ستگھرا

ستگھرا
Satghara - ਸਤਘਰਾ
دیس :	پاکستان
صوبا :	پنجاب
ریجن :	ساہی وال
ضلع :	اوکاڑا
تحصیل :	اوکاڑا
بلدیاتی درجا :	قصبا
تھاں :	مربع کلومیٹر
لوک گِݨتی :
بولی :	پنجابی

ستگھرا پنجاب دے ضلع اوکاڑا دی تحصیل اوکاڑا وچ اک قصبا اے جیہڑا گوگیرہ توں 13 میل وتھ تے چڑھدے ول آباد اے ۔

تریخ

میر چاکر رند

بہت سارے لوک تے لکھیار ستگھرے نُوں بلوچ سردار میر چاکر اعظم خاں رند نال جوڑدے نیں۔ (28-29) بہت سارے لوکاں توں لکھیا پڑھن تے سنن نوں وی ملدا ہے کہ ستگھرا دا نینہہ پتھر میر چاکر ہوراں رکھیا۔ (30-31) میر چاکر نے ایہہ علاقہ سبھ توں پہلاں اُساریا تے وسایا جدکہ سانوں دوجے پاسے ایہہ وی لکھیا ملدا ہے کہ چاکر نے پرانے ستگھرے دے نیڑے نویں ستگھرے دی بنیاد رکھی(32) تے اوتھے محلات تے قلعے اُسارے۔(33-35) ایس توں ایہہ دس پیندی ہے کہ چاکر توں پہلاں وی ستگھرا آباد سی۔ آکھیا جاندا ہے کہ میر چاکر خاں رند ایتھے اپنے نال ست خانداناں/ قبیلیاں نال آکے وسوں کیتی تے ہر قبیلے واسطے اِک قلعہ اساریا ایس طرح ست قلعے اسارے گئے جس پاروں ایس علاقے نوں ستگھرا آکھدے نیں۔(36-39) ایہہ وی لکھیا ملدا ہے کہ پہلاں اوس پنڈ دا ناں ستھرا ایس لئی سی کہ مڈھلی وسوں ویلے ایتھے بلوچ قوم دے ست گھر سن پر ایہہ پتا نہیں کہ ایہہ گھر کس کس قبیلے دے سن۔ (40) دوسری طرف ایس دے اُلٹ ایہہ لکھیا ملدا ہے کہ میر چاکر بلوچستان توں دربدر ہوون توں بعد کئی قبیلیاں نال ملتان دے علاقے وچ آباد ہوگیا سی۔(41) ایس طرح ایہناں گلاں بارے وی پک نہیں کہ میر چاکر جدوں پنجاب یا ستگھرا آیا تے اوس نال کنے قبیلے سن۔ اِک تھاں لکھیا گیا ہے کہ چاکر ایتھے ستگھرا دے علاقے وچ اِک سو خانداناں/قبیلیاں نال آیا تے آن کے وسوں کیتی تے اپنے نال آئے اِک سو خانداناں نوں وی آباد کیتا اوہناں لئی وکھرے وکھرے گھر بنائے گئے ایس طرح شروع وچ ایتھے اِک سو گھر بنے جس پاروں ایس دا ناں صد گھرا (اِک سوگھر) پے گیا تاں فیر ایہہ ویلے دے نال نال ایہہ صد گھرا توں ست گھرا ہوگیا۔ (42-43) جدکہ دوجے پاسے ایہہ لکھیا ملدا ہے کہ ہزاراں بلوچیاں دے قتل توں بعد لشاری قبیلے نوں ہار ہوئی تے اوہ گجرات (کاٹھیاواڑ) ول چلے گئے جدکہ خان اعظم میر چاکر خاں رند نوں وی ایس رت بھری زمین توں نفرت ہوگئی تے اوہ ہزاراں لڑاکیاں تے صف شکن بہادراں دے جتھے نال پنجاب نوں اپنا وطن بناون دی نیت کرکے بلوچستان توں ٹریا۔(44) ایتھے ایہہ روایت وی اپنا وزن نہیں رکھدی کیوں جے ایہہ واضح نہیں کہ چاکر نال پنجاب آون والے کِنے گروہ / قبیلے یا خاندان سن تے نہ ہی کسے نوں کوئی ثبوت ملیا ہر لکھیار سنی سنائی گل کردا ہے۔ اِک وڈی روایت جو سبھ توں زیادہ لکھی پڑھن نوں تے سنن نوں وی ملدی ہے اوہ ایہہ کہ بلوچ سردار میر چاکر دے اٹھاراں پتر سن جیہناں وچوں ستگھرا پہنچن تیک ست زندہ بچے تے باقی پچھلیاں لڑائیاں وچ مارے گئے تے فیر ایہناں ست پتراں واسطے اِک نواں علاقہ آباد کیتا جس دا ناں ستگھرا رکھیا گیا۔