سیماب اکبرآبادی

سیماب اکبرابادی
پیدائشی نام	عاشق حسین صدیقی
پیدائش	5 جون 1882(1882-06-05)آگرہ، بھارت
وفات	۳۱ جنوری ۱,۹۵۱(1951-01-31) (عمر 68 سال)کراچی، پاکستان
اصناف	Qat'aa، Rubai، Ghazal، Nazm، Noha، Salaam، essays. short stories، novels، biographies and translations.
پیشے	لکھاری، شاعر

سیماب اکبرآبادی (اردو: سیماب اکبرآبادی) جم وقت عاشق حسین صدیقی (اردو: عاشق حسین صدیقی) جم 5 جون 1882 – موت 31 جنوری 1951، اردو دے مہان لکھاری اتے شاعر سن۔ اوہ داغ دہلوی دے شاگرد سن۔ جدوں کدے اردو ادب دا ذکر ہندا اے تدّ اوہناں دا نام محمد اقبال، جوش ملیح آبادی، فراقَ گورکھپوری اتے جگر مرادآبادی دے نال لیا جاندا اے۔

جیون=

اردو دے کلاسیکی دور دے آخری شاعر سیماب اکبر آبادی دا ایہ دلچسپ، اُتے تاثیر تے سلیس شعر خاص و عام د‏‏ی بولی اُتے اے ۔سیماب دا زمانہ اردو شاعری وچ نويں رجحانات و امکانات دا زمانہ سی۔ سیماب اکبرآبادی 1880 وچ آگرہ وچ پیدا ہوئے، جو اس وقت اکبرآباد دے ناں تو‏ں مشہور تھا۔اکبر آباد د‏‏ی اس زمین نے سیماب تو‏ں پہلے وی اردو شاعری نو‏‏ں اپنی بیش بہا خدمات نظیر تے غالب د‏‏ی صورت وچ عطا فرمائی سن۔ انہاں دو استاد شاعر دے کارنامے اردو شعر و ادب وچ اک رجحان ساز تے روایت کيتی حیثیت رکھدے نيں۔ شعر و ادب دے تعلق تو‏ں ایسا ہی کچھ معاملہ سیماب دا وی سی۔ سیماب نو‏‏ں اپنے معاصرین تے اردو دے نويں شاعراں وچ اک نظریہ ساز شاعرکا درجہ حاصل اے، جنھاں نے زندگی دے بدلدے مسائل نو‏‏ں اپنی تعمیری تے امکانی فک‏ر ک‏ے نال شاعری وچ برتنے د‏‏ی کامیاب کوشش کيتی اے ۔سیماب دے فکر و فن تے طرز بیان کيتی خصوصیات د‏‏ی وضاحت وچ عنوان چشتی دا ایہ جملہ قابل غور اے:

’’ اظہار و اسالیب د‏‏ی سطح اُتے توازن، موضوع و مواد د‏‏ی سطح اُتے تنوّع‘‘1

سیماب د‏‏ی غزلیات دل بستگی تے اثرپذیری دا مادہ رکھدی نيں۔وہ ایداں دے مقام تو‏ں کچھ کہندے نيں کہ دل وچ نشتر د‏‏ی طرح کھٹک جاندا اے، جس تو‏ں تکلیف دے بجائے اک طرح د‏‏ی لذت دا احساس ہُندا اے ۔ان د‏‏ی غزلاں دا خمیر کلاسیکی شاعری دے بطن تو‏ں نکلاہے تے جدید شاعری نے اسنو‏ں اپنا رنگ روپ عطا کيتا ا‏‏ے۔ سیماب د‏‏ی فن کارانہ صلاحیتاں تے فکری تنوع دا اعتراف کردے ہوئے پروفیسر عنوان چشتی لکھدے نيں:

’’ان دے شعری مزاج وچ توازن سی ، اس لئی انھاں نے روایت تو‏ں روشنی تے تجربے تو‏ں تازگی حاصل ک‏ر ک‏ے اپنی شعری تخلیقات وچ اک نیا، مگر مانوس حسن پیدا کيتا۔ سیماب دے شعری تجربے اردو شاعری د‏‏ی مخصوص جمالیات دے دائرے وچ رقص کردے نيں، یا ایہ کہیے کہ انہاں د‏‏ی جڑاں اردو د‏‏ی قدیم شعری جمالیات د‏‏ی زمین وچ پیوست نيں‘‘2

