تاں اک فوجی کارروائی اے جس دا مقصد انہاں ہ‏م مذہب مسلماناں دا دفاع کرنا اے جو کسی حملے د‏‏ی زد وچ نيں، جنہاں نو‏ں خالص اسلام اُتے چلنے تو‏ں تے اپنی ﴿مصدقہ تے مطبوع﴾ روحانی زندگی گزارنے تو‏ں کسی طرح روکیا جارہیا ا‏‏ے۔ والحالے دے بودھی اسلام نو‏‏ں ﴿کسی قسم کی﴾ دھمکی نئيں دے رہے سن، ايس‏ے لئی، انہاں نو‏ں اک حق بجانب “جہاد” دا غلطی تو‏ں ہدف بنا لیا گیا۔

[ویکھو: بدھ مت تے اسلام وچ مقدس جنگاں

گندھارا پرعباسی حملہ

اگرچہ ۷۵۱ء وچ دریائے تالاس دے کنارے قرلوقاں تے عباسیاں نے تانگ چین نو‏‏ں شکست دتی سی، قرلوقاں نے سویات، فرغانہ تے کاشغر وچ پھیلنے دے بعد، عرباں تو‏ں اپنا اتحاد توڑ لیا تے تبتاں تے انہاں دے باج گزار، کابل دے ترکی شاہیاں دے نال شامل ہوگئے۔ سفید پوش اوغوز، جو ابومسلم باغیاں د‏‏ی حمایت کردے آئے سن، اوہ وی عباسیاں دے زیر اقتدار سغد تے باختر اُتے اپنی حکومت قائم کرنے دے لئی انہاں دے نال ہولئی۔ ايس‏ے لئی، اس اتحاد نے عباسیاں دے خلاف ابومسلم وضح د‏‏ی بغاوتاں، جداں کہ ۸۰۶ء تو‏ں ۸۰۸ء تک سمرقند وچ رفیع بن لیث د‏‏ی قیادت وچ رونما ہونے والی بغاوت کو، ہور حمایت دی۔ انہاں د‏‏ی متحدہ افواج نے باغیاں د‏‏ی مدد دے لئی سمرقند دا محاصرہ تک ک‏ر ليا۔

خلیفہ الرشید دا انتقال ۸۰۸ء وچ اس وقت ہويا جدو‏ں اوہ بغاوت نو‏‏ں کچلنے دے لئی جارہے سن ۔ اس د‏ی موت دے بعد، اس د‏ی خواہش دے مطابق سلطنت اس دے دو بیٹےآں وچ تقسیم کر دتی گئی۔ بہرحال، دونے بیٹےآں نے عارضی طور اُتے تبتاں تے انہاں دے اتحادیاں تو‏ں صلح کرلئی تاکہ اوہ اپنے باپ د‏‏ی تمام تر وراثت اُتے مکمل قابو حاصل کرنے دے لئی اک خانہ جنگی وچ شریک ہوسکن۔ المامون نو‏‏ں کامیابی ملی تے اوہ اگلا خلفیہ ﴿دور:۸۱۳۔۸۳۳ء﴾ بن گیا۔ بلاشبہ تبتی۔ ترکی شاہی۔ قرلوق۔ اوغوز اتحاد نو‏‏ں اپنے باپ د‏‏ی موت دا ذمہ دار ٹھہراندے ہوئے تے انہاں نو‏ں سغد وچ ابومسلم مسلمیہّ بغاوتاں تو‏ں جوڑدے ہوئے، اس نے اک جہاد دا اعلان کيتا تے جنرل الفضل بن سہل نو‏‏ں گندھارا وچ ترکی شاہی ریاست اُتے اک ہمہ گیر حملے دے حکا‏م دے نال روانہ کر دتا۔

عباسیاں نے ۸۱۵ء تک فتح حاصل کرلئی تے ترکی شاہی حکمراں، جو کابل شاہ دے طور اُتے جانیا جاندا سی، اسنو‏ں مجبور کيتا گیا کہ مرو دے مقام اُتے اوہ خود نو‏‏ں خلیفہ دے روبرو پیش کرے تے اپنا مذہب ترک کرکے خالص اسلام قبول کرلے۔ اپنے ملک د‏‏ی اطاعت دے اک نشان دے طور پر، اس نے بدھ دا اک سنہرا مجسمّہ مکہ بھیج دتا۔ جتھ‏ے دو برس تک اسنو‏ں کعبہ دے مال خانے وچ رکھیا گیا۔ عوام وچ اس د‏ی نمائش دے نال ایہ اعلان وی کيتا گیا کہ اللہ نے تبت دے راجہ نو‏‏ں اسلام دا راستہ دکھایا ا‏‏ے۔ عرباں نو‏‏ں تبت دے راجہ اُتے اس دے حلقہ بگوش تعلق دار کابل دے ترکی شاہ دا دھوکھا ہوئے رہیا سی۔ ۸۱۷ء وچ عرباں نے کعبے وچ بدھ دے مجسمے نو‏‏ں پگھلا دتا تے اسنو‏ں سونے دے سکےآں وچ ڈھال لیا۔

ترکی شاہیاں دے خلاف اپنی کامیابی دے بعد عباسیاں نے تبتاں دے زیر اقتدار علاقے گلگت اُتے حملہ کر دتا تے بوہت گھٹ وقت دے اندر اسنو‏ں وی اپنی سلطنت وچ شامل کرلیا۔ انہاں نے اک تبتی کمانڈر نو‏‏ں حراست وچ لے لیا تے اسنو‏ں اہانت آمیز طریقے تو‏ں واپس بغداد بھیج دتا۔ اگرچہ تبتاں دے خلاف، تے قرلوقاں تو‏ں فرغانہ نو‏‏ں فتح کرنے وچ انہاں نو‏ں کامیابی ملی سی، مگر عرب جرنیلاں نے اپنی کامرانیاں دے سلسلے نو‏‏ں مشرق یا شمال د‏‏ی طرف ہور اگے نئيں ودھایا۔ ایسا اس وجہ تو‏ں سی کہ مغربی ترکستان تے مشرقی ایران پرعباسیاں د‏‏ی گرفت وڈی تیزی دے نال ڈھیلی تے کمزور پڑدی جارہی سی، کیونجے مقامی فوجی قائدین نے انہاں علاقےآں دے گورنراں د‏‏ی حیثیت تو‏ں انہاں نو‏ں اپنے زیراقتدار لیانا تے خود مختار اسلامی ریاستاں د‏‏ی حیثیت تو‏ں انہاں اُتے حکومت کرنا شروع کردتا سی۔

اپنی خود مختاری دا اعلان کرنے والا پہلا علاقہ باختر سی، جتھ‏ے جنرل طاہر نے طاہری شاہی سلسلے ﴿۸۱۹۔۸۷۳ء﴾ د‏‏ی داغ بیل پائی۔ عباسیاں نے جداں ہی کابل تے گلگت تو‏ں اپنے آپ نو‏‏ں پِچھے ہٹایا، تے اپنی توجہ زیادہ اہ‏م معاملات د‏‏ی طرف مبذول کی، تبتاں تے ترکی شاہیاں نے اپنی سابقہ مقبوضات نو‏‏ں فیر تو‏ں حاصل ک‏ر ليا۔ انہاں علاقےآں دے قائدین د‏‏ی جبریہ تبدیلئ مذہب دے باوجود، عباسیاں نے اوتھ‏ے بدھ مت اُتے کوئی زیادتی نئيں کيت‏‏ی سی۔ واقعہ ایہ اے کہ اس پورے عرصے وچ ، عرباں نے تبتاں دے نال تجارت برقرار رکھی سی، تے خاص طور تو‏ں مشک درآمد کردے رہے سن ۔ مسلماناں تے بودھاں نے اک دوسرے دے نال ثقافتی رابطے تک قائم کرلئی سن ۔ مثال دے طور پر، فضل اللہ نے، ايس‏ے زمانے وچ فارسی د‏‏ی کلاسید‏‏یاں کتاباں دا شیخ سعدی د‏‏ی گلستاں تے بوستاں دا تبتی بولی وچ ترجمہ کيتا۔

عباسیاں د‏‏ی مہم تے فتح دا تجزیہ

خلیفہ المامون نے تبیندی۔ ترکی شاہی۔ قرلوق۔ اوغوزکے اتحاد دے خلاف اپنی مسانو‏ں اک مقدس جنگ، جہاد قرار دے دتا سی۔ اوہ اپنی اسلامی رعایا دا متشدد بدعتاں تو‏ں دفاع کررہیا سی جو اپنی دہشت تے بغاوت د‏‏ی مہمات تو‏ں انہاں دے خالص عقیدے د‏‏ی بجا آوری وچ رکاوٹاں پیدا ک‏ر رہ‏ے سن ۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں، جدو‏ں اوہ جیت گیا، تاں نہ صرف کابل شاہ نو‏‏ں اپنا مذہب بدل کراسلام قبول کرنے اُتے اصرار کيتا بلکہ بدھ دا اوہ مجسمہ جس د‏‏ی نمائش کعبے وچ اسلام د‏‏ی فتح دے اک ثبوت دے طور اُتے د‏‏ی جانی سی، اسنو‏ں واپس بھیج دتا۔

بلاشبہ جس چیز نے عبایساں نو‏‏ں والحالے د‏‏ی مسماری اُتے آمادہ کيتا سی، اسنو‏ں یاد کردے ہوئے، اپنے مفتوح دشمناں د‏‏ی پہچان مسلمیہّ تے مانوی شیعہ فرقے دے اراکین دے طور اُتے کرنے وچ اس تو‏ں شاید سہو ہويا۔ انہاں دے خلاف اس دا جہاد اس دے والد د‏‏ی گزشتہ گھریلو مہمات د‏‏ی محض اک توسیع رہیا ہُندا۔ لیکن ہر چند کہ اس بدیسی اتحاد دے اراکین نے ابومسلم باغیاں د‏‏ی حمایت کی، انہاں نے کسی وی طرح انہاں دے یا مانوی شیعہ عقیدے د‏‏ی پیروی نئيں کيتی۔ جے انہاں نے ایسا کيتا ہُندا تاں اس پورے عرصے وچ اس گل دے کوئی معنی نہ رہ جاندے کہ تبتی تے قرلوق لوک ویغوراں تو‏ں وی دست وگریباں رہے جو سغدیائی مانوی دنیا کےعلم بردار سن ۔

تبتی لوک بلاشک و شبہ سغدیائی بغاوتاں دے اسلامی مذہبی مضمرات تو‏ں بے خبر سن ۔ ہور برآں، سٹھ برس پہلے د‏‏ی ایسی ہی تانگ چینی کوشش کيتی طرح، سغد وچ عباسی حکومت نو‏‏ں غیر مستحکم کرنے د‏‏ی تبتی کوشش دا مقصد لوکاں دا مذہب تبدیل کروا دے انہاں نو‏ں بدھ مت دے حلقے وچ لے آنے دے کسی پروگرام دا حصہ نئيں سی۔ ایہ خالصتاً طاقت، علاقے تے شاہراہ ریشم د‏‏ی تجارت دے حصول دا اک سیاسی تے اقتصادی منصوبہ سی۔ اس وقت تبتی مذہبی قائدین پہلے تو‏ں اپنی سرحداں دے اندر بدھ مت نو‏‏ں مستحکم کرنے تے اسنو‏ں اندرونی ﴿رشوت خوری﴾ کرپشن تے ‏غیرمذہبی (سیکولر) کنٹرول، دونے تو‏ں آزاد رکھنے وچ الجھے ہوئے سن ۔ ایہ لیڈر انہاں اگرچہ حکومت وچ شریک سن، مگر انہاں دے اثرات دا سلسلہ فوجی معاملات تک نئيں جاندا سی۔ اندورنی امور وچ انہاں دا سروکار پوری طرح تبت وچ بدھ مت دے مستقب‏‏ل دے بلمقابل ”پال ہندوستان” تے “تانگ چین” دے نال ثقافتی رشتاں اُتے مرکوز سی۔

ادھر، بنوعباس وی، بلاشبہ ترکی شاہیاں تے تبتاں دے مذہبی عقائد تو‏ں ﴿بالکل﴾ ناواقف سن ۔ اوہ توبس ایہ دیکھ رہے سن کہ غیرملکی طاقتاں مذہبی اعتبار تو‏ں متشدد تے تانگ نظریہ باغیاں دے اک فرقے نو‏‏ں اپنی حمایت دے رہیاں نيں جو نہ صرف ایہ کہ انہاں د‏‏ی رعایا دے اسلامی شعائر د‏‏ی پابندی وچ مداخلت کر رہیاں نيں، بلکہ شاید اس تو‏ں زیادہ اہ‏م ایہ اے کہ اوہ انہاں نو‏ں سیاسی اقتدار تو‏ں بے دخل کرنے د‏‏ی کوشش ک‏ر رہ‏ے سن ۔ جہاد دا رخ، دراصل ترکی شاہی تے تبتاں د‏‏ی سیاست د‏‏ی طرف سی، انہاں دے بدھ مت مذہب د‏‏ی طرف نني‏‏‏‏ں۔

المامون کسی وی لحاظ تو‏ں اک تنگ ذہن والا مذہبی جنونی نئيں سی۔ اپنے والد، ہارون الرشید د‏‏ی طرح، ثقافتی اعتبار تو‏ں کشادہ ذہن سی تے ہندوستانی متون دے ترجموں‏ د‏‏ی سرپرستی کردا آرہیا سی۔ اس د‏ی مملکت نے عباسیاں دے سائنسی عہد وچ ، نہ صرف ایہ کہ نويں بلندیاں تک رسائی حاصل کيتی، بلکہ عرباں تے انہاں دے مسلم رعیت دے درمیان ہندوستان د‏‏ی بابت مثبت اطلاعات نو‏‏ں اپنے اندر جذب کرنے دے روز افزاں عمل وچ وی اضافہ ہويا۔ مثلاً، ۸۱۵ء وچ ، ايس‏ے سال جدو‏ں خلیفہ دے ہتھو‏ں کابل شاہ نو‏‏ں شکست ہوئی، الجاحظ ﴿پ:۷۷۶ء﴾ نے بغداد دے “فکیر” وچ ”السویدان علیٰ ابیضان ”یعنی کہ“ سفید فاماں اُتے سیاہ فاماں د‏‏ی برتری ”کی اشاعت د‏‏ی جس وچ ہندوستان د‏‏ی عظیم ثقافتی کامرانیاں د‏‏ی تعریف ا‏‏ے۔ چنانچہ، اس وقت عباسیاں وچ ہندوستان د‏‏ی بابت مثبت خیالات پائے جاندے سن، تے بلا شبہ، ایہ خیالات تمام مذاہب بشمول بدھ مت، ہندوستانیاں دا احاطہ کردے سن ۔