(45-47) ایہہ گل بات بہت سارے لکھاریاں کیتی ہے پر ایہہ روایت وی ایس وجہوں واضح نہیں کہ کوئی وی لکھیار یا گل بات کرن والا چاکر دے پتراں دے ناں وی نہیں جاندا تے نہ ہی ایس گل دی کدھرے کوئی وضاحت کیتی جاندی ہے کجھ لکھاریاں چاکر دے پتراں دا ناں لکھ کے وی ستگھرا دی گل بات کیتی ہے جے اوہ روایت لکھی جاوے تاں پچھلی روایت اپنا وجود ونجا بہندی ہے لکھیاراں لکھیا ہے کہ میر چاکر اپنے دو پتراں میر شہداد تے میر اللہ داد دے نال سلطان شاہ محمود ابن سلطان فیروز شاہ ابن سلطان حسنین لنگاہ دے دور وچ ملتان وارد ہویا۔(48) ایس لکھت توں ایہہ دس پیندی ہے کہ چاکر ایتھے پنجاب دے علاقے وچ ست نہیں بلکہ دو پتراں نال آیا تے وسوں کیتی ایس طرح ست گھرے نال جڑی ست پتراں والی روایت کمزور پے جاندی ہے۔ ایہہ وی لکھیا ملدا ہے کہ ستگھرا نوں ستگھرا ایس واسطے کہندے نیں کہ میر چاکر نے ایتھے ست گھر، پنج اپنے پتراں (میر شہداد، میر اللہ داد، میر باگر خاں، میرنوح)، اِک اپنے واسطے تے اِک اپنی بہن بی بی بانڑی واسطے بنوائے ایس طرح ایتھے ست گھر اُسرے تے ایس تھاں دا ناں ست گھرا ہوگیا۔(49) چیتے رہوے ایس لکھت وچ چاکر دے پنج پتراں دی گل کرکے چار پتراں دا ناں دِتا گیا ہے۔ویسے سانوں وکھو وکھ لکھتاں وچ چاکر دے پتراں دے ناں (میر شہداد، میر شہک (اسحاق)، میر اللہ داد، میر شاھو، میر نوح، میر باقر(باگڑ) میر میرن (میراں) ملے نیں۔(50-53) ستگھرا کدوں کیویں تے کس طرح آباد ہویا؟ بلوچستان توں میرچاکر نال کنے لوگ، گروہ، قبیلے یا خاندان سن؟ ایہہ اوہ سوال نیں جیہڑے اسیں بہت سارے لوکاں نال کیتے تے بہت ساریاں کتاباں وی پھرولیاں پر سانوں کدھرے وی کوئی پکا ٹھوس ثبوت نہیں ملیا کدھرے نہ کدھرے اختلاف ضرور ہے کجھ روایتاں جو سانوں ملیاں اسیں لکھ رہے ہاں۔ بلوچستان وسدے بلوچی تے چاکر دے قبیلے دے لوک پنجاب وسدے بلوچیاں تے قبیلے دے لوکاں توں وکھری گل بات کردے نیں۔ بلوچستان بلوچی وچ چاکر بارے بہت ساریاں گلاں باتاں قصے کہانیاں سینہ بہ سینہ لوک روایتاں دی طرح کیتیاں جاندیاں نیں تے کجھ بلوچیاں کتاباں وچ لکھیاں پر اوہناں گل بات بلوچستان دی حدتک ٹھیک کیتی جدوں بلوچستان توں باہر نکلدے نیں گل نال گل نہیں جڑدی ایسے طرح ہی پنجاب دے لکھاریاں یا پنجاب دے بلوچی لکھاریاں یا بلوچیاں جدوں وی گل کیتی پنجاب دی حد تک ٹھیک ہے پنجاب توں باہر نکلدیاں ہی اوہناں دی گل بات وچ وی اختلاف آجاندا ہے۔ ایس اختلاف تے ابہام دی گل بات بہت سارے لوک کردے وی نیں تے لکھیا وی ملدا ہے (54-58) ست گھرے دا نینہہ پتھر رکھن تے ایس نوں وساون بارے بلوچ سردار میر چاکر اعظم خاں رند ہوراں نال جو وی روایتاں جوڑیاں جاندیاں نیں کہ ایس علاقے دا وساون ہار یا نینہہ پتھر رکھن والا میر چاکر ہے ایہناں ساریاں روایتاں دی اینشنٹ جیوگرافی آف انڈیا (1871ء)، منٹگمری ڈسٹرکٹ گزیٹیئر (1883-84ء)، امپیریل گزیٹیئر آف انڈیا تے مقامات داؤدی (1643ء) ورگیاں تردید کردیاں نیں۔ ایہناں وچ ستگھرا وسن دی گل بات زمانہ قبل از مسیح دی کیتی جاندی ہے ایہہ وی لکھیا ہے کہ ایہہ علاقہ نہ صرف حضرت عیسیٰ ؑ دی آمد توں پہلوں آباد سی بلکہ انڈوسبائینتھینز ویلے ، کشن ٹبر دی حکمرانی ویلے، زمانہ اسلام توں پہلاں تے میر چاکر توں وی پہلاں ستگھرا دا علاقہ آباد سی وسوں رکھدا سی۔ The Ancient Geography of India دا ایہہ پیرا گراف ویکھیا جاوے:

‘‘Satghara is situated 13 miles to the East of Gugera, on one of the Projection Points of the high bank which makes the limits of the windings of the Ravi on the east. the name means "The Seven Castles" but these no longer exist. There is an old brick fort on a mound and several isolated mounds covered with broken briks and other remains which mark the site of an ancient city. Old coins are found inconsiderable numbers from the time of the indo seythians down wards. It has therefor more probably been continuesly occupied from the christian era down to the present time.’’

. ’’ستگھرا گوگیرے توں پورب ولے تیراں میل دی واٹ تے ہے جتھوں راوی دریا پورب دی باہیں ول کھاندا ہویا اپنیاں حداں اچیریاں کردا جاندا اے ایس ناں دا مطلب ’’ست قلعے‘‘ ہن جو ایس ویلے اپنا وجود گوا چکے ہن اِک ٹبے اتے پرانیاں اٹاں دے قلعے دا کھولا موجود اے اوہدے آل دوالے ٹبیاں تے نیہناں کھلریاں ہویاں نیں۔ جیہناں نوں پرانیاں اٹاں نے ڈھکیا ہویا اے۔ پرانے ڈھٹھے شہر دیاں ایہو نشانیاں ای رہ گیاں نیں۔ ایتھوں بہت سارے سکے انڈوسائیتھینز دور توں وی پہلاں دے ملے نیں ایہہ وی گویڑ لایا جاندا اے کہ ایہہ سکے حضرت عیسیٰ ؑ دی آمد توں وی پہلوں دے نیں۔‘‘ اقتباس انگریزی کتاب: قدیم انڈین جغرافیہ از جنرل کننگھم صفحہ 212,213باب شمالی انڈیا۔ 1871ء، لائبریری آف یونیورسٹی آف مشی گن، امریکہ منٹگمری ڈسٹرکٹ گزیٹیئر (1883-84ء) دا ایہہ پیرا گراف وی ویکھیا جاوے:

‘‘of Pre-Muhammadan times, there is nothing to add save that to this period are rpbably to be refered those remains of ancient town and village sites, which are frequent upon the banks of the rivers and dot the central portion of the district, at present a waste, devoid of fixed abodes and inhabited Dipalpur, kot Kamalia, and Harappa are all places of great antiquity and once were places of importance. The Villages of Akbar and Satghara, both of them in the neighbourhood of Gugera, the farmer six miles to the south-west and the later 13 miles to the east, are also old towns intersting remains’’

’’زمانۂ اسلام توں پہلے دی کوئی شئے، پرانیاں باقیات تے پنڈ وچوں کجھ وی حوالے واسطے موجود نہیں جیویں کہ اوس ویلے اکثر ابادیاں دریاواں دے کنڈھے تھاؤں تھائیں نظریندیاں سن۔ ایس ویلے کُجھ تباہ حال بُھلیاں وسریاں تھاواں تے دیپالپور، کوٹ کمالیہ، ہڑپا دیاں وسوں پرانے ویلیاں دا پتا دیندیاں نیں کہ ایہہ علاقہ کدے وڈی اہمیت رکھدا سی۔ پنڈ اکبر تے ستگھرا گوگیرا دے نیڑے موجود نیں جیہدی پہلوں گل کیتی ہے اوہ گوگیرا توں جنوب مغرب وَلے چھ میل اتے دوجا پورب دی باہیں ا ٹھ میل تے ہے۔ ایہہ پنڈ پرانیاں دلچسپ باقیات وچوں نیں۔‘‘ امپیریل گزیٹیئر آف انڈیا دا ایہہ پیراگراف وی ویکھیا جاوے:

‘‘Mounds of brick debris at Harappa, Kamalia, Akbar, Satghara and Bavanni mark the sites of forgotten towns. The coins found at Harrappa and Satghara prove that both are inhabited in the time of the Kushan dynasty, while General Cunningham upholds the Identity of Kamalia and Harappa with cities of the Malli taken by Alexender in 325 B.C. carved and moulded bricks have been found at Bavanni and Akbar, and it is not improbable that Harappa was one of the Places visited by Hiven Tsiang. The fartified town of Depalpur is built on old kusha site . The fartifications themselves are very ancient though it is impossible to determine their date. All that can be said is that they are older than the visit of Timur (1398). The tomb of the FAmous saint Baba Farid at Pakistan, is supposad to have been built about 1267 and was repaird by Feroz shah. The style is simple and destitute of arnamednt. there are shrines at shergarh and Hujra, decorated with FLORAL designs and dating from about 1600.’’

’’ہڑپا، کمالیہ ،اکبر، ستگھرا تے بھوانی دے اجڑے ہوئے شہر اِٹاں دے ٹبیاں نال بھرے لنگھیاں ویلیاں دیاں نشانیاں نیں۔ ہڑپا تے ستگھرا توں ملن والے سکے ایس گل دا ثبوت نیں کہ کشن سرکار ویلے ایہہ دوویں علاقے وسوں رکھدے سن جدوں کہ جنرل کننگھم نے کمالیہ تے ہڑپا دے نال نال مالی دے شہراں دی سیہان دا وی پتا دِتا ہے جیہدے اتے الیگزینڈر نے 325 قبل مسیح دے دور وچ قبضہ کیتا۔ نقش کیتیاں تے اکریاں ہویاں اِٹاں اکبر تے بھوانی وچوں ملیاں نیں ایس گل وچ کوئی شبہ نہیں کہ ہڑپا ایس علاقے وچوں اِک ہے جتھوں ہیونگ سانگ ورگے لوکاں دا گزر ہویا۔ دیپالپور دا قلعہ تے قصبہ پرانی کشن ویلے دی تھاں اتے اسریا ہے ایہہ علاقے وی بہت پرانے نیں تے ایہناں دی پچھلی تواریخ دا متھنا اوکھا اے، جو کجھ کہیا جاسکدا اے اوہ ایہہ ہے کہ ایہہ علاقے تیمور (1398) دے آون توں پہلاں دے ہن۔ پاکپتن وچ بابا فرید گنج شکر مشہور بزرگ دا مزار اے جو 1267ء وچ اساریا گیا تے اوس توں مگروں فیروز شاہ نے ایس دی مرمت کروائی ایہدی بناوٹ سادہ تے منقش اے۔ ستگھرا تے حجرا دے مزاراں نوں سوہنیاں نمونیاں تے بیل بوٹیاں نال سجایا گیا اے ایہہ کوئی 1600ء دی گل ہے۔‘‘ اِک ہور انگریزی کتاب دیاں کجھ لائناں:

‘‘Satghara lies an the ancient trade route on the left bank of river Ravi linking Lahore and Multan. It is a walled town in Okara districket...’’ (Book: The Historic Towns of Punjab (Ancient & Medieval Period) by Abdul Rehman, Page 266,

’’ستگھرا ، راوی دریا دے کھبے کنڈھے وسیا اوس تجارتی راہ وچ پیندا سی جیہڑا لاہور نوںملتان نال ملاندا سی ایہہ ضلع اوکاڑہ دی بہت پرانی، کندھاں وچکار وَلی وسوں سی۔‘‘ ایہناں ٹھوس موثر تے معتبر حوالیاں توں ایہہ گل نتر کے ساہمنے آؤندی اے کہ ستگھرا نہ صرف چاکر اعظم توں پہلاں آباد سی بلکہ ایہہ ظہورِ اسلام ، عیسائیت تے ہندوشاہیہ توں پہلاں سکندر دے دَور وچ وی آباد سی ایہہ حوالے ایہہ گل ثابت کردے نیں ستگھرا تے اوہدے آل دوال دا علاقہ قدیم تواریخی اقدار، روایات، تہذیب و ثقافت تے امارت رکھدا اے۔

