سنگھ سبھا لہر

سنگھ سبھا تحریک جاں لہر بناؤن لئی ۱ اکتوبر ۱۸۷۳ نوں منجی صاحب امرتسر وکھے س۔ ٹھاکر سنگھ سندھاوالیا دی پردھانگی ہیٹھ اجلاس بلائی گئی۔ وچار-وٹاندرے توں بعد سری گرو سنگھ سبھا، امرتسر قایم کیتی گئی۔ گیانی گیان سنگھ نوں سیکٹری تعینات کیتا گیا۔

کیوں ہوند وچ آئی؟

سکھ دھرم ادھیاتمکتا اتے سچیارتا دے نال سنگت تے پنگت دی اجیہی جیون جاچ اے جو برابری تے بھراتری مطلب اپر مشتمل اے۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے راج ویلے نجی سارتھ نوں مکھ رکھدیاں بوہتے پنجابی، سکھ بن گئے سن۔ اچانک اس وادھے کارن سکھی دا مول سروپ کافی دھندلا ہو گیا سی۔ سکھ اپنی نیاری وراثت نوں بھلّ کے مڑ اگیانتا اتے اندھکار وچ پھس کے جیون جیون لگ گئے سن۔ سری ہرمندر صاحب امرتسر دی پرکرما وچ وکھ-وکھ دھرماں/متاں دے پرچارک منمرضی نال پرچار کر رہے سن۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے اکال چلانے توں بعد اوہناں دا کوئی وی جانشین راج دی واگڈور سنبھالن وچ کامیاب نہیں ہو سکیا۔ دس سالاں وچ خالصہ راج دی تھاں انگریزی راج قایم ہو گیا۔ اس سیاسی تبدیلی کارن سماجی اتے مذہبی قیمتاں دا بڑی تیزی نال پتن ہویا۔ اس ویلے دوران مڑ اپنے مول دھرم وچ داخلہ کر گئیاں کجھ سکھ ادارےآں دے یتن تعریف یوگ پر بڑے محدود سن۔ دھرمی سنگھاں نے اس للکار نال ٹکر لین لئی تیاری آرمبھی جسدے نتیجے وچ سنگھ سبھا لہر ہوند وچ آئی۔ اجیہی حالت دا جائزا لین لئی پتونتے سکھ سرداراں نے اکٹھے ہو کے وچار کیتا اتے سری گرو سنگھ سبھا نامیں اک ادارہ قایم کرن دا نرنا کیتا۔

مقصد

• سنگھ سبھا نے سماج وچ آئیاں کریتیاں نوں دور کر کے سکھ دھرم دی مریادا قایم کرنا اتے سکھاں دے مذہبی اتے تریخی گرنتھ سودھ کے شائع کرن نوں اپنا مکھ مقصد متھیا۔
• جدید علم دا پنجابی زریعہ راہیں پرچار کرن، پنجابی وچ اخبار، رسالے تے کتاباں شائع کرن دے نال ہی پتتاں دا سدھار کر کے اوہناں نوں مڑ سنگھ سجاؤن سی۔

میمبر دی اہلیت

سنگھ سبھا دا میمبر صرف اوہ ہی بن سکدا سی جو سکھ ہووے اتے گرو صاحبان وچ اس دا یعقین ہووے۔ سنگھ سبھ نے ایہہ وی فیصلہ کیتا سی کہ اس دیاں اکترتاواں وچ انگریزی سرکار متعلق کوئی وی سیاسی چرچہ نہیں کیتی جاوے گی۔

یوگدان

• سنگھ سبھا لہر نے گرمتِ پرچار اتے تعلیم دے پسار لئی جو یتن کیتے۔
• اوہناں نے سکھ قوم نوں نواں جیون حاصل کیتا۔
• سکھ دھرم وچ جو کریتیاں اتے کمزوریاں آ گئیاں سن، اوہناں نوں دور کرن لئی امرتدھاری سنگھاں نے گرمتِ مریادا دے پرچار لئی اپرالے کیتے۔
• سکھ اپنی نیاری خاصیت اتے گرو نوں قائم کر سکے ہن۔