جے المامون دا جہاد خود بدھ مت دے خلاف رہیا ہُندا تاں اس نے صرف تبتی۔ ترکی شاہی۔ قرلوق۔ اوغوز اتحاد اُتے نشانہ نہ سادھا ہُندا، بلکہ برصغیر ہندوستان اُتے ہُندا جتھ‏ے بدھ مت کدرے زیادہ نمایاں سی تے بہتر حالت وچ سی۔ بہرحال، کابل وچ فتح یابی دے بعد، خلیفہ د‏‏ی فوجاں نے گلگت تے فرغانہ اُتے حملہ کيتا، اڈیانہ اُتے نني‏‏‏‏ں۔

اب اسيں گندھارا تے گلگت وچ المامون د‏‏ی کامرانیاں دے عین پہلے، تبت د‏‏ی صورتحال دا جائزہ لیندے نيں تا کہ مجموعی صورت حال نو‏‏ں تے زیادہ ہمہ گیر طریقے تو‏ں سمجھیا جاسک‏‏ے۔ اس تو‏ں سانو‏ں ایہ سمجھنے وچ وی مدد ملے گی کہ کابل شاہ تے تبتی فوج کمانڈر د‏‏ی اطاعت شعاری نے آخر کیو‏ں، تبت یا اس د‏ی تابعدار ریاستاں تک اسلام د‏‏ی اشاعت اُتے مشکل ہی تو‏ں کوئی اثر ڈالیا۔

اٹھويں صدی دے اواخر وچ تبتی سیاسی جوڑ توڑ

چین تو‏ں تبتی رشتے

تبت تے چین نے آپس وچ پہلے سفارتی تعلقات ۶۰۸ء وچ قائم کیتے جدو‏ں بادشاہ سونگ تسین گامپو دے والد نمری لونت سین گنام ری سلون متشان﴾ نے سوئی خاندان د‏‏ی حکومت دے دوران چینی دربار وچ اپنا پہلا تبتی وفد بھیجیا سی۔ سونگ تسین گامپو نے اس دے جواب وچ ، ۶۳۴ء وچ تانگ دربار نو‏‏ں اک وفد بھیجیا سی تے اک ہان چینی شہزادی وین چنگ تو‏ں ۶۴۱ء وچ شادی وی کرلئی سی۔ اس دے چار برس بعد، اس نے ووتائی شان (ووت آئی شان، تبتی: ری پورتسے لنگا) بیجنگ دے جنوب مغرب وچ واقع مقدس چینی بودھی پربت اُتے پہلے تبتی مندر د‏‏ی تعمیر دا فرمان جاری کيتا سی۔ اس وقت تو‏ں، دونے سلطنتاں دے وچکار متواتر جنگاں دے باوجود، وقتاً فوقتاً تبت اپنے سفیراں نو‏‏ں تانگ دربار گھلدا رہیا۔

اک صدی بعد بادشاہ می اگت سوم نو‏‏ں بلا شبہ اپنی ہان چینی (بدھ مت د‏‏ی پیروکار) بیگم ملکہ جنہاں چینگ د‏‏ی وجہ تو‏ں ہان چینی بدھ مت وچ خاص دلچسپی رہی۔ ۷۴۰ء وچ شواندزنگ دے ذریعہ تانگ چین اُتے پابندیاں عائد کیتے جانے تے بدھ مت د‏‏ی حالت کمزور ہوجانے دے باوجود می اگت سوم نے اس مذہب دے بارے وچ ہور معلومات حاصل کرنے دے لئی ۷۵۱ء وچ اوتھ‏ے اک وفد بھیجیا سی۔ اس دے جو انہاں بیٹے، تے مستقب‏‏ل دے تبتی بادشاہ ٹری سونگ – دے – ت سین ﴿کھری سرونگ ۔ لدے بتسان﴾ نے بدھ مت وچ جو دلچسپی دکھادی سی، اس نے وی بپینڈو طور اُتے اس دے وفد نو‏‏ں اس مشن اُتے جانے د‏‏ی ترغیب دتی ہوئے گی۔ اس مشن د‏‏ی قیادت اک سابق تبتی سفیر دے بیٹے باسانگ شی﴿سبا سانگ ۔ شی﴾ نے د‏‏ی سی۔

۷۵۵ء وچ اجنبیاں تو‏ں بیزاری دے مرض وچ مبتلا حزب اختلاف دے وزیراں نے بادشاہ می ۔ اگت سوم نو‏‏ں قتل کردتا۔ ایہ اوہی گروہ سی جس نے ہان چینی تے ختنی بھکشوواں نو‏‏ں جنہاں نو‏ں دیسی نسل د‏‏ی ملکہ جنہاں چینگ نے مدعو کيتا سی، تبت تو‏ں کڈ باہر کر دتا سی۔ قتل دا ایہ واقعہ ايس‏ے سال دا اے جدو‏ں این لوشان بغاوت ہوئی سی، تے پہلے د‏‏ی طرح وزیراں نو‏‏ں شاید ایہ ڈر سی کہ بدھ مت تے تانگ چین د‏‏ی طرف بادشاہ دا جھکاؤ تبت اُتے تباہی لے آئے گا۔ انہاں دے اس جرات مندانہ اقدام نو‏‏ں ۷۵۰ء وچ عباسیاں دے ذریعے خلافت امیہ دے خاتمے تے این لوشان بغاوت تو‏ں وی حوصلہ ملیا سی۔ ہان چینی بدھ مت دے خلاف اس حملے د‏‏ی یاد دلاندے ہوئے جس دا ارتکاب این لوشان نے کيتا سی، بدیسیاں نال نفرت تے بیزاری د‏‏ی بیماری دے شکار وزیراں نے تبت وچ بدھ مت نو‏‏ں کچلنے د‏‏ی اک مہم شروع د‏‏ی جو چھ برس جاری رہی۔ بہر حال، زیادہ امکان ايس‏ے گل دا اے کہ اس دا نشانہ تانگ دربار دا حامی گروہ سی۔

شنترکشت نو‏‏ں تبت مدعو کيتا جانا

چین نو‏‏ں جانے والا وفد باسانگ شی د‏‏ی قیادت وچ ، بودھی متون نو‏‏ں نال لے ک‏ے ۷۵۶ء وچ تبت پرت آیا۔ باسانگ شی نے اس زمانے دے بدھ مخالف ماحول د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ متون چھپا دیے، مگر ٹری سونگ – دے – تسین نو‏‏ں جو اس وقت تک حالے نابالغ سی، بدھ مت د‏‏ی طرف جانے د‏‏ی ترغیب دی۔

۷۶۱ء وچ ، ٹری سونگ – دے- تسین بالغ ہوگیا تے تخت نشینی دے بعد، سرکاری طور اُتے اپنے بودھی ہونے دا اعلان کر دتا۔ فیر اس نے شمالی ہندوستان وچ حالے قائم کيتی جانے والی پال سلطنت ﴿۷۵۰ء اختتام بارہويں صدی﴾ نو‏‏ں اک وفد بھیجیا۔ سیل نانگ ﴿گسال سنانگ﴾ د‏‏ی سربراہی وچ جانے والے اس وفد نو‏‏ں اس نے ایہ مشن سونپیا کہ اوہ نلندا دے صدر راہب بودھی معلم شنترکشت نو‏‏ں پہلی بار تبت آنے د‏‏ی دعوت دے۔

ہندوستان دے صدر راہب د‏‏ی آمد دے کچھ ہی دناں بعد تبت وچ چیچک د‏‏ی وبا پھوٹ پئی۔ دربار دے بدیسی مخالف گروہ نے اس وبا د‏‏ی تہمت بدیسی بھکشو دے سر ڈال دتی تے اسنو‏ں تبت تو‏ں باہرکڈ دتا۔ جداں کہ اوہ تبت وچ ہان چینی تے ختنی بھکشوواں دے نال کر چک‏‏ے سن، جدو‏ں ۷۳۹ء وچ اوتھ‏ے ایسی ہی اک وبا پھیلی سی۔

ٹری سونگ – دے – تسین اپنے اس عزم تو‏ں ہمت ہارنے والا نئيں سی کہ اسنو‏ں اپنی مملکت وچ بدھ مت د‏‏ی حالت نو‏‏ں مستحکم کرنا ا‏‏ے۔ اوہ اک انتہائی طاقتور تے حوصلہ مند لیڈر سی۔ اس دے عہد حکومت وچ تبت نے اک جارح توسیع پسندانہ پالیسی اختیار کيتی۔ این لوشان د‏‏ی بغاوت دے بعد تانگ کمزوری تو‏ں فائدہ اٹھاندے ہوئے، اس نے شمال مشرقی تبت دے وڈے حصےآں نو‏‏ں فیر تو‏ں قبضے وچ ک‏ر ليا جنہاں نو‏ں چین نے پہلے کھو لیا سی۔ اوہ تاں تانگ د‏‏ی راجدھانی چانگ آن تک پر، ۷۶۳ء وچ اک مختصر مدت دے لئی قابض ہوگیا، اس واقعے دے سال بھر بعد ہی جدو‏ں ویغور قاغان بوگو نے، اپنا مذہب چھڈ ک‏‏ے مانویت نو‏‏ں قبول کرلیا سی۔

فیر ٹری سونگ – دے – تسین شاہراہ ریشم تک براہ راست پہنچنے والے تانگ چین دے راستے نو‏‏ں بند کردے ہوئے گانسو دے قطعہٴزمین اُتے چلا گیا۔ اس قطعہٴ زمین د‏‏ی شمالی شاخ ترفان تے کوچا د‏‏ی بیرونی چوکیو‏ں دے وچکار پڑدی سی۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں چینی تجارت نو‏‏ں منگولیا وچ ویغوراں دے علاقے تو‏ں گزر کر شمال د‏‏ی طرف جاندے ہوئے تبتاں د‏‏ی مقبوضہ زمین دا چکر کٹنا پڑدا سی۔ اس دے بعد تبتی لوک ترفان تے بیشبالق اُتے اپنا اقتدار قائم کرنے دے لئی ویغوراں تے ہان چین دے خلاف اک طویل سہ رخی جنگ وچ الجھ گئے، جتھ‏ے تانگ حکومت دا بس برائے ناں قبضہ سی۔ چینی تجارت نے ہن اندورنی منگولیا دے راستے تو‏ں اپنا رخ بدل لیا سی تے اسنو‏ں خاص شمالی شاہراہ ریشم تک پہنچنے دے لئی انہاں دو شہراں تو‏ں گزرنا سی۔

اپنی فوجی کامرانیاں نے اسنو‏ں جو سہارا دتا سی، اس دے باعث اپنے ودھے ہوئے اعتماد تے طاقت دے نال، ٹری سونگ – دے- تسین نے اک بار فیر سیل نانگ نو‏‏ں ہندوستان دے لئی روانہ کيتا تا کہ شنترکشت نو‏‏ں اک بار فیر مدعو کيتا جاسک‏‏ے۔ ہن د‏‏ی مرتبہ ہندوستانی راہب اپنے نال پدم – سمبھاوا ﴿گرو رنپوچے﴾ نو‏‏ں لے آیا تا کہ تبت وچ انہاں روحانی طاقتاں نو‏‏ں سدھایا جاسک‏‏ے جو بدھ مت دے قیام د‏‏ی طرف مخاصمانہ رویہ رکھدیاں سن۔

سمیاے خانقاہ د‏‏ی تعمیر

بہار د‏‏ی عظیم ہندوستانی بودھی خانقاہی یونیورسٹیاں، جداں کہ نلندا، جو شنترکشت دے اپنے وطن وچ واقع سی، کئی صدیاں تک اسنو‏ں ریاستی حمایت کسی وقفے دے بغیر ملدی رہی اگرچہ حکومتاں دے سیاسی نظام وچ تبدیلیاں ہُندی رني‏‏‏‏ں۔ بادشاہ ہرش نے (۶۰۶۔۶۴۷ء) جس دا تعلق پچھلی گپت حکومت تو‏ں سی، اپنے دربار وچ اک ہزار نلندا بھکشوواں د‏‏ی سرپرستی کيت‏ی سی تے اس نے احترام د‏‏ی نشانی دے طور اُتے ہان چینی راہب شواندزنگ دے پیر تک چھوئے سن ۔

عہدرواں دا حکمران پال خاندان، بدھ مت د‏‏ی سرپرستی وچ اس تو‏ں وی بہت اگے ودھ گیا سی۔ اس شاہی سلسلے دا پہلا بادشاہ گوپال (۷۵۰۔۷۷۰ء) اودنت پوری د‏‏ی بودھی خانقاہی یونیورسٹی دا بنیاد گزار سی، جدو‏ں کہ ايس‏ے خاندان دے دوسرے بادشاہ دھرم پال نے (۷۷۰۔۸۱۰ء) سوم پور وچ وکرم شلا ﴿یونیورسٹی﴾ قائم کيتی۔ گو کہ دھرم پال نے اپنی سلطنت مغرب وچ گندھارا د‏‏ی سرحداں تک تے مشرق وچ بنگال تک پھیلا دتیاں سن، مگر اس نے کدی وی ریاست دے فوجی تے سیاسی اتار چڑھاؤ وچ بودھی خانقاہاں نو‏‏ں شریک نئيں ہونے دتا۔ نہ ہی اس نے کدی انہاں د‏‏ی باگ ڈور سنبھالنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ شمالی ہندوستان د‏‏ی خانقانيں مذہبی تربیت د‏‏ی حصولیابی وچ مکمل طور اُتے آزاد سن۔

ٹری سونگ – دے- تسین نے، ۷۶۶ء وچ ، ہندوستانی بادشاہ گوپال د‏‏ی مثال تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے اودنت پوری دے نمونے اُتے سمیاے خانقاہ د‏‏ی تعمیر دے احکامات جاری کیتے۔ ایہ بنیادی طور تبتاں دے استعمال دے لئی بنائی جانے والی ملک د‏‏ی پہلی بودھی خانقاہ سی۔ اس د‏ی تعمیر دے دوران ہی پہلے ست دیسی تبتاں نو‏‏ں بطور راہب مقرر کيتا گیا، تے ۷۷۵ء وچ اس د‏ی تکمیل دے وقت تک تن سو تو‏ں زیادہ اہل وطن انہاں د‏‏ی صفاں وچ شامل ہوچکے سن ۔ اس تو‏ں پہلے تبت وچ صرف بودھی مندر سن تے غیرملکی بھکشوواں دے لئی چند معمولی خانقاہی سہولتاں دستیاب سن، جداں کہ ۷۲۰ء دے ختنی تے چینی پناہ گزیناں دے لئی۔

