سپاہ صحابہ پاکستان
سپاہ صحابہ پاکستان پاکستان دی اک سیاسی پارٹی سی جیہڑی 1980 دی دہائی چ بنی تے جیدے تے مذہبی رنگ وی چڑھیا ہویا سی۔ اینوں سرکاری ول نال 2002 چ پرویز مشرف نے مکا دتا سی۔ ایدا پہلے ناں انجمن سپاہ صحابہ سی تے اینوں مولانا حق نواز جھنگوی نے جھنگ توں ٹوریا سی۔ اے پارٹی ایرانی انقلاب دے مگروں پاکستان چ وددے ہوۓ شیعہ زور نوں توڑن لئی بنی۔ پر ایس پارٹی دے سرداراں نوں چن چن کے ماردتا گیا۔
اہل سنت دیوبند مسلک نال تعلق رکھنے والی جماعت سپاہ صحابہ پاکستان دا ناں پہلے انجمن سپاہ صحابہ سی۔ ایہ جماعت 1944ء وچ امرتسر وچ قائم ہونے والی "تنظیم اہلسنت"[۱] نامی شیعہ مخالف جماعت دا تسلسل اے جو 1984ء وچ دیوبندی عالم مولانا نورالحسن بخاری دی وفات دے بعد انجمن سپاہ صحابہ دے نويں ناں توں 1985ء وچ پاکستانی پنجاب دے شہر جھنگ وچ سامنے آئی۔جداں جنرل پرویز مشرف نے جنوری 2002ء وچ سپاہ صحابہ تے سپاہ محمد اُتے بابندی عائد کيتی تاں اس جماعت دا ناں بدل کے ملت اسلامیہ پاکستان رکھ دتا گیا۔اس دے بعد جماعت کانام بدل کے اھلسنت والجماعت رکھیا گیا۔ مولانا حق نواز جھنگوی نوں 1990ء وچ شیخ اقبال تے عابدہ حسین تے امان اللہ سیال دے لئی سیاسی خطرہ بننے دے باعث قتل کر دتا گیا۔ حق نواز جھنگوی دے بعد مولانا ایثار الحق قاسمی اس جماعت دے سربراہ بنے، جنہاں نوں 1991ء وچ قتل کر دتا گیا۔ اس دے بعد ضیاء الرحمن فاروقی نے سپاہ صحابہ دی قیادت سنبھالی لئی۔ مولانا ضیاءالرحمان فاروقی 18 جنوری 1997ء نوں سپاہ محمد پاکستان دے بم حملے دا شکار ہوئے۔ اس دے بعد مولانااعظم طارق اس جماعت دے سربراہ بنے، جو 2003ء وچ اسلام آباد وچ کمانڈوز دے آپریشن وچ قتل کر دتے گئے۔90ء دی دہائی وچ سپاہ صحابہ نے شیعاں اُتے کئی خونریز حملے کیتے البتہ 1993ء وچ سپاہ محمد پاکستان نامی شیعہ دہشت گرد تنظیم نے جوابی کارروائیاں دا آغاز کر دتا۔ سپاہ صحابہ دے ہن تک کم وبیش اک ہزار کارکن مارے جاچکے نيں جنہاں وچوں اکثر پاک فوج کےآپریشن یا پولیس مقابلاں وچ ہلاک ہوئے۔ دوسری جانب اک اندازے دے مطابق تقریبا ستر ہزار پاکستانی دہشت گردی دا نشانہ بن چکے نيں جنہاں وچوں اکثر مفتی نظام الدین شامزئی صاحب دے اعلان جہاد دے بعد شروع ہونے والے خودکش دھماکےآں دا نشانہ بنے[۲]۔ 2017ء وچ اس جماعت اُتے وی پابندی لگیا دتی گئی فیر26 جون 2018 نوں شدت پسند عناصر نوں قومی دھارے وچ جگہ دینے دے فیصلے دے بعداھلسنت والجماعت پاکستان توں پابندی ہٹا لی گئی[۳]۔ حال ہی وچ داعش دے ظہور دے بعد اس جماعت دے متعدد کارکنان نے اس وچ شمولیت اختیار کيتی[۴]۔
تاریخی پس منظر
سودھووادئ سندھ وچ شیعہ مخالف سوچ قیام پاکستان توں پہلے ہی موجود سی - وادئ سندھ وچ قیام پاکستان توں پہلے مسلمان عوام نوں صرف اک قسم دی مذہبی سبھیاچار وچ ڈھالنے دی کوشش سب توں پہلے سید احمد بریلوی تے شاہ اسماعیل دہلوی نے کی[۵]۔ 1818ء توں 1821ء دے دوران سید احمد بریلوی نے شمالی ہندوستان وچ مسلماناں دے عقائد دی تبدیلی تے عزاداری اُتے حملےآں دی مہم چلائی۔ 1826ء وچ اوہ پختون علاقےآں وچ سخت گیر مذہبی حکومت بنانے پہنچ گئے۔ انہاں دو حضرات دا کردار اس خطے دی مذہبی تریخ وچ مرکزی حیثیت رکھدا اے، جس دا اثر اج وی بھارت دے صوبےآں اترپردیش،اور ہریانہ دے نال نال پاکستان دے پختون تے مہاجر اکثریت والے علاقےآں وچ دیکھیا جا سکدا اے۔ انگریزاں نے مسلماناں وچ پائی جانے والی محرومیاں نوں سکھاں دے خلاف استعمال کر نے دے لئی سید احمد بریلوی اورشاہ اسماعیل دہلوی نوں اپنے زیر انتظام علاقےآں وچ لشکر سازی دی مکمل آزادی دی[۶] ۔ 1831 ء وچ سید احمد بریلوی تے انہاں دے ساتھیاں دی طالبانی حکومت توں اکتائے ہوئے مسلماناں تے سکھاں دے اشتراک عمل دے نتیجے وچ بالاکوٹ دے مقام اُتے انہاں دے قتل[۷] دے بعد انہاں حضرات دی تحریک دا دوبارہ ظہور 30 مئی 1867ء وچ دار العلوم دیوبند دے قیام دی شکل وچ ہويا۔ بانی دار العلوم دیوبند مولانا رشیداحمد گنگاوہی نے فتویٰ دتا کہ :۔
"محرم وچ ذکر شہادت حسین کرنا اگرچہ بروایات صحیح ہوئے یا سبیل لگانا ،شربت پلیانا چندہ سبیل تے شربت وچ دینا یا دُدھ پلیانا سب ناجائز تے حرام اے "[۸]۔
