خواب ہستی (ڈراما)
خواب ہستی آغا حشر کاشمیری دا تحریر کردہ ڈراما اے جو ولیم شیکسپیئر دے ڈرامے میک بیتھ اُتے مبنی اے۔ ایہ ڈراما سنہ 1909ء وچ شائع ہويا۔ آغا حشر کاشمیری دے تقریباً سبھی ڈرامے پھسپھسے، ڈھیلے ڈھالے، خلاف فطرت تے خلاف عقل واقعات اورغیر فنی مواد توں بھر ے پئے نيں۔ لیکن فرق صرف اِنّا اے کہ کدرے نقائص کم نيں تے کدرے زیادہ۔ ایسا ڈراما شائد کوئی وی نئيں جو فن ڈراما نگاری دے اصولاں پرمکمل طورپر پورا اتردا ہوئے۔ تے سچ تاں ایہ اے کہ حشر نے ڈرامے، فن ڈراما دی آبیاری دی غرض توں نئيں لکھے۔ ڈراما نگاری توں انہاں نوں طبعی مناسبت ضرور سی لیکن اہم گل تے خاص گل ایہ اے کہ انھاں نے اس قسم دے ڈارمے لکھے جوآغا حشر دے زمانے وچ عوام پسند کردے سن تے انہاں دی کامیابی تے مقبولیت دا راز وی ايسے وچ اے کہ انہاں نے اپنے آ پ نوں عوامی فنکار بنانا پسند کيتا۔ انہاں نے اپنے مزاج تے عوام دی پسند دے ڈرامے لکھے جدوں کہ عوام وی ہندوستان دے ایداں دے انہاں پڑھ تے نیم پڑھے لکھے جو صدیاں توں بھانڈاں، نقالاں تے نو ٹنکیوں دے کھیل تما شے دیکھنے دے عادی سن ۔ آغا حشر خود وی انہاں ہی عوام دا اک حصہ سن ۔ ایہی وجہ اے کہ انہاں دے فن اُتے ہر جگہ عوامی نقطہ نظرکا وڈا گہرا پرتو اے۔ انہاں دے فن نے آہستہ آہستہ عوام دی طرف توں خواص دی جانب قدم بڑھائے۔ لیکن اوہ فیر وی عوام نوں بالکل فراموش نہ کر سکے۔ پروفیسر احتشام حسین نے آغا حشر دے فن نوں تن ادوار وچ تقسیم کيتا اے۔ پہلے دور توں لے کے آخر ی دور تک اُنہاں دے ہاں فنی طور اُتے ارتقاءملدا اے۔ تے آخری دور پچھلے ادوار دے مقابلے وچ فنی نقطہ نظر توں بہت خوبصورت تے بے مثال اے۔ ڈراما خواب ہستی وی ايسے آخر ی دور دی یادگار اے۔
خواب ہستی آغا حشر دا اک منفرد ڈراما اے ایہ اک نوجوان دی ذہنی کمزوری تے اس دی عیاشی تے بے پروائی دی کہانی اے۔ جو بے ادب، گستاخ تے بدتمیز اے۔ اپنے باپ توں بدتمیزی کردا اے تے اپنے ہی باپ نوں قتل کر نے دے منصوبے باندھدا اے۔ آغا حشر نے اس نازک موضوع نوں بہت فنکارانہ انداز وچ ڈرامے دی شکل وچ بیان کيتا اے۔ تے جے حقیقت دی گل کيتی جائے تاں آغا حشر دی خواب ہستی دے علاوہ انہاں دے ہور ڈرامےآں دے موضوعات وی اعلیٰ درجے دے نيں۔ اگرچہ خواب ہستی وچ فنی خرابیاں نيں لیکن جتھے اس وی فنی خرابیاں زیادہ نيں اوتھے اس وچ بہت ساریاں فنی خوبیاں وی نيں جو آغا حشر دی فنی خرابیاں نوں اپنے اندر چھپا دیندی نيں۔ تے جے عمیق نظر والا قاری نہ ہوئے تاں عام قاری نوں ایہ نقائص تے خرابیاں نظر نئيں آندی۔
کردار نگاری سودھو
