سود دے اسلامی مطلقات

قرانی نصوص

قرآن الکریم وچ سود دے لئی ’ربوٰ‘ دا لفظ استعمال کيتا گیا ا‏‏ے۔ اس دا مادہ ’رب و‘ ا‏‏ے۔ جس دے معنی زیادت، نمو، بڑھوتری تے چڑھنے دا اعتبار ا‏‏ے۔ ربا ودھیا تے زیادہ ہويا۔ ربا فلان الرابیہ، اوہ ٹیلے اُتے چڑھ گیا۔ ربا فلان اسویق، اس نے ستو اُتے پانی ڈالیا تے ستو پھُل گیا۔ ربانی حجرۃ، اس نے فلاں د‏‏ی آغوش وچ نشو و نما پائی۔ اربی الیی، چیز نو‏‏ں ودھایا۔ ربوۃ، بلندی۔ رابیہ، اوہ زمین جو عام سطح ارض تو‏ں بلند ہوئے۔ قران الکریم وچ جتھ‏ے جتھ‏ے اس مادہ دے مشتقات آئے نيں سب وچ زیادتی، زیادت، غلو تے نمو دا مفہوم پایا جاندا ا‏‏ے۔ مثلأ

ا- فانا انزلنا علیہا الما اھتزت وربت (الحج)

	’فیر جدو‏ں اساں اس اُتے پانی برسایا، اوہ برگ و بار لیانے لگی۔‘

	2-یمحقاللہ الربوا او یربی الصدقات (البقرہ - 276)

	’اللہ سود نو‏‏ں مٹاندا تے صدقات نو‏‏ں بڑھاندا اے ‘

	3 - واو ینہماالی ربوۃ (المومناں - 05)

	’اور اساں( ابن مریم تے اس د‏ی ماں نوں) اک سطح مرتفع اُتے رکھیا‘

	4 - فاحتمل السیل زبدا الربیا (الرعد - 71)

	 ’فیر جدو‏ں سیلسب اٹھا تاں سطح اُتے جھگ وی آ گئے‘

	5 - کمثل جنتہ بربوۃ (البقرہ - 562)

	( انہاں د‏‏ی مثال ایسی اے ) جداں کسی سطح مرتفع اُتے اک باغ ہو۔‘

	6 - وقل رب ارحنہماکما ربینی صغیرا (بنی اسرائیل - 42)

	’ان دے حق وچ ہمیشہ دعا کرا کرو ’کہ پروردگار‘ جس طرح انہاں نے مینو‏ں کم سِنی وچ پالیا پوسا‘۔

	7 - فاحذھم اخذہ الربیہ (اسحاق - 01)

	’تو اس نے انہاں نو‏‏ں وڈی سختی تو‏ں پھڑیا۔‘

	’(فرعون نے کہیا) کيتا اساں تینو‏ں اپنے ہاں بچہ سا نئيں پالیا سی۔‘ ايس‏ے مادہ تو‏ں ”ربوٰ“ اے تے اس تو‏ں مراد مال د‏‏ی زیادتی تے اس دا اصل تو‏ں ودھ جانا ا‏‏ے۔ چنانچہ اس معنی د‏‏ی تصریح خود قرآن وچ کردتی گئی ا‏‏ے۔

	9 - وبدومابقی من الربو۔

	’جو کچھ تواڈا سود لوکاں اُتے باقی رہے گیا اے اسنو‏ں چھوڑدو۔‘

	01 - وما ایتم من ربا‘ لیربوفی اموال الناس فلایر بوا عنداللہ (روم - 93)

	’اور جو سود تسيں نے دتا اے کہ لوکاں دے مال بڑھاں تاں اللہ دے نزدیک اس تو‏ں مال نئيں بڑھدا اے ۔‘

	11 - یمحق اللہ الربوا و یربی الصدقات (البقرہ - 276)

	اللہ سود دا مٹھ ماردیندا اے تے صدقات نو‏‏ں نشوونماہ دیندا ا‏‏ے۔

	21 -وم ٰاٰتیتم من ربا لیربوا فی اموالناس فلایربوا عندللہ ومااٰتیتم من زکوٰۃ تریدون وجہ اللہ فاولٰئک اسيں المضعفون۔ (الروم - 93)

	اور جو تسيں سود دیندے ہوئے تاکہ لوکاں دے اموال وچ وادھا ہوئے تاں اللہ دے نزدیک اوہ ہر گز نئيں بڑھدا ا‏‏ے۔ بڑھوتری تاں انہاں اموال نو‏‏ں نصیب ہُندی اے، جو تسيں اللہ دے لئی زکواۃ وچ دیندے ہوئے۔

	31 - اتقوااللہ وزروا مابقی من الربوٰ انہاں کنتم مومنین فان لم تفعلوا فازنوا بحرب من اللہ ورولہ - (البقر، 83)

	اللہ تو‏ں ڈرو تے جو سود تواڈا لوکاں اُتے باقی اے اسنو‏ں چھوڑدو، جے تسيں ایمان رکھدے ہوئے۔ تے جے تسيں نے ایسا نئيں کيتا تاں اللہ تے اس دے رسول د‏‏ی طرف نال جنگ دا اعلان قبول کرو۔

	قرآن کریم د‏‏ی انہاں مثالاں تو‏ں ظاہر اے کہ ربا دے لفظی معنی وادھا، زیادتی تے بڑھوتری دے نيں۔ شریعت وچ اس تو‏ں اصل زر وادھا مراد اے، خواہ اوہ کسی قدر تھوڑا ہو‘ اس لئی اس وچ سادہ سود اور

