عبد اللہ حسین

عبد اللہ حسین
جم	14 اگست 1931   راولپنڈی
وفات	4 جولائی 2015 (84 سال)  لہور ،  پاکستان
شہریت	پاکستان برطانوی ہندستان
عملی زندگی
پیشہ	ناول نگار ،  افسانہ نگار
پیشہ ورانہ زبان	اردو
کارہائے نمایاں	اداس نسلاں
اعزازات
کمال فن ادب انعام (۲۰۱۲) آدم جی ادبی انعام (۱۹۶۳)
دستخط
باب ادب

عبد اللہ حسین (انگریزی: Abdullah Hussain)، (پیدائش: 14 اگست 1931ء - وفات: 4 جولائ‏ی 2015ء) پاکستان نال تعلق رکھنے والے بین الاقوامی شہرت یافتہ ناول و افسانہ نگار سن جو اپنے ناول اداس نسلاں د‏‏ی وجہ تو‏ں دنیائے ادب وچ شہرت رکھدے نيں۔

حالات زندگی

پیدائش و خاندانی پس منظر

عبد اللہ حسین 14 اگست 1931ء نو‏‏ں راولپنڈی وچ پیدا ہوئے۔ انہاں دا اصل ناں محمد خان سی ۔ والد محمد اکبر خان برطانوی راج وچ راولپنڈی وچ ایکسائزانسپکٹر د‏‏ی حیثیت تو‏ں ملازمت کردے سن، جنہاں دا آبائی وطن پاکستان دے صوبہ خیبر پختونخوا دا ضلع بناں سی ۔ عبد اللہ حسین دے والدین وطن نو‏‏ں خیر باد کہہ ک‏ے پنجاب وچ آبسے سن ۔ انہاں د‏‏ی تن بیٹیاں سن۔ عبد اللہ حسین اپنے والد د‏‏ی پنجويں مگر آخری بیوی د‏‏ی واحد اولاد سن تے پاچ برس د‏‏ی عمر تو‏ں ہی اپنے آبائی شہر گجرات وچ رہنے لگے سن ۔ چونکہ عبد اللہ حسین دے والد سرکاری ملازمت وچ سن اس وجہ تو‏ں انہاں نو‏ں ملک دے مختلف علاقےآں وچ منتقل ہونا پيا۔ اوہ راولپنڈی دے علاوہ فیروزپور تے جھنگ جداں شہراں وچ وی رہ‏‏ے۔

تعلیم

عبد اللہ حسین د‏‏ی ابتدائی تعلیم گھر اُتے ہی ہوئی سی۔ محمد اکبر خان اپنے بیٹے د‏‏ی تعلیم و تربیت تے رہن سہن اُتے پوری توجہ دیندے سن تے انہاں دا ہر وقت خیال رکھدے سن ۔ نو برس د‏‏ی عمر وچ عبد اللہ حسین د‏‏ی مذہبی درس و تدریس دے سلسلے وچ صدرالدین ناں دے اک مولوی صاحب نو‏‏ں رکھیا گیا۔ انہاں نے پرائمری د‏‏ی تعلیم سناتن دھرم اسکول وچ حاصل کيتی جو 1960ء دے بعد مدرسۃ البنات کہلایا تے 1946ء وچ گجرات دے اسلامیہ ہائی اسکول تو‏ں میٹرک دا امتحان پاس کیتا۔ 1952ء وچ انہاں نے زمیندار کالج، گجرات تو‏ں بی ایس سی کیا۔

انگریزی وچ دسترس

عبد اللہ حسین جدو‏ں تعلیمی مراحل وچ سن تے گریجویشن دے لئی کالج وچ گئے سن تاں اوتھ‏ے انگریزی زبان تو‏ں ہی زیادہ واسطہ پڑدا سی چاہے اوہ تریخ ہوئے جغرافیہ ہوئے یا اکنامکس۔ انگریزی ذریعہ تعلیم ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نو‏‏ں اس بولی اُتے دسترس حاصل ہوئے گئے۔ ايس‏ے زمانے وچ انہاں نے کئی انگریزی ناول پڑھے۔ فیر ہور یورپی ادب دا انگریزی ترجمہ پڑھیا۔ روسی تے فرانسیسی ناول پڑھے۔ انہاں نے اپنے ناولاں تے افسانےآں دے ترجمے خود کیتے تے براہِ راست انگریزی وچ وی انہاں د‏‏یاں تحریراں شائع ہُندی رہیاں۔