ڈراما خواب ہستی وچ ، نواب اعظم (صولت دا باپ)، صولت(ہیرو) ،فضیحتا(نواب دا ملازم، صولت دا مشیر،ولن)، حسنیا (ہیروئن)فیروز(حسنیا کابھائی)، اسفند یار(فیروز دے گروہ دا سردار)، منوا(فضیحتا دا نوکر)، ہمراہی سپاہی، جمعدار، پجاری، گرو دے کردار نيں۔ انہاں کرداراں وچ مرکزی کردار نواب اعظم ،صولت، فضیحتا، فیروز، رضیہ، حسنیا تے عباسی دے کردار نيں۔ ايسے طرح ضمنی کرداراں وچ اسفندیار، منوا، عورت، سہیلیاں شانلہاں۔ خواب ہستی وچ کردار نگاری دے اعلیٰ نمونے پیش کیتے گئے نيں۔ اس ڈرامے وچ سبھی کردار عام گوشت پوست دے انسان نيں۔ انہاں وچ کوئی مافوق الفطرت کردا ر نئيں۔ تمام کرداراں وچ آپس وچ تصادم تے ربط موجود اے۔ ایتھے اُتے چند اک اہم کرداراں دا ذکر تفصیل دے نال کيتا جاندا اے۔
نواب اعظم دا کردار سودھو
نواب اعظم اس ڈرامے وچ اک اہم تے ضروری کردار اے انہاں دی وصیت نامہ توں ساری کہانی دے تانے بانے بُنے جاندے نيں۔ نواب اعظم اک سمجھدار انسان نيں۔ اوہ اپنے بیٹے نوں راہ راست اُتے لیانے لے لئی ہزار کوششاں کردا ہی مگرا س دا بیٹا صولت ناہنجار تے نالائق اے۔ تے جدوں ا س دا بیٹا اس دی گل نئيں مندا تاں اوہ ساری دولت بھتیجی رضیہ دے ناں کر دیندا اے۔ تے جدوں اوہ حسنیا نوں قتل ہونے توں بچاندا اے تاں عباسی دے ہتھوں خود ماریا جاندا اے۔
صولت کاکردار سودھو
صولت دا کردار ڈرامے وچ شروع توں آخر تک اے لیکن صولت جو نواب اعظم دا بیٹا اے۔ اک کمزور تے بے وقوف ہیرو جداں کردار اے۔ چاہیے تاں ایہ سی کہ اوہ اپنے باپ دیاں نصیحتاں اُتے عمل کردا تے اس دی ساری دولت سنبھالدا۔ لیکن اوہ بے ادب، گستاخ تے اک بدتمیزنوجوان اے۔ جو عیش پرست تے ہوس پرست اے۔ عورتاں توں عشق لڑیاندا اے۔ عباسی اس دی داشتہ اے تے حسنیا اس دی محبوبہ اے۔ اِنّا بے وقوف اے کہ اک مقام اُتے اپنی محبوبہ حسنیا نوں قتل کرنا چاہندا اے۔ اس وچ وفانام دی کوئی چیز نئيں۔ ایہ جفا کار اے اورحسنیا جو اس اُتے دل تے جان توں مرتی اے۔ اس توں بے وفائی کردا اے۔ تے رضیہ توں صرف دولت حاصل کرنے دے لئی شادی اُتے رضامند ہُندا اے۔ صولت دا کردار اس ڈرامے وچ اک مرکزی کردار اے۔ لیکن ایہ اک مثالی ہیرو نئيں اے۔ اِنّا بے وقوف اے کہ عباسی دے کہنے پراپنے باپ نوں قتل کرنے اُتے رضا مند ہُندا جاتااے۔ لیکن جدوں فیروز اسنوں گرفتار کرکے جیل وچ بند کر دیندا اے۔ تاں اس دا ہوش ٹھکانے آجاندا اے۔ تے اپنی محبوبہ حسنیا توں معافی منگدا اے تے فیر فیروز آخری سین وچ اپنی بہن حسناکواس منسوب کر دیندا اے
فضیحتا دا کردار سودھو
اس ڈرامے وچ سارا حسن اس کردار دے ذریعے توں پیدا ہُندا اے۔ فضیحتا دا کردار اک مرکزی کردار اے تے ساری کہانی وچ نمایاں کردار اے۔ فضیحتا دا کردار اس ڈرامے وچ اک طرح توں ولن دا کردار اے۔ جو چالباز دغہ باز، مکار، شیطان تے اک لالچی انسان اے۔ جسنوں صرف دولت نال پیار اے۔ حتیٰ کہ اپنی بیوی نوں وی دولت دی خاطر پہچاننے توں انکار کر توں اے۔ فضیحتا نواب اعظم دا ملازم اے تے صولت دا مشیر اے ایہ صولت دی عادتاں بگاڑدا اے۔ تے اس وچ دولت نال محبت دا جذبہ پیدا کردا اے۔ جگہ جگہ اُتے ڈرامے وچ فضیحتا شیطانی حرکیتں کردا رہندا اے۔ جس توں ساری کہانی وچ مزہ پیدا ہُندا اے۔ بعض اک جگہ فضیحتا دا کردار اک قسم دے چارلی دا وی اے۔ اپنی حرکتاں توں کامیڈین معلوم ہُندا اے۔ لیکن فضیحتا نوں آخر وچ اپنے جرماں دی سزا نئيں ملدی اسنوں معاف کر دتا جاندا اے۔ جس توں قاری اک قسم دی تشنگی محسوس کردا اے۔ کیونجے بدکار دا انجام بد تک پہچانیا ضروری اے۔
حسنیا دا کردار سودھو
حسنیا اس ڈرامے دی ہیروئن اے۔ تے اس دا کردار ڈرامے وچ شروع توں آخر تک دا اے۔ حسنیا کے والد نوا ب اعظم دے دوست نيں تے نواب اعظم ہی دو سال دی عمر توں حسنیا دی پرور ش کردے نيں۔ حسنیا کاصحیح ناں حسن افروز اے۔ لیکن ساری کہانی وچ حسنیا کے ناں توں پکاری جاندی اے۔ حسنیا صولت اُتے دل تے جان توں مر مٹتی اے تے اس توں بے پنا ہ محبت کردی اے۔ اوہ اس دے لئی قربانی دینے توں وی دریغ نئيں کردی۔ حتی کہ اپنے صولت دے لئی نواب اعظم دی خواب گاہ توں وصیت نامہ چرا لیندی اے۔ اوہ وفا شعار تے با وفا لڑکی ہُندی اے۔ اوہ بہادر وی اے تے نڈر وی اے۔ اس وچ دولت دی لالچ نئيں اے۔ اوہ روپے پینال کيتی بھوکی نئيں صرف محبت دی بھوکی اے۔ صولت اس توں بہت زیادتی کردا اے۔ تے اسنوں قتل کرنا چاہندا اے مگر حسنیا فیر وی اس نال نفرت نئيں کردی تے جدوں اس دا بھائی اس دے محبوب صولت نوں قتل کرنا چاہندا اے تاں اوہ خوبصورتی توں صولت نوں بچا لیندی اے۔ جس اُتے صولت اپنے کیتے اُتے پشیمان ہُندا اے تے حسنیا وی اسنوں آخر وچ معاف کر دیندی اے۔
عباسی دا کردار سودھو
عباسی اک بیوہ اے۔ اس دے متعلق مشہور اے کہ اس نے اپنے شوہر نوں زہر دے کے مار ڈالیا سی۔ صولت دی داشتہ تے مشیرہ اے۔ ایہ اک آزاد پرست ذہن والی عورت اے۔ اسنوں وی دولت نال پیار اے۔ صولت نوں اپنے دام وچ پھانس لیندی اے۔ اس دا کردارڈرامے دے وسط تک اے۔ ایہ اک مکار تے چالاک عورت اے۔ تے اس دی گلاں وچ دانائی تے عقلمندی ہُندی اے۔ اوہ نواب اعظم نوں خنجر توں قتل کر دیندی اے۔ نواب اعظم دے قتل دے بعد اوہ اک نفسیاتی مریض بن جاندی اے۔ تے اسنوں ہر جگہ اسنوں نواب اعظم دی روح دکھادی دیندی اے۔ تے آخر کازہر دی شیشی اٹھا کے پیندی اے۔ تے اک خنجر توں اپنے آپ نوں مار ڈالدی اے تے اس طرح عباسی ڈرامے دے وسط وچ اپنے انجام تک پہنچ جاندی اے۔
رضیہ دا کردار سودھو