سنگھ سبھا لہر اکّ سکھ لہر سی جو پنجاب وچ ۱۸۷۰ دے دہاکے وچ عیسائیاں، ہندو سدھار لہراں (برہمو سماجیاں، آریہ سماج) دیاں دھرم-دھرم دیاں سرگرمیاں دے ردعمل وجوں شروع ہوئی سی۔ اس لہر دا قیام اکّ اجیہے دور وچ کیتی گئی سی جدوں سکھ سامراج نوں بھنگ کر دتا گیا سی اتے انگریزاں ولوں اپنے نال ملا لیا گیا سی، خالصہ اپنا مان گوا چکا سی، اتے مکھ دھارا دے سکھ تیزی نال دوجے دھرماں وچ تبدیل ہو رہے سن۔ لہر دے مقصد "سچے سکھ دھرم دا پرچار کرنا اتے سکھ دھرم نوں اسدی پرانے شان نوں بحال کرنا؛ سکھاں دیاں تریخی اتے مذہبی کتاباں نوں لکھنا اتے ونڈنا؛ اتے رسالیاں اتے میڈیا ولوں گورمکھی پنجابی دا پرچار کرنا سی۔" اس لہر نے سکھ دھرم نوں عام اتے دوجے دھرماں وچ پرورتت ہوئے دھرم-تیاگی لوکاں نوں سکھی وچ واپس لیاؤن دی کوشش کیتی؛ نال ہی سکھ بھائیچارے نوں اگے ودھاؤن لئی بااثر بریٹیش اہلکاراں دی دلچسپی لئی۔ اپنی ستھاپنا دے ویلے، سنگھ سبھا دی پالیسی دوجے دھرماں اتے سیاسی معاملیاں دی تنقید توں بچن دی سی۔

ستھاپنا

پہلی سنگھ سبھا دا قیام ۱۸۷۳ وچ امرتسر وچ تن مکھ خطریاں دے جواب وجوں کیتی گئی سی:

• عیسائی مشنری سرگرمی، جیہناں نے ودھ توں ودھ سکھاں نوں عیسائی بناؤن دی کوشش کیتی،
• آریہ سماج نوں اوہناں دیاں شدھی ("شدھیکرن") مہماں نال "الٹا-دھرم-دھرم" بناؤنا، جو کہ دیس وچ ہندو قوم پرست فکر دے ودھدے لہر دا حصہ سن، اتے
• نامدھاری سکھاں ورگے گروہاں دیاں باغی کاروائیاں کارن عام طور اُتے سکھاں دی برطانوی سرپرستی گواؤن دا امکان۔

سنگھ سبھا دے برو برابر، ۱۸۶۹ وچ پنجابی مسلماناں نے اپنے آپ نوں انجمن-اے-اسلامیہ نال متحد کیتا۔ اسے طرحاں، برہمو سماج، انگریزی بولن والے بنگالیاں دی بنی ہندو سدھار لہر، اس ویلے پنجاب وچ بریٹیش انتظامیہ دے ہیٹھلے حصے وجوں کم کردی سی، نے ۱۸۶۰ دے دہاکے وچ کئی پنجابی شہراں وچ شاکھاواں قائم کیتیاں سن۔ ایہناں سماجک-مذہبی جتھیبندیاں نے سنگھ سبھا دے گٹھن لئی وی راغب کیتا۔ آریہ سماج لہر، جس دا قیام گجرات دے اکّ براہمن دیانند سرسوتی ولوں کیتی گئی سی، ۱۸۷۷ وچ پنجاب آیا، اتے سکھیا دے زریعہ وجوں ہندی دی ورتوں نوں مُتحرک کیتا۔ بستیوادی ہندو لوکاں دے نویں سکھیا حصہ نوں خاص طور اُتے آکرشت کرنا، اسنے اکّ "خالص"، عقلیت پسند، کوڈبدھّ ہندوواد دی حمایت کیتا، اکّ "ویدک سنہری یگ" اُتے بیسڈ اے جس اُتے ہندو سماج دا ماڈل بناؤنا اے، جسدی سوچ کجھ پوسٹ-ویدک وچاراں نوں برقرار رکھدے ہوئے تہذیبی پرمپراواں دی چونویں روپ وچ پنر وضاحت کرکے کیتی گئی سی۔ اسنے بہدیوواد، مورتی اتے اوتار پوجا، مندر دیاں بھیٹاں، تیرتھ یاتراواں، بیواہ پنر-ویاہ دی مناہی، بال ویاہ، ستی، اتے براہمناں دے پجاری انقلاب ورگیاں ہم عصر ہندو پرتھاواں نوں پتت پرتھاواں وجوں ردّ کر دتا، جیہناں نوں اجہیاں بھٹکناواں پیش کرکے جنتا نوں گمراہ کیتا گیا منیا جاندا اے۔ ایہہ کھنڈن سکھ روایت دے مطابق سن، اتے بہت سارے نوجوان سکھ سدھاروادیاں نے شروع وچ عیسائی مشنریاں دے ودھ رہے اثر نوں روکن لئی اوہناں نال تالمیل کیتا سی۔