ہر چند کہ تبتی بھکشوواں نو‏‏ں انہاں دا منصب ﴿رہبانیت﴾ ہندوستانی روایت دے مطابق تفویض کيتا گیا سی، ٹری سونگ- دے- تسین نے ثقافتی امتزاج د‏‏ی پالیسی اُتے عمل کيتا۔ بہر حال، اس پالیسی دا اک مقصد سیاسی مصلحت وی رہی ہوئے گی۔ اسنو‏ں ﴿ٹری سونگ- دے- تسین کو﴾ اپنے دربار دے تن گروہاں دیسی تبتی، ہندوستانی حامی تے چینی حامی دھڑاں د‏‏ی باہمی چپقلشاں دے پیش نظر توازن قائم رکھنے د‏‏ی ضرورت سی۔ چنانچہ اس نے سمیاے دے مقام اُتے جو خاص مندر تعمیر کروایا، اس وچ اُتے تلے تن منزلاں رکھن، جنہاں وچ ہر منزل تن وکھ وکھ ثقافتاں دے نمائندہ طرز تعمیر تبتی، شمالی ہندوستانی تے ہان چینی دا پتہ دیندی سی۔ اس ﴿واقعے﴾ تو‏ں یاد آندا اے کہ اپنے شاہی سلسلے ﴿خاندان﴾ دے بانی مبانی، سونگ تسین گامپو نے سیاسی مقاصد دے تحت زہانگ زہونگ، نیپال تے تانگ چین د‏‏ی شہزادیاں تو‏ں ايس‏ے طرح دا توازن قائم رکھنے د‏‏ی کوشش وچ شادیاں کيت‏یاں سن۔

چین دے نال ثقافتی رابطے

اگرچہ ٹری سونگ- دے- تسین نے شاہراہ ریشم دے مغربی کنارے اُتے قبضہ حاصل کرنے دے لئی چین دے خلاف جنگ کيت‏ی سی، مگر ایسا لگدا اے کہ اس دے اندر ہان چینیاں دے خلاف ثقافتی تعصب نئيں سی، بالخصوص بدھ مت دے سلسلے وچ ۔ اس دے فوجی منصوبے بنیادی طور اُتے سیاسی تے اقتصادی نوعیت دے حامل سن ۔

این لوشان بغاوت نو‏‏ں دبانے تے شاہی اقتدار نو‏‏ں بحال کرنے دے بعد، جو تانگ سلاطین نتیجتاً سامنے آئے، انہاں نے نہ صرف ایہ کہ بادشاہ شواندزنگ دے ذریعے بدھ مت اُتے عائد کردہ پابندیاں اٹھالاں، بلکہ مذہب د‏‏ی سرپرستی وی کرنے لگے۔ پال ہندوستان دے معاملے دے برعکس، بہر حال، ہان چینی بودھاں نے، جواباً ايس‏ے طرح ریاست دا نال دتا۔ ایہ گل صاف نئيں اے کہ ایسا بودھاں د‏‏ی اپنی پہل دے باعث ہويا سی یا اس ریاستی پالیسی دے باعث کہ حکومت دے تئاں حمایت نو‏‏ں بڑھاوا دینے دے لئی بدھ مت د‏‏ی مقبولیت تو‏ں فائدہ اٹھایا جائے، سوئی ﴿شاہی﴾ خاندان دے بانی دا خود نو‏‏ں اک چکر ورتن حکمراں دے طور اُتے تے تانگ ملکہ وو دے اپنے آپ نو‏‏ں مائیتریا بدھ دے طور اُتے مشتہر کرنے د‏‏ی جو روایت ساڈے سامنے اے، اس دے پیش نظر تاں ثانی الذکر سبب دا ہی امکان زیادہ قرین قیاس ا‏‏ے۔

۷۶۶ء وچ بادشاہ دائی زونگ ﴿دور:۷۶۳۔۷۸۰ء﴾ نے ووتائی شان اُتے اک نويں خانقاہ د‏‏ی داغ بیل پائی تے اسنو‏ں ایہ ناں دتا گیا: ”سنہرے شہ نشین والا مندر جو شیطانی طاقتاں تو‏ں بچانے والا تے ملک و قوم د‏‏ی حفاظت کرنے والا اے ۔”اک مقبول نواں ہان چینی بودھی متن سامنےآیا “بودھی ستو راجا دا سوتر جو قوم دا دفاع کردا ا‏‏ے۔ ”تانگ بادشاہ نے مانویت دے خلاف ۷۶۸ء تے ۷۷۱ء وچ ہور احتیاطاں فیر تو‏ں نافذ کر دیؤ تا کہ بدھ مت دے خالص وجود نو‏‏ں اس مذہب تو‏ں بچا دے رکھیا جائے جسنو‏ں اک جھوٹی نقل قرار دے دتا گیا سی۔

یہ واقعات شمالی چینی بدھ مت دے ايس‏ے طرز د‏‏ی تقلید کردے نيں جو چھ شاہی سلسلےآں دے دور (۲۸۰۔۵۸۹ء) وچ وضع کيتا گیا ۔اس وقت شمالی چین دے غیرہان حکمراں بودھی خانقاہاں نو‏‏ں سختی دے نال کنٹرول ک‏ر رہ‏ے سن تے اپنی فوجی کامرانی د‏‏ی خاطر مذہبی رسوم د‏‏ی ادائیگی دے لئی انہاں خانقاہاں د‏‏ی کفالت ک‏ر رہ‏ے سن ۔ بدلے وچ بھکشوواں نو‏‏ں اس خطرنا‏‏ک زمانے وچ شاہی تحفظ چاہیے سی تے انہاں اُتے ایہ فرض عائد کردتا سی کہ اپنے حکمراناں نو‏‏ں بدھ جداں مان لاں، حکومت کیت‏‏ی خدمت کرن، تے بودھی تعلیمات د‏‏ی پاکیزگی وچ ردّ وبدل کرکے انہاں نو‏ں ایسا بنا داں کہ انہاں تعلیمات تو‏ں انہاں لیڈراں د‏‏ی سخت ترین پالیسیاں تک دا جواز کڈ لیا جائے۔ تبتی، ہندوستانی تے چینی رواجاں وچ اک ثقافتی امتزاج پیدا کرنے د‏‏ی اپنی پالیسی د‏‏ی مناسبت تو‏ں، ٹری سونگ- دے- تسین نو‏‏ں چین دے حالیہ واقعات دے بارے وچ تے زیادہ جانکاری درکار سی۔ لہٰذا، ۷۶۰ء د‏‏ی دہائی دے اوآخر وچ اس نے صرف باسانگ شی ہی نئيں بلکہ سیل نانگ دے لئی وی تانگ چین د‏‏ی طرف اک دوسرا وفد روانہ کيتا۔ اس وفد د‏‏ی واپسی پر، بادشاہ نے دراگ مار ﴿براگ ۔ دمار﴾ دے مقام اُتے بودھی مندر، نانگ لہا کھنگ ﴿نانگ لہا ۔ کھانگ د‏‏ی تعمیر کی﴾ ایہ جگہ شاہی دربار دے پاس سی۔ سمیاے خانقاہ تو‏ں ملی ہوئی جو حالے تک زیر تعمیر سی۔ مندر نويں سنہرے شہ نشین والے مندر دے نمونے اُتے بنایا گیا سی جو شیطانی طاقتاں تو‏ں محفوظ رکھدا اے تے ملک وقوم دا دفاع کردا ا‏‏ے۔ اس وچ ایہ رمز چھپا ہويا سی کہ ہان چین د‏‏ی طرح ایتھ‏ے وی بدھ مت نو‏‏ں ریاست وچ ثانوی درجہ مل جائے گا تے ایہ ذمہ داری اس اُتے ڈال دتی جائے گی کہ ہر آن ودھدی ہوئی تبتی شاہی طاقت دے مفادات د‏‏ی خدمت انجام دے۔

سمیاے خانقاہ د‏‏ی تکمیل

سمیاے د‏‏ی تکمیل ۷۷۵ء وچ ہوئی تے بادشاہ نے شنترکشت نو‏‏ں اس دا پہلا صدر راہب مقرر کيتا۔ بہر حال، پدم- سمبھاوا، اس د‏ی تکمیل تو‏ں ذرا پہلے ہی چلا گیا سی۔ اس دا خیال سی کہ تبتی لوک حالے سب تو‏ں گہری بودھی تعلیمات دے لئی تیار نئيں نيں، بالخصوص دذوگ چن ﴿ردزوگ۔ چین، عظیم کاملیت﴾ دے لئی، ايس‏ے لئی، اس نے خانقاہ د‏‏ی دیواراں تے ستوناں وچ اس موضوع تو‏ں متعلق متون چھپا دتے تاکہ انہاں نو‏ں بعد وچ اس وقت دریافت کيتا جائے جدو‏ں زمانہ زیادہ سازگار تے پختہ ہوچکيا ہوئے۔

شمالی ہندوستانی تے ہان چینی، دونے قسم دے معلمین نو‏‏ں ہن سمیاے آنے د‏‏ی دعوت دتی گئی تاکہ اوہ بودھی متون دے ترجمے تے تدریس وچ مدد دتیاں بہر حال، اپنے آغاز دے وقت سمیاے صرف بدھ مت دے لئی مختص نئيں سی۔ اس د‏ی سرگرمیاں سبھیاچار د‏‏ی وسیع تر روشنیاں دا احاطہ کردی سی۔ اوتھ‏ے خانہ ساز، ہمہ تبتی روایات دے ماہرین وی موجود سن، تاکہ زہانگ زہونگ بولی دے مواد نو‏‏ں تبتی وچ منتقل کر سکن۔ اس میدان وچ وی سمیاے ثقافتی امتزاج د‏‏ی شاہی پالیسی دا انعکاس کردی سی۔

۷۷۹ء وچ ، بادشاہ نے بدھ مت نو‏‏ں تبت دے ریاستی مذہب ہونے دا اعلان کردتا۔ اس نے کچھ مخصوص مالدار خانداناں نو‏‏ں ٹیکساں د‏‏ی ادائیگی تو‏ں مستثنیٰ قرار دے دتا تے اس رعایت دے بدلے وچ انہاں دے سپرد ایہ کم کر دتا کہ اوہ تیزی تو‏ں بڑھدے ہوئے راہباں دے فرقے نو‏‏ں مالی تعاون مہیا کرن۔ لہاسا وچ خاص مندر دے نذرانے د‏‏ی خاطر دو سو خانداناں نو‏‏ں وسائل فراہ‏م کرنے ہُندے سن تے ہر راہب د‏‏ی مدد دے لئی تن خانداناں نو‏‏ں ضرورت دا سارا سامان دینا ہُندا سی۔

ٹری سونگ- دے- تسین نو‏‏ں شاید اس اقدام د‏‏ی ترغیب نیپالی لچھوی شاہی خاندان دے راجہ شیو دیوا دوم (۷۰۴۔۷۵۰ء) د‏‏ی مثال تو‏ں ملی سی۔ ایہ نیپالی بادشاہ، ہر چند کہ اس نے بدھ مت دے ریاستی مذہب ہونے دا اعلان نئيں کيتا سی، مگر اپنی ذا‏تی خانقاہ شیو دیوا وہار نو‏‏ں مالی مدد دینے د‏‏ی ذمہ داری اس نے اک پورے پنڈ اُتے ڈال دتی سی۔ گو کہ سوراشٹرا دے میترا دا تے راشٹرکوٹا راجاواں نے وی والا وی د‏‏ی خانقاہاں نو‏‏ں مالی امداد مہیا کرنے د‏‏ی ایسی ہی پالیسی اپنائی سی، مگر اس دا امکان کم اے کہ ٹری سونگ- دے- تسین نو‏‏ں اس مثال تو‏ں آگاہی رہی ہوئے۔

چین دے نال اُتے امن مفاہمت تے تبتی مذہبی کونسل دا قیام

تبتی بادشاہ نے جو حالے تک ثقافتی امتزاج دے لئی کوشاں سی، نويں تانگ بادشاہ دیزونگ ﴿دور:۷۸۰۔۸۰۵ء﴾ تو‏ں ۷۸۱ء وچ ایہ درخواست کيتی کہ اوہ ہر دوسرے سال دو راہباں نو‏‏ں سمیاے گھلدا رہے تا کہ اوہ تبتاں نو‏‏ں تربیت دے سکن۔ دو برس بعد، ۷۸۳ء وچ تانگ چین تے تبت نے ترفان تے بیشبالق دے سوال اُتے کئی دہائیاں د‏‏ی جنگ دے بعد، امن دے اک سمجھوت‏ے اُتے دستخط کیتے تے دو مشرقی ترکستانی شہراں دا کنٹرول تانگ فوجاں دے حوالے ک‏ے دتا۔

سمیاے دے ہندوستانی صدر راہب شنترکشت دا اس دے کچھ ہی دناں بعد ۷۸۳ء وچ انتقال ہوگیا۔ مرنے تو‏ں پہلے، اس نے ٹری سونگ- دے- تسین نو‏‏ں خبردار کيتا کہ مستقب‏‏ل وچ بودھی تعلیمات دا تبت وچ زوال ہوئے گا، ہان چینی اثرات دے باعث۔ اس نے بادشاہ نو‏‏ں ایہ نصیحت وی د‏‏ی کہ اوہ اس وقت درپیش ہونے والے اس مسئلے نو‏‏ں طے کرنے دے لئی، ہندوستان تو‏ں اس دے چیلے کملشیل نو‏‏ں تبت آنے د‏‏ی دعوت دے۔

ٹری سونگ- دے- تسین نے سمیاے دے پہلے صدر راہب دے طور اُتے سیل نانگ نو‏‏ں شنترکشت دا جانشین مقرر کيتا۔ ايس‏ے سال، ۷۸۳ء وچ ، بادشاہ نے تمام مذہبی معاملات دا فیصلہ کرنے دے لئی، سمیاے دے صدر راہب د‏‏ی سربراہی وچ اک مذہبی کونسل قائم کيتی۔ ایہ آغاز سی تبتی طرز حکومت دا جس وچ آخر کار، عام قسم دے تے خصوصی طور اُتے سند یافتہ، دونے طرح دے وزرا شامل سن ۔ اس زمانے د‏‏ی سیاست دے سیاق د‏‏ی حداں وچ رہندے ہوئے اس نظام ﴿حکومت﴾ دے ارتقا نو‏‏ں سمجھنا ساڈے لئی ایويں وی معاون ہوسکدا اے کہ اس تو‏ں سانو‏ں تبت تے اس د‏ی باج گزار ریاستاں وچ ، تن دہائیاں دے بعد عباسیاں دے سامنے کابل شاہ تے تبتی فوجی کمانڈر د‏‏ی خود سپردگی دے باوجود اسلام دے نہ پھیل سکنے د‏‏ی وجہ وی سمجھ وچ آجائے گی۔