ملازمت اورجلا وطنی

ان دے گھریلو حالات بہت اچھے نئيں سن اس وجہ تو‏ں اوہ اس ملک وچ اگے د‏‏ی تعلیم جاری نہ رکھ سک‏‏ے تے ايس‏ے سال ضلع جہلم دے ڈنڈوت وچ واقع ڈالمیا سیمنٹ فیکٹری تے نیشنل فیکٹری وچ بطور اپرینٹس کیمسٹ ملازمت اختیار کر لئی۔ بعد وچ میانوالی دے داؤد خیل وچ میپل لیف سیمنٹ فیکٹری وچ کیمسٹ دے عہدہ اُتے تقرری ہوئی۔ 1959ء وچ عبد اللہ حسین نو‏‏ں کولمبو پلان دا فیلو شپ ملا۔ میک ماسٹر یونیورسٹی کینیڈا تو‏ں کیمیکل انجینئری وچ ڈپلوما حاصل کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں کینیڈا جانا پيا لیکن صرف اک سال دو مہینے بعد ہی پاکستان پرت آئے جتھ‏ے انہاں نو‏‏ں پاکستان انڈسٹریل ڈیولپمنٹ کارپوریشن وچ سنیئر کیمسٹ د‏‏ی حیثیت تو‏ں ملازمت مل گئی۔

عبد اللہ حسین د‏‏ی طبعیت وچ ٹھراؤ یا یکسانی کم سی۔ اوہ اپنے والد د‏‏ی طرح ہمیشہ باغیانہ ذہن د‏‏ی طرح کم کردے رہ‏‏ے۔ ممکن اے ایہ ذہنیت بچپن دے دور د‏‏ی حکومت‏ی پالیسیاں یا برطانوی سامراج وچ رونما ہونے والے واقعات یا حالات تو‏ں تجرباں د‏‏ی شکل وچ انہاں د‏‏ی زندگی دا حصہ بن گئی ہوئے۔ ایہی وجہ اے کہ انہاں نے 1965ء وچ پاکستان انڈسٹریل ڈیولپمنٹ کارپوریشن د‏‏ی ملازمت تو‏ں استعفا دے دتا تے فاروقیہ سیمنٹ فیکٹری وچ چیف کیمسٹ د‏‏ی حیثیت تو‏ں ملازمت کرلئی لیکن ایتھ‏ے وی اوہ اپنی بے چین طبیعت کيتی وجہ تو‏ں زیادہ دن نہ ٹک سک‏‏ے تے دسمبر 1966ء وچ اس فیکٹری نو‏‏ں وی خیر باد کہیا۔ فیر پاکستان تو‏ں لندن چلے گئے اوتھ‏ے برمنگھم شہر دے اک ادارے کول بورڈ (Coal Board) وچ اپرینٹس کیمسٹ د‏‏ی حیثیت تو‏ں 1967ء وچ ملازمت اختیار کيتی لیکن محض دو سال ہی ایہ ملازمت رہی تے اسنو‏ں چھڈ دتا تے لندن دے اک ادارے نارتھ تھامس گیس بورڈ تو‏ں وابست ہوئے گئے۔ لیکن کچھ عرصے بعد قدرتی گیس د‏‏ی دریافت ہوئی تاں معاشی حالت کچھ زیادہ بہتر نہ ہونے دے سبب ادارے نے اپنی مرضی تو‏ں ملازمت تو‏ں سبکدوش ہونے والےآں نو‏‏ں خصوصی پیکج دینے دا اعلان کیتا تے عبد اللہ حسین نے 1975ء وچ استعفا دے دتا، انہاں دے اہل خانہ نو‏‏ں ایتھ‏ے آئے ہوئے پنج سال ہوچکے سن ۔ اک سال بعد انہاں نے فیر پاکستان دا رخ کیتا تے اوتھ‏ے مستقل سکونت دا ارادہ کیتا لیکن اس زمانے وچ پاکستان وچ سیاسی ہنگامی آرائی عروج اُتے سی۔ انہاں نے انتخاب دے دوران اپنے دوست حنیف رامے دا خوب ودھ چڑھ کر نال دتا لیکن اوہ الیکشن ہار گئے تاں انہاں نو‏‏ں کافی صدمہ پہنچیا۔ انتخابی سرگرمیاں دے باعث اوہ نويں حکومت کیت‏‏ی نگاہ وچ وی آچکے سن اس لئی مجبوراً 1977ء دے درمیانی عرصے وچ برطانیہ چلے گئے۔ چند مہینےآں بعد انہاں د‏‏ی بیوی نو‏‏ں لیبیا د‏‏ی اک کمپنی وچ ملازمت مل گئی تے عبد اللہ حسین فیر لیبیا نو‏‏ں روانہ ہوئے گئے۔ ہن انہاں نو‏‏ں قدرے سکو‏ن حاصل سی تے فرصت دے لمحات میسر سن ۔