امرتسر سنگھ سبھا

ایہہ پہلی سنگھ سبھا - جسنوں امرتسر سنگھ سبھا کیہا جاندا اے - دا قیام کھتری سناتن سکھاں، گیانیاں اتے گرنتھیاں دے اکّ دھڑے ولوں کیتی گئی سی اتے اوہناں دی حمایت کیتا گیا سی، جیہناں وچوں بہت سارے مڈھلے سکھ گروآں دے سدھے ونشج سن۔ اوہناں نے کھنڈے دی پاہل تقریب ورگیاں خالصائی پرتھاواں نوں اس بنیاد اُتے ردّ کر دتا سی کہ اس نال اوہناں دی ذات نوں خطرہ اے اتے اوہناں دیاں رسماں دیاں حداں نوں آلودہ کیتا گیا اے، جس نوں اوہ مڈھلے مندے سن۔ اوہ اپنے آپ نوں سناتن سکھ سمجھدے سن، اتے ۱۸ویں- اتے بستیوادی-یگ دے ۱۹ویں صدی دے پنجاب وچ گوردواریاں اتے سکھ ادارےآں نوں اپنے قبضے وچ لے کے سماجی پرمکھتا حاصل کیتی سی، جدوں کہ خالصہ یودھیاں نے مغل راج اتے افغان فوجاں دا ٹاکرا کیتا سی۔ سکھ قوم۔ جدوں کہ سناتن دھڑے نے خالصہ گروہاں دے اندر جمہوری تنقید نوں ناراض کیتا، اوہ مکھ دھارا خالصہ عوامل توں دور رہن دے باو جود، مکمل سکھ پنتھ دے اندر سہِ-موجودگی جاری رکھی۔ سناتن سکھ گرو نانک دیوَ جی نوں ہندو دیوتا وشنوں دا اوتار جاں اوتار مندے سن، اتے سکھ دھرم نوں ویشنوواد (ہندو دھرم دی وشنوں-مشتمل روایت) نال اکسار روایت وجوں دیکھدے سن اتے ایہناں وچ سناتن وچاراں دے نرملا، الونڈی اتے گیانی سکول شامل سن۔ اس طرحاں، اوہناں نے سکھ روایت نوں براہمنوادی سماجی ڈھانچے اتے جاتی وچاردھارا نال جوڑیا؛ اوہناں دی مکھ چنتا اس سماجی ڈھانچے دی رکھیا کرنا سی جس وچ اوہناں دا رتبہ سی۔ ایہناں گروہاں لئی سکھ روایت دے حق دے اصول نوں جیوتّ گروآں وچ سرمایہ کاری کیتا گیا سی (جویں کہ سناتن سکھاں دے آگوُ کھیم سنگھ بیدی نوں منیا جانا پسند کیتا گیا سی) نہ کہ شبد-گرو دے اصول، جاں گرو گرنتھ صاحب نوں گرو دے روپ وچ، جس نوں پرمکھ خالصہ روایت ولوں برقرار رکھیا گیا سی۔

لاہور سنگھ سبھا

اس توں تھوڑی دیر بعد، نہنگ سکھاں نے لہر نوں متاثر کرنا شروع کر دتا، جس توں بعد عنصر خالصہ ولوں اکّ جاری مہم چلائی گئی۔ سناتن سکھ دا پنتھ دے ایہناں پرمکھ گروہاں ولوں خلاف کیتا گیا سی، خاص طور اُتے خالصہ یعقین رکھن والے، جو سکھیا اتے روزگار دی پہنچ ولوں، عنصر خالصہ دھڑے، جاں "سچا خالصہ" بنا کے سناتن دھڑے نوں چیلنج دین دی حالت اُتے پہنچ گئے سن۔ ۱۸۷۹ وچ گرمکھ سنگھ، ہرشا سنگھ اروڑا، جواہر سنگھ اتے گیانی دتّ سنگھ دی اگوائی وچ ہوئی۔ اوہناں نے لاہور سنگھ سبھا بنائی۔ عنصر خالصے دا اک ایشورواد، مورتیوادی بھاوناواں، برابریوادی سماجی قدراں-قیمتاں اتے اکّ مانکیکرت سکھ پچھان دی خیال سناتن دھڑے ولوں اپنائے گئے بہدیوواد، مورتی پوجا، جاتی بھیدبھاو، اتے سنسکاراں دی وتغیر نال چنگی طرحاں میل نہیں کھاندی۔ عنصر خالصہ نے ۱۸۸۰ دے دہاکے دے شروع وچ سناتن دھڑے دی ترنت کامیاب جتھےبندک اتے وچاردھاری چنوتیاں دا ساہمنا کیتا۔