ایس علاقے دے کجھ مقامی لکھیاراں نے ایہہ لکھن دی کوشش کیتی کہ ستگھرا چاکر توں پہلاں آباد سی تے تواریخی شہر اے پر اوہ لکھاری اپنے نقطہ نظر نوں واضح نہیں کرسکے تے نہ ہی کوئی بھرویں گل کیتی جیویں کہ اِک ممتاز لکھیار ڈاکٹر محمد اقبال بھٹہ اپنی اردو کتاب ’’پنجاب کے آثارِ قدیمہ‘‘ وچ لکھدے نیں:

’’شاہ ابوالمعالی اپنی کتاب مقاماتِ داؤدی میں لکھتے ہیں کہ میر چاکر کی آمد سے قبل ہی یہ جگہ ستگھرا کے نام سے موسوم تھی میر چاکر لاشاری قبیلہ کے سربراہ تھے تیس سال کی جنگ کے بعد یہ بلوچستان چھوڑ کر 1518ء میں پنجاب آکر آباد ہوئے۔(59) لکھیار موجب ہن ایہہ گل تاں پکی ہے کہ چاکر توں پہلاں ایس تھاں نوں ستگھرا آکھدے سی پر ایہہ نہیں پتا لگا کہ کیہ ایتھے کوئی وسوں وی ہے سی کہ نہیں؟ دوسری گل ایہہ کہ ڈاکٹر محمد اقبال بھٹہ صاحب جس کتاب دی گل کررہے نیں اوس کتاب مقاماتِ داؤدی دے لکھیار شاہ ابوالمعالی نہیں بلکہ عبدالباقی بن جان محمد نیں۔ایس کتاب نوں اوہناں 1643ء وچ فارسی زبان وچ لکھیا، ایس دا اردو ترجمہ خواجہ حمید یزدانی ہوراں 1989ء وچ کیتا تے ایہہ کتاب 1990ء وچ چھپ کے ساہمنے آئی۔ جیویں دی لکھت تے گل بات بھٹہ صاحب ستگھرا بارے لکھی ہے ایسے طرح دیاں گلاں سانوں انٹرنیٹ تے کتاباں وچ وی لکھیاں ملدیاں نیں۔(60) پتا نہیں ہُن کون کیہدے توں متاثر ہو کے اِک دوجے پچھے ٹر رہیا اے۔ اقبال بھٹہ صاحب نے لکھیا کہ چاکر لشاری قبیلے دا سردار سی تے 1518ء وچ پنجاب آیا ایہہ وی گل ٹھیک نہیں۔ ویسے تاں ڈاکٹر محمد اقبال بھٹہ صاحب نے مقاماتِ داؤدی دا حوالہ دیندیاں ہویاں ٹھیک لکھیا کہ چاکر توں پہلاں ستگھرا آباد سی پر ایہہ گل کدھرے وی سدھی سانویں مقاماتِ داؤدی وچ لکھی نہیں ملدی۔ جے اسیں ایس کتاب اُتے گہری کھوج پرکھ کریے تاں گھما پھرا کے ایہہ سینت ملدی ہے کہ ستگھرا چاکر توں پہلاں آباد سی۔ ہن اسیں مقاماتِ داؤدی توں ایس گل دی وضاحت کردے ہاں، ایس کتاب دے صفحہ نمبر 44 اُتے لکھیا اے: ’’اس زمانے میں میر چاکر بلوچ کا معمورہ دائرہ (ڈیرہ) جس کی بستی اب ستگرہ (سب گھرہ) کے نام سے مشہور و معروف ہے ہر دیار کے اکابر اور اشراف کا مرکز ادوار (گردشوں یعنی آمدورفت کا مرکز) اور نقطہ پرکارِ دولت تھا قرب و جوار کے لوگ اور سرداروں کے چند سوار میر چاکر کی چاکری کرتے تھے۔محمد حافظ نے بھی اپنے بھائی صدر الدین اور چند دوسرے اقرباء کے ہمراہ اس امن و امان کے گھر میں (ستگھرا میں) سکونت اختیار کرلی۔‘‘