دیوبند مکتب دی اس سوچ کاپہلا نتیجہ افغانستان دے شاہ امیر عبد الرحمن دی طرف توں 1891ء توں 1893ء تک دی جانے والی شیعہ ہزارہ قبیلے دی نسل کشی تے انہاں دی جائداد دی پشتوناں وچ تقسیم اورانکو غلام اورلونڈیاں بناکر فروخت کرنے دا عمل سی جس دے نتیجے وچ افغانستان دے شیعاں دی آبادی وچ 60فیصد تک کمی آ گئی [۹]۔ امیر عبد الرحمن خان نے اپنی حکومت دا نظام چلانے دے لئی ہندوستان توں دیوبندی علما منگوائے سن جنہاں نے شیعاں دے کافر ہونے تے انہاں دی جان و مال دے حلال ہونے دا فتویٰ دتا۔ ایہ جدید انسانی تریخ دی پہلی نسل کشی سی جس دے نتیجے وچ پنج لکھ انسان لقمۂ اجل بنے۔ ايسے دوران وچ کچھ ہزارہ خاندان ہجرت کر کے کوئٹہ وچ آ گئے جو انگریزاں دے قبضے وچ ہونے دی وجہ توں انہاں دے لئی پناہ گاہ ثابت ہويا۔ کرم ایجنسی دے شیعہ قبیلے افغان شاہ دی ایسی فرقہ وارانہ کارروائیاں دے خوف توں ہندوستان دی انگریز حکومت توں ملحق ہوئے گئے تے ایويں فاٹا دا بندوبست عمل وچ آیا۔ ہندوستان وچ انگریزاں دے قانون دی مساوات تے بہتر انتظامی اقدامات دی بدولت اس سوچ نوں قتل عام دا دائرہ وادی سندھ تک پھیلانے دا موقع نہ مل سکیا۔ کرم ایجنسی دے بعد باقی قبیلے نے وی انگریز حکومت دا حصہ بننے دا فیصلہ کيتا۔ اس تاریخی عمل جس کاآغاز شیعہ دشمنی توں ہويا، نے مستقبل وچ بننے والے ملک پاکستان دی شمال مغربی سرحد نوں متعین کيتا۔ اس تریخ دا ہی نتیجہ اے کہ ریاض بسرا توں لےکے ملک اسحاق تے داود بادینی تک جداں تربیت یافتہ جہادیاں نوں قندھار دے دیوبندی علاقےآں وچ پناہ ملدی رہی اے۔ 1906ء وچ لکھنؤ دے عزاداری دے جلوساں مقابلے وچ دیوبندی علما دی طرف توں مدح صحابہ دے ناں توں جلوس نکالنے دا سلسلہ شروع کيتا گیا[۱۰]۔ انہاں جلوساں وچ کربلا دے واقعے اُتے گفتگو تے نعرے بازی ہويا کردی جس وچ بنی امیہ دی وکالت کيتی جاندی۔ عاشورا دے دن ایہ سب کرنے توں شیعاں وچ اشتعال پھیل گیا۔ انگریزحکومت نے فرقہ وارانہ فساد دے خطرے دے پیش نظر انہاں جلوساں اُتے پابندی لگیا دی۔ لکھنؤ نوں ٹارگٹ کرنے دا مقصد ایہ سی کہ ایہ شہر اس وقت ہندوستان وچ شیعاں دا ثقافتی مرکز سی۔ لکھنؤ وچ اس اشتعال دے بعد فرقہ وارانہ لٹریچر چھپنے لگا، جو لکھنؤ تک محدود نہ رہیا بلکہ وادی سندھ وچ وی آیا۔ 1920ء وچ دیوبندی عالم مرزا حیرت دہلوی نے "کتاب شہادت" دے عنوان توں اک کتاب لکھی جس وچ حضرت علی و حسنین پرشدید تنقید کيتی گئی تھی[۱۱]۔ لکھنؤ شہر وچ تاں انگریز حکومت دے حسن انتظام تے قانون دے مساوی نفاذ نے قتل و غارت تک نوبت نئيں آنے دی، لیکن پنجاب تے پختون خواہ دے بعض علاقےآں وچ محرم دے جلوساں اُتے حملے ہوئے۔ 1931ء وچ دیوبندی عالم مولانا عبد الشکور لکھنؤی نے لکھنؤ وچ اک دیوبندی مدرسہ قائم کيتا تے دوبارہ مدح صحابہ دے سلسلے دا آغاز کر دتا۔ اس اشتعال انگیزی دا نتیجہ اس وقت سامنے آیا جدوں 1938ء وچ اس جلوس دے رد عمل دے طور اُتے لکھنؤ دے شیعہ حضرات نے بنی امیہ اُتے تبرے دے جلوس نکالنے شروع کر دتے۔ ایہ اوہ زمانہ سی جدوں برصغیر دی آزادی دے تاریخی لمحات نیڑے آ چکے سن تے ایتھے مسلمان آپس وچ لڑپئے سن ۔ اکتوبر 1939ءکومولانا ابو الکلام آزاد کلکتہ توں لکھنؤ تشریف لیائے تے ست دن تک مختلف شیعہ سنی رہنمااں توں ملاقاتاں کاں[۱۲]۔ اس کوشش دا نتیجہ ایہ ہويا کہ شیعہ حضرات نے تبرے دے جلوس کڈنا بند کر دتے البتہ مولانا عبد الشکور لکھنؤی فیر وی فرقہ وارانہ اشتعال توں باز نئيں آ ئے تے نتیجتا حکومت نوں اس سلسلے اُتے پابندی لگانا پئی۔ مولانا عبد الشکور 1942ءماں سیڑھیاں توں ڈگ کے فوت ہوئے گئے[۱۳]۔
جنگ عظیم دوم دی وجہ توں کمزور ہونے والے انگریزاں دے ہندوستان توں جانے تے مسلم لیگ دی تحریک دے نتیجے وچ ہندوستان دے شمال مغرب وچ اک مسلمان ریاست دے ممکنہ قیام دی آہٹ پا کر دیوبندی علما وچوں اکثر نے قیام پاکستان دی مخالفت کيتی البتہ کچھ ہور سخت گیر علما نے قیام پاکستان نوں ناگزیر سمجھدے ہوئے وادی سندھ دی طرف ہجرت شروع دی تے دوبارہ توں سید احمد بریلوی تے شاہ اسماعیل دہلوی دی یک ثقافتی ریاست دے قیام دیاں کوششاں شروع کر دتیاں۔1944ء وچ لاہور دے نواحی قصبے امرتسر وچ تنظیم اہل سنت دے ناں توں اک شیعہ مخالف دیوبندی جماعت دا قیام عمل وچ لیایا گیا۔ دیوبندی علما مولانا نور الحسن بخاری، مولانا دوست محمد قریشی، مولانا عبد الستارتونسوی دیوبندی وغیرہ نے پاکستان بھر وچ شیعہ مخالف جلسے کیتے تے لوکاں نوں فسادات دے لئی اکسایا[۱۲][۱۴]۔ لہٰذا قیام پاکستان توں بعد ہی شیعاں اُتے حملے شروع ہوئے گئے۔ 26اکتوبر 1946ءکو مولانا شبیر احمد عثمانی نے جمعیت علمائے اسلام قائم کيتی جو مسلم لیگ دے متوازی سیاسی جماعت تھی،کیونجے دیوبندی علما محمد علی جناح دے جدید نظریات اُتے مبنی تصورپاکستان نوں غلط سمجھدے سن [۱۵]۔ جدوں قائد اعظم نے 11 اگست 1947ء دی تقریر وچ ریاست دی نظر وچ سب شہریاں کوبلا تفریق مذہب مساوی قرار دتا تاں 1 ستمبر 1947ء نوں مولانا شبیر احمد عثمانی نے اخبارات وچ اک بیان جاری کيتا جس دا اک اک لفظ قائد اعظم دی اس تقریر دی مخالفت اُتے مبنی سی[۱۶]، ایويں جدت تے پسماندگی دے درمیان اک سرد جنگ شروع ہوئے گئی۔ پاکستان دے قیام توں پہلے ہی دیوبندی علما نے شیعاں دی نماز جنازہ پڑھنے نوں حرام قرار دے رکھیا سی تے مولانا شبیر احمد عثمانی وی شیعاں دے لئی ایہی سوچ رکھدے سن [۱۳]۔ لہٰذا قائد اعظم دی پہلی نماز جنازہ گورنر ہاؤس وچ انہاں دے اپنے مسلک دے مطابق پڑھی گئی [۱۷] مگر جدوں عوام وچ نماز جنازہ پڑھانے دی باری آئ تاں حکومت نے فرقہ وارانہ ہرج مرج توں بچنے دے لئی مولانا شبیر احمد عثمانی نوں طلب کيتا[۱۸]۔ جدوں انہاں توں سوال کيتا گیا کہ آپ نے قائد اعظم دی نماز جنازہ کیوں پڑھائی تاں انہاں نے اپنے فتوےآں توں رجوع کرنے دی بجائے اک خواب سنیا کر سوال نوں ٹال دتا[۱۹]۔
پاکستان وچ شیعہ مخالف مہم کاآغاز
سودھو1948ء وچ روزنامہ احسان نے اپنے اداریے وچ شیعاں دے عقائد تے سبھیاچار اُتے تنقید دی تے انہاں نوں تلقین دی کہ انگریز دور نوں بھُل کر نويں ملک وچ مسلماناں دی طرح رہنا سیکھاں۔ اس اخبار نوں سرکاری ادارےآں وچ وی منگوایا جاندا سی، چنانچہ اس اداریے دے خلاف شیعاں نے ملک گیر احتجاج کيتا جس دے نتیجے وچ حکومت نے نفرت پھیلانے دے جرم وچ اخبار اُتے تن ہزار روپیہ جرمانہ عائد کيتا[۱۲]۔ 1949ء وچ چوٹی زیريں تے 1950ء وچ نارووال وچ عزاداری اُتے حملے ہوئے۔ 1951ء وچ پنجاب اسمبلی دے الیکشن وچ شیعہ امیدواراں دے خلاف فرقہ وارانہ بنیاداں اُتے مہم چلائی گئی تے انھاں کافر قرار دتا گیا[۱۲]۔ ستم ظریفی ایہ کہ 24جنوری 1951ء وچ کراچی وچ سب مکاتب فکر بشمول شیعہ دے علما نے پاکستان وچ اسلام دے نفاذ دے لئی 22 نکات ترتیب دیے[۲۰]، جدوں کہ عملی حقائق کچھ تے ہی بتا رہے سن ۔ 1953ء وچ قادیانیاں دے خلاف چلنے والی مہم وچ شیعہ رہنما وی شامل ہوئے۔ دو سالاں دے لئی دیوبندی علما دی توجہ ختم نبوت دے معاملے اُتے مرکوز رہنے دی وجہ توں شیعاں اُتے کوئی حملہ نہ ہويا۔ شیعہ مخالف حملےآں دا دوبارہ آغاز 1955ء وچ ہويا جدوں پنجاب وچ پچیس تھاںواں اُتے عزاداری دے جلوساں تے امام بارگاہاں اُتے حملے کیتے گئے جنہاں وچ سینکڑاں لوک زخمی ہوئے۔ ايسے سال کراچی وچ اک مولانا صاحب نے افواہ اڑائ کہ شیعہ ہر سال اک سنی بچہ ذبح کر کے نیاز پکاندے نيں، اس افواہ دے زیر اثر کراچی وچ اک بلدی امامبارگاہ اُتے حملہ ہويا تے بارہ افراد شدید زخمی ہوئے گئے[۱۲]۔
قیام پاکستان دے بعد شیعہ مخالف تشدد
سودھوپاکستان وچ شیعہ کشی دی پہلی واردات 1950 ء وچ وادئ کرم اُتے دیوبندی قبیلے دے حملے دی صورت وچ ہوئی، جو 1948ء وچ جہاد کشمیر دے ناں اُتے اسلحہ تے مال غنیمت سمیٹ کر طاقتور ہوئے گئے سن ۔ 1956ء وچ وادئ کرم دوبارہ حملےآں دا نشانہ بنی۔ پنجاب وچ شیعہ کشی دی پہلی واردات 1957ء وچ ملتان دے ضلع مظفر گڑھ دے پنڈ سیت پور وچ ہوئی جتھے جلوس اُتے حملہ کر کے تن عزادارےآں نوں قتل کر دتا گیا۔ حکومت کیتی طرف توں عدالدی کمیشن قائم کيتا گیا تے اس واردات وچ ملوث پنج دہشت گرداں نوں سزائے موت دتی گئی۔ ايسے سال احمد پور شرقی وچ عزاداری دے جلوس اُتے پتھراؤ دے نتیجے وچ اک شخص جان بحق تے تن شدید زخمی ہوئے۔ جون 1958ء وچ بھکر وچ اک شیعہ خطیب آغا محسن نوں قتل کر دتا گیا۔ قاتل نے اعترافی بیان وچ کہیا کہ مولانا نور الحسن بخاری دی تقریر نے اسنوں اس جرم اُتے اکسایا سی جس وچ شیعاں نوں قتل کرنے والے نوں غازی علم دین شہید توں نسبت دتی گئی سی تے جنت دی بشارت دتی گئی تھی[۱۲]۔ مولانا نور الحسن بخاری کوکوئی سزا نہ ملی۔ جداں جداں پاکستان وچ نفاذ اسلام دی تحریک زور پکڑدتی گئی، معاشرے نوں دیوبندی قسم دے مذہبی سانچے وچ ڈھالنے دے عمل وچ اضافہ ہُندا گیا۔ عجیب گل ایہ سی کہ شیعہ علما وی نفاذ اسلام دی تحریکاں دا نال دیندے رہے۔
پاکستان دی ابتدائی تریخ وچ 1963ء دا سال سب توں زیادہ خونریز ثابت ہويا۔ ايسے سال جنرل ایوب نے علما دے احتجاج دے دباؤ وچ آ کے پاکستان دا ناں اسلامی جمہوریہ پاکستان رکھیا۔ 3 جون 1963ء نوں بھاٹی دروازہ لاہور وچ عزاداری دے جلوس اُتے پتھراں تے چاقوواں توں حملہ کيتا گیا جس دے نتیجے وچ دو شیعہ قتل تے سو دے نیڑے زخمی ہوئے[۲۱]۔ نارووال، چنیوٹ تے کوئٹہ وچ وی عزادارےآں اُتے حملے ہوئے ۔ اس سال دہشت گردی دی بدترین واردات سندھ دے ضلعے خیر پور دے پنڈ ٹھیری وچ پیش آئ جتھے سرکاری اعداد و شمار دے مطابق 120 عزادارےآں نوں کلہاڑیاں تے تلواراں دی مدد توں ذبح کيتا گیا[۲۱][۲۲]۔ متعدد زخمیاں نے خود نوں مردہ ظاہر کر کے جان بچائی۔ ایہ لوک اک چھوٹے توں امام بارگاہ وچ یوم عاشور دی مناسبت توں ماتم تے گریہ و زاری کرنے دے لئی جمع ہوئے سن ۔ سٹھ تے ستر دی دہائی وچ جھنگ، کراچی، لاہور، چکوال، ڈیرہ غازی خان، ملتان، شیخوپورہ، پاراچنار تے گلگت وچ عزادارےآں اُتے حملے ہوئے۔ گل صرف قتل و غارت تک محدود نئيں سی، فرقہ وارانہ لٹریچر دا تنور وی دہک رہیا سی جس وچ اکثر شیعاں نوں کٹہرے وچ کھڑا کيتا جاندا۔دیوبندی علما مرزا حیرت دہلوی تے مولانا عبد الشکور لکھنؤی دیاں کتاباں کم سن کہ مولانا محمود احمد عباسی[۲۳] تے مولانا ابو یزید بٹ[۲۴] دیاں کتاباں نے اشتعال انگیزی دے سابقہ ریکارڈ توڑ دیے۔ بعد وچ علامہ احسان الہی ظہیر نے جلدی اُتے ہور تیل چھڑکا[۲۵] انہاں لوکاں دی گندی بولی دا رد عمل قیام پاکستان دے تقریباً چالیس سال بعد اس صورت وچ آیا جدوں پنجاب دے اک دیہاندی شیعہ مولوی غلام حسین نجفی نے بعض صحابہ کرام (رض) دے بارے وچ وی ایسی ہی بولی استعمال کیتی[۲۶][۲۷]۔
قیام پاکستان توں ہی ایہ تاثر عام سی کہ دیوبندی علما قادیانیاں دے بعد شیعاں دے خلاف مہم چلاواں گے۔1965ء توں 1977ءتک دے سالاں وچ شیعہ کشی دی مہم دیوبندی علما دے پیپلز پارٹی دے سوشلزم، بنگلہ دیش دی تحریک آزادی تے بعد وچ ختم نبوت دی تحریک جداں مسائل وچ الجھ جانے دی وجہ توں ماند پڑ گئی۔ 1974ء وچ جدوں قومی اسمبلی وچ قادیانی مسئلہ زیر بحث آیا تاں مرزا ناصر صاحب دی طرف توں شیعہ عقائد اُتے وی سوال اٹھایا گیا۔ شیعہ ایم این اے سید عبّاس حسین گردیزی نے اپنے مکتب فکر دے علما نال رابطہ کر کے 2 ستمبر 1974ء نوں دس صفحات اُتے مشتمل وضاحتی بیان داخل کرایا۔
افغانستان وچ عدم استحکام تے ایران وچ انقلاب
سودھوافغانستان نے 1973ء وچ پشتونستان دے ناں اُتے پاکستان دے پختونون نوں استعمال کر کے ملک توڑنے دی سازش بنائی جس دے جواب وچ پاکستان نے افغان حکومت دے مخالف اخوان نوں مدد دینا شروع دی سی۔ اس طرح "افغان مجاہدین" دے نال پاکستانی حکومت دے تعلقات 1974 ء وچ ہی استوار ہوئے گئے۔ پاکستان دے پختوناں نے انگریزاں دے دور وچ ہی وادئ سندھ نوں سنگلاخ افغانستان اُتے ترجیح دتی سی تے پنجاب ،سندھ تے بلوچستان دے نال اپنے معاشی تے تاریخی تعلق دی وجہ توں ہی قیام پاکستان دے بعد ہونے والے ریفرنڈم وچ پاکستان توں الحاق کيتا سی۔اسی گہرے تعلق دی بدولت پاکستان دے پختون عوام وچ افغانستان دی حمایت توں چلنے والی اس تحریک نوں خاطر خواہ حمایت نہ مل سکی۔جمعہ خان صوفی نے اپنی کتاب "فریب ناتمام" وچ انہاں سب واقعات تے افغانستان دی پسماندگی دی تفصیل لکھی اے ۔اسی دوران ایران وچ مذہبی انقلاب دی تحریک آیت الله خمینی دی قیادت وچ چل رہی سی - پاکستان دے شیعہ علماءکی اکثریت اس تحریک دے خلاف سی اورآیت الله شریعت مدارنامی شاہ نواز مرجع تقلید دی حامی سی - پاکستان وچ شیعہ عوام یا تاں نجف وچ مقیم عراقی مرجع آیت الله محسن الحکیم دے پیرو سن یاقم دے آیت الله کاظم شریعت مدار[۲۸] دی تقلید کردے سن - پاکستان وچ سب توں پہلے جس نے ایران وچ مذہبی انقلاب دی تحریک دی حمایت دی اوہ مولانا مودودی سن [۲۹] جونومبر 1963ء وچ حج دے سفر دے دوران آیت الله خمینی نال ملاقات کر چکے سن [۳۰] - آیت الله خمینی انہاں دی کتاب " اسلامی ریاست " توں متاثر سن ۔ پاکستان دے روايتی شیعہ علما آیت الله خمینی دی طرف توں فلسفے تے تصوف دی تعلیم تے شاہ ایران دی مخالفت کيتی وجہ توں انہاں نوں گمراہ سمجھدے سن [۳۱]۔ البتہ لاہور دے مولانا مرتضیٰ حسین صدر الافاضل نے انہاں دی توضیح المسائل دا ترجمہ کر کے عوام وچ انہاں دی تقلید نوں رواج دینے دی محدود کوشش کيتی۔
پاکستان وچ شیعہ کشی دے واقعات وچ شدت اس وقت آئ جب27 اپریل 1978ء نوں افغانستان وچ انقلاب ثور آیا تے اس توں اگلے سال کمیونسٹ حکومت نے روس نوں مداخلت دی دعوت دتی۔ اس اقدام دے نتیجے وچ افغانستان غیر مستحکم ہوئے گیا۔ جدوں کوئی ریاست ٹوٹتی اے تاں اوہ ڈاکواں تے دہشت گرداں دے لئی جنت بن جاندی اے۔ پختون قبیلے وچ پہلے ہی امیر عبد الرحمن خان دے زمانے توں شیعہ تے بریلوی مخالف جذبات پائے جاندے سن ۔ اگلے سال فروری 1979ء وچ ایران وچ انقلاب آیا جس نے شیعہ مسلک نوں اک مسلمان مسلک دے طور اُتے متعارف کرایا۔ ایران دی مذہبی قیادت نےانقلاب دی کامیابی دے بعد سب توں پہلے ایران توں باہر جس شخصیت نال رابطہ کیہ اوہ جماعت اسلامی دے علیل رہنما مولانا مودودی سن [۳۲]۔ انقلاب دی کامیابی دے بعد پاکستان دا انقلابی حکومت نوں سب توں پہلے تسلیم کرنا وی مولانا مودودی دی کوشش سےممکن ہوا- پاکستانی شیعاں وچ آیت الله خمینی دی باقاعدہ حمایت سن 1985ء وچ علامہ عارف حسین الحسینی دے منظر عام اُتے آنے توں پیدا ہوئی جو مذہبی نظام حکومت اُتے یقین رکھدے سن تے جماعت اسلامی تے جمیعت علما اسلام دی قیادت دے کافی نیڑے سن ۔ پاکستان وچ جماعت اسلامی دی طرف توں کھلے عام آیت الله خمینی دی حمایت نے بعض دیوبندی حلفےآں وچ تشویش دی لہر پیدا دی جوشاہ دے زمانے وچ "الحق" جداں مجلات وچ ایران دی مذہب توں دوری نوں شیعہ مسلک دی بے راہ روی قرار دتا کردے سن ۔ افغانستان وچ جاری جنگ دے ضمن وچ جنگی تربیت، مالی وسائل تے پناہ گاہاں ملنے دے نتیجے وچ پاکستان وچ شیعہ سبھیاچار نوں ختم کرنے دی سوچ رکھنے والی تنظیم اہل سنت ہن سپاہ صحابہ دی شکل وچ زیادہ متحرک ہوئے گئی۔ گزشتہ سو سال وچ اردو بولی وچ لکھیا گیا نفرت انگیز لٹریچر کافی مقدار وچ پھیل چکيا سی۔ تحریر و تقریر دے ذریعے شیعہ مسلک نوں کافر قرار دینے دی مہم ہن جہاد افغانستان دے ضمن وچ ملنے والے فنڈز دی بدولت زیادہ تیز ہوئے گئی تے اس دے نال نال شیعہ کشی وی ودھنے لگی۔ پاکستان دے کونے کونے وچ دیوبندی مدارس کھلنے لگے۔ اک اندازے دے مطابق اج کل انہاں مدارس وچ طلبہ دی تعداد پندرہ لکھ توں تجاوز کرچکی اے۔ ايسے زمانے وچ پاکستان دے در و دیوار اُتے کافر کافر شیعہ کافر دے نعرے درج ہوئے گئے۔
ضیاء دور وچ شیعہ کشی دے واقعات
سودھوجب جولائی 1977ء وچ جماعت اسلامی دی فکر توں متاثر جنرل ضیاء الحق نے مارشل لا نافذ کيتا تاں اگلے محرم، فروری 1978ء وچ لاہور وچ 8 جدوں کہ کراچی وچ 14 شیعہ قتل ہوئے[۳۳]۔ کوئٹہ، کراچی، پاراچنار تے گلگت وچ شیعاں اُتے وڈے حملے ہوئے۔1981 ء وچ کرم ایجنسی دے سارے دیوبندی قبیلے نے افغان مہاجرین کینال ملکر پاراچنار دے راستے اُتے موجود قصبہ "صدہ "ميں شیعہ آبادی اُتے ہلہ بول دتا تے شیعاں نوں مکمل طور اُتے بے دخل کر دتا۔ کیونجے اس وقت تک انگریز اں دے زمانے وچ تشکیل دتی گئی کرم ملیشیا وادئ کرم وچ موجودتھی لہذا جنگ صدہ تک ہی محدود رہی تے ایجنسی دے ہور علاقےآں تک پھیلنے نہ دتی گئی۔1983 ء وچ کراچی وچ شیعہ آبادیاں اُتے حملے ہوئے جنہاں وچ سٹھ افراد قتل کر دتے گئے۔5 جولائی 1985ء نوں کوئٹہ وچ دیوبندیاں نے اپنے دو پولیس والے سہولت کاراں دے ہمراہ پولیس دی وردیاں پہن کر شیعاں دے احتجاجی جلوس اُتے حملہ کيتا جس دے نتیجے وچ 25 شیعہ قتل ہوئے ئے۔ البتہ چونکہ ایہ دو بدو مقابلے دی کوشش سی، لہذا 11 دیوبندی جوابی کارروائی وچ ہلاک ہوئے گئے۔ پولیس دے ریکارڈ دے مطابق ہلاک شدگانہاں وچوں دو دی شناخت پولیس اہلکاراں دے طور اُتے ہوئی ، باقی 9 جعلی وردیاں پہن کر آ ئے سن ۔ 24 جولائی 1987 ء کوپاراچنار وچ شیعہ آبادیاں اُتے افغان مجاہدین دا حملہ شیعاں دی بھرپور تیاری دی وجہ توں ناکام ہوئے گیا۔ ايسے دی دہائی وچ پاکستان بھر وچ ست سو دے لگ بھگ شیعہ قتل ہوئے، جنہاں وچوں 400کے نیڑے لوک 1988ء وچ گلگت دی غیر مسلح شیعہ آبادیاں اُتے حملے دے نتیجے وچ قتل ہوئے[۳۴]۔
نوے دی دہائی وچ شیعہ کشی اورسپاہ محمد دا قیام
سودھونوے دی دہائی وچ سپاہ صحابہ نے شیعاں اُتے کئی خونریز حملے کیتے[۳۵]۔ ادھر افغانستان وچ روس دے جانے دے بعد مجاہدین دے گروہ اقتدار دی خاطر آپس وچ لڑدے رہے ایتھے تک کہ پاکستانی حمایت یافتہ تحریک طالبان افغانستان نے مجاہدین دے باقی گروہاں نوں ملک دے شمالی علاقےآں تک محدود کر دتا۔ افغان طالبان نے پاکستان وچ دیوبندی انقلاب لیانے دی غرض توں دیوبندی تنظیماں دے کارکنان نوں فراخدلی توں پناہ تے ٹریننگ فراہم کيتی۔ پاکستان وچ شیعہ قتل کر کے ایہ لوک افغانستان بھج جاندے۔ ملک دے کئی نامور ڈاکٹر، انجنیئر تے قانون دان محض شیعہ ہونے دی وجہ توں قتل کر دتے گئے۔ انہاں دیاں عورتاں بیوہ، والدین بے سہارا تے بچے یتیم ہوئے گئے۔ افغانستان تے کشمیر وچ جہاد دی بدولت سپاہ صحابہ (تنظیم اہل سنت دا نواں نام) دے ہتھوں وچ پتھراں تے چاقوواں دی جگہ دستی بم تے کلاشنکوف آ گئے سن ۔ ايسے دی دہائی وچ مولانا نور الحسن بخاری دی وفات دے بعد شیعہ کشی دی سرپرستی دا بیڑا اٹھانے والے مولانا حق نواز جھنگوی تے انہاں دے پیشرو مولانا ایثار القاسمی نوں جھنگ وچ سیاسی خطرہ بننے دے باعث شیخ اقبال ایم این اے نے قتل کرا دتا، جو خود بعد وچ سپاہ صحابہ دی انتقامی کارروائی وچ قتل ہوئے گئے[۳۶]۔ 1993ء وچ لاہور وچ سپاہ محمد دے ناں توں اک شیعہ تنظیم دا قیام ہويا جس نے سپاہ صحابہ دے حملےآں دے جواب وچ دیوبندی حضرات اُتے حملے کرنا شروع کیتے۔ چنانچہ جے کسی شیعہ مسجد اُتے حملہ ہُندا تاں کچھ ہی دناں وچ کِسے دیوبندی مسجد وچ بے گناہ لوک قتل کیتے جاندے۔ حکومت نے صورت حال خطرناک ہُندے دیکھ کے دونے تنظیماں دے گرد گھیرا تنگ کرنا چاہیا تاں مولانا ضیاء الرحمن فاروقی نے سپاہ صحابہ دے عسکری حصے نوں لشکر جھنگوی دا ناں دے کے لا تعلقی دا اعلان کر دتا، اگرچہ لشکر جھنگوی دے کارکناں دی گرفتاری دی صورت وچ سپاہ صحابہ ہی قانونی تے مالی امداد مہیا کردی۔ لشکر جھنگوی دے بانی مولانا ضیاء الرحمن فاروقی جنوری 1997 وچ سپاہ محمد دی طرف توں کیتے گئے اک بم دھمادے ميں جاں بحق ہوئے گئے[۳۷]۔ اس دھمادے ميں متعدد بے گناہ لوک وی مارے گئے۔ ادھر لاہور پولیس نے آپریشن کر کے سپاہ محمد دا خاتمہ کر دتا۔ نوے دی دہائی وچ ہی کراچی وچ سپاہ صحابہ تے جماعت اسلامی دی طرف توں بریلوی مسیتاں اُتے قبضے دے خلاف سنی تحریک دے ناں توں اک ہور مزاحمتی گروہ اٹھیا کھڑا ہويا سی۔ چنانچہ تکفیری علما نے ہن بریلویاں اُتے قاتلانہ حملے کرنے دا آغاز کر دتا۔ بریلویاں اُتے پہلا نمایاں حملہ 2001ء وچ ہويا جدوں سنی تحریک دے بانی جناب سلیم قادری نوں کراچی وچ قتل کر دتا گیا۔
نائن الیون تے خودکش حملےآں دا دور
سودھونوے دی دہائی دے آخر وچ افغان طالبان نے القاعدہ دے سربراہ اسامہ بن لادن نوں پناہ دینے دا فیصلہ کيتا جس دی تنظیم نے 1998ء وچ مشرقی افریقہ وچ دو امریکی سفارت خاناں اُتے بم توں حملے کیتے سن تے اک امریکی بحری جہاز نوں ڈبونے دی کوشش کيتی سی[۳۸]۔اسامہ بن لادن دراصل اپنے ملک سعودی عرب وچ امریکی افواج دی موجودگی دے خلاف سی مگر اپنے ملک وچ سیاسی تحریک چلانے دے بجا ئے اس قسم دی کارروائیاں وچ ملوث ہوئے گیا سی۔کراچی وچ مقیم اک وڈے ناں والے دیوبندی عالم مفتی نظام الدین شامزئی پاکستان وچ سعودی عرب وچ امریکی موجودگی دے خلاف پورے اخلاص دے نال سرگرم سن [۳۹]۔11 ستمبر 2001 ء نوں القاعدہ نے کچھ مسافر بردار طیارے اغوا کر کے امریکا دے شہر نیویارک تے واشنگٹن ڈی سی وچ عمارتاں توں ٹکرا دیے۔7 اکتوبر 2001ءکو امریکا نے افغان طالبان اُتے حملہ کر دتا۔ پاکستان دی حکومت نے القاعدہ دی جنگ اپنے سر لینے دے بجا ئے امریکا نوں راستہ دینے دا فیصلہ کيتا۔ مفتی نظام الدین شامزئی نے پاکستانی ریاست دے خلاف مسلح جہاد دا فتویٰ جاری کيتا[۴۰]۔ مفتی شامزئی دیوبندی مسلماناں وچ بہت وڈا مقام رکھدے سن تے انہاں دے فتوے نوں پاکستان بھر وچ خصوصا قبائلی علاقہ جات وچ جتھے حکومتی رٹ کمزور سی، بہت پزیرائی ملی۔ افغان طالبان چند دناں وچ امریکا دے ہتھوں شکست کھا گئے تے بوہت سارے طالبان تے القاعدہ دے جنگجو پاکستانی علاقےآں وچ آ گئے۔ اس طرح ریاست تے طالبان دے درمیان جنگ چھڑ گئی۔ ادھر سن 2002ء دے الیکشن وچ خیبر پختون خواہ دی صوبائی حکومت تے کراچی دی شہری حکومت متحدہ مجلس عملکے ہتھ وچ آ گئی سی۔ انہاں حکومتاں نے سرکاری نوکریاں ایداں دے مذہبی مہم جو افراد نوں داں جو دہشت گردی دی کارروائیاں وچ طالبان دے سہولت کار بنے۔ اس جنگ دے ماحول وچ شیعہ مخالف تنظیماں نے شیعہ کشی وچ خودکش دھماکے دا استعمال شروع کيتا جس دے نتیجے وچ اعداد و شمار دے مطابق سن 2000ء توں 2017ء تک تقریباً تن ہزار شیعہ قتل ہوئے جدوں کہ ہزاراں زخمی تے معذور ہوئے کے زندہ لاش بن چکے نيں۔ سب توں زیادہ متاثر ہونے والا طبقہ کوئٹہ ،کراچی تے ڈیرہ اسماعیل خان دے شیعہ نيں[۳۵][۴۱]۔
ہور ویکھو
سودھوحوالے
سودھو- ↑ Andreas Rieck, "The Shias of Pakistan: An Assertive and Beleaguered Minority"، Oxford University Press, (2015)
- ↑ مفتی نظام الدین شامزئی صاحب دا پاکستانی تریخ دا رخ موڑنے والا فتویٰ حسب ذیل اے:۔ أ. تمام مسلماناں اُتے جہاد فرض ہوئے گیا اے کیونجے موجودہ صورت حال وچ صرف افغانستان دے آس پاس دے مسلمان امارتِ اسلامی افغانستان دا دفاع نئيں کرسکدے نيں تے یہودیاں اورامریکا دا اصل ہدف امارتِ اسلامی افغانستان نوں ختم کرنا اے دارالاسلام دی حفاظت اس صورت وچ تمام مسلماناں دا شرعی فرض اے۔ ب. جو مسلمان چاہے اس دا تعلق کسی وی ملک توں ہوئے تے کسی وی سرکاری یا غیر سرکاری ادارے توں وابستہ ہوئے اوہ جے اس صلیبی جنگ وچ افغانستان کےمسلماناں یا امارتِ اسلامی افغانستان دی اسلامی حکو مت دے خلاف استعمال ہوئے گا اوہ مسلمان نئيں رہے گا۔ ت. الله تعالی دے احکام دے خلاف کوئی وی مسلمان حکمران جے حکم داں تے اپنے ماتحت لوکاں نوں اسلامی حکومت ختم کرنے دے لئی استعمال کرنا چاہے ،تو ماتحت لوکاں دے لئی اس طرح دے غیر شرعی احکام مانناجائز نئيں اے، بلکہ انہاں احکام دی خلاف ورزی ضروری ہوئے گی ۔ ث. اسلامی ملکاں دے جِنّے حکمران اس صلیبی جنگ وچ امریکا دا نال دے رہے نيں تے اپنی زمین ،وسائل تے معلومات انہاں نوں فراہم کر رہے نيں، اوہ مسلماناں اُتے حکمرانی دے حق توں محروم ہوئے چکے نيں، تمام مسلماناں نوں چاہیے کہ انہاں حکمراناں نوں اقتدار توں محروم کر دیؤ، چاہےاسدے لئی جو وی طریقہ استعمال کيتاجائے ۔ ج. افغانستان دے مسلمان مجاہدین دے نال جانی ومالی تے ہر قسم دی ممکن مدد مسلماناں اُتے فرض اے، لہذا جو مسلمان اوتھے جا کے انہاں کےشانہ بشانہ لڑ سکدے نيں اوہ اوتھے جا کے شرکت کر لین تے جو مسلمان مالی تعاون کرسکدے نيں اوہ مالی تعاون فرماواں الله تعالی مصیبت دی اس گھڑی وچ مسلماناں کاحامی و ناصر ہوئے۔ اس فتویٰ دی زیادہ توں زیادہ اشاعت کرکے دوسرے مسلماناں تک پہنچاواں فقط و سلام مفتی نظام الدین شامزئی https://sadaehaqq.wordpress.com/2013/11/14/مفتی-شامزئی-رحمہ-اللہ-کا-فتویٰ-جس-کی-بنا/
- ↑ Mainstreaming The Militants – Newspaper – Dawn.Com
- ↑ An Alliance Between Islamic State and Lashkar-e-Jhangvi in Pakistan Was Inevitable | The Diplomat
- ↑ ڈاکٹر مبارک علی، "المیہ تریخ، حصہ اول، باب 11جہاد تحریک" تریخ پبلیکیشنز لاہور 2012
- ↑ شاہ اسماعیل دہلوی دے لفظاں وچ : "انگریزاں توں جہاد کرنا کسی طرح واجب نئيں اک تاں انہاں دی رعیت نيں دوسرے ساڈے مذہبی ارکان دے ادا کرنے وچ اوہ ذرا وی دست اندازی نئيں کردے۔ سانوں انہاں دی حکومت وچ ہر طرح دی آزادی اے بلکہ انہاں اُتے کوئی حملہ آور ہوئے تاں مسلماناں اُتے فرض اے کہ اوہ اس توں لڑاں تے اپنی گورنمنٹ اُتے آنچ نہ آنے داں"۔ مرزا حیرت دہلوی ،"حیات طیبہ"‘ مطبوعہ مکتبتہ الاسلام‘ ص 260
- ↑ مقالات سرسید حصہ نہم 145-146
- ↑ فتاوٰی رشیدیہ ص 435مصنف :رشید احمد گنگاوہی دیوبندی
- ↑ Afghanistan: Who are the Hazaras? | Taliban | Al Jazeera
- ↑ https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/14736480701493088
- ↑ مرزا حیرت دہلوی، "کتاب شہادت"، کرزن پریس دہلی، (1920)۔
- ↑ ۱۲.۰ ۱۲.۱ ۱۲.۲ ۱۲.۳ ۱۲.۴ ۱۲.۵ Andreas Rieck, "The Shias of Pakistan: An Assertive and Beleaguered Minority"، Oxford University Press, (2015)۔
- ↑ ۱۳.۰ ۱۳.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ مولانا سید نور الحسن شاہ بخاریؒ | مولانا زاہد الراشدی
- ↑ "قائد اعظم لکھنؤ تشریف لے گئے تاں کسی نے اعتراض کيتا کہ علما اک مغرب زدہ آزاد خیال شخص دے پِچھے کیوں چل رہے نيں؟ مولانا شبیر احمد عثمانی نے حکمت توں جواب دتا ’ چند سال پہلے وچ حج دے لئی بمبئی توں روانہ ہويا۔ جہازاک ہندو کمپنی دا سی، جہاز دا کپتان انگریز سی تے جہاز دا ہور عملہ ہندو، یہودی تے مسیحی افراد اُتے مشتمل سی۔ ميں نے سوچیا کہ اس مقدس سفر دے ایہ وسائل نيں؟ جدوں عرب دا ساحل نیڑے آیا اک چھوٹی سی کشتی وچ سوار اک عرب جہاز دی طرف آیا۔ اس (عرب) نے جہاز دا کنٹرول سنبھال لیا۔ اسنوں اپنی رہنمائی وچ سمندری پہاڑیاں، اتھلی آبی گذرگاہاں توں بچاندے ہوئے ساحل اُتے لنگر انداز کر دتا۔ بالکل اسيں ایہی کر رہے نيں۔ حالے تحریک جاری اے، جدوجہد دا دور اے، اس وقت جس قیادت دی ضرورت اے اوہ قائد اعظم وچ موجود اے۔ منزل تک پہنچانے دے لئی انہاں توں بہتر کوئی متبادل قیادت ننيں۔ منزل دے نیڑے اسيں اپنا فرض ادا کرن گے"۔ عبید الرحمن، ’یاد اے سب ذرا ذرا ‘، صفحہ 49، طبع کراچی
- ↑ "ميں واضح کر دينا چاہندا ہاں کہ قائد اعظم دی ایہ فتح مبین (قیام پاکستان) مسلماناں دے ضبط و نظم دی مرہاں احسان اے۔ مسلماناں دی افتاد طبع مذہبی واقع ہوئی اے تے دو قوماں دے نظریے دی بنیاد وی مذہب اے۔ جے علمائے دین اس وچ نہ آندے تے تحریک نوں مذہبی رنگ نہ دیندے تاں قائد اعظم یا کوئی تے لیڈر خواہ اوہ کِداں دی قابلیت و تدبر دا مالک ہی کیوں نہ ہُندا یا سیاسی جماعت مسلم لیگ مسلماناں دے خون وچ حدت پیدا نئيں کر سکدی سی۔ اُتے علمائے دین تے مسلمان لیڈراں دی مشترکہ جہد و سعی توں مسلمان خواب غفلت توں بیدار ہوئے تے اک نصب العین اُتے متفق ہوئے گئے۔ ایہ ضروری اے کہ اسيں اپنی تمام مساعی پاکستان دے دستور اساسی دی ترتیب اُتے صرف کرن تے اسلام دے عالمگیر تے فطری اصولاں نوں سامنے رکھن کیونجے موجودہ مرض دا ایہی اک علاج اے۔ جے اساں ایسا نہ کيتا تاں مغربی جمہوریت اپنی تمام برائیاں دے نال چھا جائے گی تے اسلام دی بین الاقوامیت دی جگہ تباہ کن قوم پرستی چھا جائے گی" مولانا شبیر احمد عثمانی، 1 ستمبر 1947ء
- ↑ آپ دا پہلا جنازہ گورنر ہاؤس وچ شیعہ طریقے اُتے ہويا، آپ کیجائداد وی محترمہ فاطمہ جناح نوں شیعہ طریقے اُتے منتقل کيتی گئی، تفصیل اس کتاب وچ : Khalid Ahmed, "Sectarian War: Pakistan's Sunni-Shia Violence and its links to the Middle East"، Oxford University Press, 2011.