ہور سنگھ سبھاواں

لاہور سنگھ سبھا توں بعد، پنجاب بھر دے ہر قصبے اتے بہت سارے پنڈاں وچ ہور بہت ساریاں سنگھ سبھاواں بنائیاں گئیاں، ۱۹ویں صدی دے انت تک ۱۰۰ توں ودھ گنتی وچ، اپنے آپ نوں عنصر خالصہ جاں سناتن دھڑے دے روپ وچ پیش کیتا۔ ایہناں وچوں لاہور اتے امرتسر دے دھڑیاں دی دشمنی ودھیرے تکھی سی۔ اس دے باو جود سکھ عوامی آگوآں نے ۱۸۸۰ وچ اکّ مرکزی کمیٹی اتے اکّ جنرل سبھا بنائی۔ گردرشن سنگھ مطابق ۱۱ اپریل ۱۸۸۳ نوں ایہہ جنرل سبھا خالصہ دیوان امرتسر وچ ترقی یافتہ ہوئی، جس وچ لگبھگ ۳۷ مقامی سنگھ سبھا چیپٹر شامل سن۔ حالانکہ ہور سنگھ سبھاواں نے اس دا خلاف کیتا اتے اندرونی اختلاف وی سن۔ سنگھ سبھا دے چیپٹر اس دے آئین جاں اس دے لیڈرشپ ڈھانچے اُتے سہمت نہیں ہو سکے، انت وچ لگبھگ ۷ ادھیاواں دے نال خالصہ دیوان امرتسر اتے لگبھگ ۳۰ ادھیاواں دے نال خالصہ دیوان لاہور وچ ونڈیا گیا۔ ہر اکّ دا "بہت وکھرا" آئین سی، قدرت اتے رچنا وچ، گردرشن سنگھ کہندا اے۔

اپنیاں کئی ہاراں وچوں پہلی وچ، سناتن دھڑے نے ۱۸۸۳ وچ سنگھ سبھا دا ناں بدل کے سکھ سنگھ سبھا رکھن دی تجویز رکھی، کیونکہ اوہ سمجھدا سی کہ سنگھ سبھا پہلاں ہی خالصہ سکھاں دا مترادف بن چکی اے، اتے ہور چھوٹیاں سکھ قوماں نوں جتھےبندی ول آکرشت کرنا چاہندی سی۔ ۔ اس پہل قدمی دا خلاف اینا زبردست سی کہ کھیم سنگھ بیدی نوں اپریل ۱۸۸۴ وچ دیوان دی اگلی میٹنگ وچ اس نوں چھڈن لئی مجبور ہونا پیا۔

سکھ پچھان دے مدعے نوں سکھ دھرم اُتے زوردار آریہ سماجی حملیاں ولوں، سکھ دھرم نوں ہندو دھرم دے اندر اکّ سدھاروادی دباء وجوں دعوہ کرن والے پینپھلیٹ جاری کرکے ہور تکھا کیتا گیا سی۔ جواب وچ، کانھ سنگھ نابھہ نے اپنا کلاسک ٹریکٹ ہم ہندو نہیں شائع کیتا، جس نے اکّ وکھری سکھ پچھان لئی کیس بنایا۔ آریہ سماج دے واد-ووادوادیاں نے سکھ دھرم اُتے اپنے حملے جاری رکھے اتے اس نوں ہندو دھرم وچ شامل کرن دے ہور یتن کیتے۔ ۱۸۸۰ دے دہاکے دی سکھ سدھار لہر نے آریہ سماج دی اس "سموہوادی" تنقید نوں ردّ کردے ہوئے کیہا کہ سکھ دھرم اکّ "نویکلا" دھرم اے۔ پھر وی، سہجدھاری سکھ لیڈراں دے اکّ حصے نے شمولیت لئی دباء پاؤنا جاری رکھیا، اوہناں نے ۱۸۹۷ وچ لاہور وچ مہارانی وکٹوریا دی ڈائمنڈ جبلی نوں مناؤن لئی اکّ وڈے عوامی اکٹھ توں پہلاں اعلان کیتا کہ اوہ ہندو ہن۔ عنصر خالصہ دھڑے دی نمائندگی کرن والی لاہور سنگھ سبھا انت وچ ودھیرے کامیاب رہی۔