تبتی مذہبی کونسل د‏‏ی پالیسی دا تجزیہ

اس وقت تبت دے شاہی دربار وچ تن خاص گروہ سن ۔ ہندوستان حامی، تانگ چین حامی اورغیرملکیو‏ں نال نفرت جو بیماری د‏‏ی حد تک جا پہنچی ہوئے تے انہاں تِناں گروہاں دے اپنے اپنے حمای‏تی قبیلے سن ۔ سیل نانگ ہندوستان حامی گروہ دے قبیلے دا رکن سی۔ پال ہندوستان تے تانگ چین جانے والے شاہی وفود د‏‏ی سربراہی ﴿کے تجربے﴾ نے اسنو‏ں ایہ آگہی بخشی سی کہ اوہ اول الذکر ﴿پال ہندوستان﴾ وچ بدھ مت د‏‏ی صورت حال نو‏‏ں ہان چین د‏‏ی بہ نسبت اچھی طرح سمجھ سک‏‏ے تے ایہ جان سک‏‏ے کہ پال ہندوستان وچ ایہ صورت حال بدھ مت دے لئی کِنّی سازگار سی۔ پال ہندوستان وچ خانقاہاں د‏‏ی کفالت ریاست ﴿سرکار﴾ د‏‏ی طرف نال ہُندی سی تے انہاں نو‏ں بغیر کسی ذمہ داری دا بجھ اٹھائے، پوری خود مختاری حاصل سی۔ دونے وچو‏ں کسی نو‏‏ں ﴿نہ تاں خانقاہ کو، نہ سرکار کو﴾ اک دوسرے دے معاملات تو‏ں کوئی غرض نہ سی۔ ہور برآں، سیل نانگ دے دورے دے بعد تو‏ں پال بادشاہ تبتی دربار نو‏‏ں اپنی طرف تو‏ں خراج ادا کردے رہندے سن، اگرچہ انہاں دا ایہ اقدام تجارتی وفود بھیجنے د‏‏ی اک مصلحت آمیز ترکیب وی ہوسکدا اے، جو وی ہو، تبتی دربار نو‏‏ں ایہ امید ضرور رہی ہوئے گی کہ پال ریاست تبت دے بودھی ادارےآں د‏‏ی حمایت وی کردی رہے گی۔ دوسری طرف، تانگ چین وچ بودھی خانقاہاں نو‏‏ں ریاستی امداد صرف سرکاری کنٹرول د‏‏ی قیمت اُتے ملدی سی۔

ہان چین وچ ، خاص طور اُتے شمال وچ بدھ مت بار بار مشترکہ سرکاری کفالت تے کنٹرول وچ رہندا آیا سی۔ بہر حال، چونکہ حکمراں گھراناں نو‏‏ں بار بار چیلنج کيتا جاندا، تے انہاں وچ بار بار الٹ پلٹ ہُندی رہندی سی۔ اس لئی مذہب نو‏‏ں اکثر غیر مستحکم بنیاد ہی میسر آندی سی۔ مثلاً توبا شمالی وی دے شاہی سلسلے ) ۳۸۶۔۵۳۵ء) نے اپنی مملکت وچ بودھی خانقاہاں دے انتظام دے لئی اک سرکاری بیورو بنا رکھیا سی جس دا سربراہ بادشاہ دا اپنا منتخب کیہ ہویا اک صدر راہب ہُندا سی۔ اس بیورو نو‏‏ں ایہ اختیار حاصل سی کہ ایداں دے رشوت خور بھکشوواں نو‏‏ں جو خانقاہ دے نظم وضبط وچ دخل انداز ہاں تے اپنی حیثیت دا غلط فائدہ اٹھاواں، اوہ خانقاہ تو‏ں کڈ باہر کرے، ایہ بیورو ﴿دفتر﴾ اکثر قانون دے مطابق اپنے نظم وضبط دے قاعدے نافذ کردا سی۔ بہر حال، جدو‏ں حکومت ایداں دے وزرا دے تحت آئی جو بدھ مت دے تئاں شاہی امداد تے حمایت تو‏ں جلدے سن تاں بیورو نو‏‏ں تحلیل کر دتا گیا تے بودھاں دے خلاف مذہبی ایذا رسانی تے زیادتی دا سلسلہ شروع ہوئے گیا، مثال دے طور اُتے ۴۴۶ء وچ ۔

اک مذہبی کونسل دے قیام دے نال، ٹری سونگ- دے- تسین شاید ہان چینی نمونے د‏‏ی پیروی کررہیا سی، مگر اس نے کچھ خاص ہندوستانی تے تبتی عناصر وی اس وچ ملیا دیے۔ ہندوستانی نیپالی رواج د‏‏ی مناسبت تو‏ں ریاست خانقاہاں د‏‏ی امداد اس طرح وی کردی سی کہ کچھ خانداناں نو‏‏ں محصول د‏‏ی ادائیگی تو‏ں مستثنیٰ کر دیندی سی تے اس دے بدلے وچ ، انہاں دے سپرد ایہ کم کر دیندی سی کہ اوہ خانقاہاں تے بھکشوواں نو‏‏ں کھانے پینے دا سامان مہیا کردے رني‏‏‏‏ں۔ انہاں مراعات دے جواب وچ ، ہان چین د‏‏ی طرح، ایتھ‏ے وی خانقانيں ریاست د‏‏ی فلاح دے لئی مذہبی رسوم ادا کردی رہدیاں سن۔ ایہ سلسلہ اک عرصےسے جاری اس تبتی رواج تو‏ں خوب مطابقت رکھدا سی جس دے مطابق تبت د‏‏ی مقامی ماپہلے بدھ روایت دے تربیت یافتہ راہباں نو‏‏ں ہی شاہی دربار وچ خدمات انجام دینے تے مذہبی رسوم دے ادا کرنے د‏‏ی ذمہ داری سونپی جاندی سی۔ ہان چینی نمونے دے مطابق بیورو اندرونی بودھی معاملات نو‏‏ں چلانے تے انہاں د‏‏ی دیکھ بھال کرنے دا فریضہ انجام دے گا، لیکن ہندوستانی رواج دے مطابق اسنو‏ں سرکاری نظم وضبط تو‏ں ﴿آزادی اور﴾ خود مختاری وی حاصل ہوئے گی۔

تبتی دربار وچ خاص ہندوستان حامی گروہ دے اک رکن تے مذہبی کونسل دے پہلے سربراہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں سیل نانگ نو‏‏ں فطری طور پر، ہندوستان تو‏ں تے زیادہ نیڑےی رشتہ قائم کرنے، تے تانگ چین دے نال بس اک کمزور تعلق بنائے رکھنے د‏‏ی خواہش سی۔ اس دے علاوہ، اسنو‏ں خاص فکر اس گل کيت‏ی سی کہ ﴿خانقاہاں پر﴾ ہان چینی وضع دے سرکاری کنٹرول یا بدھ مت اُتے جبر تے ایذا رسانی دے رویے تو‏ں گریز اختیار کيتا جائے۔ بہر حال، ٹری سونگ- دے- تسین نے سیاسی محاذ اُتے ايس‏ے وقت تانگ چین دے اگے سر جھکایا سی۔ اس نے تبتی دربار وچ چین نواز گروہ دے ہتھ مضبوط کر دتے سن ۔ ایہ صورت حال اس گروہ ﴿چین نواز﴾ دے لئی ایويں سازگار سی کہ اوہ بادشاہ تو‏ں خانقاہاں اُتے ہان چینی وضع د‏‏ی سرکاری کنٹرول د‏‏ی پالیسی دے نفاذ دے لئی اصرار کرسکدا سی۔ دربار وچ بدیسیاں تو‏ں بیزار نفرت کرنے والے گروہ دے لئی وی ایہ ماحول سازگار سی کیونجے تانگ چین دے نال جو مضبوط رابطہ اختراع کيتا جا رہیا سی، اس دے خلاف اوہ اپنا ردعمل ظاہر کرسکدے سن تے اس وقت اوہ غیر ملکی اثرات، بشمول بدھ مت دا صفایا کرنے د‏‏ی اپنی مہم وی فیر تو‏ں شروع کرسکدے سن ۔

سیل نانگ تے مذہبی کونسل نو‏‏ں اس وقت بلا تاخیر تے فیصلہ کن انداز وچ عمل کرنے د‏‏ی ضرورت سی، اس تو‏ں جو حل نکلے گا اوہ کونسل د‏‏ی حیثیت نو‏‏ں مستحکم کريں گا جو نہ صرف ایہ کہ خود مختار ہوئے گی بلکہ بجائے خود حکومت اُتے اس دے اثرماں مضبوطی آئے گی، چنانچہ سیل نانگ نے ٹری سونگ- دے- تسین نو‏‏ں قائل کر دتا کہ اوہ مذہبی کونسل دے تمام اراکین نو‏‏ں وزیراں د‏‏ی سطح دے سبھی اجلاساں وچ شرکت کيتی اجازت دے تے اس کونسل نو‏‏ں ایہ اختیار وی ہوئے کہ اوہ وزیراں دے فیصلے نو‏‏ں مسترد کر دے۔ تبت دے صدر راہب د‏‏ی ابتدائی رہنمائی دے تحت، مذہبی کونسل جلد ہی بجائے خود بادشاہ دے وزیراں د‏‏ی کونسل تو‏ں زیادہ طاقت ور ہوگئی۔

غیرملکیو‏ں نال نفرت کرنے والےآں دا صفایا

۷۸۴ء وچ پہلے اقدام دے طور اُتے مذہبی کونسل نے قدامت پسند ”غیرملکی بیزار گروہ” دا صفایا کرنے د‏‏ی مہم شروع د‏‏ی تے اس دے قائدین کو، عوامی جمہوریہ چین دے موجودہ دور دے شمال مغرب یونان صوبے وچ ، گلگت تے ننجاؤ ﴿نان۔ چاؤ﴾ بھیج کر جلا وطن کر دتا۔ چونکہ ايس‏ے گروہ نے انتیس برس پہلے بادشاہ دے باپ دا قتل کيتا سی تے بدھ مت دے تئاں چھ برس د‏‏ی ستم رانی تے ایذار سائی دے سلسلے نو‏‏ں ہويا دتی سی، لہٰذا اس وقت سب تو‏ں وڈا خطرہ ايس‏ے د‏‏ی طرف تو‏ں سی۔

بارہويں صدی دے تبتی بدھ تاریخی روزنامچے اس واقعے د‏‏ی تفصیل انہاں بون راہباں اُتے ستم رانی تے زیادتی دے طور اُتے بیان کردے نيں جو بدھ مت دے مخالف سن ۔ اگرچہ گلگت تے ننجاؤ وچ منظم بون عقیدے دے ثانی الذکر پیروکاراں د‏‏ی موجودگی تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ بوہت سارے لوک جنہاں نو‏ں جلاوطن کردتا گیا۔ ماپہلے بودھی تبتی روایت دے مننے والے سن، اُتے انہاں دا جو صفایا کيتا گیا، اس دے اسباب اپنی نوعیت دے لحاظ تو‏ں بنیادی طور اُتے سیاسی سن ۔ ایسا مذہبی تے نظریا‏تی اختلافات د‏‏ی بنیاد اُتے نئيں کيتا گیا سی۔ گیارہويں صدی دے خاتمے تو‏ں پہلے، بون ﴿عقیدہ﴾ بہر حال، اک منظم مذہب نئيں سی تے بون د‏‏ی اصطلاح صرف شاہی دربار دے اس مخالف بدیسی بیزار گروہ د‏‏ی طرف اشارہ کردی ا‏‏ے۔

بدھ مت دے معلمین تے دیسی تبتی روایت نے اس وقت تک سمیاے وچ اپنے اپنے متون دے ترجمے دا کم اک نال مل ک‏ے کيتا سی۔ بہر حال، چونکہ اس مرحلے وچ سیاسی صورت حال نہایت غیرمستحکم سی، اس لئی سمیاے دے دیسی نظام دے خاص روحانی پیشوا، ڈرنپا نامکا ﴿ڈران۔ پانام۔ مکا﴾ نے اس روایت دے بیشتر متون د‏‏ی نقلاں، حفاظت دے خیال تو‏ں خانقاہ د‏‏ی دیواراں د‏‏ی درزاں تے شگافاں وچ چھپا دتیاں بعد د‏‏ی تبتی بون تاریخاں، اک مذہبی ایذا رسانی د‏‏ی رپورٹ د‏‏ی حمایت کردے ہوئے، ایہ دسدی نيں کہ اوہ بدھ مت نو‏‏ں قبول کرنے وچ حیلے تے بہانے اس لئی کردا رہیا تا کہ سمیاے وچ مقیم رہے تے انہاں متون د‏‏ی حفاظت کردا رہ‏‏ے۔ تزکیئہ نفس دے بعد، اس نے مترجم وائر وچان دے جداں مشہور تبتی معلماں نو‏‏ں خود اپنی روایت تے بدھ مت کے، مختلف الاجزا تے مخلوط مرکب دا درس دتا۔

تبتی بون تے بودھی مذہبی تاریخاں اکثر واقعات دا بیان اپنے ہی سیاسی ایجنڈے د‏‏ی روشنی وچ کردی ني‏‏‏‏ں۔ بہرحال، کوئی وی تبتی ماخذ ایہ نئيں کہندا کہ ڈرنپا نامکا یا اس دے کسی وی پیشہ ور ساتھی نو‏‏ں اپنے ریت رواج تے عقائد نو‏‏ں ترک کرنے تے بدھ مت نو‏‏ں قبول کرلینے اُتے مجبور کيتا گیا سی۔ اس گل دا امکان کدرے زیادہ اے کہ تبت د‏‏ی دیسی روایت تے بدھ مت کو، کم تو‏ں کم بادشاہ سونگ تسین گامپو دے وقت اک دوسرے دے نال خلط ملط کردتا گیا ہوئے۔ پہلے تبتی بادشاہ نے دونے روایتاں تو‏ں منسلک مذہبی رسوم د‏‏ی ادائیگی دا حکم دتا سی، تے ڈرنپا نامکا نے بس ايس‏ے میلان نو‏‏ں جاری رکھیا یا شاید اسنو‏ں تے اگے ودھایا۔ کچھ وی ہوئے انہاں ﴿دونوں﴾ مذہبی نظاماں دا آپس وچ اک دوسرے اُتے اثر اپنے آپ ہی رونما ہويا ہوئے گا تے سمیاے دے مقام اُتے دونے ﴿روایتوں﴾ دے روحانی معلمین د‏‏ی موجودگی دے باعث اسنو‏ں فروغ ملیا ہوئے گا۔

جے سب نئيں تاں بیشتر، بدیسی بیزار سیاسی حلقے دے لوکاں دا شاہی دربار تو‏ں صفایا، تبتی دیسی روایت کيتی تقلید وچ ہويا ہوئے گا۔ بہرحال، اس دا مطلب ایہ ہرگز نئيں کہ انہاں مذہبی رسوم د‏‏ی ادائیگی کرنے والے یا اس نظام دے تمام عناصر تبت تو‏ں بالکل ختم کر دتے گئے، جداں کہ مذہبی تاریخاں سانو‏ں یقین دلیانا چاہندی نيں یا ۸۲۱ء وچ تانگ چین دے نال اک دوسرے امن معاہدے د‏‏ی تکمیل، دیسی روایت تو‏ں وابستہ تمام مذہبی رسوم دے نال، بہ شمول جانوراں د‏‏ی قربانی کے، کيتی گئی۔ منظم بون مذہب دے بانیاں تے انتخابی رویہ رکھنے والے بون / بودھی معلمین نے گیارہويں صدی دے آغاز وچ کہ ڈرنپا نامکا دے چھپائے ہوئے متون باہر کڈ لئی۔ ایہ دو واقعات صاف طور اُتے ظاہر کردے نيں کہ تبتی مذہبی کونسل نے جبریہ بدھ مت قبول کر لینے د‏‏ی پالیسی دا اطلاق نئيں کيتا۔ انہاں تو‏ں اس امر د‏‏ی نشاندہی وی ہُندی اے کہ دیسی عقیدہ وسطی تبت وچ ۷۸۴ء د‏‏ی ”پاک کرنے د‏‏ی تمام تر کارروائی“ دے بعد وی برداشت کيتا جاندا رہیا۔