رضیہ دا کردار اس ڈرامے وچ شروع توں آخر تک دا اے۔ رضیہ نواب اعظم دی بھتیجی اے۔ رضیہ ہی اوہ کردار اے جس دی وجہ توں اس ساری کہانی دا تانہ بانا بنا جاندا اے۔ نواب اعظم اپنی ساری دولت اپنے وصیت نامے وچ اس دے ناں کر دیندا اے۔ جس توں کہانی وچ فراوانی پیدا ہوجاندی اے۔ رضیہ صولت نوں اپنا بھائی سمجھدی اے۔ رضیہ، با حیا، شرمیلی تے وفا شعار لڑکی اے۔ اوہ پہلے تاں کسی مرد نال محبت نئيں کردی اے۔ لیکن جدوں اس دی سہلیاں پائی تے بہار اس دے دل وچ کِسے مرد دے لئی جگہ پید ا کر دیندی نيں تاں پھررضیہ فیروز نال محبت کرنے لگتی اے۔ تے آخر دم تک محبت نوں نبھاندی اے۔ ایہ ڈرامے وچ اک قسم دی سائیڈ ہیروئن اے۔
فیروز دا کردار سودھو
فیروز دا کردار اس ڈرامے دے وسط توں شروع ہُندا اے تے آخر تک چلا جاندا اے۔ فیروز حسنیا دا بھائی اے۔ اپنے والد دے نال جنگل وچ پرورش پاندا اے۔ جدوں کہ ڈرامے دا سائیڈ ہیرو اے۔ فیروز صولت دے مقابلے وچ زیادہ بہادر، جوانمرد، ہوشیار تے عقلمند اے۔ اوہ محبت کردا اے توفیر نبھاندا اے۔ اوہ صولت دی طرح ہوس پرست تے جنس پرست نئيں۔ اوہ اک نڈر تے بہادر نوجوان اے۔ جو بہن دا بدلہ لینے دے شہر وچ آندا اے۔ تے صولت تے فضیحتا نوں سزا دینا چاہندا اے۔ فیرور صولت توں وصیت نامہ کھو کر رضیہ نوں دے دیندا اے۔ اس حرکت توں رضیہ فروز توں خوش ہوئے جاندی اے تے اُسنوں اپنا دل دے بیٹھدی اے۔ فیروز ہی اوہ کردار اے جو ڈرامے وچ سارے بگاڑ نوں سنوار دیندا اے۔ ایہ اک جاندار تے کامیاب کردار اے جو وسط توں آخر تک ڈرامے وچ چھایا رہندا اے۔
پائی تے بہار دے کردار سودھو
پائی تے بہار اس ڈرامے دے ضمنی کرداراں وچ شامل نيں۔ لیکن انہاں دی اہمیت نوں نئيں بھلایا جا سکدا۔ پائی تے بہار رضیہ دی سہیلیاں نيں۔ پائی تے بہار گل بات اُتے رضیہ نوں چھیڑدی نيں تے اس نال پیار تے محبت دیاں گلاں کردیاں نيں۔ انہاں دا کردار اس ڈرامے وچ ایسا اے جداں میرحسن دی سحرالبیان وچ نجم النساءکا۔ پائی تے بہار رضیہ دے دل وچ فیروز دے لئی جگہ بناندی نيں۔ تے رضیہ نوں فیروز نال محبت کرنے اُتے اکساندی نيں۔
مجموعی طور اُتے دیکھیا جائے تاں کرداراں دی تشکیل وچ حشر نے تمام فنی لوازمات دا خیال رکھیا اے تے کچھ اچھے تے خوبصورت کرداراں نوں منظر عام پرلانے وچ کامیاب ہوئے نيں۔
مکالمہ نگاری سودھو
مکالمہ نگاری ڈارمے دی جان اے۔ تے بحیثیت مجموعی خواب ہستی وچ حشر دے ہور ڈرامےآں توں چنگا مکالمہ موجود اے۔ اگرچہ بعض جگہاں اُتے قافیہ، مسجع، مقفّٰی نثر دے نال نال منظومات وی نيں لیکن پورے ڈرامے وچ نہایت ہی اعلیٰ درجے دا مکالمہ تے باہمی گفتگو موجود اے جداں اسيں روگٹھ زندگی وچ گل گل تے بحث مباحثہ کردے نيں۔ مثال دے لئی پہلے باب دے سین نمبر ست وچوں منوا، فضیحتا تے اس دی بیوی دے درمیان مکالمہ ملاحظہ ہوئے۔ ایہ اک دلچسپ گفتگو اے اس گفتگو وچ شعر نئيں، قافیہ تے ردیف نئيں، روگٹھ دی بولی اے۔ تے عام گل گل اے۔ عورتاں دی زبا ن وچ حسن اے تے عورتاں دی مخصوص بولی فنکارانہ انداز توں استعمال کیتی گئی اے جس وچ گل بات اُتے برا بھلا تے بددعاواں نيں۔