۱۸۷۰ اتے ۱۸۹۰ دے دہاکے دے وچکار، عنصر خالصہ سدھارکاں دے یتناں نے مسلمان اتے ہندو ریتی-رواجاں توں وکھری وکھری سکھ پچھان نوں مضبوط ​​کرن، خالصے دی شروعات اتے رہت مریادا دی پرمکھتا، اتے قصبے اتے پنڈاں وچ سکول اتے کالج قائم کرن اُتے دھیان مرتکز کیتا سی۔ پہلکدمیاں جو کہ نمنلکھت CKD معیاد دے دوران جاری رہیاں۔ پرنٹ میڈیا اخباراں اتے ناشراں ولوں، جویں کہ خالصہ اخبار (گورمکھی پنجابی وچ) اتے د خالصہ (انگریزی وچ)، سنگھ سبھا نے سکھ پچھان دے سبھاء بارے اکّ عام رضا مندی نوں مضبوط کیتا، اتے ایہہ کہ پرمانک سکھی دا سروت مڈھلی سکھ روایت سی۔ ، خاص طور اُتے سکھ گروآں دا سماں اتے ترنت بعد۔ آدی گرنتھ نوں گرو گوبند سنگھ دیاں رچناواں، بھائی گرداس دیاں رچناواں، جنمساکھیاں، گربلاس ساہت اتے رہتنامیاں سمیت، پرمانک سکھ ساہت منیا گیا سی۔ l شرومنی گردوارہ پربندھک کمیٹی ولوں سکھ رہت مریادا وجوں کوڈبدھّ کیتا گیا اے۔ انگریزاں اتے مہنت کنٹرول ولوں ادارہ جاتی انگہلی دے ویلے دوران اکٹھے کیتے گئے غیر-سکھ مشق، جس وچ مورتی پوجا، غیر-سکھ براہمناں دی پرمکھتا، جاتی وتکرا، لوک نائکاں اتے ہندو دیوتیاں دے اندھوشواسی قوماں اتے براہمناں ولوں سنچالت ویدک سنسکار شامل ہن۔ مہنت کال، دیس نکالا دتا گیا سی، اتے سکھ ریتی-رواجاں اتے چنھاں سمیت خالصہ دی شروعات، نام "سنگھ اتے "کور"، ۵ ککار، سکھ جم، موت، اتے ویاہ دیاں رسماں، اتے خالصہ سکولاں وچ گورمکھی اتے پنجابی دی لازمی سکھیا، دنیا بھر دے جدید گوردواریاں وچ لبھی گئی اکّ ادارہ نوں رسمی روپ دتا گیا۔

ممبر دی اہلیت

سنگھ سبھا دا ممبر صرف اوہ ہی بن سکدا سی جو سکھ ہووے اتے گرو صاحبان وچ اس دا یعقین ہووے۔ سنگھ سبھ نے ایہہ وی فیصلہ کیتا سی کہ اس دیاں اکترتاواں وچ انگریزی سرکار متعلق کوئی وی سیاسی چرچہ نہیں کیتی جاوے گی۔

یوگدان

• سنگھ سبھا لہر نے گرمتِ پرچار اتے تعلیم دے پسار لئی جو یتن کیتے۔
• اوہناں نے سکھ قوم نوں نواں جیون حاصل کیتا۔
• سکھ دھرم وچ جو کریتیاں اتے کمزوریاں آ گئیاں سن، اوہناں نوں دور کرن لئی امرتدھاری سنگھاں نے گرمتِ مریادا دے پرچار لئی اپرالے کیتے۔
• سکھ اپنی نیاری خاصیت اتے گرو نوں قائم کر سکے ہن۔

ہور ویکھو

• کانھ سنگھ نابھہ
• جدید پنجابی ساہت دا شروع
• گیانی دتّ سنگھ
• ہرچرن سنگھ دھالیوال

حوالے

ہور ویکھو

• کانھ سنگھ نابھہ
• جدید پنجابی ساہت دی ابتدا
• گیانی دتّ سنگھ
• ہرچرن سنگھ دھالیوال

حوالے