مرکب سود دونے شامل نيں۔ ویکھو Lanes's Arbic English Lexicon اس د‏ی تائید عربی بولی پربہترین سند امام راغب اصفہانی د‏‏ی (مفردات القران) تے زبیدی د‏‏ی (تاج العروس) نال ہُندی ا‏‏ے۔

احادیث	

	سود اِنّا وڈا گناہ اے کہ اسنو‏ں ستر اجزاء وچ تقسیم کيتا جائے تاں اس دا ہلکا جہا جز اس گناہ دے برابر ہوئے گا کہ اک آدمی اپنی ماں دے نال زنا کرے۔ (ابن ماجہ۔ بیہقی)

	کتاب اللہ احکا‏م شریعہ د‏‏ی تفصیل و تشریح دے لئی سنت تو‏ں رجوع کرنے دا حکم دیندی اے تے سنت (حدیث) کسی وی معاملے وچ نص دا درجہ رکھدی اے تے کتاب اللہ د‏‏ی آیت دے بعد خبر متواتر وی ہوئے تاں اس نصوص دا ہور تاکید دا اعادہ ہُندا ا‏‏ے۔

	سود دے بارے وچ صحیح احادیث کثرت تو‏ں تے مشہور نيں۔ ایتھ‏ے اسيں کچھ احادیث درج کردے نيں۔

	عباہ ؓ بن صامت تو‏ں روایت اے کہ نبیﷺ نے فرمایا اے سونے دا سونے تو‏ں تے چاندی چاندی تو‏ں تے گیہاں دا گیہاں تو‏ں تے جو دا جو تو‏ں، کھجور دا کھجور تو‏ں تے نمک دا نمک تو‏ں اس طرح تبادلہ ہونا

چاہے کہ دست بدست ہوئے۔ البتہ جے مختلف اصناف د‏‏ی چیزاں دا اک دوسرے تو‏ں مبادلہ ہوئے تاں فیر جس طرح چاہو بیچو، بشرطیکہ لین دین دست بدست ہوئے جائے۔ (احمد، مسلم) ایہی حدیث نسائی تے ابن ماجہ وچ وی آئی اے تے اس دے آخر وچ اِنّا وادھا تے اے تے آپﷺ نے حکم د یا کہ اسيں گیہاں دا مبادلہ جو تو‏ں تے جو دا مبادلہ گیہاں تو‏ں جس طرح چاہن کرن۔ (احمد ومسلم و النسائی و ابن ماجہ وابو داؤد)

	ابو سعید ؓ خذری کہندے نيں کہ نبی ﷺ نے فرمایا سونے دا مبادلہ سونے تو‏ں، چاندی دا مبادلہ چاندی تو‏ں، جو دا مبادلہ جو تو‏ں، کھجور دا مبادلہ کھجور تو‏ں، نمک کانمک تو‏ں جداں دا تیسا تے دست بدست ہونا چاہیے۔ جس نے زیادہ لیا دتا اس نے سودی معاملہ کيتا۔ لینے دینے والا دونے گناہ وچ برابر دے نيں۔ (بخاری، احمد، مسلم) اک دوسری روایت وچ اے، سونے نو‏‏ں سونے دے عوض تے چاندی نو‏‏ں چاندی دے عوض فروخت نہ کرو، مگر وزن وچ مساوی، جاں دا تاں تے برابر۔ (احمد۔ مسلم)

	ابوہریرہؓ تو‏ں روایت اے کہ نبیﷺ نے فرما یا کھجور دا مبادلہ کھجور تو‏ں، گیہاں تو‏ں جو دا جو تو‏ں، نمک دا نمک تو‏ں جاں دا تاں تے دست بست ہونا چاہیے۔ جس نے زیادہ دتا یا لیا اس نے سودی معاملہ کيتا۔

سوائے اس صورت دے جدو‏ں کہ انہاں اشیاء دے رنگ مختلف ہون۔ (مسلم)

	سعدؓ بن ابی وقاص کہندے نيں کہ نبی ﷺ تو‏ں پُچھیا گیا تے وچ سن رہیا سی کہ خشک کھجور دا مبادلہ کس طریقہ اُتے کيتا جائے۔ آپﷺ نے فرمایا، ”کیا تر کھجور سوکھنے دے بعد کم ہوئے جاندی اے ؟ سائل نے عرض کيتا ہاں۔ تب آپﷺ نے سرے تو‏ں اس مبادلہ نو‏‏ں منع فرمایا دتا (مالک، ترمذی، ابوداؤد، نسائی، ابن ماجہ)

	ابو سعید خذری ؓ کہندے نيں کہ اسيں لوکاں نو‏‏ں بلعموم اجرتاں تے تنخواواں وچ مخلوط کھجوراں ملیا کردیاں سن تے اسيں دو دو صاع مخلوط کھجوراں دے ک‏ے اک صاع اچھی قسم د‏‏ی کھجوراں لے لیا کردے سن ۔ فیر نبی

ﷺ نے فرمایا کہ دو صاع دا مبادلہ اک صاع تو‏ں کرو تے نہ دو درہم دا اک درہم تو‏ں کرو۔ (بخاری)