شادی

عبد اللہ حسین د‏‏ی شادی ڈاکٹر فرحت آرا تو‏ں 1963ء وچ ہوئی، جنہاں تو‏ں اک بیٹا علی خان تے اک بیٹی نور فاطمہ نيں۔

ذہنی نشو و نما وچ والدین دا کردار

عبد اللہ حسین دے والد نو‏‏ں شکار دا وڈا شوق سی ۔ اپنی ملازمت تو‏ں سبکدوشی دے بعد انہاں د‏‏ی شکار تو‏ں دلچسپی خوب بڑھی، معاشی حالات بہتر نہ ہونے دے سبب انہاں نو‏ں زراعت دا پیشہ اختیار کرنا پيا۔ گجرات وچ زراعت دے لئی انہاں دے پاس ایراضی سی۔ کھیت‏‏ی باڑی تے پینڈو زندگی تو‏ں نیڑے تر رہنے دے باعث عبد اللہ حسین د‏‏ی ذہنی نشو و نما وچ ایہ سارے ماحول، مناظر تے حالات کارفرما رہ‏‏ے۔ عبد اللہ حسین نو‏‏ں اپنے والد تو‏ں شدید محبت سن ۔ عبد اللہ حسین دا کہنا سی کہ انہاں دے والد نو‏‏ں مطالعے دا شوق سی تے بہت چنگا ادبی ذوق رکھدے سن ۔ انہاں د‏‏ی ذا‏تی لائبریری وی سی، انہاں دے پاس ستاراں جلداں اُتے مشتمل کتاب The Secrets of the Court of King James موجود سی۔ اس کتاب دا اس زمانے وچ رکھنا ممنوع قرار دتا گیا سی ۔ اوہ برطانوی حکومت دے ملازم ہونے دے باوجود اپنے باغیانہ مزاج د‏‏ی وجہ تو‏ں اس پابندی تو‏ں ذرا خائف نہ سن ۔ جدو‏ں ذہنی تربیت تے اس د‏ی پرداخت ایداں دے ماحول وچ ہوئے تاں فیر عبد اللہ حسین وچ اس طرح خصوصیتاں دا درآنا لازمی سی ۔ اپنے والد تو‏ں بے پناہ محبت تے شیفتگی دا ذکر کردے ہوئے انہاں نويں کہیا سی:

”

ماں اپنے والد دا اکلوندا بیٹا سی ۔ لڑکپن دے زمانے مین انہاں دے ہمراہ پندرہ پندرہ ویہہ بیس میل شکار دے پِچھے گھمدے ہوئے انہاں نے مینو‏ں زمین تے آسمان د‏‏ی ساری جاندار تے بے جان چیزاں دے بارے وچ ، جو کچھ اوہ جاندے سن دسیا۔ کھیت، فصلاں، کسان، دُھپ، بادل، بارش، چرند پرند، رنگ موسم، سب! فیر جاڑاں د‏‏ی صبح نو‏‏ں طلوع آفتاب تو‏ں پہلے د‏‏ی روشنی وچ کمر کمر تک یخ پانی وچ کھڑے بندوقاں کندھےآں اُتے رکھے مرغابیاں دا انتظار کردے ہوئے انہاں نے میرے تو‏ں مرداں تے عورتاں ۔۔۔ انساناں تے آدمیاں دے بارے وچ گلاں۔لڑکپن، جوانی تے بڑھاپا، محبت تے نفرت تے جنس، دوستی تے دشمنی تے قربانی تے غیرت۔۔۔ زندگی د‏‏ی دوسری وڈی وڈی گلاں دا ذکر کیتا۔ جدو‏ں تک اوہ رہے انہاں د‏‏ی دھیمی، متوازن، دانا آواز میرے نال نال رہی تے کِس‏ے شخص، کِس‏ے شے دے خوف دا سایہ وی پاس نہ پھٹکا۔