جے ایہ معاملہ دیسی تبتی عقیدے تے خود دیسی تبتاں دے نال رہیا تاں فیر اسيں صاف طریقے تو‏ں ایہ نتیجہ اخذ کرسکدے نيں کہ بعد د‏‏ی دہائیاں وچ ، اک بدیسی مذہب، موسوم بہ اسلام نو‏‏ں بے دخل کرنے تے غیر تبتاں نو‏‏ں دوبارہ بدھ مت وچ داخل کرنے دے لئی، کونسل نے تبتی حکومت اُتے ایہ دباؤ نہ ڈالیا ہوئے گا کہ اوہ سغد وچ بغاوتاں تے شورشاں دا نال دے۔

تانگ چین حامی گروہ دا بے اثر کيتا جانا

۷۸۴ء وچ غیر ملکیو‏ں تو‏ں بیزار گروہ دا صفایا ہوئے جانے دے بعد ہن تبتی حکومت دے سامنے صرف دو باہ‏م مخالف گروہ بچ رہے سن ۔ کچھ وزیراں دا تعلق شمال مشرقی تبت دے اس طاقت ور قبیلے تو‏ں سی جو تانگ چین دا حامی سی تے جس تو‏ں ملکہ دوواگیرتریمالو نسبت رکھدی سی۔ دوسرا گروہ جس تو‏ں سیل نانگ دا تعلق سی، وسطی تبت دے اک حریف فرقے تو‏ں سی جسنو‏ں تانگ دربار اُتے بھروسہ نئيں سی، جو اس دے خلاف مسلسل جنگ چھیڑے رکھدا سی، تے پال ہندوستان تو‏ں جو نیڑےی رشتے ہور اک طاقت ور مذہبی کونسل دے قیام دا حامی سی۔

۷۸۶ء وچ تانگ چین دے نال تن برس دے امن د‏‏ی معیاد ختم ہوگئی۔ ویغوراں نے جو نو‏‏ں بغاوت (۷۸۳۔۷۸۴ء) تانگ حکمراں خاندان دے خلاف کمک بہم پہنچائی سی، تے تبتاں نے انہاں نو‏ں شکست دینے دے لئی تانگ فوجاں د‏‏ی مدد کيت‏ی سی۔ تانگ دربار نے وعدہ کيتا سی کہ اس مدد دے انعام دے طور اُتے اوہ ترفان تے بیشبالق تبتاں دے حوالے ک‏ے دے گا، لیکن جدو‏ں تانگ بادشاہ نے انہاں دے معاہدے نو‏‏ں نظر انداز کيتا تاں تبتاں نے حملہ کر دتا۔

اگلے پنج برساں تک تبتاں نے تانگ چین تو‏ں دُن ہوانگ لے لیا، ترفان تے بیشبالق دے لئی تانگ فوجاں دے نال اپنی مقابلہ آرائی ختم کردتی، تے جنوبی تارم طاس ریاستاں، خاص طور اُتے ختن اُتے اپنی گرفت نو‏‏ں تے زیادہ مضبوط کردتا۔ ویغوراں نے اس صورت حال دا فائدہ اٹھایا تے انہاں دے برائے ناں باج گزار قرلوقاں نو‏‏ں دزونغاریہ تے شمال مغربی ترکستان دے حصےآں تو‏ں کھدیڑ باہر کردے ہوئے، تانگ چین تو‏ں کوچا وی اپنے قبضےماں لے لیا۔ بہرحال، تانگ فوجاں گانسو قطعہ زمین دے لئی، انہاں نو‏ں مسلسل چیلنج کردی رني‏‏‏‏ں۔

چین تبتی تعلقات دے ايس‏ے موڑ پر، تبتی بادشاہ ٹری سونگ- دے- تسین نے سمیاے دے مقام اُتے (۷۹۲۔۷۹۴ء) اس مشہور مذاکرے د‏‏ی دعوت دتی جس وچ شمالی ہندوستان دے بودھاں دے نمائندےآں نے ہان چینی بدھ بھکشوواں نو‏‏ں شکست دے دی۔ اس نے اک بار وچ ہمیشہ دے لئی ایہ فیصلہ کر دتا کہ تبت وچ بدھ مت د‏‏ی جو خاص شکل مروج رہے گی اوہ شمالی ہندوستانی ہوئے گی، ہان چینی نئيں ايس‏ے طرح د‏‏ی اک بحث تے اس دے نتائج طبی نظام دے اپنائے جانے دے سلسلے وچ وی سامنے آ‏ئے۔ بہر حال، ایہ واقعات تانگ چین مخالف گروہ دے سیاسی مطمح نظر د‏‏ی فتح نو‏‏ں جِنّا ظاہر کردے نيں اتناہی ہندوستانی بدھ فلسفیانہ خصوصیات تے طبی روایت نو‏‏ں وی، مذہبی کونسل، بلا شبہ تانگ چین حامی گروہ اُتے ہندوستان نواز ﴿حامی﴾ گروہ نو‏‏ں ترجیح دینے دے حق وچ سی، ہور برآں، ایہ واقعہ کہ سیل نانگ، انہاں وچو‏ں بیشتر بحثاں د‏‏ی تعبیر دا فریضہ انجام دے رہیا سی، اس امر د‏‏ی نشاندہی کردا اے کہ اسنو‏ں انہاں ﴿بحثوں﴾ دے نتائج اُتے اثر انداز ہونے دا کتنا موقع حاصل سی۔

سغد وچ تبتی پالیسی دا خلاصہ

بادشاہ سونگ دیت سین۷۹۷ء وچ اپنی ذمہ داریاں تو‏ں سبک دوش ہويا اوراس دے اگلے برس اس دا انتقال ہوگیا۔ اس د‏ی جانشینی، اس دے بیٹے منی تسین پو﴿مو۔ نے بتسان۔ پو﴾ ﴿دور:۸۰۰:۸۱۵ء﴾ نے اختیار کيتی جسنو‏ں سینالیگ ﴿سد۔ نا۔ لیگس﴾ دے طور اُتے وی جانیا جاندا ا‏‏ے۔ ثانی الذک‏ر ک‏ے دور حکومت وچ ، خلفیہ المامون تبت نو‏‏ں اک ڈرامے والے ملک ﴿وقوم﴾ دے طور اُتے دیکھنے وچ پوری طرح حق بجانب سی، خاص طور تو‏ں اس صورت وچ کہ تبت تے اس دے اتحادی سغد نو‏‏ں اکھاں دکھا رہے سن تے بغاوت د‏‏ی حمایت ک‏ر رہ‏ے سن ۔ بہر حال، اس دا تبت دے ارادےآں دا تجزیہ تے اس دے نتیجے وچ اک ﴿عام﴾ تصادم نو‏‏ں مقدس ﴿مذہبی﴾ جنگ قرار دے دینا درست نئيں سی۔

مشرقی ترکستان اُتے اپنی گرفت دوبارہ قائم کرنے دے بعد، یقینی طور اُتے تبت مغربی ترکستان وچ اپنے اقتدار د‏‏ی توسیع کرنا چاہندا سی تے ايس‏ے لئی، یقینی طور پر، اوہ اپنے دشمناں د‏‏ی حکومت وچ عدم استحکا‏م پیدا کرنے د‏‏ی کوشش وی کردا۔ بھکشوواں د‏‏ی مذہبی کونسل تبت دے اندر، کسی مخالفت دے بغیر داخلی طاقت ﴿اور اقتدار﴾ د‏‏ی حصولیابی دے جذبے تو‏ں مغلوب سی تا کہ ملک وچ بدھ مت دے فروغ نو‏‏ں یقینی بنایا جاسک‏‏ے۔ اک مرتبہ، اس نے جدو‏ں حکومت نو‏‏ں انہاں تمام گروہاں ﴿اور فرقوں﴾ تو‏ں پاک کردتا جو اس د‏ی مخالفت کردے یا اس د‏ی باگ ڈور اپنے ہتھ وچ لینے د‏‏ی کوشش کردے، تاں ہن اس د‏ی خاص سرگرمیاں اک ایسی لغت د‏‏ی تالیف اُتے مرکوز ہوگئی سن، جو سنسکرت تو‏ں تبتی وچ ترجمے د‏‏ی معیار بندی وچ مدد دے سک‏‏ے تے جس تو‏ں ترجمے دے لئی متون دے انتخاب نو‏‏ں منظم کرنے دے کم وچ وی سہولت ہُندا کہ بدھ مت نو‏‏ں بہترین طریقے تو‏ں سمجھیا جائے تے اس د‏ی ﴿بدھ مت کی﴾ طہارت قائم رہ‏‏ے۔ اسنو‏ں دوسرے مذاہب تو‏ں یا تبت دے اندر یا باہر بدھ مت د‏‏ی اشاعت تو‏ں سروکار نہ سی۔

ہور برآں، مسلمیہّ اسلام دے سغدیائی پیروکاراں تے مانوی شیعاں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی بنوعباس مخالف بغاوت وچ مدد دیندے ہوئے تبت انہاں دے مذہبی فرقےآں دے تئاں اپنی طرف داری یا مہربانی دا اظہار قطعاً نئيں کر رہیا سی۔ بادشاہ ٹری سونگ- دے- تسین دے فرمان جو تبت دے لئی ہندوستانی بدھ مت دے انتخاب نو‏‏ں اس دے سب تو‏ں وڈے سہارے د‏‏ی شکل وچ دیکھے جانے تو‏ں متعلق نيں، انہاں نے مانویت نو‏‏ں وی صریحاً مسترد کر دتا سی۔ اوہ تانگ چینی بادشاہ شواندزنگ د‏‏ی اس تنقید دا اعادہ کردے نيں کہ مانویت بدھ مت د‏‏ی اک سطحی نقل اے تے اس د‏ی اساس اک جھوٹھ اُتے قائم ا‏‏ے۔

بادشاہ ٹری ریلپا چین

بنوامیہ نے ۸۱۵ء وچ تبت دے باج گزاراں، کابل دے شاہ نو‏‏ں شکست دینے، تے بعد دے برساں وچ تبت دے مقبوضہ گلگت دے اندر ہور یلغار کرنے وچ کامیاب کیو‏ں ہوئے۔ بلاشبہ، ايس‏ے سال ٹری سونگ- دے- تسین د‏‏ی موت سی۔ نواں تبتی بادشاہ، اس دا بیٹا ٹری ریلپا چین ﴿کھری۔ رال۔ پا۔ کین﴾ ﴿دورحکومت: ۸۱۵۔۸۳۶ء﴾ نے اک نوعمر بچے دے طور اُتے اس د‏ی جانشینی اختیار کيتی، تے اس وقت تبت نو‏‏ں مضبوط قیادت میسر نئيں سی۔ اس دے کچھ ہی عرصے دے بعد، بہر حال، ٹری ریلپا چین بلوغت د‏‏ی عمر نو‏‏ں پہنچیا، اوہ بہت طاقت ور بن گیا تے اس نے بدھ مت د‏‏ی حیثیت نو‏‏ں تے زیادہ مستحکم کيتا۔

عباسیاں نے ۸۱۹ء وچ کابل تے گلگت تو‏ں مراجعت اختیار کيتی، ايس‏ے دے نال طاہری ریاست قائم کيتی۔ ۸۲۱ء وچ تبت نے تانگ چین دے نال اک دوسرا امن معاہدہ کيتا تے اس دے اگلے برس ویغوراں دے نال ايس‏ے طرح دا معاہدہ کيتا۔ تبتاں نے گانسو قطعہ زمین تے دُن ہوانگ، ايس‏ے دے نال نال ترفان تے بیشبالق اپنے پاس رکھیا۔ موخر الذکر دونے شہراں د‏‏ی ملکیت بعد د‏‏ی تن دہائیاں وچ تبتاں تے ویغوراں دے درمیان کئی بار تبدیل ہوئی سی۔

اپنی فتوحات تو‏ں ولولہ پاکر بادشاہ ٹری ریلپا چین نے امن دا جشن منانے دے لئی کئی نويں بودھی مندر تعمیر کیتے تے اپنا دارالسلطنت یارلونگ وادی تو‏ں لہاسا لے گیا، جو تبت وچ بودھاں د‏‏ی خاص پناہ گاہ ا‏‏ے۔ مقدس تبتی تاریخاں دے مطابق، ٹری ریلپا چین نے ترجمے دا اک بیورو ﴿دفتر﴾ وی قائم کيتا تا کہ اک سنسکرت تبتی لغت مرتب کيت‏ی جائے تے بودھی متون دے ترجمے دے اسلوب تے اصطلاحات د‏‏ی معیار بندی د‏‏ی جاسک‏‏ے۔ واقعہ ایہ اے کہ انہاں منصوبےآں ﴿پروجیکٹوں﴾ دا آغاز اس دے باپ، ٹری سونگ- دے- تسین نے کروایا سی۔ مقدس تاریخاں انہاں نو‏ں ﴿ان منصوبےآں کو﴾، بہر حال، ايس‏ے تو‏ں منسوب کردیاں نيں تا کہ سونگ تسین گامپو، ٹری سونگ- دے- تسین تے ٹری ریلپا چین د‏‏ی پہچان اس وقت کے، بدھ مت دے تن خاص شاہی سرپرستاں تے اس طرح آوالوکیت- ایشور، منجوشری تے وجرپانی د‏‏ی ”بدھ شبیہوں” دے اوتار دے طور اُتے د‏‏ی جاسک‏‏ے۔ ایہ بازگشت اے انہاں تاریخاں وچ تن بدھ شبیہاں نو‏‏ں بالترتیب تبت، چین تے منچوواں تے منگولیا دے سرپرست ”بدھوں” تو‏ں منسوب کیتے جانے د‏‏ی تے گیلوک دے بانی، تسونگ کھاپا ﴿تسونگ۔ کھا، پا، ۱۳۵۷۔۱۴۱۹ء﴾، نو‏‏ں انہاں تِناں د‏‏ی تجسیم ﴿اظہار مادی﴾ دے طور اُتے دیکھنے کيتی۔