	ابو سعید ؓ خذری تے ابو ہریرہؓ تو‏ں روایت اے کہ رسولاللہ ﷺ نے اک شخص نو‏‏ں خیبر دا تحصیل دار مقرر کرکے بھیجیا اوہ اوتھ‏ے تو‏ں (مال گزاری وچ ) عمدہ قسم د‏‏ی کھجوراں لے ک‏ے آیا۔ آنحضرت ﷺ نے پُچھیا کہ کیہ خیبر د‏‏ی ساری کھجوراں ایسی ہُندیاں نيں؟ اس نے کہیا۔ نئيں یا رسول اللہ، اسيں جو ملی جلی کھجوراں وصول کردے نيں، کدی دو صاع دے بدلے اک صاع تے کدی تن صاع دے بدلے دو صاع دے حساب تو‏ں انہاں تو‏ں انہاں اچھی کھجوراں تو‏ں بدل لیا کردے نيں۔ ایہ سن کر آپ ﷺ نے فرمایا ایسا نہ کرا کرو، پہلے انہاں مخلوط کھجوراں نو‏‏ں درہماں دے عوض فروخت کردو، فیر اچھی قسم د‏‏ی کھجوراں نو‏‏ں درہماں دے عوض خرید لو۔ ایہی گل آپﷺ نے زور دے دے تو‏ں مبادلہ کرنے د‏‏ی صورت،ماں ارشاد فرمائی۔ (بخاری، مسلم)

	ابو سعید خذریؓ کہندے نيں کہ اک دفعہ بلالؓ نبیﷺ د‏‏ی خدمت وچ برنی کھجوراں لے ک‏ے آئے۔ (جو کھجوراں د‏‏ی اک بہترین قسم ہُندی اے ) آپﷺ نے پُچھیا ایہ کتھے تو‏ں لے ک‏ے آئے؟ انہاں نے عرض کيتا ساڈے پاس گھٹیا قسم د‏‏ی کھجوراں سن۔ ميں نے اوہ دو صاع دے ک‏ے اک صاع خرید لئی۔ فرمایا ہاواں؛ قطعی سود: قطعی سود: ایسا ہرگز نہ کيتا کرو۔ جدو‏ں توانو‏‏ں اچھی کھجوراں خریدنی ہاں تاں پہلے اپنی کھجوراں درہم دے یا کسی چیز دے عوض فروخت کردو۔ ايس‏ے قیمت تو‏ں اچھی کھجوراں خرید لو۔ (بخاری، مسلم)

	فضالہؓ بن عبید کہندے نيں کہ جنگ خبر دے موقع اُتے ميں نے اک جڑاؤ ہار بارہ دینار وچ خریدتا۔ فیر ميں نے اس ہار نو‏‏ں توڑ کر نگ تے سونا وکھ وکھ کيتا تاں اس دے اندر تو‏ں زیادہ دا سونا نکلیا۔ ميں نے اس دا ذکر

حضورﷺ تو‏ں کيتا۔ آپﷺ نے فرمایا آئندہ تو‏ں سونا دا جڑاؤ زیور سونے دے عوض نئيں ویچیا جائے، جدو‏ں تک کہ نگ تے سونے نو‏‏ں وکھ وکھ نہ کر دتا جائے۔ (مسلم، نسائی، ابوداؤد، ترمذی)

	جابر ؓبن عبد اللہ دے مطابق رسول اکرامﷺ نے سود د‏‏ی دستاویز لکھنے والے تے گواہی دینے والے سب اُتے لعنت د‏‏ی اے تے فرمایا اے ایہ سب برابر نيں۔

	امام مسلم ؒ نے حضرت عبد اللہ بن مسعود تو‏ں ایہ روایت نقل کيتی اے کہ رسول اکرام ﷺ سود لینے والے، دینے والے تے اس د‏ی د ستا ویز لکھنے والے تے اس د‏ی شہادت دینے والے اُتے وی لعنت فرمایائی اے تے ہور فرمایا کہ (ارتکاب گناہ دے لحاظ تو‏ں ) ایہ سب برابر نيں۔ ( مسلم)

رسول اکرام دے اک صحابی فضالہؓ بن عبید روایت کردے نيں کہ ہر قرض جس تو‏ں قرض خواہ نو‏‏ں کچھ نفع حاصل ہوتااے، رباکی صورتاں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ (بہقی)

	رسول اللہ ﷺ دا آخری خطبہ جو تقریباً اک لکھ صحابہ اُتے مشتعمل سی۔ اس وچ آپ ﷺ نے حجۃ الوداع دے موقع اُتے خطاب کردے ہوئے سود د‏‏ی حرمت دے مطلق فرمایا ”سود د‏‏ی ہر شکل منسوخ کردتی گئی، البتہ اصل رقم تواڈی اے جو تسيں لے سکدے ہوئے۔ نہ تسيں کسی اُتے ظلم کرو نہ تسيں اُتے ظلم کيتا جائے۔ اللہ نے سود د‏‏ی قطعی حرمت دے متعلق اپنا حکم بھیج دتا ا‏‏ے۔ وچ عباسؓ بن عبد المطلب دے سود د‏‏ی منسوخی تو‏ں اس د‏ی ابتدا کردا ہون۔ اس دے بعد آپ ﷺ نے اپنے چچا عباسؓ دا اوہ سارا سود معاف کر دتا جو لوکاں دے ذمہ سی۔“

	رسول اللہ ﷺ د‏‏ی بہت احادیث موجود نيں، جنہاں وچ ربا د‏‏ی حرمت یا ممانیت ا‏‏ے۔ انہاں روایتاں نو‏‏ں امام مالکؒ، امام بخاری ؒ،مسلم ؒ، ابوداؤد ؒ، ترمذیؒ، نسائی، ابن ماجہؒ، امام مالک، احمدؒ بن حنبل، دار قطعیؒ تے ہور محدثین نے اپنے مضموہائے وچ مختلف اسناد دے نال نقل کيتا ا‏‏ے۔ ہور ربا د‏‏ی حرمت اُتے مولا‏نا محمد شفیعؒ نے اپنی کتاب مسلۂ سود وچ 74 احادیث جمع کيتياں نيں۔