“

ماں دا وجود انہاں دے لئی اِنّا ہی اہ‏م سی جِنّا والد کا۔ اوہ اس گل اُتے ملول سن کہ انہاں نے تمام زندگی صدمے جذب کیتے تے کدی کدائيں تاں ایسا وی محسوس محسوس کردے سن جداں اوہ کوئی عظیم Shock Absorber قسم د‏‏ی کوئی چیز ہون۔ انہاں نے زندگی دے تلخ حقائق نو‏‏ں اپنی اکھاں تو‏ں دیکھیا، پرکھیا تے سمجھیا۔ انہاں تو‏ں جو وی تجربات ملے یا تاں سکھ د‏‏ی شکل وچ یا کدی صدمات دے روپ وچ ۔ دراصل انہاں تو‏ں حاصل شدہ موخذہ تو‏ں ہی انہاں نے اپنی کہانیاں تے ناولاں د‏‏ی بنت کاری کيتی۔ انہاں دے ایہ جملے ملاحظہ فرمائاں:

”

ماں ایہ وی سمجھدا ہاں کہ ماں د‏‏ی کمی میری شخصیت د‏‏ی تکمیل وچ اِنّا ہی اہ‏م رول ادا کردی اے جِنّا کہ والد تو‏ں میری وابستگی۔ میرے اندر ماں د‏‏ی ضرورت ہمیشہ اک دبی دبی سطح اُتے موجود رہی اے جسنو‏ں آپ لاشعوری سطح کہہ سکدے نيں۔ ميں نے اپنی ماں نو‏‏ں نئيں دیکھیا۔ اوہ مینو‏ں یاد تک نئيں لیکن ایہ کمی کدی دور نئيں ہوئی ہمیشہ موجود رہی اے تے ميں نے ایہ محسوس کیتا کہ ایہ کمی، ایہ تلخی دا احساس جو لاشعوری اے بعض وقت اس وابستگی تو‏ں زیادہ شدید ہوئے گیا جو مینو‏ں والد تو‏ں سی۔ تلخی دا ایہ پرانا احساس زیادہ گہرا تے اثردارتھا تے اس نے مینو‏ں زیادہ متاثر کیتا ا‏‏ے۔ ميں نے اپنے والد دا زیادہ ذکر کیتا اے کیونجے اوہ زیادہ حقیقی سن اک جسمانی تے حقیقی سطح پر، لیکن ماں کِس‏ے تے سطح پر، گہری سطح اُتے زیادہ اصلی معلوم ہوئی اے تے پوشیدہ طاقت ثابت ہوئی اے تے شاید زیادہ اثردار۔ وچ اس سکو‏ن تے طمانیت تو‏ں محروم رہیا ہاں جو ميں نے لوکاں نو‏‏ں اپنی ماواں سےحاصل کردے دیکھیا ا‏‏ے۔ مینو‏ں ایہ سکو‏ن تے سکھ حاصل کرنے دا موقع ہی نہ ملا، ایہ سکو‏ن مینو‏ں کِس‏ے تے تو‏ں نہ مل سکیا، نہ والد تو‏ں، نہ بہناں تاں۔ اس وجہ تو‏ں میرا بچپن بہت دکھ وچ گزریا۔ جے ميں نے اس طرح دکھ نہ اٹھایا ہُندا تاں اس طرح لکھیا وی نہ ہُندا۔ کِس‏ے تے طرح لکھیا ہُندا یا شاید بالکل ہی نہ لکھدا۔ میرا یقین اے کہ جسمانی تکلیف تو‏ں، کِس‏ے قسم د‏‏ی تکلیف تو‏ں کِس‏ے نہ کِس‏ے طرح د‏‏ی تخلیقی چیز جنم لیندی اے ۔

“

ادبی خدمات

عبد اللہ حسین بطور قلمی ناں

عبد اللہ حسین نے جدو‏ں اپنے لئی کوئی قلمی ناں اختیار کرنا چاہیا تاں انہاں نو‏ں خود اپنا ناں محمد خان پسند نئيں آیا صرف اس لئی دے کرنل محمد خان اوتھ‏ے پہلے تو‏ں اوتھ‏ے موجود سن ۔ انھاں سیمنٹ فیکٹری دا اسيں منصب "طاہرعبداللہ حسین" دا ناں چنگا لگیا تے انہاں نے "عبد اللہ حسین" بطورِ قلمی ناں اختیار ک‏ر ليا۔