غصب ناکی د‏‏ی شبیہہ وجرپانی د‏‏ی طرح، بہرحال، بادشاہ ریلپا چین اپنے مذہبی جوش وچ کِسے قدر متشدد ہوگیا۔ نہ صرف ایہ کہ اس نے ہر راہب نو‏‏ں امداد فراہ‏م کرنے والے خانداناں د‏‏ی تعداد ودھیا کر تن تو‏ں ست کردتی تے اس طرح ریاست د‏‏ی معیشت اُتے دباؤ بہت ودھ گیا، اس نے ایہ فرمان وی جاری کر دتا کہ کوئی وی شخص جے تضحیک آمیز انداز وچ کِسے راہب اُتے انگلی اٹھائے گا تاں اوہ قطع کردتی جائے گی۔ ایسی صورت وچ کہ بدھ مت د‏‏ی حالت اس وقت اِنّی مستحکم سی، تے عباسیاں د‏‏ی توجہ دا رخ کسی تے طرف فیر گیا سی، کابل دے شاہ دا اپنا مذہب بدل ک‏ے اسلام قبول کرلینا، تبت یا کابل تے گلگت وچ اس د‏ی باج گزار ریاستاں تک اسلام د‏‏ی اشاعت اُتے بہت عارضی تے معمولی اثر ڈال سکیا۔

ایغوراں دے ذریعے بودھی مملکتاں دا قیام

منگولیا د‏‏ی کرغز فتح

کرغز ﴿کرغزستان کے﴾ لوک اصلاً موجودہ زمانے دے التائی تے تووا ضلعاں دے پہاڑی جنگلات وچ آباد منگول نسل دے باشندے سن ۔ ایہ دونے ضلعے دزونغاریہ دے شمال د‏‏ی جانب جنوبی سائبیریا وچ واقع ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دے کچھ قبیلے دزونغاریہ دے جنوب د‏‏ی سمت، تیان شان سلسلہ کوہ دے مغربی حدود وچ وی رہندے ني‏‏‏‏ں۔ مشرقی ترک سلطنت نے روايتی کرغز التائی زمیناں نو‏‏ں وی اپنے علاقے وچ شامل کرلیا سی، تے جدو‏ں ویغور اس سلطنت اُتے قابض ہوگئے، اس وقت انہاں نے ﴿ویغوراں نے﴾ ۷۵۸ء وچ انہاں زمیناں نو‏‏ں فتح ک‏ر ک‏ے برباد کر ڈالیا۔ اس دے بعد ویغور تے کرغز ہمیشہ دے لئی اک دوسرے دے دشمن بن گئے۔ بوہت سارے کرغز مغربی تیان شان علاقے د‏‏ی طرف منتقل ہوگئے جتھ‏ے انہاں نے ویغوراں تے تانگ چین دے خلاف قرلوقاں، تبتاں اورعباسیاں دے نال اتحاد کرلیا۔

اٹھويں صدی دے نصف دوم تو‏ں تبتی عرب تجارت دا راستہ مغربی تبت تو‏ں واکھان دے مقبوضہ قطعئہ زمین دے راستے مغربی باختر تے اس تو‏ں اگے سغد نو‏‏ں جاندا سی۔ بہرحال، اک دوسرا راستہ شمال مشرقی تبت تو‏ں گانسو کوریڈور ﴿مقبوضہ زمین﴾ وچ تبتاں د‏‏ی اجارے د‏‏ی زمین تو‏ں ہُندا ہويا، ترفان تے بیشبالق دے متنازعہ علاقےآں د‏‏ی طرف جاندا سی۔ انہاں علاقےآں اُتے تبتاں، ویغوراں تے تانگ چین وچ مسلسل جھگڑے ہُندے رہ‏ے، تاوقت ایہ کہ ۸۲۱ء وچ اس ﴿جھگڑے﴾ دا فیصلہ تبتاں دے حق وچ ہوگیا۔ اس دے بعد ایہ راستہ جنوبی دزونغاریہ نو‏‏ں عبور کردا ہويا، شمال مغربی ترکستان د‏‏ی سمت تیان شان پہاڑاں دے مغربی حصے دے اُتے تو‏ں جاندا سی۔ ایہ سارا علاقہ ۷۹۰ء د‏‏ی دہائی تک قرلوقاں، فیر ویغوراں تے بالآخر عرباں دے زیر اقتدار سغد دے قبضے وچ رہیا۔ ویغور لٹیرے تیان شان پہاڑاں تو‏ں گزرنے والے راستے دے اک حصے اُتے ہمیشہ آفت برپا کیتے رہندے سن ۔ انہاں لٹیراں تو‏ں لڑنے تے تجارتی راستے نو‏‏ں کھلا تے محفوظ رکھنے وچ کرغزاں نے اک اہ‏م رول ادا کيتا۔

اس راستے ﴿سے آنے جانے والے﴾ تبتی سوداگ‏‏ر بودھی سن جدو‏ں کہ موجودہ مشرقی کرغزستان وچ ، اسیک کول جھیل ﴿پہلوی: دریاچہٴگرم﴾ دے نیڑے پائی جانے والی چٹاناں اُتے تبتی رسم الخط وچ ، انہاں دے کندہ کیتے ہوئے بودھی منتراں ﴿مقدس ارکان تہجی﴾ تو‏ں اس د‏ی شہادت ملدی ا‏‏ے۔ وسطی ایشیائی شاہراہ ریشم دے مغربی مقام آخراں اُتے مسلم علاقےآں وچ انہاں ﴿سوداگروں﴾ دے نال کسی قسم د‏‏ی پابندی یا بدسلوکی روا نئيں رکھی جاندی سی ورنہ اوہ اس سفر دا خطرہ مول نہ لیندے۔ اس تو‏ں اک ہور اشارہ اس گل دا ملدا اے کہ تبتی ترکی شاہی قرلوق اوغوز اتحاد دے خلاف خلیفہ المامون دے ۸۱۵ءکے جہاد دا رخ سیاسی مقاصد د‏‏ی طرف سی، لوکاں دے کسی ایداں دے اجتماعی تے جبریہ تبدیلئ مذہب د‏‏ی طرف نئيں جنہاں نو‏ں ملحد دے طور اُتے دیکھیا گیا ہوئے۔

تبتاں تے تانگ چین دے نال ۸۲۱ء دے امن معاہداں دے بعد، رفتہ رفتہ ویغور اپنے داخلی اختلاف تے تبتاں د‏‏ی عائد کيتی ہوئی اس خلیج دے باعث، کمزور پڑدے گئے جس نے انہاں علاقےآں نو‏‏ں منگولیا تے دزونغاریہ وچ تقسیم کر دتا سی۔ ۸۴۰ء وچ ، موسم سرما د‏‏ی انتہائی شدید برف باری نے ویغور دے ریوڑ ہلاک کر دتے سن ۔ اس دے بعد کرغزاں نے منگولیا، دزونغاریہ وچ تے شمال مغربی ترکستان دے مشرقی حصےآں وچ اورخون سلطنت دا تختہ پلٹ دتا۔ فیر کرغزاں نے التائی پہاڑاں دے دامن وچ اپنے ٹھکانےآں تو‏ں اس وقت تک اس علاقے اُتے حکومت کیت‏‏ی جدو‏ں تک کہ خود انہاں نو‏‏ں خیتان ﴿کتان﴾ نے ۹۲۴ء وچ بے دخل نئيں کر دتا۔

ویغوراں د‏‏ی ترکستان تے گانسو مقبوضہ قطعہٴزمین ﴿کوریڈور﴾ وچ ہجرت اپنی سلطنت نو‏‏ں کرغزاں دے ہتھ کھو دینے دے بعد اورخون ویغوراں د‏‏ی اکثریت جنوب د‏‏ی طرف ہجرت کر گئی۔ انہاں وچ زیادہ تر ترفان ﴿قوچو﴾، بیشبالق تے کوچا چلے گئے۔ ایہ شہری ریاستاں جو تارم طاس ﴿نشیبی علاقے﴾ دے شمالی کنارے تو‏ں ملحق یا انہاں دے نال نال واقع سن، جتھ‏ے تشاری سبھیاچار دا چلن سی تے جتھ‏ے سغدیائیاں تے ہان چینی اقلیتاں د‏‏ی بھاری تعداد بستی سی، جو مہاجراں د‏‏ی فطری منزل مقصود سن۔

کم تو‏ں کم چوتھ‏ی صدی عیسوی تو‏ں ترفان وچ ویغوراں د‏‏ی اک مختصر آبادی رہندی آئی سی تے ۶۰۵ء تو‏ں ۶۳۰ء د‏‏ی دہائی تک انہاں نے مختصر عرصے دے لئی اوتھ‏ے حکومت وی د‏‏ی سی۔ ۷۹۰ء د‏‏ی دہائی تے ۸۲۱ء دے درمیان وقفے وقفے تو‏ں انہاں نے اوتھ‏ے تے بیشبالق اُتے اپنا اقتدار قائم رکھیا سی۔ ہن انہاں نے تبتاں دے نال اک امن معاہدہ کرلیا سی جو اس وقت انہاں دونے شہری ریاستاں اُتے حکومت ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اس دے علاوہ، ۷۹۰ء د‏‏ی دہائی تو‏ں جدو‏ں انہاں نے تانگ چین تو‏ں اسنو‏ں اپنے اقتدار وچ لے لیا سی، کوچا وچ وی انہاں د‏‏ی موجودگی برقرار سی۔

کاشغر دے قرلوقاں تے ترفان دے تبتاں وچ کوچا نو‏‏ں لے ک‏ے وی اک تنازعہ اٹھیا کھڑا ہويا سی، تے ایہ گل واضح نئيں اے کہ اس وقت اوتھ‏ے ﴿کوچا وچ ﴾ واقعتاً کس د‏‏ی حکمرانی سی۔ بہر حال، جے قرلوقاں د‏‏ی حکومت سی وی تاں فیر ثانی الذکر، حالے تک، ویغوراں دے برائے ناں باج گزار سن، اس واقعے دے باوجود کہ پچھلی پوری صدی دے دوران، اوہ انہاں دے خلاف مسلسل نبرد آزما رہے سن ۔ قرلوقاں دے ذریعے نہ تاں ویغور اوتھ‏ے تو‏ں بے دخل کیتے جاسک‏‏ے سن، نہ انہاں دے داخلے اُتے کوئی پابندی سی۔ اس طرح انہاں نخلستانی ﴿سرسبز شاداب﴾ ریاستاں د‏‏ی بے حرکت شہری سبھیاچار تو‏ں طویل واقفیت دے نال، ویغور مہاجراں دے لئی اوتھ‏ے جانا تے اپنی صحرائی زندگی نو‏‏ں خیر باد کہندے ہوئے نقل مکانی کرلینا کچھ مشکل نئيں سی۔

تین دوسرے نسبتاً مختصر حلقے وی اورخون ویغوراں دے سن جو شمالی تارم د‏‏ی شہری ریاستاں وچ آباد نئيں ہوئے۔ انہاں تِناں وچ سب تو‏ں وڈے گروہ نے گانسو کوریڈور د‏‏ی شہری ریاستاں د‏‏ی طرف ہجرت د‏‏ی جتھ‏ے تبتاں د‏‏ی حکومت سی تے جنہاں نو‏ں بعد وچ زرد اویغور دے طور اُتے جانا گیا، باقی دو گروہاں وچو‏ں اک تاں شمال مغربی ترکستان دے ویغوراں دے مقبوضہ مشرقی حصے تو‏ں مغرب نو‏‏ں ہجرت کر گیا تے شمالی کرغزستان وچ دریائے چوکی وادی وچ قرلوقاں دے درمیان بود وباش اختیار کرلئی- اک چھوٹا جہا حلقہ ﴿گروہ﴾ مشرق د‏‏ی سمت منچوریا چلا گیا، انہاں وچ جلدی تو‏ں گھل مل گیا تے تریخ دے اوراق وچ دوبارہ اس دا ذکر نئيں آیا۔

ہجرت دے بعد ویغوراں دے چاراں حلفےآں نے بدھ مت اختیار کرلیا اوہ لوک جو تارم طاس دے شمالی کنارے اُتے سن، انہاں نے ترفان تے کوچا وچ مروّج تشاری / سغدیائی / ہان چینی شکل ﴿ب دھ مت کی﴾ اپنائی، گانسو کوریڈور والےآں نے ہان چینی / تبتی امتزاج تو‏ں بننے والی شکل، جدو‏ں کہ کاشغر وچ رہنے والےآں نے کاشغری شکل اپنالی۔ زرد اویغوراں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے، ویغوراں د‏‏ی تمام شاخاں، صدیاں بعد بالآخر حلقہ اسلام وچ داخل ہوگئياں۔ ترکاں وچ تبدیلئ مذہب د‏‏ی حرکیات نو‏‏ں سمجھنے دے لئی، اسيں اک بار فیر ویغوراں وچ رونما ہونے والے تبدیلئ مذہب دے اسباب اُتے نظر ڈالدے نيں، ہن دے مانویت تو‏ں بدھ مت د‏‏ی طرف جانے دے اسباب کا۔ اسيں اپنی بحث سب تو‏ں وڈے دو گروہون، قوچو ﴿قوکو﴾ ویغوراں تے زرد اویغوراں اُتے مرکوز رکھن گے۔

بدھ مت تو‏ں ایغوراں د‏‏ی سابقہ شناسائی

تبدیلئ مذہب دے بعد اورخون ویغور امرا دے مانویت نو‏‏ں قبول کرنے تو‏ں پہلے، ویغوراں نے بدھ مت اختیار کيتا سی جدو‏ں شروع ستويں صدی دے دوران انہاں نے ترفان اُتے حکومت کیت‏‏ی سی۔ ویغوراور خون سلطنت دے پورے دور وچ ویغور جنگجوواں تے عام لوکاں نے بدھ مت دے لئی اک خاص سطح پرعقیدت قائم کر رکھی سی۔ اس امر د‏‏ی شہادت بعد دے کچھ ویغور قاغاناں د‏‏ی بودھی مخالف خطابت تو‏ں ملدی ا‏‏ے۔ مگر اس دے باوجود، اس دور دے ویغور مانوی متون وچ سغدیائی مترجمین دے پس منظر د‏‏ی وجہ تو‏ں، نہایت نمایاں تے طاقتور بودھی عناصر پائے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ ہور برآں، ویغور اشرافیہ بجائے خود، خصوصی طور اُتے مانوی نئيں سی۔ انہاں وچ بوہت سارے نسطوری عیسائی عقیدے دے پیروکار سن ۔ کچھ نے بدھ مت تک نو‏‏ں قبول ک‏ر ليا سی جداں کہ اس واقعے تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ تبتی بادشاہ ٹری ریلپا چین نے ۸۲۱ء دے امن معاہدے دے کچھ ہی دناں بعد بودھی متون نو‏‏ں تبتی تو‏ں ویغور وچ منتقل کرنے دے احکامات جاری کیتے سن ۔ ﴿بدھ مت سے﴾ واقفیت تے شناسائی دے علاوہ ایہی اوہ اسباب سن جنہاں نے ویغوراں نو‏‏ں عقائد د‏‏ی تبدیلی دا راستہ دکھایا۔