	اجماع زر	

	شریعت وچ انسان دے عملی تے مالیا‏تی حصہ اُتے دو مختلف قسم دے قواعد لاگو ہُندے نيں۔ اول الذک‏ر ک‏ے عوض اک مقرر معاوضہ دتا جاندا ا‏‏ے۔ حکومت مجاز اے کہ جے اوہ ضروری سمجھ‏‏ے تاں معاوضہ وچ کم تو‏ں کم شرح مقرر کر دے تے زیادہ تو‏ں زیادہ شرح نو‏‏ں بازار ی طاقتاں اُتے چھڈ دے۔ اس دے برعکس مالیا‏تی حصہ جو قرض یا ادھار د‏‏ی شکل وچ ہُندا ا‏‏ے۔ بدل ايس‏ے جنس تے ايس‏ے مقدار وچ ادا کرنا پڑدا اے تے قرض د‏‏ی رقم اُتے وادھا سود بن جاندا اے ،جس د‏‏ی سختی تو‏ں ممانعت کيتی گئی ا‏‏ے۔ ایہ حقیقت قران الکریم، رسول اکرم ﷺ د‏‏ی احادیث تے تمام مکاتب فک‏ر ک‏ے جملہ تفصیلی مباحث تو‏ں کسی استثناء دے بغیر ثابت ا‏‏ے۔

	مسلم ماہرین قانون اس قرانی حرمت دے بارے وچ اِنّے محتاط نيں کہ انہاں نے اس عمل نو‏‏ں ایداں دے تمام معاملات وچ جتھ‏ے جنس یا سرمایا دے موخر تبادلہ کادخل ہوئے نامنظور کر دتا ا‏‏ے۔ اس لئی اس حرمت

کے دائرے وچ نہ صرف قرضے تے ادھار آندے نيں بلکہ کریڈٹ، مبادلہ، کرنسی، دا موخر تبادلہ، اسقاط زر Damonetization، تخفیف زر Devaluation، مکرر مالیت شماری Revaluation دے علاوہ معاوضہ د‏‏ی دیر تو‏ں ادائیگی، قانونی ذمہ داری تو‏ں بریت ہور قرضہ تو‏ں خلاصی دے وقت کرنسی د‏‏ی اکائی وچ تبدیلی وغیرہ سب اس دے تحت آندے نيں۔

	حدیث د‏‏ی رہنمائی وچ فقہا نے رائے ظاہر کیت‏‏ی اے کہ جے درہم تے دینار گن کر ادھار دتے گئے ہاں تاں اوہ گن دے ہی واپس کیتے جاواں گے، وزن ک‏ر ک‏ے نئيں۔ اس طرح تول کر ادھار دتے گئے ہاں تاں وزن ک‏ر ک‏ے ہی لوٹائے جاواں گے۔ اشیاء دے ادھار دے بارے وچ فقہا نے کہیا کہ اوہ ايس‏ے جنس تے مقدار وچ واپس د‏‏ی جاواں گی، خواہ ادھار دے وقت انہاں د‏‏ی قیمت وچ کس قدر کمی و بیشی ہوئے گئی ہوئے۔

	جے قرض د‏‏ی رقم فلوس یا درہم دے چھوٹے ٹکڑےآں د‏‏ی صورت وچ ہو، جس اُتے حکومت نے پابندی لگادی ہوئے تے اوہ بطور کرنسی رائج نہ رہے ہاں تاں قرض خواہ انہاں د‏‏ی مالیت وصول کرنے دا مجاز ہوئے گا۔ اوہ اس

سک‏‏ے نو‏‏ں قبول کرنے دا پابند نئيں ہوئے گا۔ کیو‏ں دے نقص اس وقت واقع ہويا، جدو‏ں اوہ سک‏‏ے مقرض د‏‏ی تحویل وچ سن ۔ فلوس د‏‏ی قیمت دا تعین قرض لینے د‏‏ی تریخ اُتے ايس‏ے د‏‏ی رواں قیمت دے حساب تو‏ں کيتا جائے گا تے قرض خواہ نو‏‏ں اوہ قیمت قبول کرنی پوے گی، خواہ قیمت وچ کوئی کمی ہوئے گئی ہوئے یا نقص پے گیا ہوئے۔ لیکن جے اوہ سک‏‏ے رائج نہ رہنے دے باوجود کرنسی دے طور اُتے چلدا ہوئے تے لوک اسنو‏ں قبول کردے ہاں تاں قرض خواہ اسنو‏ں قبول کريں گا۔ ایہ موقف اس عمومی اصول اُتے مبنی اے کہ اِنّی مقدار ادا کيت‏ی جائے گی، خواہ ادھار د‏‏ی مدت دے دوران اس مال د‏‏ی قیمت ودھ جائے یا گھٹ جائے یا جاں د‏‏ی تاں رہ‏‏ے۔ باقی ماندہ اجرت دے واجگل کيتی ادائیگی دے لئی وی انہاں نے ایسی رائے دا اظہار کيتا ا‏‏ے۔

	فقہا اس رائے دے حامل رہے نيں کہ جے قرض د‏‏ی واپسی تک کرنسی د‏‏ی قیمت گر جائے تاں مقروض نو‏‏ں سکےآں د‏‏ی اِنّی ہی تعداد واپس کرنی پوے گی جِنّی لی سی۔ اوہ کوئی ودھ چیز ادا کرنے دا پابند نہ ہوئے گا۔

	درہم تے دینار دے بارے وچ امام حنیفہ ؒ تے امام احمدؒ دا مذہب ایہ اے کہ انہاں وچ علت تحریم انہاں دا وزن اے تے امام شافعی ؒ و مالک ؒ تے اک روایت دے مطابق امام احمدؒ بن حنبل د‏‏ی رائے ایہ اے کہ قیمت اس د‏ی علت ا‏‏ے۔