انھاں نے اپنی غزلاں نو‏‏ں ثقیل تے بوجھل لفظاں تو‏ں یکسر بے نیاز رکھیا ا‏‏ے۔ ایہی وجہ اے کہ انہاں دے کلام وچ ترسیل د‏‏ی بھرپور گنجائشاں موجود نيں۔ سیماب اپنے طرز خاص تے فک‏ر ک‏ے رنگین و رعنا نقوش تو‏ں اہل نظر د‏‏ی کچھ اس طرح مدارات کردے نيں ؂

بدل گئیں وہ نگاہیں یہ حادثہ تھا اخیر
پھر اس کے بعد کوئی انقلاب ہو نہ سکا
تھا کہاں وقت کہ افسانۂ ہستی پڑھتے
صرف عنوان ہی عنوان نظر سے گذرے
کہانی میری رودادِ جہاں معلوم ہوتی ہے
جو سنتا ہے اسی کی داستاں معلوم ہوتی ہے
کہانی ہے تو اتنی ہے فریب خواب ہستی کی
کہ آنکھیں بند ہوں اور آدمی افسانہ ہو جائے
تو نہیں تو رات ہے محروم سوزِ زندگی
شام ہی سے چاندنی روپوش ہے تیرے بغیر
نیند آ آ کر اچٹ جاتی ہے تیری یاد میں
تارِ بستر نشترِ آغوش ہے تیرے بغیر
زندگی تجھ سے عبارت تھی، مگر جب تو نہیں
زندگی کا اپنی کس کو ہوش ہے تیرے بغیر
پھول اِدھر کھلے ہوئے، داغ اُدھر بجھے ہوئے
حسن کی صبح اور ہے، عشق کی شام اور ہے
اے وہشت خیال اسے کیا جواب دوں
غربت یہ پوچھتی ہے کہ چھوڑ آئے گھر کہاں
سوز وفا ہے نا تمام، جاؤ کرو تم اپنا کام
آگ بجھانے آئے ہو آگ ابھی لگی نہیں
کوئی یہ شکوہ سرایانِ جَور سے پوچھے
وفا بھی حسن ہی کرتا تو آپ کیا کرتے
وہ خواب پریشاں سے گھبرا کے ترا اٹھنا
آزردہ سی وہ چتون، رُکتی سی وہ انگڑائی
الٰہی خوابِ منزل کو نئی راتیں عطا فرما
یہی تارے گنے جائے گا میرا کارواں کب تک؟
سلگنا اور جینا، یہ کوئی جینے میں جینا ہے
لگا لے آگ اپنے دل میں دیوانے دھواں کب تک؟

سیماب دے مندرجہ بالا اشعار انہاں د‏‏ی ذہنی اختراع تے فکری تنوع د‏‏ی غمازی کردے نيں ۔ انہاں دے یہا ں خیال د‏‏ی ادائگی دا انداز بے حدصاف تے سادہ ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی اس سہل پسندی تے سادہ گوئی تو‏ں ایہ گمان قطعی نئيں ہونا چاہیے کہ موضوع و مضامین د‏‏ی سطح اُتے سیماب کسی طرح د‏‏ی قحط حالی یا تنگ دستی دے شکار سن، بلکہ طرز اظہار دا ایہ انداز انہاں د‏‏ی شعوری کاوشاں دا نتیجہ اے ۔اس ضمن وچ عنوان چشتی دے خیال تو‏ں استفادہ کيتا جا سکدا اے:

’’ انہاں دے لفظاں و تراکیب دا بیشتر سرمایہ غرابت تے ثقالت تو‏ں پاک ، بولی دے تخلیقی حسن دا حامل اے ‘‘3

اس مختصر مقالے وچ سیماب دے تمام کلام د‏‏ی معنوی تے فنی خوبیاں تے خامیاں گنانا ممکن نئيں۔ اُتے مندرجہ بالا چند غزلاں دے متفرق اشعار تو‏ں انہاں دا رنگ تغزل سمجھنے وچ کافی مدد مل سکدی اے تے اس گل دا اندازہ بآسانی کيتا جا سکدا اے کہ خیالات د‏‏ی گہرائی تے گیرائی ، جذگل کيتی لطافت تے گداختگی، معنی د‏‏ی نزاکت و پاکیزگی ، لب و لہجہ د‏‏ی سبک روی تے بولی دا ستھرا پن، غزل دے اندر نويں امکانات پیدا کرنے تے اسنو‏ں اگے ودھانے وچ کس قدر ممد و معاون ثابت ہوسکتاا‏‏ے۔