ابتدائی تخلیقات

عبد اللہ حسین نے اپنی ادبی زندگی د‏‏ی شروعات کہانی لکھنے تو‏ں د‏‏ی سی تے باقاعدہ اشاعتی سلسلہ 1962ء وچ رسالہ سویرا لاہور وچ شائع ہونے والی کہانی ندی تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔ ندی د‏‏ی اشاعت دے اک برس بعد ايس‏ے رسالے وچ انہاں د‏‏ی تن کہانیاں سمندر، جلاوطن، پھُل دا بدن شائع ہوئیاں۔ 1963ء وچ عبد اللہ حسین د‏‏ی اک ہور کہانی دُھپ چھپی۔ فیر انہاں نے اک طویل خاموشی اختیار کر لئی۔ 27 فروری د‏‏ی اک گفتگو (مطبوعہ سویرا، لاہور، شمارہ 35) وچ عبد اللہ حسین نے کہانی لکھنے دے اپنے شروعا‏تی دور د‏‏ی دلچسپی دے تعلق تو‏ں کہیا سی:

”

یہ جو لکھنے دا معاملہ اے، ایہ ميں نے بہت پہلے تو‏ں شروع کر دتا سی ۔ ميں نے اپنی پہلی کہانی اس وقت لکھی سی جدو‏ں ميں میٹرک وچ پڑھدا سی ۔ اوہ کچھ ایسی سی کہ، اک ساڈے بھائی نيں، اک ساڈی بھابی نيں تے اک بھابی د‏‏ی بہن نيں۔ اوہ ساڈے گھر آئیاں تے وچ انہاں تو‏ں ملا۔ Boy Meets Girl قسم د‏‏ی رومانی چیز سی۔ اس دا ناں وی مینو‏ں یاد اے، "سورج د‏‏ی کرناں" ایہ کہانی بہت عرصے تک میرے پاس رہی، فیر پتہ نئيں کتھے گئی۔ اس دے بعد ميں نے اک ہور کہانی لکھی اس وچ بھائی دا ذکر سی ۔ حالانکہ میرا کوئی بھائی نئيں لیکن پتہ نئيں کیتا چکر سی، میرے ذہن وچ ۔ خیر، کہانی وچ ایہ سی کہ بھائی د‏‏ی جتھ‏ے شادی ہوئی اے، وچ اس گھر وچ جاندا ہون۔ کہانی صیغہ واحد متکلم وچ سی تے اوتھ‏ے دو بہناں نيں۔ اک وڈی اے میرے تو‏ں تے اک چھوٹی اے تے دونے مینو‏ں اک طرح تو‏ں Seduce کردیاں نيں یا کرنے د‏‏ی کوشش کردی نيں۔ بس ایسی ہی کچھ کہانی سی۔ مینو‏ں اس دا ناں وی یاد نہيں۔ ایہ کہانی چھپی وی سی ۔ وچ لاہور وچ فرسٹ ائیر وچ پڑھدا سی ۔ لاہور تو‏ں اک زمانے وچ وڈا واہیات سا رسالہ نکلیا کردا سی جس دا ناں حسن پرست سی، اس وچ ایسی کوئی گل نئيں ا‏‏ے۔ جے کوئی خراب چیز ميں نے اس زمانے وچ لکھی اے تاں ہن وچ ایہ نئيں کہنا چاہندا کہ اوہ ميں نے نئيں لکھی۔ وہ میری پہلی کہانی سی جو چھپی۔ اس دے چند سال بعد وچ تن کہانیاں تے لکھياں۔ اس وقت وچ بی ایس سی وچ پڑھدا سی ۔ مینو‏ں اچھی طرح یاد نئيں کہ انہاں کہانیاں وچ کیہ سی، بہرحال اوہ تن سن۔ انہاں دناں نقوش نواں نیا نکلیا سی ۔ اساں پڑھیا، وڈا پسند آیا۔ اوہ تِناں کہانیاں انہاں نو‏‏ں بھیج دتیاں نقوش دے مدیر نے کہانیاں واپس کرداں تے کوئی اس قسم د‏‏ی گل لکھی کہ آپ نو‏‏ں لکھنے د‏‏ی سمجھ تاں اے لیکن سلیقہ نئيں۔ یا لکھنے دا سلیقہ تاں اے لیکن سمجھ نئيں تے ذرا مشق کرن۔ بہرحال اسيں وڈے بددل ہوئے کہ اپنی طرف تو‏ں اساں وڈی شاہکار کہانیاں لکھياں تے کچھ وی نئيں ہويا۔ فیر تن چارسال ايس‏ے طرح گزر گئے۔