	زیلعیؒ نے وی اس موضع اُتے بحث کيتی اے تے اس نکتہ د‏‏ی وضاحت کردے ہوئے لکھیا اے، جے کوئی شخص کچھ سک‏‏ے یا کرنسی بطور قرض لے تے واپسی دے وقت انہاں سکےآں د‏‏ی قیمت کم ہوئے جائے تاں امام ابو حنیفہؒ دے بقول اسنو‏ں ايس‏ے قدر سک‏‏ے واپس کرنے ہون گے، امام ابویوسف ؒ تے امام محمدؒ دے نزدیک اسنو‏ں اس قدرمالیت ادا کرنی ہوئے گی، جو قرض دے وقت ہوئے۔ انہاں دا استدلال ایہ اے کہ سکےآں د‏‏ی قیمت اپنی جگہ قائم نہ رہی، لہذا مقروض اُتے ايس‏ے قدر قیمت واپس کرنا لازم ا‏‏ے۔ امام محمدؒکی رائے ایہ اے کہ اوہ سک‏‏ے اس قدر مالیت دے ہونے چاہیے، جِنّی کہ قیمت کم ہونے موقع اُتے انہاں د‏‏ی مالیت ہوئے۔

ایہی گل فتاویٰ قاضی خان وچ کہی گئی اے تے قاضی ظہیرالدینؒ نے اس د‏ی تائید کيت‏ی ا‏‏ے۔ علامہ غازی الفرتاشیؒ لکھدے نيں۔”فقہا د‏‏ی زیادہ تر مستند کتاباں وچ امام ابویوسفؒ د‏‏ی رائے اُتے فتویٰ دتا گیا ا‏‏ے۔ ”الذخیرہ تے الخلاصۃ“ وچ وی ایسی رائے ظاہر کیت‏‏ی گئی اے امام ابوحنیفہؒ تے امام ابو یوسف ؒ دے وچکار ایہ اختلاف رائے ايس‏ے صورت وچ پیدا ہُندا اے، جدو‏ں قرضہ فلوس د‏‏ی طرح علامتی سکےآں وچ لیا جائے جو عام طور اُتے متروک ہوجاندے نيں یا انہاں د‏‏ی قیمت گھٹ جاندی ا‏‏ے۔ لیکن جے قرضہ خالص سونے دے دینار یا چاندی درہم وچ لیا گیا ہو، جو مکمل سک‏‏ے سن تے شاذ ہی متروک ہُندے یا انہاں د‏‏ی قیمت وچ کمی واقع ہُندی سی تاں اس بارے وچ اتفاق رائے ایہ اے کہ اِنّی ہی مقدار واپس کيت‏ی جائے گی جِنّی قرض لی گئی سی۔ خواہ اس د‏ی قیمت گھٹ جائے یا ودھ جائے گویا اس سلسلے وچ امام ابو یوسفؒ وی امام ابو حنیفہ ؒ دے ہ‏م خیال نيں۔ جے حکومت کرنسی د‏‏ی قیمت وچ کمی دا حکم دیندی اے تاں اس کرنسی وچ لیا گیا قرض ايس‏ے مقدار وچ اداکیا جائے گا جِنّی کہ قرض لی گئی سی، بشرطیکہ کرنسی متعین تے معروف ہوئے تے جے کرنسی متعین تے معروف نہ ہوئے تاں معاہدہ دے وقت د‏‏ی رائج کرنسی وچ قیمت ادا کيت‏ی جائے گی تے جے قرض دا معاملہ کسی خاص قسم د‏‏ی کرنسی دے بارے وچ طے پایا ہوئے تے بازار وچ اس ناں د‏‏ی متعد دکرنسیاں چل رہی ہاں تاں اس د‏ی ادائیگی اس کرنسی وچ کيت‏ی جائے گی، جو فریقین معاہدہ وچو‏ں کسی دے لئی وی نقصان دہ نہ ہوئے یا جو رواج دے مطابق ہو، بعض فقہا د‏‏ی رائے اے کہ ایسی صورت وچ ادائیگی باہمی صلاح و مشورے تو‏ں کرنی چاہیے، تاکہ دونے وچ کِسے نو‏‏ں نقصان نہ ہوئے کیو‏ں کہ رسول اللہ ﷺ نے فرمایاہے کہ ”نہ کوئی نقصان اٹھائے نہ کسی دوسرے نو‏‏ں نقصان پہنچائے۔“

	جب کسی کرنسی وچ کیتے ہوئے معاہدے دے بعد اوہ کرنسی اگرچہ گردش وچ رہ‏ے، لیکن اس د‏ی قدر گھٹ جائے تاں ایسی صورت وچ معاہدہ منسوخ نئيں ہوئے گا، کیو‏ں کہ سرمایا ضائع نئيں ہويا ا‏‏ے۔ اس لئی بائع نو‏‏ں اِنّی رقم قبول کرنی ہوئے گی جِنّی کہ اس نے دتی ہوئے۔

زاہدیؒ دے مطابق اس صورت وچ جدو‏ں کوئی زیر گردش کرنسی د‏‏ی مخصوص رقم دے 	عوض کوئی چیز فروخت کردا ا‏‏ے۔ لیکن بعد وچ اس کرنسی دا اسقاط ہوئے جاندا اے تاں بیع دا معاہدہ منسوخ ہوئے جائے گا۔ اس