فضیحتا: گھسر پھسر تاں نئيں کوئی مشورے دی گل کر رہے سن
عورت: مشورہ بیوی توں کردے نيں یا خدمت گار، دو کوڑی دے پاجی نوں یار غار بنائو گے تاں خطا کھائو گے۔ جوتیاں مار دے کڈھو ”موئے کتے دے منہ اُتے خاک ڈالو“
منوا: اری کٹ کھنی کتیا بھونکے جاندی اے تے مینوں کتا بناندی اے
عورت موئے حرام خور ،پاجی، شیطان، بے ایمان، ایڑی چوٹی اُتے تینوں کراں قربان، گھر جا اپنی اماں بہناں نوں ستا۔ ارے موئے مردود نکھٹوبھاڑے دے ٹٹوکھڑا
کھڑا سندا اے تے کچھ نئيں بولدا۔
اسی طرح سارے ڈرامے وچ جابجا دلچسپ تے نہایت اعلیٰ درجے دا مکالمہ پایا جاندا اے۔ جو اسيں اج دے ڈرامے وچ دیکھدے نيں۔
پلاٹ سودھو
جتھے تک خواب ہستی دے پلاٹ دی گل اے تاں اس دا پلاٹ نہایت سادہ تے واقعات دے حسن ترتیب توں مزین اے۔ تقریباً تمام واقعات وچ اک منطقی ربط پایا جاندا اے۔ جس توں ڈرامے دی کہانی، دلکش، دلچسپ تے تجسّس آمیز بن گئی اے۔ ڈرامے وچ ابتداءہی توں دلچسپی تے تجسّس دے عناصر پیدا ہوئے جاندے نيں۔ یعنی صولت دی اپنے والد توں بدتمیزی، گستاخی تے تمام دولت اپنی بھتیجی رضیہ دے ناں کر دينا تے فیر وصیت نامے دا مختلف لوکاں دے ہتھوں وچ پھرنا۔ جتھے ایہ کہانی سسپنس تے دلکش اے اوتھے اک محبت بھری کہانی وی اے۔ اس ڈرامے وچ ڈاکہ، چوری، قتل وی اے تے مزاح دی شگفتگی وی اے۔ اس ڈرامے وچ حرکت دی فراوانی موجود اے تے کرداراں دا آپس وچ تصادم وی پایا جاندا اے جو اک فنکارانہ صلاحیت اے۔
اسلوب سودھو
خواب ہستی وچ وی اس دور دے مروجہ ڈرامےآں دی طرح گاناں دی بھر مار اے۔ اکثر مکالمے منظوم نيں اشعار وی کافی کثرت توں استعمال ہوئے نيں تے جو نثر استعمال ہوئی اے اوہ مسجع تے مقفٰی اے۔ لیکن اس توں آغا حشر دے اس ڈرامے اُتے کوئی حرف نئيں آندا۔ کیونجے اس وقت تمام ڈرامے منظوم ہُندے سن ۔ تے اس وقت نثر وچ گفتگو بوہت گھٹ ہُندی سی تے ایہ کہ ایہ وقت دا تقاضا وی سی۔ تے اہم گل ایہ اے کہ آغا حشر دے ڈرامےآں دی مقبولیت دی اک وجہ وی سی۔ آغا حشر دی نثر وچ حرف ”س“ دی تکرار توں کسی قدر خوبصورتی تے شگفتگی پیدا ہوئے گئی اے۔
دوسرا: ملک؟
فضیحتا: مدراس
تیسرا: بال بچے؟
فضیحتا: اُنچاس
تیسرا: یعنی؟
فضیحتا: اک کم پنجاہ
پہلا: او باپ رے اس دی جورو اے یا بچےآں والی مرغی۔
خامیاں سودھو
ڈرامے وچ چند خامیاں وی موجود نيں جسنوں اچانک کسی کردار دا درمیان وچ بغیر کسی مقصد دے وارد ہوجانا اس دے علاوہ فضیحتا دا برا انجام نہ ہونا لیکن اس دی سب توں وڈی وجہ ایہ اے کہ اس وقت دے تماش بین سادہ تے انہاں پڑھ سن تے ڈراما یا سیٹر دا مقصد صرف تفریح فراہم کرنا سی تے ڈرامےآں دے کچھ اصول قاعدے وی پورے طرح نئيں بن پائے سن ۔ لہٰذا اس وقت دے ناظرین دے لئی ایہ قابل قبول سی۔ اس دے علاوہ ناظرین ڈرامے وچ ناچ گانے، پھکڑ بازی، لطیفہ گوئی دے رسیا سن ۔ انہاں نوں فنکار دی کمزوریاں توں کوئی واسطہ نئيں سی۔ جے ناظرین فنکار دی فنی کمزوری تے نقائص نوں پکڑدے تے اس اُتے رائے زنی کردے تاں آغا حشر چند اک ابتدائی ڈرامے لکھنے دے بعد اپنی کمزوریاں محسوس کر لیندے تے بہت جلد اصلاح کر لیندے۔ لیکن خواب ہستی وچ خامیاں دی بجائے خوبیاں زیادہ نيں جو اس دی خامیاں اُتے پردہ ڈال دیندی نيں۔