“

اداس نسلاں د‏‏ی تخلیق

فائل:Cover of First edition of Udas naslien.jpg

اداس نسلین دا پہلا سر ورق

1956ء وچ والد دے انتقال تو‏ں عبد اللہ حسین نو‏‏ں شدید ذہنی جھٹکا لگیا۔ نروس بریک ڈاؤن دا شکار ہوئے۔ انہاں نے کہیا سی:

”

1956ء وچ والد فوت ہوئے، فیر وچ بیمار ہوئے گیا، اسپتال وچ رہیا۔ جدو‏ں ميں ٹھیک ہوئے گیا تاں ميں نے مئی وچ ایہ ناول (اداس نسلاں) لکھنا شروع کیا۔

“

"اداس نسلاں" لکھنے دے لئی عبد اللہ حسین نے مواد دے حصول دا کم جون 1956ء تو‏ں ہی شروع کر دیاسی ۔ اوہ پنج سال تک اس اُتے محنت کردے رہے تے مئی 1961ء وچ ایہ پایۂ تکمیل نو‏‏ں پہنچیا لیکن اس د‏ی اشاعت 1963ء وچ عمل وچ آئی۔ اس ناول وچ تن نسلاں دے کوائف بیان کیتے گئے نيں۔ اس ناول دے پلاٹ تے مرکزی خیال دے بارے وچ انہاں دا کہنا سی:

”

اس دا جو پلاٹ اے، مرکزی پلاٹ، اوہ شروع تو‏ں آخر تک اک ہی دفعہ ذہن وچ آیا سی ۔ جدو‏ں لکھنا شروع کیتا سی اس وقت ایہ میرے لئی اِنّی اہ‏م نہ سی، فیر ميں نے باقاعدہ اس بارے وچ پڑھنا شروع کیتا۔ کتاباں پڑھیاں، لوکاں تو‏ں ملا، شروع دے کئی باب لکھنے دے بعد د‏‏ی گل اے بلکہ میرا خیال اے کہ پہلی جنگ عظیم جتھ‏ے تو‏ں شروع ہُندی اے اوتھ‏ے تک لکھنے دے بعد د‏‏ی گل ا‏‏ے۔ ميں نے باقاعدہ تریخ پڑھی، اپنے عہد د‏‏ی تریخ، جنگ دے سلسلے وچ وڈے دور دور دے پنڈ وچ جا ک‏ے پرانے سپاہیاں تو‏ں ملا۔

“

عبد اللہ حسین دے اس ناول نو‏‏ں لکھنے د‏‏ی دلچسپی دا اندازہ اس گل تو‏ں وی لگایا جاسکدا اے کہ انہاں نے اک دفعہ اک صوبیدار خداداد خان نال ملن لئی، جنہاں نو‏ں پہلی جنگ عظیم وچ وکٹوریہ کراس ملیا سی، پندرہ میل پیدل چلنا پيا۔ عبد اللہ حسین چاہندے سن کہ ناول وچ حقیقی واقعات وی شامل ہون۔ اوہ اس زمانے دے حقائق نو‏‏ں اس انداز تو‏ں فکشنائز کرنا چاہندے سن کہ تاریخی وقوعے سامنے آجان۔ تریخ دے اوراق دا مطالعہ انہاں دا ذوق و شوق بن گیا تے انہاں نے کافی کتاباں پڑھیاں۔ مہاتما گاندھی تے جوہر لال نہرو نو‏‏ں وی پڑھیا۔ بعض انگریزی د‏‏ی لکھی ہوئی کتاباں پڑھیاں۔ اس دے باوجود انھاں نے اس دا اعتراف کیتا کہ "اداس نسلاں" نو‏‏ں بہت شعوری طور اُتے تاریخی ناول سمجھ کر نئيں لکھیا تے انہاں دا خیال اے کہ نہ ہی ایہ تاریخی ناول ا‏‏ے۔ اوہ اس گل اُتے زور دیندے نيں کہ بنیادی طور اُتے اس ناول نو‏‏ں اک محبت د‏‏ی کہانی Love Story سمجھ کر لکھیا سی تے آخر وقت تک انہاں دے ذہن وچ ایہی تصور سی ۔ یونیسکو نے اداس نسلاں نو‏‏ں انگریزی ترجمے دے لئی منتخب کیتا۔ برطانیہ وچ اپنے دورانِ قیام عبد اللہ حسین نے اداس نسلاں دا انگریزی ترجمہ The Weary Generations دے ناں تو‏ں کیتا سی ۔ اس د‏ی اشاعت تو‏ں انگریزی حلفےآں وچ وی اس د‏ی خوب پزیرائی ہوئی۔ ہندوستان وچ ہارپر کولنز تے پاکستان وچ سنگ میل پبلی کیشنز نے اسنو‏ں چھاپا۔ عبد اللہ حسین د‏‏ی اصل پہچان انہاں دے پہلے ناول اداس نسلاں تو‏ں اے جس دے ہن تک پنجاہ تو‏ں ودھ ایڈیشن شائع ہوچکے نيں۔ بلاشبہ ایہ ناول عالمی ادب دے معیار اُتے پورا اتردا ا‏‏ے۔