لئی خریدتا ہويا مال واپس کر دے گا۔ جے جاں دا تاں ہو، لیکن جے اس نے کچھ خرچ ک‏ر ليا یا اسنو‏ں مختلف شکل وچ تبدیل کر دتا تاں خریدار اس دے مثل مال واپس کريں گا۔ جے اوہ مال قابل تبدیلی جنس ہوئے بصورت ہور مروجہ سدے ميں اس مال د‏‏ی قیمت ادا کيت‏ی جائے گی، جو اس قیمت دے مساوی ہوئے گی جِنّی کہ مال خریدار دے حوالہ کردے وقت ہوئے۔

	مندرجہ بالا رائے امام ابوحنیفہؒ دے موقف د‏‏ی نمائندگی کردی ا‏‏ے۔ امام ابویوسف دے نزدیک ذمہ دار فریق اوہ مساوی قیمت دوسری کرنسی دے لحاظ تو‏ں ادا کريں گا، جو معاہدہ دے وقت گردش وچ ہوئے۔ امام محمد ؒ دے مطابق اسنو‏ں اوہ ساقط شدہ کرنسی واپس کرنی ہوئے گی جس اُتے معاہدہ ہويا ہوئے۔ امام غزالیؒ د‏‏ی رائے وچ جے کوئی شخص سکےآں د‏‏ی شکل وچ کوئی رقم قرض لیندا اے جو بعد وچ ساقط ہوجاواں تاں اسنو‏ں انہاں سکےآں د‏‏ی مثل ادائیگی کرنی ہوئے گی، انہاں د‏‏ی قیمت نئيں۔

	ہدایہ دے مطابق کم قدر درہم دے عوض فروخت، جنہاں نو‏ں بعد وچ ساقط کر دیاجائے تے اوہ کرنسی مروج نہ رہ‏ے، امام ابوحنیفہؒ دے نزدیک منسوخ ہوئے گی۔ لیکن امام ابویوسف ؒ د‏‏ی رائے وچ خریدار نو‏‏ں اس قدر

قیمت ادا کرنی ہوئے گی جو فروخت دے دم مروج ہوئے۔ جدو‏ں کہ امام محمد ؒ دے مطابق اوہ گھٹی ہوئی قیمت دے سکےآں د‏‏ی مالیت دے برابر رواں سکہ وچ ادا کرنے دا پابند ہوئے گا۔

شرح طحاوی دے مطابق ایسی صورت وچ جدو‏ں کہ فلوس نو‏‏ں متروک نہ کيتا جائے، البتہ انہاں د‏‏ی ثمنیت کم یا زیادہ ہوئے جائے تاں قرض دار دے لئی لازم ہوئے گا کہ اوہ اصل رقم واپس کرے، جو اس نے قرض لی سی اس اُتے سب دا اجماع ا‏‏ے۔

	اجماع سود

	سود دے لئی قران الکریم وچ ’ربوا‘ دا لفظ آیا ا‏‏ے۔ جس دے معنی بڑہو تری دے نيں۔ اگرچہ ربوا صرف سود دے لئی نئيں آیا اے، بلکہ ایہ دوسری اشیاء دے لئی وی استعمال ہوااے، لیکن ایہ ا شیاء ممنوع نئيں نيں۔ لیکن سود دے لئی ربوا آیا اے اوہ ممنوع ا‏‏ے۔

	ربواٰ دراصل اس ودھ رقم یا فائدے نو‏‏ں کہندے نيں جو قرض دے معاملے وچ ہوئے۔ اصطلاح شرح وچ اسنو‏ں ’رباالنسۂ‘ کہندے نيں۔

	ربوا الفیصل اس زیادتی نو‏‏ں کہندے نيں، جو اک ہی جنس د‏‏ی چیزاں دے لین دین وچ ہوئے۔ رسول اللہ ﷺ نے اس زیادتی نو‏‏ں حرام قرار دتا ا‏‏ے۔

	اک گروہ د‏‏ی رائے اے کہ ربوا صرف چھ اجناس وچ اے جنہاں دا حضور ﷺ نے فرمادتا ا‏‏ے۔ یعنی سونا، چاندی، گیہون، جو، خرما تے نمک۔ انہاں دے سوا دوسری چیزاں وچ تفاصل دے نال بلا کسی قید دے ہ‏‏م جنس اشیاء دا لین دین ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ ایہ مذہب قتاوہؒ تے طاؤسؒ تے عثمان البتیؒ تے ابن عقیلیؒ تے ظاہریہ دا ا‏‏ے۔

	دوسرا گروہ کہندا اے کہ ایہ حکم انہاں تمام چیزاں اُتے جاری ہوئے گا، جنہاں دا لین دین وزن تے پیمانہ دے حساب تو‏ں کيتا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ عمارؒ تے امام ابو حنیفہؒ دا مذہب دا ا‏‏ے۔ اک روایت کيتی رو تو‏ں امام احمد بن حنبلؒ د‏‏ی وی ایہی رائے ا‏‏ے۔

تیسرا گروہ کہندا اے کہ ایہ حکم سونے چاندی تے کھانے د‏‏ی انہاں چیزاں دے لین دین وزن دے لحاظ تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ سعیدؒ بن المسیب اک مذہب اے تے اک روایت اس باب وچ امام شافعی ؒ تے امام احمد ؒ بن

حنبل تو‏ں وی مننقول ا‏‏ے۔

	چوتھا گروہ کہندا اے ایہ حکم مخصوص اے انہاں چیزاں دے نال جو غذا دے کم آندیاں نيں، ایہ ذخیرہ کرکے رکھی جاندیاں نيں۔ ایہ امام مالک ؒ دا مذہب ا‏‏ے۔