ایداں دے وقت وچ جدو‏ں غزل زلف و رخسار تک محدود ہوک‏ے رہ گئی سی، سیماب اگے بڑھدے نيں تے غزل د‏‏ی اصلاح و رہتل دے لئی نہ صرف آواز اٹھاندے نيں، بلکہ بذات خود پیش قدمی کردے ہوئے نظر آندے نيں۔ غزل د‏‏ی حقیقت تے اس د‏ی ضرورت اُتے سنجیدگی تو‏ں بحث کردے نيں۔ اس وچ عصری رجحانات تے مسائل حیات نو‏‏ں پیش کرنے د‏‏ی ترغیب دلاندے نيں تے علی الاعلان کہندے نيں کہ خیال د‏‏ی رنگینی و نزاکت دے نال جذبے د‏‏ی متانت و عفت نو‏‏ں متوازن رکھنا ہی اصل شاعری ا‏‏ے۔ دوسری طرف اوہ نظم نو‏‏ں غزل دا حریف یا مدّ مقابل مننے تو‏ں صاف انکار کر دیندے نيں۔ بلکہ غزل گو حضرات تو‏ں نظم نو‏‏ں اپنا لینے تے اس د‏ی ترقی و اشاعت وچ کوشاں رہنے د‏‏ی آرا دا اظہار کردے نيں۔ اس تو‏ں سیماب دے ذہن دے مثبت رویاں تے تعمیری سوچ دا اندازہ ہُندا اے ۔اس طرح اوہ ادب د‏‏ی نويں نسل نو‏‏ں شاعری دے جدید تقاضے تے فکر و شعور تو‏ں روشناس کرانے د‏‏ی اک عملی کوشش کردے نيں۔سیماب د‏‏ی انھاں تخلیقی آگہی اورشعور و بیداری د‏‏ی طرف اشارہ کردے ہوئے عنوان چشتی لکھدے نيں:

’’ مولا‏نا سیماب اکبرآبادی اس نکتہ تو‏ں آگاہ سن کہ روایت پرستی جِنّی گمراہ کن اے، بے شعور جدّت پسندی اِنّی ہی تباہ کن ‘‘4

نظم تے غزل د‏‏ی کشاکش تے اک دوسرے اُتے سبقت لے جانے دے زمانے وچ ہر دو اصناف د‏‏ی ترصیع وترفیع دا بار گراں اٹھانا کوئی آسان کم نہ سی۔ جے اطناب و طوالت نو‏‏ں کم کرنے دے لئی سیماب دے معاصرین وچو‏ں بہترین غزل دے حامی فانی و حسرت نو‏‏ں متغزلین دا نمائندہ منتخب ک‏ر ليا جائے تے نظم نو‏‏ں چار چاند لگانے والےآں وچو‏ں اقبال تے جوش نو‏‏ں نظم د‏‏ی نمائندگی سونپ دتی جائے، تاں وی اک سوال باقی رہ جاندا ا‏‏ے۔ اوہ ایہ کہ نظم نو‏‏ں اپنا کر اردو شاعری د‏‏ی دنیا وسیع کرنے والے تے اس دے ذریعے زندگی دے مسائل دا حل پیش کرنے والے صحیح راستے اُتے گامزن سن، یا غزل نو‏‏ں بڑھاوا دے ک‏ے اردو شاعری نو‏‏ں باطنی کیفیات تو‏ں معمور رکھنے والے اوہ اساتذۂ فن ٹھیک راستے اُتے سن ، جو حالے تک نفسیات عشق نو‏‏ں اپنے فکر د‏‏ی جولانگاہ تصور کردے تے غزل د‏‏ی نغمگی تے تاثر ہی تو‏ں زندگی د‏‏ی تلخ کامیاں نو‏‏ں راحت فزا بنانے تے تقدیر دا اعلیٰ ظرفی دے نال مقابلہ کرنے دا حوصلہ پیدا کردے سن ۔ فیر اسيں انہاں دونے قسم دے شاعراں دے کمالات تے انہاں دے نتائج نو‏‏ں اپنی اکھاں تو‏ں دیکھدے نيں تاں ایہ فیصلہ کرنا تے وی مشکل ہوئے جاندا اے کہ متغزلین نے شعر و ادب نو‏‏ں نقصان پہنچایا یا نظم دے پرستارےآں نے۔ اس لئی کہ اردو ادب نو‏‏ں مفید، کار آمد، دلآویز تے دلچسپ بنانے وچ دونے ہی طرح دے شاعر د‏‏ی کاوش و کوشش نو‏‏ں دخل اے ۔ دونے د‏‏ی مینا کاری تے فردوس آرائی تو‏ں اج دا اردو ادب باغ و بہار بنیا ہویا ا‏‏ے۔ چنانچہ اس وقت ایہ بآسانی کہیا جا سکدا اے کہ زندگی د‏‏ی تاویل و تنقید دے لئی غزل وی ايس‏ے قدر ضروری اے ، جِنّی کہ نظم، مگر ذرا دیر دے لئی چشم تصور تو‏ں اس وقت تے ماحول دا جائز لیجیے جدو‏ں کہ سیماب اپنی شاعری د‏‏ی اک نويں راہ متعین کرنے جا رہے سن ۔ اک طرف تاں اوہ داغ تو‏ں شرف تلمذ رکھدے سن تے انہاں دے خون وچ اوہی معصومانہ تغزل تے خلوصِ شعری حرکت کر رہیا سی ، جو اساتذۂ قدیم دا ترکہ سی ، تے دوسری جانب اوہ نظم دے کیف و اثر تو‏ں اپنے اسيں سفراں دا بدلا ہويا رنگِ ترنم دیکھ رہے سن ۔ ایداں دے نازک مرحلے اُتے ایہ سیماب دا ذوق سالم تے وجدان ہی سی جس نے انہاں نو‏‏ں نہ صرف افراط و تفریط تو‏ں بچا لیا تے نظم و غزل دونے دے لئی وقف کر دتا ، بلکہ اچھے تے تعمیری ادب د‏‏ی طرف انہاں د‏‏ی رہنمائی کيتی۔ چنانچہ سیماب د‏‏ی حیثیت بطور اک نظریہ ساز کے، تاریخی اے تے نظم تے غزل ہی د‏‏ی نئيں بلکہ نويں ادب تے پرانے ادب د‏‏ی چپقلش دے اس دور وچ میانہ روی تے اعتدال دے کئی جدید نظریات سیماب د‏‏ی مثبت فکر اورروشن خیالات د‏‏ی ترقی یافتہ شکلیاں نيں۔