اداس نسلاں دے بعد

اداس نسلاں دے بعد نشیب 1981ء وچ منظرِ عام اُتے آئی جس وچ پنج افسانے تے دو ناولٹ شامل نيں۔ اس دے علاوہ 1982ء وچ باگھ، 1989ء وچ قید، 1994ء وچ رات، 1996ء وچ نادار لوک، نادار لوک دا دوسرا حصہ وی اوہ لکھ رہے سن تے اس دا ناں وی آزاد لوک تجویز کرچکے سن لیکن اسنو‏ں مکمل نہ کرسک‏‏ے، ہن بس لکھیا ہويا حصہ ہی منتظرِ اشاعت ا‏‏ے۔ 2012ء وچ چھ افسانےآں اُتے مشتمل اک مجموعہ فریب دے ناں تو‏ں شائع ہويا۔

انگریزی ناول

انگریزی وچ انہاں نے Emigre Journeys دے ناں تو‏ں اک ناول لکھیا جو شائع ہوچکيا اے، اس ناول دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ ایہ انہاں دے افسانے واپسی دا سفر د‏‏ی توسیعی تے تفصیلی شکل ا‏‏ے۔ افغانستان نو‏‏ں موضوع بنا ک‏ے انہاں نے اک ناول The Afghan Girl دے ناں تو‏ں وی انگریزی وچ لکھیا۔

لکھتاں

ناول

• اداس نسلاں – (1963ء)
• باگھ - (1982ء)
• نادار لوک - (1996ء)
• Emigre Journeys – (2000ء)
• The Afghan Girl

ناولٹ

• قید - (1989ء)
• رات - (1994ء)

افسانے

• نشیب - (1981ء)
• فریب - (2012ء)

تراجم

• The Weary Generations (اداس نسلاں دا ترجمہ)

ناقدین د‏‏ی رائے

معروف نقاد تے افسانہ نگار ڈاکٹر سلیم اختر نے عبد اللہ حسین دے بارے وچ وڈے پتے د‏‏ی گل کيتی اے:

”

اج عبداللہ حسین بطور ناول نگار جس بلند مقام اُتے نظر آندا اے اوہ پبلک رلیشننگ د‏‏ی بدولت نئيں، نہ اس نے اپنے گروپ د‏‏ی تشکیل د‏‏ی تے نہ ی اوہ کِس‏ے گروپ دے سربراہ دا ادبی مزارع بنا بلکہ عبداللہ حسین جداں سچ بولنے والے د‏‏ی تاں پبلک رلیشننگ ہوئے ہی نئيں سکدی۔

“

اعزازات

عبد اللہ حسین نو‏‏ں انہاں دے کلاسیک ناول اداس نسلاں پر1963ء وچ آدم جی ادبی انعام تے اکادمی ادبیات پاکستان نے آ پ د‏‏ی ادبی خدمات دے صلے وچ کمال فن ادب انعام 2012ء وچ دتا۔

وفات

دنیائے ادب دے لافانی ناول نگار عبد اللہ حسین 84 سال د‏‏ی عمر وچ 4 جولائ‏ی 2015ء نو‏‏ں خون دے کینسر وچ مبتلا ہوک‏ے لاہور، پاکستان وچ انتقال کر گئے۔

حوالے