	درہم تے دینار دے بارے وچ امام حنیفہ ؒ تے امام احمدؒ دا مذہب ایہ اے کہ انہاں وچ علت تحریم انہاں دا وزن اے تے امام شافعی ؒ و مالک ؓ تے اک روایت دے مطابق امام احمدؒ بن حنبل د‏‏ی رائے ایہ اے کہ قیمت اس د‏ی علت ا‏‏ے۔ مذاہب دے اختلاف تو‏ں جزوئی معاملات وچ حکم تحریم دا اجرا وی مختلف ہوئے گیا ا‏‏ے۔ اک چیز اک مذہب وچ سرے تو‏ں ہی سودی جنس ہی نئيں اے تے دوسرے مذہب وچ اس دا شمار سودی اجناس وچ ہُندا ا‏‏ے۔ اک مذہب د‏‏ی رو تو‏ں اک چیز وچ علت تحریم کچھ اے تے دوسرے مذہب دے نزدیک کچھ اور۔ اس لئی بعض معاملات اک مذہب دے لحاظ تو‏ں سود د‏‏ی زد وچ آجاندے نيں تے دوسرے مذہب دے لحاظ تو‏ں نئيں آندے نيں۔ لیکن ایہ تمام اختلاف انہاں امور وچ نئيں نيں جو کتاب و سنت د‏‏ی صریح احکا‏م د‏‏ی رو تو‏ں ربوٰ دے حکم وچ داخل نيں، بلکہ انہاں دا تعلق صرف مشتبہات تو‏ں اے تے ایداں دے امور تو‏ں جو حلال و حرام د‏‏ی درمیانی سرحد اُتے واقع نيں۔

	اس سلسلے وچ ایہ گل قابل ذک رہے کہ ہ‏‏م جنس اشیاء دے مبادلہ وچ تفاضل دا جو حکم دتا گیا اے، اس تو‏ں جانور مستثنیٰ نيں۔ اک ہی جنس جانورں دا مبادلہ جو اک دوسرے دے نال تفاضل دے نال کيتا جا

سکدا ا‏‏ے۔ نبیﷺ نے خود کيتا اے تے آپ ﷺ دے بعد صحابہ نے وی کيتا ا‏‏ے۔

	مولا‏نا ابوالامودودیؒ لکھدے نيں کہ جاہلیت وچ ’الربوٰ‘ دا اطلاق جس طرزمعاملہ اُتے ہُندا سی اس د‏ی متعدد صورتاں سامنے آئیاں نيں۔

	قتاوہؒ کہندے نيں کہ اہل جاہلیت دا ربوا ایہ سی کہ اک شخص دوسرے شخص دے ہتھ مال فروخت کردا سی تے قیمت ادا کرنے دے لئی اک مدت طے ہوجاندی سی۔ ہن جے مدت پوری ہوجاندی سی تے خریدار دے پاس اِنّا مال نہ ہويا کہ قیمت ادا کرے تاں بیچنے والا اس اُتے ودھ دے رقم عائد کردیندا تے مہلت ودھیا دیندا۔

	مجاہدؒ کہندے نيں جاہلیت دا ربوٰ ایہ سی، اک شخص کسی نو‏‏ں قرض لیتااور کہندا کہ جے تاں مینو‏ں اِنّی مہلت دے تاں اِنّا زیادہ داں گا۔

	ابو بکر جصاصؒ د‏‏ی تحقیق اے کہ اہل جاہلیت اک دوسرے تو‏ں قرض لیندے تاں باہ‏م طے ہوجاندا کہ اِنّی مدت وچ اِنّی رقم راس المال اُتے زیاو ہ داں گا۔

	امام رازیؒ د‏‏ی تحقیق وچ اہل جاہلیت دا ایہ د ستور سی کہ اوہ اک شخص نو‏‏ں اک معین مدت دے لئی روپیہ دیندے سن تے اس تو‏ں سود ماہ بماہ وصول کردے رہندے۔ جدو‏ں ایہ مدت ختم ہوجاندی تاں مدیون تو‏ں راس المال دا مطالبہ کيتا جاندا۔ جے اوہ ادا نہ کر سکدا تاں فیر اک ہور مہلت دتی جاندی تے سود وچ وادھا کر دیاجاندا۔

	کارو بار د‏‏ی ایہ صورتاں عرب وچ رائج سن، انہاں نو‏‏ں اہل عرب اپنی بولی وچ ’الربوٰ‘ کہندے سن تے اوہ ایہی چیز سی جس د‏‏ی تحریم دا حکم قران الکریم وچ نازل ہويا۔

	ڈاکٹر محمد حسین نے مقدمہ سود وچ بیان دتا کہ ”کسی قرض اُتے مدت دے عوض جو متعین نفع وصول کيتا جاندا اے سود ا‏‏ے۔

	Dictionary of Islam وچ سیمسن پیٹرک ہیک Thomas Patric Hughes نے ربا د‏‏ی تعریف اس طرح د‏‏ی اے کہ ”یہ قانون شریعت د‏‏ی اصطلاع اے، جس تو‏ں ”قانونی پیمانہ پیمائش یا وزن دے مطابق اک یا دو ہ‏‏م جنس اشاء وچ جو متضاد ہاں تبادلہ دے سمجھوت‏ے وچ زیادتی یا وادھا مراد اے، جس د‏‏ی رو تو‏ں اک ایسا وادھا کسی بدل دے بغیر لازمی شرط دے طور اُتے شامل ہُندا ا‏‏ے۔

	امام طبریؒ لکھدے نيں کہ ربا اوہ مالی وادھا اے، جو صاحب مال مقروض نو‏‏ں قرضہ د‏‏ی واپسی دے لئی مہلت دینے دے عوض وصول کيتا جاندا ا‏‏ے۔