- ↑ "فتاویٰ مفتی محمود" وچ شیعہ حضرات دا جنازہ نہ پڑھنے دے فتوےآں ذیل وچ قائد اعظم دے شیعہ ہونے دی وجہ توں علامہ شبیر احمد عثمانی دی طرف توں انہاں دا جنازہ پڑھنے نوں گناہ قرار دتا گیا اے۔ فتاویٰ مفتی محمود، جلد سوم، کتاب الجنائز، صفحہ 67
- ↑ قائد اعظم دی نماز جنازہ مولانا شبیر احمد عثمانی نے پڑھائی سی۔ اک روایت دے مطابق انہاں توں سوال کيتا گیا کہ آپ نے قائد اعظم دی نماز جنازہ کیوں پڑھائی۔ تاں انہاں نے جواب دتا کہ ”قائد اعظم دا جدوں انتقال ہويا تاں ميں نے رات رسول اکرم ﷺ دی زیارت کيتی۔ رسول قائد اعظم دے کندھے اُتے ہتھ رکھ دے کہندے نيں کہ ایہ میرا مجاہد اے ۔“
- ↑ https://juipak.org.pk/22-اسلامی-نکات/
- ↑ ۲۱.۰ ۲۱.۱ Sharaabtoon: 'The Most Unfortunate Incident': The Theri Massacre and Fifty years of Sectarian Violence in Pakistan
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ محمود احمد عباسی، "تحقیق ہور بسلسلہ خلافت معاویہ و یزید"، الرحمن پبلشنگ ٹرسٹ، کراچی
- ↑ ابو یزید محمد دین بٹ، "خلافت رشید ابن رشید امیر المومنین سیدنا یزید"، طبع لاہور
- ↑ احسان الہی ظہیر، "الشیعہ و اہل بیت"
- ↑ غلام حسین نجفی، "قول سدید در جواب وکلا یزید" https://books.shiatiger.com/2016/03/Qol-e-Sadeed.html
- ↑ غلام حسین نجفی، "کیا ناصبی مسلمان نيں" https://books.shiatiger.com/2016/03/Kya-Nasbi-Musalmaan-Hain.html اُتے جائیں↑
- ↑ http://www.oxfordislamicstudies.com/article/opr/t125/e2170
- ↑ ترجمان القرآن اکتوبر 1963ء دے شمارہ وچ اک مضمون’’ایران وچ دین تے لادینی کشمکش‘‘ شائع ہويا جس دے بعد رسالے اُتے چھ ماہ دے لئی پابندی لگیا دتی گئی۔
- ↑ پروفیسرافتخار احمد،عالمی تحریک اسلامی دے قائدین ( فیصل آبادالمیزان پبلیکیشنز،امین پورہ بازار، 1984)
- ↑ بطور مثال ملاحظہ ہوئے کتاب "خمینیت تے شیعیت وچ فرق" از علامہ محمد حسین برستی- ہور اس زمانے وچ شیعہ ذاکرین تے علما دے درمیان عقائد دی بحث وی دیکھنے دے لائق اے -
- ↑ 20جنوری 1979ء نوں آیت الله خمینی دے دو نمائندےآں نے مولانا مودودی نال ملاقات کيتی۔ اوہ انہاں دا خصوصی خط لے کے آئے سن ۔ جناب رفیق ڈوگر (صحافی) نے ملاقات توں پہلے تے ملاقات کيتی تمام تر تفصیلات اپنی کتاب ’’مولانا مودودی توں ملاقاتاں" وچ درج کيتیاں نيں۔ ارشاد احمد حقانی نے وی مولانا مودودی تے آیت الله خمینی دے روابط دا ذکر کيتا اے۔
- ↑ http://www.thefridaytimes.com/tft/shiaphobia/
- ↑ In May 1988, low-intensity political rivalry and sectarian tension ignited into full-scale carnage as thousands of armed tribesmen from outside Gilgit district invaded Gilgit along the Karakoram Highway. Nobody stopped them. They destroyed crops and houses, lynched and burnt people to death in the villages around Gilgit town. The number of dead and injured was in the hundreds. But numbers alone tell nothing of the savagery of the invading hordes and the chilling impact it has left on these peaceful valleyshttps://www.outlookindia.com/website/story/the-aq-khan-proliferation-highway-iii/261824 اُتے جائیں↑
- ↑ ۳۵.۰ ۳۵.۱ Sectarian Violence in Pakistan
- ↑ Hassan Abbas, "Pakistan's Drift Into Extremism: Allah, the Army, and America's War on Terror"، Routledge, (2015)۔
- ↑ CNN – Blast kills at least 26 outside Pakistani courtroom – Jan. 18, 1997
- ↑ جان آر شمٹ، "گرِہ کھلدی اے: جہاد دے دور دا پاکستان" ترجمہ: اعزاز باقر http://mashalbooks.org/product/the-unraveling-pakistan-in-the-age-of-jihad/
- ↑ http://zahidrashdi.org/1037
- ↑ مفتی نظام الدین شامزئی صاحب دا پاکستانی تریخ دا رخ موڑنے والا فتویٰ حسب ذیل اے:۔ أ. تمام مسلماناں اُتے جہاد فرض ہوئے گیا اے کیونجے موجودہ صورت حال وچ صرف افغانستان دے آس پاس دے مسلمان امارتِ اسلامی افغانستان دا دفاع نئيں کرسکدے نيں تے یہودیاں اورامریکا دا اصل ہدف امارتِ اسلامی افغانستان نوں ختم کرنا اے دارالاسلام دی حفاظت اس صورت وچ تمام مسلماناں دا شرعی فرض اے۔ ب. جو مسلمان چاہے اس دا تعلق کسی وی ملک توں ہوئے تے کسی وی سرکاری یا غیر سرکاری ادارے توں وابستہ ہوئے اوہ جے اس صلیبی جنگ وچ افغانستان کےمسلماناں یا امارتِ اسلامی افغانستان دی اسلامی حکو مت دے خلاف استعمال ہوئے گا اوہ مسلمان نئيں رہے گا۔ ت. الله تعالی دے احکام دے خلاف کوئی وی مسلمان حکمران جے حکم داں تے اپنے ماتحت لوکاں نوں اسلامی حکومت ختم کرنے دے لئی استعمال کرنا چاہے ،تو ماتحت لوکاں دے لئی اس طرح دے غیر شرعی احکام مانناجائز نئيں اے، بلکہ انہاں احکام دی خلاف ورزی ضروری ہوئے گی ۔ ث. اسلامی ملکاں دے جِنّے حکمران اس صلیبی جنگ وچ امریکا دا نال دے رہے نيں تے اپنی زمین ،وسائل تے معلومات انہاں نوں فراہم کر رہے نيں، اوہ مسلماناں اُتے حکمرانی دے حق توں محروم ہوئے چکے نيں، تمام مسلماناں نوں چاہیے کہ انہاں حکمراناں نوں اقتدار توں محروم کر دیؤ، چاہےاسدے لئی جو وی طریقہ استعمال کيتاجائے ۔ ج. افغانستان دے مسلمان مجاہدین دے نال جانی ومالی تے ہر قسم دی ممکن مدد مسلماناں اُتے فرض اے، لہذا جو مسلمان اوتھے جا کے انہاں کےشانہ بشانہ لڑ سکدے نيں اوہ اوتھے جا کے شرکت کر لین تے جو مسلمان مالی تعاون کرسکدے نيں اوہ مالی تعاون فرماواں الله تعالی مصیبت دی اس گھڑی وچ مسلماناں کاحامی و ناصر ہوئے۔ اس فتویٰ دی زیادہ توں زیادہ اشاعت کرکے دوسرے مسلماناں تک پہنچاواں فقط و سلام مفتی نظام الدین شامزئی https://sadaehaqq.wordpress.com/2013/11/14/مفتی-شامزئی-رحمہ-اللہ-کا-فتویٰ-جس-کی-بنا/
- ↑ 'Hell on Earth': Inside Quetta's Hazara community – BBC News