مجموعی طور اُتے جے دیکھیا جائے تاں ڈراما خواب ہستی آغا حشر کاشمیری دا تیسرے دور دا ڈراما اے۔ ایہ دور آغا حشر دے طرز نگارش دا ترقی یافتہ دور اے۔ اس وچ فنی لوازم تے اسلوب بیان دے علاوہ پلاٹ تے ہیئت وچ وی ترقی تے تبدیلی پیداہونے لگی سی۔ اس دور وچ لکھے جانے والے کم تے بیش سبھی ڈرامےآں وچ جدت تے انفرادیت دی نويں راہاں ملدی نيں۔ اک ہی قسم دے گھسے پٹے موضوعات اُتے لکھنے دی حوصلہ شکنی ہوئی اے تے انہاں سب وچ نمائندہ ڈراما خواب ہستی اے۔
فکری جائزہ سودھو
فکری حوالے توں جے دیکھیا جائے تاں اس وچ اچھائی تے برائی دے درمیان ازل توں جاری کشمکش دکھادی گئی اے۔ جس وچ جیت سچائی دی ہُندی اے۔ صولت اک ایسا ناہنجار بیٹا اے جو فضیحتاکے کہنے وچ آکے اخلاقی برائیاں دا شکار ہوئے جاندا اے جدوں اُس دا باپ اسنوں رکدا اے تاں اوہ باپ دی نافرمانی اُتے اتر آندا اے۔ تے جدوں اوہ انہاں عادتاں نوں ترک نئيں کردا تاں اُس دا باپ اپنی ساری جائیدا رضیہ دے ناں کر دیندے نيں۔ جس دے بعد اک کشمکش جاری ہوئے جاندی اے۔ تے صولت ہر طریقے توں اپنی جائے داد حاصل کرنا چاہندا اے۔ اس کھیل وچ اس دا اپنا باپ ماریا جاندا اے لیکن اُس دی دولت دی ہوس ختم نئيں ہُندی مصنف ایہ وی دکھایا اے کہ دولت دی ہوس انسان نوں اَنھّا کردیندی اے۔ تے صولت نوں حسنیا دی محبت وی نئيں دکھادی دیندی تے اُس کومارنے دے درپے رہندا اے۔
مصنف نے اس کہانی دے ذریعے ایہ پیغام دینے دی کوشش کيتی اے کہ محبت دے راستے وچ جو لوک ثابت قدم رہندے نيں انھاں کامیابی ضرور ملدی اے۔ حسنیا دی مثال ساڈے سامنے اے۔ اوہ صولت نال محبت کردی اے۔ اوہ ہر طرح دی تکالیف برداشت کردی اے۔ اُس دی جان خطرے وچ ہُندی اے لیکن اوہ محبت توں دستبردار نئيں ہُندی تے آخر کار صولت نوں راہ راست اُتے لیا کے محبت دی منزل پا لیندی اے۔
اس دے نال نال مصنف ایہ پیغام دیندے نيں کہ انسان دا قتل کرنا خود اپنے آپ نوں قتل کرنے دے مترداف اے عباسی نواب اعظم نوں قتل کردیندی اے تے فیر اس دے بعد نفسیاتی مریض بن جاندی اے۔ اُسنوں ہر جگہ نواب اعظم دی روح نظرآندی اے۔ اوہ بار بار اپنے ہتھوں نوں دھوندی اے جس اُتے اُسنوں خون دے دھبے نظرآندے نيں تے آخر کار نفسیاتی دبائو دا شکار ہوئے کے خود کشی کر لیندی اے۔ جس توں ایہ ثابت ہُندا اے کہ کسی نوں قتل کرنا اپنے آپ نوں قتل کرنے دے مترادف اے۔