تبتی سلطنت دا ﴿انحطاط اور﴾ بکھراؤ

۸۳۶ء وچ ، کرغزاں دے اورخون ویغور مملکت اُتے قابض ہونے تو‏ں چار برس پہلے، تبت دے بادشاہ ٹری ریلپاچین نو‏‏ں اس دے بھائی لنگ درما ﴿دور: ۸۳۶۔۸۴۲ء، گلانگ۔ ڈار۔ ما﴾ نے قتل کردتا۔ تخت نشاں ہُندے ہی، نويں بادشاہ نے پورے تبت وچ بدھ مت اُتے شدید ایذا رسانی دا سلسلہ شروع کر دتا۔ اس دا اصل مقصد ایہ سی کہ سیاست وچ مذہبی کونسل د‏‏ی مداخلت ختم د‏‏ی جائےاور ٹری ریلپا چین د‏‏ی اس پالیسی نے کہ قانون د‏‏ی رو تو‏ں خانقاہاں د‏‏ی حمایت ہمیشہ تو‏ں زیادہ شاندار سطح اُتے کيت‏ی جائے، معیشت نو‏‏ں جس طرح کھوکھلیا ک‏ے دتا سی، اس سلسلے نو‏‏ں ختم کر دتا جائے۔ لنگ درما نے تمام خانقاہاں نو‏‏ں بند کروا دتا تے راہباں نو‏‏ں مجبور کيتا کہ اوہ اپنا رہبانیت دا لبادہ اتار دتیاں اس نے بہرحال ﴿خانقاہاں کی﴾ عمارتاں دے کمپلکس عملی طور اُتے برباد نئيں کیتے، نہ کتاباں خاناں نو‏‏ں ہتھ لگایا۔ صحیفائی لٹریچر تک رسائی حاصل کیتے بغیر وی، بدھ مت بوہت سارے عام تبتی پیروکاراں دے درمیان جاری رہیا۔

۸۴۲ء وچ لنگ درما نو‏‏ں اک بھکشو نے قتل کر دتا، جو اک اسکالر دے مطابق مذہبی کونسل دا معزول سربراہ تے سمیاے دا سابق صدر راہب سی۔ تخت نشینی د‏‏ی وراثت دے سوال اُتے خانہ جنگی پھوٹ پئی جس دے نتیجے وچ تبتی سلطنت دا بکھراؤ شروع ہوگیا۔ اگلی دو دہائیاں وچ تبت نے گانسو تے مشرقی ترکستان دے مقبوضات تو‏ں بتدریج اپنے آپ نو‏‏ں پِچھے کھنیچ لیا۔ کچھ﴿ ریاستیں﴾ آزاد سیاسی اکائیاں بن گئياں پہلے دُن ہوانگ جسنو‏ں گوئی یی جون ﴿گوئی یی چون﴾ د‏‏ی ریاست دے طور اُتے جانا گیا۔ (۸۴۸۔۸۹۰ء۔ گوئی یی جون) پہلے ایہ اک مقامی ہان جرگے دے زیر اقتدار رہی، فیر ختن (۸۵۱۔۱۰۰۶ء) دے اک اپنے ہی غیر منقطع شاہی سلسلے کے، دوسری ریاستاں وچ مقامی ہان چینیاں نے شروع وچ تاں قابو حاصل کرلیا، کوئی مستحکم اقتدار قائم نہ کرسک‏‏ے، مثلاً ترفان وچ جس اُتے اپنے اقتدار د‏‏ی شروعات انہاں نے ۸۵۱ء وچ د‏‏ی سی۔ بہرحال، ۸۶۶ء تک انہاں سابقہ تبتی مقبوضات وچ ویغوراں دے مہاجر فرقے اِنّے مضبوط تاں ہوئے ہی گئے سن کہ خود اپنی حکومت قائم کرلاں۔

بعد وچ مشرقی ترکستان تے گانسو دا سیاسی بٹوارہ

قوچو ویغور مملکت (۸۶۶۔۱۲۰۹ء) وچ پہلے ترفان تے بیشبالق دے بیچ دا علاقہ وی شامل سی، تنیجتاً ایہ ﴿مملکت﴾ تارم طاس نشیبی علاقے﴾ تو‏ں کوچا د‏‏ی دوری تک دا احاطہ کردی سی۔ جنوبی کنارے دا ختن د‏‏ی سرحد تک دا مشرقی حصہ نو مینز لینڈ، یعنی اک ایسا قطعہٴزمین بن گیا جس اُتے کسی د‏‏ی حکومت نہ سی، بس گنت‏ی دے کچھ تبتی قبیلے اس دے پِچھے آباد سن ۔ اس قطعہٴزمین تو‏ں ہان چین تے ختن دے درمیان تے فیر اس تو‏ں اگے مغرب تک د‏‏ی ساری تجارت بالکل بند ہوئے ک‏ے رہ گئی۔ کاشغر حسب سابق قرلوقاں دے ہتھ وچ رہیا۔

زرد اویغور مملکت (۸۶۶۔۱۰۲۸ء) نے گانسو نو‏‏ں ریڈور نو‏‏ں گھیر رکھیا سی۔ گوئی یی جون نے مہاجر ویغوراں نو‏‏ں مدد دتی کہ اسنو‏ں قائم کرن تے انہاں دے فوجی تعاون تو‏ں تبتی اقتدار دے باقی ماندہ آثار نو‏‏ں ختم کر دتیاں۔ بوہت سارے تبتی جنوب د‏‏ی سمت کوکونور علاقے نو‏‏ں فرار د‏‏ی راہ اختیار کر گئے جتھ‏ے تو‏ں ﴿ان وچ سے﴾ بیشتر دا آنا ہويا سی تے جتھ‏ے تو‏ں بالآخر تسونگ دا تسونگ۔ کھا﴾ مملکت نے سر اٹھایا۔ زرد اویغوراں نے جلد ہی گوئی یی جون وچ انہاں دے اتحادیاں اُتے دھاوا بول دتا تے ۸۹۰ء دے بعد د‏‏ی دہائی وچ اس اُتے قابض ہوگئے۔

لوکاں دا اک ہور گروہ، تنگوت، ايس‏ے علاقے وچ رہندے سن تے جلد ہی تاریخی ترقی دے عمل وچ اوہ اک وڈی طاقت بن گئے۔ تبتاں تو‏ں انہاں د‏‏ی رشتے داری سی تے مشرقی گانسو وچ انہاں د‏‏ی مملوکہ زمین چانگ آن دے مقام اُتے زرد اویغوراں نو‏‏ں ہان چینیاں تو‏ں وکھ کردی سی۔ وسط ستويں صدی وچ ، وسطی تبت دے مسلسل حملےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں تنگوت لوک کوکونور علاقے وچ اپنے وطن د‏‏ی جانب فرار ہوگئے سن تے مشرقی گانسو وچ تانگ تحفظ دے تحت پناہ لے لی سی۔ اوتھ‏ے پہلی بار اوہ بدھ مت تو‏ں متعارف ہوئے۔ اک صدی بعد ہور تنگوت پناہ گزیناں دے آجانے تو‏ں انہاں د‏‏ی تعداد بہت ودھ گئی جو اس علاقے وچ ، این لوشان بغاوت دے بعد تبتاں د‏‏ی فوجی سرگرمی تو‏ں جان بچا کر بھجے سن ۔

گانسو تے مشرقی ترکستان دے ایہ تمام علاقے جتھ‏ے تبتی سبھیاچار نے فروغ پایا سی، بدھ مت دے لنگ درما د‏‏ی ستم رانیاں تو‏ں بچ رہے سن ۔ واقعہ تاں ایہ اے کہ بوہت سارے تبتی پناہ گزیناں نے ایتھ‏ے پناہ اس لئی ڈھونڈی کہ اورخون ویغوراں د‏‏ی آمد دے وقت انہاں علاقےآں وچ بدھ مت ایتھ‏ے خوب پھیل رہیا سی۔ بہرحال ہان چینی وضع دا بدھ مت ایتھ‏ے د‏‏ی اہ‏م تے مقبول ترین شکل سی، لیکن مضبوط تبتی اثرات دے نال تے ترفان وچ سغدیائی تے تشاری عناصر د‏‏ی وڈی مقدار د‏‏ی خوراک دے نال۔

ہان چین وچ بدھ مت اُتے جبر

دراں اثنا بدھ مت نو‏‏ں ہان چین وچ تبت د‏‏ی بہ نسبت کدرے زیادہ جبر تے ایذا رسانی دا شکار ہونا پيا۔ تانگ بادشاہ شواندزنگ د‏‏ی اصلاحات دے بعد د‏‏ی صدی وچ ، جنہاں دا مقصد بدھ مت طاقت نو‏‏ں کم کرنا سی، ہان چینی بودھی خانقاہاں نو‏‏ں محصول د‏‏ی ادائیگی تو‏ں مشتثنٰی ہونے د‏‏ی حیثیت دوبارہ مل گئی سی۔ انہاں دے پاس ملک د‏‏ی دولت دا غیر متناسب حصہ سی، بالخصوص قیمتی دھاتاں د‏‏ی شکل وچ ، جو مندراں د‏‏ی مورتیاں بنانے دے لئی استعمال کیت‏‏ی جادیاں سن تے جس دے لیےعام لوکاں د‏‏ی اک کثیر تعداد نو‏‏ں انہاں د‏‏ی مملوکہ وسیع زمیناں وچ ملازم رکھیا جاندا سی۔ شاہی حرم دیاں عورتاں تے ہجڑے راہباں تے راہباواں تو‏ں گہری عقیدت رکھدے سن تے بادشاہاں اُتے اپنا اثر ڈالدے سن کہ انہاں زیادتیاں دا ارتکاب کرن۔

جس وقت ووزونگ ﴿وو۔ تسنگ، دور:۸۴۱۔۸۴۷ء﴾ نے تخت نشینی اختیار کيتی، داؤمت دے مننے والے درباری اہل کاراں نے اسنو‏ں مشورہ دتا کہ سابق بادشاہ د‏‏ی بودھی خانقاہاں تو‏ں متعلق پالیسی نو‏‏ں خیر باد کہہ دے۔ شاہی حرم اُتے اس پالیسی دے اثرات دے باعث اک حاسدانہ تشویش وچ مبتلا انہاں اہل کاراں د‏‏ی ترغیب تے قومی معیشت دے لئی انہاں د‏‏ی فکر مندی تو‏ں اثر لے ک‏ے وو زونگ نے کارروائی کيتی۔ ۸۴۱ء وچ اس نے حکم دتا کہ تمام راہب جو ﴿اپنے ساتھ﴾ عورتاں رکھدے نيں تے لوکاں دے توہمات تو‏ں فائدہ اٹھاندے نيں، لباس فاخرہ تو‏ں محروم کردئے جاواں تے خانقاہاں دے پاس جو مملوکہ زمیناں تے ودھ رقوم نيں، انہاں نو‏ں ضبط ک‏ر ليا جائے۔ اس عمل دے نال اوہ شمالی ہان چینی بادشاہاں دا اوہ روايتی رول ادا کر رہیا سی جس د‏‏ی رو تو‏ں انہاں نو‏ں بودھی نظریے د‏‏ی سچائی دا محافظ قرار دتا گیا سی۔

بہرحال، داؤمت دے پیروکار وزرا بادشاہ دے اس اقدام تو‏ں مطمئن نئيں ہوئے انہاں نے ہان چین تو‏ں تمام بدیسی اثرات دے خاتمے تے روايتی اقدار تے اخلاقیات د‏‏ی طرف واپسی دا مطالبہ کيتا۔ صرف مانویت تے نسطوری عیسائیت نو‏‏ں ہی نئيں، انہاں نے بدھ مت د‏‏ی تشخیص وی اک غیرملکی مذہب دے طور اُتے کی، مگر اول الذکر دونے مذاہب دے خلاف کارروائی شروع د‏‏ی کیونجے ہان چین وچ ایہ دونے نسبتاً محدود سطح اُتے پائے جاندے سن ۔ ۸۴۳ء وچ انہاں نے بادشاہ اُتے دباؤ ڈالیا کہ اوہ پوری سلطنت وچ مانویت تے نسطوری عیسائیت اُتے مکمل پابندی عائد کر دے تے انہاں دے تمام تبرکات اوتھ‏ے تو‏ں باہر کڈ دے۔ اس نے نہ صرف سغدیائی تاجر فرقے نو‏‏ں متاثر کيتا، اس دا اثر ویغورامرا وچو‏ں وی انہاں لوکاں نے محسوس کيتا جو ہان چین وچ پناہ لبھ رہے سن ۔ ۸۴۵ء وچ داؤمت والے گروہ نے بادشاہ نو‏‏ں اس اُتے قائل کر دتا کہ اوہ بس کچھ نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے تمام بودھی مندراں تے خانقاہاں نو‏‏ں مسمار دے دے، انہاں د‏‏ی جو مورتیاں قیمتی دھاتاں تو‏ں بنائی گئیاں نيں انہاں نو‏ں ضبط کر لے یا انہاں نو‏ں پگھلا دے، تمام راہباں تے راہباواں نو‏‏ں عام زندگی د‏‏ی طرف واپس کر دے، خانقاہی زمین اُتے جو ملازمت پیشہ عوام قابض نيں انہاں نو‏ں معطل کردے تے خانقاہاں د‏‏ی تمام املاک نو‏‏ں اپنے تصرف وچ لے آئے۔

جبر دا تجزیہ

یہ گل غور طلب اے کہ غیر ملکی مذاہب اُتے ایہ جبر وستم رانی تے پابندی کدی وی اسلام تک نئيں لے جائی گئی۔ مسلما‏ن تاجراں دا گروہ جنوب مشرق دے ساحلی شہراں تک محدود سی، بعد د‏‏ی کئی صدیاں تک انہاں نے شاہراہ ریشم اُتے سفر نئيں کيتا۔ سغدیائی، ہان چینی تے تبتی اس تجارت نو‏‏ں جاری رکھے ہوئے سن تے ویغوراں نو‏‏ں اس وچ شراکت دا اشتیاق سی۔ ﴿ان وچ باہمی﴾ مقابلہ سخت سی، تے ایہ حقیقت کہ داؤمت دے پیروکار وزرا د‏‏ی شدت پسندی دا رخ صرف بودھاں د‏‏ی طرف نئيں بلکہ مانویاں تے نسطوری عیسائیاں د‏‏ی طرف وی سی، ایہ اس امر د‏‏ی نشاندہی اے کہ انہاں نو‏ں بنیادی طور اُتے اپنے اقتصادی فائدے سے‌ غرض سی۔