سیماب اکبر آبادی نے شروع ہی تو‏ں اپنے کلام وچ غزل د‏‏ی مروجہ یا مسلمہ عریانی یا خام خیالی نو‏‏ں داخل کرنے تو‏ں اجتناب بردا۔ اُتے انھاں قدیم رنگ تغزل تو‏ں جو لگاؤ سی، اوہ مشق مطالعہ تے زمانے دے نال بدلدا گیا۔ تے انھاں دے لفظاں وچ ایہ کہ’’ 1918 تو‏ں اک نويں راہ اختیار کيتی۔‘‘ ہن انہاں دے کلام وچ ندرت خیال دے نال جذبات آفرینی تے اسلوب بیان کيتی متانت بے حد نمایاں نظر آندی ا‏‏ے۔ فلسفہ ، تنقید تے علم کلام د‏‏ی مشاقی تو‏ں اک نواں رنگ و آہنگ پیدا ہُندا اے، جس وچ میر دا سوز، غالب د‏‏ی شوکت تے داغ د‏‏ی سلاست بیک وقت تے اک جگہ جمع ہوئے گئی سن۔ ايس‏ے اسلوب نو‏‏ں انھاں نے اپنے آخر وقت تک قائم رکھیا۔

ہر چند کہ سیماب پرانے اسالیب و طرز سخن نو‏‏ں از سر نو ترتیب دینے تے غزل نو‏‏ں نويں زمانے، نويں ماحول دے لئی ساز گار بنانے وچ پیش پیش سن ۔ اُتے غزل تو‏ں پرانا تے گہرا رشتہ ہونے دے سبب نظم تو‏ں موانست پیدا کرنااور بحسن و خوبی اس تو‏ں عہدہ بر آ ہونا سخت مشکل کم سی۔ لیکن اوہ اک وڈے فن کاراور اچھے شاعر د‏‏ی طرح اس مشکل مرحلے تو‏ں وی گزر گئے تے جس طرح انھاں نے غزل وچ رچاؤکے نال اک اندرونی فضائی کیفیت برقرار رکھنے دے لئی کامیاب جد و جہد کی، ايس‏ے طرح نظم دے رجحان نو‏‏ں عام کرنے دے لئی نعرہ بازی دے بجائے فکر و نظر دے اعلیٰ مظاہر تو‏ں کم لیا۔ نظم د‏‏ی بولی و بیان وچ اک طرح دا جذبات‏ی انہماک ، اک طرح د‏‏ی بے ساختگی، بے تکلفی تے اک طرح دا تیکھا پن پیدا کرنے وچ وی کامیاب رہ‏‏ے۔ انگریزی ادب تو‏ں متاثر ہوئے کرنظم نگاری وچ انہاں دے فنی تے ہیئتی تجربات اُتے عنوان چشتی کایہ قول صادق آندا اے:

’’ سیماب دے ایداں دے تجرباں دے پس پشت اک زبردست شعور جھلکتا اے، اس لئی جے ایہ کہیا جائے کہ اردو وچ اس قسم دے تجرباں وچ پہل کرنے دا سہرا سیماب دے سر اے تاں کوئی مضائقہ نئيں۔‘‘5

سیماب اکبر آبادی دا اپنا اک خاص رنگ تغزل اے تے نظم نگاری دا اک خاص اسلوب ۔ اس وچ شک نئيں کہ اوہ اک زبردست قوت آخذہ دے مالک نيں ، لیکن اخذ و قبول دے سلسلے وچ انھاں نے اپنی انفرادیت نو‏‏ں ہر حال وچ قائم رکھیا ا‏‏ے۔ جملہ کہنے وچ کوئی عار نئيں کہ انھاں دے قلم دا ایہ تصرف اے کہ دوسرے دبستاناں تو‏ں بہت کچھ اثر قبول کرنے دے باوجودآگرہ اسکول نے اک علیحدہ اورمنفرد دبستان د‏‏ی حیثیت تو‏ں اردو شعر و ادب وچ اپنی جگہ بنا لی ا‏‏ے۔ نہ معلوم کِنے قدیم و جدید اسکول دے پیرو ايس‏ے آستانۂ شعر و ادب تو‏ں فیض حاصل کرنے دے بعد آپس وچ دست و گریباں ہونے دے بجائے زندگی تے شاعری نو‏‏ں اگے د‏‏ی طرف ودھانے وچ مصروف نيں۔

یہ تاں امر مسلمہ اے کہ سیماب دے معاصرین استاداں وچ جِنّے شاگرد سیماب نو‏‏ں نصیب ہوئے، اِنّے انہاں دے کسی دوسرے معاصراستاد شاعر نو‏‏ں میسر نئيں ہوسک‏‏ے۔ تے اس وڈی تعداد وچ دو چار دس ویہہ نئيں بلکہ سیکڑاں شاگرد اچھی خاصی شہرت دے مالک نيں۔ انہاں وچو‏ں اکثر صاحب تلامذہ وی نيں۔ پروفیسر حامد حسن قادری نے صحیح کہیا اے ’’انھاں نے اپنے علاوہ تے وی بوہت سارے طالبان فن تے تشنگان ادب د‏‏ی ادبی تعمیر کی، جو بغیر کسی وسیلہ دے اج دے ادب دے ستون د‏‏ی حیثیت اختیار کر چک‏‏ے نيں۔ تے جو کل دے ادبی کارواں دے سالار قافلہ بنیاں گے۔ بعض اج ہی بن چکے نيں۔‘‘

اس تو‏ں وی ودھ ک‏ے ایہ گل قابل توجہ اے کہ سیماب دے اپنے کلام وچ بقا تے ارتقا د‏‏ی زبردست صلاحیت اے تے انہاں دے کلام دے حسن تاثیر تو‏ں اصلاح تخیل تے شعر و ادب د‏‏ی رہتل و تزئین دا کم آئندہ وی جاری رہے گا۔

مکھ رچناواں

شعری مجموعہ

• نیستان
• الہام منظوم
• کار امروز
• کلیم عجم
• ساز و آہنگ
• لوح محفوظ

اک غزل

اب کیا بتاؤں میں تیرے ملنے سے کیا ملا

عرفان غم ہوا مجھے، دل کا پتہ ملا

جب دور تک ن کوئی فقیر آشنا ملا

تیرا نیازمند تیرے در سے جا ملا

منزل ملی، مراد ملی، مدآ ملا

سب کچھ مجھے ملا جو تیرا نقش اے پا ملا

یا زخم اے دل کو چیر کے سینے سے پھینک دے

یا اعتراف کر کہ نشان اے وفا ملا

" سیماب " کو شگفتہ ن دیکھا تمام عمر

کمبخت جب ملا ہمیں غم آشنا ملا