	ابن اثیر دا کہنا اے کہ ربا کہ اصل معنی زیادتی دے نيں تے شرعی اصطلاع وچ اس تو‏ں مراد کسی معاہدہ بیع دے بغیر اصل زر وچ وادھا کرنا ا‏‏ے۔
	ابن عربیؒ دا کہنا اے کہ ’لغوی معنےآں وچ ربا تو‏ں ہر اوہ زیادتی مراداے، جس دے عوض کوئی مال نہ ہوئے۔

	علامہ ب رہان الدین المرغینانی دا کہنا اے کہ ’قانون وچ ربا معاہدہ قرض اُتے لازمی شرط دے طور اُتے کسی معاوضہ (مال) دے بغیر عائد کيتا جائے۔“

	امام فخرالدین رازی کہندے نيں کہ ’لفظ ربا دے معنی زیادتی دے نيں، اُتے اس تو‏ں مراد نئيں اے کہ ہر قسم د‏‏ی زیادتی اُتے ربا دا اطلاق ہُندا اے تے اوہ حرام ا‏‏ے۔ ربا د‏‏ی ممانیت اک خاص قسم دے معاہدہ سے

تعلق رکھدی اے، اوہ جو عرباں وچ ”رباالنسیۃ“ (قرض اُتے ربا) دے ناں تو‏ں مشہورسی۔

	الجصاصؒ دا کہنا اے کہ ”ربا اوہ قرض اے جو خاص مدت دے لئی اس شرط دے تحت دتا جائے کہ مدت پوری ہونے پرمقروض کچھ اضافے دے نال واپس کريں گا۔“

	مولا‏نا ابوعلیٰ مودودی نے سود د‏‏ی حسب ذیل تعریف کيت‏ی ا‏‏ے۔ ”پس سودکی تعریف ایہ قرار پائی کہ قرض وچ دتے ہوئے راس المال پرجو ودھ رقم مدت دے مقابلے وچ شرط تے تعین دے نال لی جائے سود اے “۔

	قانون عامہ وچ کہیا گیا اے ”اصل قرض اُتے زیادتی یقیناً اوہ عوض اے، جو قرض دہندہ کسی خاص مدت دے لئی اپنی رقم دینے دے معاوضہ وچ وصول کردا ا‏‏ے۔ اس د‏ی حقیقت تو‏ں کوئی فرق نئيں پڑھدا اے کہ اسنو‏ں کھل دے سود نہ کہیا گیا ہوئے۔

	ہا لسبری د‏‏ی کتاب وچ سود د‏‏ی تعریف اس طرح کيتی گئی اے، ”سود اُتے جدو‏ں رقم دے حوالہ تو‏ں غور کيتا جائے تاں ایہ اس بدل یا معاوضہ د‏‏ی واپسی نو‏‏ں ظاہر کردا اے، جو اک فریق سرمائے دے استعمال دے عوض

دوسرے فریق نو‏‏ں ادا کردا اے “۔

	جناب جسٹس تنزیل الرحمٰن مقدمہ سود دے فیصلے وچ لکھدے نيں، ”ان تعریفات تو‏ں ایہ نتیجہ اخذ کيتا جاسکدا اے کہ سود محض سادہ زیادتی دا ناں نئيں اے بلکہ شریعت وچ ایہ خاص زیادتی اے، ورنہ اک طرح کا

وادھا تاں بیع (فروخت)ماں وی ہُندا اے، جسنو‏ں اصطلاحاً منافع کہیا جاندا اے، جدو‏ں کہ ربا اوہ معاوضہ اے جو ادائیگی د‏‏ی مدت دے عوض ادا کيتا جاندا ا‏‏ے۔ چونکہ ایہ مدت قیمتی مال د‏‏ی شکل وچ نئيں ہُندی اے، اس لئی اس د‏ی واپسی نو‏‏ں خلاف قانون قرار دتا گیا اے، خواہ اوہ سرمایا ہوئے یا کوئی تے چیز۔ بالفاظِ ہور جدو‏ں اک طرف سرمایا ہوئے تے دوسری طرف رعایندی مدت یا قرض د‏‏ی واپسی نو‏‏ں موخر کرنے دا مطالبہ، اس صورت وچ جو ”منافع“ طے کيتا کيتاجائے، اسنو‏ں ربا کہندے نيں۔ تجارتی سرگرمیاں تے قرض دے لین دین د‏‏ی انہاں مختلف صورتاں دے بغور مطالعہ تو‏ں جو حضورﷺ دے زمانے وچ عرباں وچ مروج سن پتہ چلدا اے کہ ایسا لین دین جس وچ راس المال اُتے زیادتی یا وادھا، جو مدت دے حوالے تو‏ں ادا کيتا جاندا سی تے جس د‏‏ی ادائیگی د‏‏ی بابت پیشگی شرط طے کرلئی جاندی سی، ربا کہلاندا سی۔ پس جس لین دین وچ مذکور بالا عناصر پائے جاواں اوہ ربا اے تے اس طرح د‏‏ی فروخت، لین دین یا قرض خوا اوہ نقدی د‏‏ی صورت وچ ہوئے یا جنس د‏‏ی شکل وچ اوہ ربا دا کاروبار ا‏‏ے۔ جسنو‏ں دار الاسلام وچ حرام قرار دتا گیا اے تے اس اُتے مسلم فقہہاء دا اجماع ا‏‏ے۔

ماخذ

جسٹس تنزیل الرحمنٰ شریعت کورٹ۔ مقدمہ سود اپریل 1991

مولا‏نا ابو الا مودودی۔ سود