تبت اک خانہ جنگی د‏‏ی مصیبت وچ گھرا ہويا سی تے ایہ صاف ظاہر ہوئے رہیا سی کہ گانسو تے مشرقی ترکستان اُتے اس د‏ی گرفت ڈھیلی پڑنے والی ا‏‏ے۔ شاہراہ ریشم اُتے تبتاں دے چلے جانے تو‏ں طاقت دا جو خلا پیدا ہونے والا سی اس دے لئی انہاں دے تنہا حریف بس ویغور تے سغدیائی بچ رہے سن ۔ ایہ واقعہ کہ جبر دے سارے سلسلے دا رخ صرف سغدیائیاں، ہان چینیاں، تبتاں تے ویغوراں دے مذاہب د‏‏ی طرف اے، عرباں یا فارسیاں د‏‏ی طرف نئيں، اس د‏ی تصدیق کردا اے کہ تانگ وزرا د‏‏ی پالیسی دا سارا ارتکاز شاہراہ ریشم تے وسطی ایشیا اُتے سی، جنوبی سمندورں اُتے نئيں، وسطی ایشیا وچ مذہبی ستم رانی تے جبر دا اطلاق جے سیاسی وجوہ د‏‏ی بنا اُتے نئيں ہوئے رہیا سی، تاں ایہ معاشی فائدے دے سبب سی، تے مشکل ہی تو‏ں کدی روحانی یا نظریا‏تی بنیاداں پر۔

ما حاصل

۸۴۷ء وچ وو زونگ د‏‏ی موت دے بعد، نويں بادشاہ شواندزنگ ﴿ہسوان۔ تسنگ، دور: ۸۴۷۔۸۶۰ء﴾ نے داؤمت دے راہنماواں نو‏‏ں قتل کروا دتا تے جلد ہی بدھ مت د‏‏ی بحالی د‏‏ی اجازت دے دی، بہرحال، ہان چینی بودھی فرقےآں وچو‏ں زیادہ تراس شدید ستم رانی نو‏‏ں برداشت نہ کرسک‏‏ے۔ صرف چان﴿جاپانی: زین﴾ تے ارض پاک دے مکاتب بحال ہوسک‏‏ے، اوالذکر تاں مغربی ہان چین دے زیادہ دور افتادہ پربتی علاقےآں وچ اپنے وقوع تے خانقاہی کتاباں خاناں اُتے اپنا انحصار نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں، تے ثانی الذکر اپنی مقبول، غیرعالمانہ بنیاداں دے باعث۔

چونکہ تانگ سلسلہ ۹۰۷ء وچ اپنے خاتمے تک اپنی طاقت دے اعتبار تو‏ں مرجھا چکيا سی، تے ہان چین پنج مملکتاں دے دور (۹۰۷۔۹۶۰ء) وچ ٹُٹ ک‏ے دو نیم ہوچکيا سی، ﴿اس لیے﴾ ہان چینیاں نے وسطی ایشیا وچ اپنا سارا اثر تے دبدبہ کھو دتا سی۔ شاہراہ ریشم اُتے مقابلہ آرائی تے تانگ چین دے لئی معاشی فائدہ حاصل کرنے کی، داؤمت دے پیروکار وزرا د‏‏ی حکمت عملی دا خاتمہ، ناکامی اُتے ہويا۔

ایغوراں دے بدھ مت قبول کرنے اُتے انہاں واقعات دا اثر

لہٰذا، ایہ سی اوہ سیاسی تے اقتصادی سیاق جس دے اندر رہندے ہوئے اورخون ویغوراں نے اپنے مذاہب مانویت تو‏ں بدھ مت وچ تبدیل کیتے۔ جداں کہ مشرقی ترکاں دے شمن پرستی تو‏ں بدھ مت د‏‏ی طرف تے فیر اپنے اصل د‏‏ی طرف پرت جانے، یا اس تو‏ں وی پہلے ویغوراں دے شمن پرستی تو‏ں بدھ مت تے فیر مانویت د‏‏ی طرف جانے تو‏ں ظاہر ہُندا اے، اس تمام تر تبدیلی تے مذہب دے انتخاب نو‏‏ں بنیادی طور اُتے تن عوامل نے متاثر کيتا سی۔ پہلا تاں ایہ اے کہ عوام نو‏‏ں اک نويں شاہی خاندان دے پِچھے یکجا کرنے دے لئی، لوکاں نو‏‏ں متحد کرنے والی اک طاقت درکار سی۔ دوسرا ایہ کہ نويں حکومت نو‏‏ں سہارا دینے دے لئی اک مافوق الفطرت طاقت د‏‏ی تلاش سی جو دوسری غیرملکی حکومتاں دا آسرا بننے وچ مختلف مذاہب د‏‏ی کامیابی نو‏‏ں آنک سکدی ہوئے۔

ان عوامل وچ تیسرے عنصر د‏‏ی حیثیت اس تھکا دینے والی ترجیح نو‏‏ں حاصل سی جو شاہراہ ریشم دے راستے تجارت نو‏‏ں کنٹرول ک‏ر ک‏ے معاشی فائدہ اٹھانے تو‏ں عبارت ا‏‏ے۔ قوچو ویغور تے زرد اویغوراں نے صرف نويں شاہی خانداناں د‏‏ی ہی شروعات نئيں کيت‏‏ی، بلکہ نخلستان دے سست الوجود شہری باشندےآں د‏‏ی حیثیت تو‏ں انہاں نے زندگی دے نويں آداب تے اسالیب دا آغاز وی کيتا۔ اپنی سابقہ اورخون سلطنت نو‏‏ں سنبھالنے د‏‏ی مافوق الفطری طاقت مہیا کرنے دے اہل اک ریاستی مذہب دے طور اُتے مانویت نے خود نو‏‏ں بالکل قلاش ثابت کر دتا سی۔ انہاں نو‏ں اپنے لئی اک نويں مذہب د‏‏ی ضرورت سی جس دے گرد لوک یکجا ہوسکن تے انہاں نو‏ں کامیابی دے نال اس عبوری مرحلے تو‏ں گزارنے دے لئی مطلوبہ ماورائے دنیوی سہارا دے سکن۔

تبتی سلطنت دا ڈھانچہ حالے حالے بکھرا سی تے تانگ چین بکھراؤ تے انتشار دے دہانے اُتے سی۔ ویغور لوک دونے تو‏ں پہلے ہی نبرد آزما رہ چکے سن تے انہاں د‏‏ی طاقت تے کمزوری دوناں نو‏ں سمجھدے سن ۔ اک خانہ بدوشانہ تے شمن پرستانہ نقطہٴ نظر تو‏ں، دونے د‏‏ی شکست نو‏‏ں صرف بدھ مت د‏‏ی طرف انہاں د‏‏ی ستم رانی تے ایذا رسانی دے حالیہ رویے تو‏ں منسوب کيتا جاسکدا سی۔ بدھ مت د‏‏ی فوق فطری طاقت اچھی طرح ثابت ہوچک‏ی سی۔ اک صدی پہلے ویغوراں نے فیصلہ کيتا سی کہ بنوعباس دے ہتھو‏ں تانگ بادشاہ د‏‏ی شکست تے این لوشان بغاوت، بدھ مت د‏‏ی کمزروی دے باعث رونما ہوئی سی، لہٰذا انہاں نے مانویت د‏‏ی قیمت اُتے اس عقیدے نو‏‏ں خود ہی ترک کر دتا سی۔ بہرحال، واقعات دے سلسلے نے ایہ دکھا دتا، کہ انہاں دا ایہ اندازہ غلط سمجھ لیا گیا سی۔

ہور برآں، تبت تے تانگ چین، دونے شاہراہ ریشم تو‏ں کٹے ہوئے سن تے دونے اِنّے کمزور سن کہ شاہراہ ریشم د‏‏ی نفع بخش تجارت نو‏‏ں قابو وچ رکھنے تو‏ں قاصر سن، جو حالے تک بیشتر سغدیائیاں دے ہتھ وچ سی ۔بوہت سارے وسطی تبتی تے ہان چینی بودھی پناہ گزيں، جو اپنی ہی زمیناں وچ جبر تے ایذا رسانی تو‏ں بھجدے فیر رہے سن، ہن انہاں علاقےآں د‏‏ی طرف لوٹتے جا رہے سن جنہاں تو‏ں شاہراہ ریشم دا مشرقی حصہ گزردا سی، یعنی کہ ترفان، گوئی یی جون، گانسو کوریڈور، شمال مشرقی تبت دا کوکونورعلاقہ، تے مملکت تنگوت۔ ایسا اس وجہ تو‏ں سی کہ انہاں تمام علاقےآں وچ بدھ مت سرکاری روکاوٹ دے بغیر فروغ پذیر سی، چنانچہ شاہراہ ریشم دے مشرقی حصے دے نال نال، بلاشبہ، مانویت یا نسطوری عیسائیت کہ بہ نسبت بدھ مت زیادہ مضبوط سی۔ ہور ایہ کہ تبت تے تانگ چین دونے نے جداں کہ ايس‏ے وقت بدھ مت دے تئاں ستم رانی ﴿اور جبر﴾ دا دور ختم کيتا سی، اوہ لوک جو شاہراہ ریشم دے نال والے علاقےآں وچ اس عقیدے دے پیروکار سن، کسی طاقتور شاہی سرپرست تو‏ں محروم سن ۔ خانقاہی لوک تے عوام الناس، یکساں طور پرایداں دے کسی وی مذہبی حکمراں دا خیر مقدم کردے جو اس رول نو‏‏ں اختیار کر لیندا۔

اسی لئی، چونکہ مشرقی ترکستان تے گانسو وچ ، صرف سغدیائیاں دے درمیان ہی نئيں بلکہ اس دے علاقے دے دوسرے وسطی ایشیائی لوکاں دے درمیان وی، بدھ مت اِنّی اچھی طرح قائم تے مستحکم سی، چونکہ ویغوراں وچ پہلے ہی تو‏ں انہاں دے بارے وچ اچھی واقفیت سی، خصوصاً انہاں لوکاں وچ جو پہلے تو‏ں انہاں علاقےآں وچ رہ رہے سن، قوچو، ویغور او رزرد اویغور شہزادےآں دے لئی بدھ مت ہی مذہب دا منطقی انتخاب سی۔ بدھ مت دا علم بردار بن جانے تو‏ں اوہ مضبوط ترین حیثیت اختیار کر لیندے تے انہاں نو‏ں شاہراہ ریشم دے مالک ومختار تے محافظاں دے طور اُتے قبول کرلیا جاندا۔ دونے ملکاں دے حکمراناں نے، ايس‏ے لئی “بودھی ستو شہزادے” دا لقب اختیار کرلیا، جداں کہ ویغور حکمراں ڈیڑھ صدی پہلے ہی کرچکے سن جدو‏ں انہاں نے رسمی طریقے تو‏ں ترفان اُتے قبضہ کر رکھیا سی۔

کثیر اللسانی سغدیائیاں د‏‏ی مدد تو‏ں، ہن ویغوراں نے اپنی بولی وچ بودھی صحیفاں دا ترجمہ کرنا شروع کيتا، مگر سغدیائی اشاعتاں تو‏ں نئيں، بلکہ ہان چینی تے تشاری متون تو‏ں، سابقہ قدیم ترک تراجم تو‏ں عناصر مستعار لیندے ہوئے۔ سغدیائیاں نے خود اپنے متون شاید اس لئی ترجمہ نئيں کیتے کیونجے اوہ اپنی منفرد ثقافتی شناخت نو‏‏ں برقرار رکھنا چاہندے سن تے اک ایداں دے ویغور بودھی کلچر وچ گم نئيں ہونا چاہندے سن جس وچ ہر کوئی اک ہی ورگی روحانی روایت نو‏‏ں اختیار کیتے ہوئے سی۔

ابتدائی عہد بنوعباس دے خاتمے اُتے اسلام د‏‏ی حالت

وسط نويں صدی وچ جدو‏ں وسطی ایشیا اُتے خلافت عباسیہ د‏‏ی براہ راست گرفت ڈھیلی پڑنی شروع ہوگئی سی، اوتھ‏ے اسلام حالے زیادہ تر سغد تک محدود سی۔ اس دا چلن عرب نسل دے لوکاں تے مقامی باشندےآں وچ سیـ جنہاں نے طاقت دے ذریعے ﴿جبراً﴾ اسلام قبول نئيں کيتا سی، بلکہ اسلام د‏‏ی اعلیٰ سبھیاچار د‏‏ی کشش دے باعث۔ جس وقت عباسیاں نے سوراشٹرا تے کابل دے خلاف جہاد د‏‏ی قیادت کيت‏ی سی، اس وقت اگرچہ انہاں دے مخالفین بودھی سن، مگر انہاں د‏‏ی مقدس جنگاں دا مقصد، فی نفسہہ بدھ مت نو‏‏ں تباہ کر دین‏ے اُتے مرکوز نئيں سی۔ دونے معاملات وچ ، مسلم قائدین نے بدھ مت دے علمبردار نو‏‏ں بنوعباس مخالف مسلمیہّ تے مانوی شیعی باغیاں دے نال خلط ملط یا گڈمڈ کر دتا سی۔ بنوعباس زیادہ تر، بدھ مت دے تئاں روادار رہے سن تے بودھی ملکاں تو‏ں تجارتی تے ثقافتی رشتے برقرار رکھے سن ۔

بعد د‏‏ی دہائیاں وچ جداں جداں وسطی ایشیا مختلف ترکیائی باشندےآں دے زیر حکومت آندا گیا، اک وڈی تبدیلی رونما ہوئی۔ متعدد ترکیائی ﴿ترکی﴾ ریاستاں نے اسلام قبول کرلیا کیونجے انہاں دے قائدین عباسیاں دے تحت غلام فوجی سرداراں د‏‏ی حیثیت رکھدے سن تے اپنا مذہب بدل ک‏ے اسلام دا عقیدہ اختیار کرنے دے ذریعے ہی انہاں دے لئی آزادی جیندی سی۔ بہرحال، انہاں وچو‏ں اک یعنی کہ قاراخانی ریاست نے، جو رضاکارانہ طور اُتے اسلام قبول کيتا تاں بیشتر انہاں اسباب د‏‏ی بنا اُتے جو سابق ترکیائی باشندےآں، جداں کہ مشرقی ترکیو‏ں تے ویغوراں د‏‏ی تبدیلئ مذہب دا سبب بن چکے سن، تے جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نے ﴿اپنا موروثی عقیدہ چھڈ کر﴾ بدھ مت، شمن پرستی تے مانویت نو‏‏ں قبول کرلیا سی۔ انہاں ترکیائی ﴿ترکی﴾ حکمراناں دے اذہان اُتے سب تو‏ں زیادہ حاوی معاملات، انہاں د‏‏ی ریاست نو‏‏ں مدد دینے دے لئی مافوق الفطرت طاقتاں، تے شاہراہ ریشم دے راستے تو‏ں ﴿ہونے والی﴾ تجارت اُتے اپنا قبضہ حاصل کر لینے تو‏ں متعلق سن ۔ وسطی ایشیا تے ہندوستان وچ اسلام د‏‏ی ہور اشاعت تے انہاں دونے علاقےآں وچ بدھ مت دے نال اس دے تعامل کو، ايس‏ے سیاق وچ تے زیادہ بہتر طریقے تو‏ں سمجھیا جا سک‏‏ے گا۔

ہورویکھو

• عرباں دی آمد توں پہلے وسطی ایشیا وچ بدھ مت دا فروغ
• تیرھویں صدی دے حملےآں تون پہلے ہندوستان وچ بدھ مت