انگریز لکھاریاں تاں سدھی سانویں گل کر دِتی پر ساڈے مقامی لکھاریاں گھم گھما کے گلاں کیتیاں نیں جیس پاروں تواریخ وچ وڈا اختلاف پیدا ہوون دا خدشہ اے۔ حافظ محمد (حضرت داؤد بندگیؒ دے باپ دے سسر) میر چاکر دے ایتھے آون توں پہلاں ستگھرے ہی رہندے سی جدوں اوہ فوت ہوگئے اوس ویلے اوہناں دا اِک پتر تے اِک دھی سی پتر دا ناں محمدحاجی تے دھی دا ناں حاج خاتون سی۔ حافظ محمد ہوراں مرن لگے وصیت کیتی کہ میری دھی دا ویاہ اچیہے سید نال کیتا جاوے جیہڑا عامل تے کامل ہووے تاں فیر ایس وصیت مطابق حافظ محمد ہوراں دی دھی حاج خاتون دا ویاہ سید داؤد بندگی کرمانیؒ دے والد سید فتح اللہ ہوراں دے نال ہویا۔ ویاہ دی گل انج ہے کہ داؤد بندگی ہوراں دے والد دا پہلاں وی اِک ویاہ ہویا ہویا سی پر زنانی فوت ہوون پاروں رنڈے ہوگئے۔ اِک واری اوہ اپنے مقامی علاقے سیت پور (مظفر گڑھ) توں تبلیغ خاطر لاہور جارہے سن رستے وچ اوہناں نوں رات پے گئی اوہناں ستگھرے قیام کیتا انج ستگھرے وچ رُک جاون پاروں عام خاندانی روایتی طریقے نال گل ٹوری گئی تے ستگھرے وسدی حافظ محمد دی دھی دا ویاہ (مظفر گڑھ دے) سید فتح اللہ ہوراں نال ستگھرے وچ ہویا جیہناں دے بطن توں دسمبر 1513ء (27 رمضان المبارک 919ھ بمطابق دسمبر 1513ء) نوں حضرت داؤد بندگی ہوراں دا جنم سیت پور (مظفر گڑھ) وچ ہویا۔(61) میر چاکر (1512-1519ء) دے وچالے پنجاب آیا پکا سال کِسے نوں وی یاد نہیں نہ ہی کسے لکھیا۔ بلوچ لکھاری سردار محمد گشکوری اپنی کتاب ’’چاکر اعظم‘‘ وچ تے ہور دوسرے لکھاری میر چاکر دے پنجاب وچ آون دا ورھا 1512ء لکھدے نیں۔ (62-64) جدکہ اِک انگریزی کتاب ہسٹارک ٹاؤنز آف پنجاب دا لکھیار عبدالرحمٰن چاکر دے پنجاب آون دا ورھا1519عیسوی لکھدا اے (65) ایسے طرحاں وکھو وکھ لکھتاں وچ چاکر دے پنجاب آون دا ورھا وکھو وکھ ہی ہے پر شکر ایہہ ہے کہ ایہناں ساریاں لکھتاں وچ چاکر دے پنجاب آون دا ورھا 1512-19دے وچالے دا ہی ہے جیویں کہ لکھیار 1518ء وی لکھدے نیں۔ (66-70) دوویں لکھیار تے کتاباں جیہناں دی پہلے گل کیتی گئی اپنی اپنی تھاں وڈے حوالے نیں جد کہ مقاماتِ داؤدی (لکھاری، عبدالباقی بن جان محمد) مطابق حضرت داؤد بندگی کرمانی ؒ ہوراں دا جنم 27رمضان المبارک 919ھجری بمطابق دسمبر1513عیسوی وچ سیت پور (مظفر گڑھ) ہویا۔ ایس دا مطلب ایہہ ہے کہ پئی حضرت داؤد بندگی ؒ دے ماپیاں دا ویاہ جے حضرت داؤد بندگی ؒ دے جمن توں دو ورھے پچھے وی لائیے تاں اوہناں دا ویاہ دا ورھا 1511ء بندا اے تے ایہہ ویاہ ستگھرے وچ ہویا سی یعنی کہ جدوں حضرت داؤد بندگی کرمانی ؒ دے والدِ گرامی ہوراں دا ویاہ ستگھرے ہویا اودوں بلوچ سردار میر چاکر ستگھرے کیہ بلکہ پنجاب دی حدود توں وی باہر سی۔

ایس طرحاں مقاماتِ داؤدی (عبدالباقی بن جان محمد) دی کھوج پرکھ توں بعد ایہہ گل نتر کے ساہمنے آن کھلوندی اے کہ ستگھرا میر چاکر دے ایتھے آون توں پہلاں آباد سی۔ 1454ء وچ جمے میر چاکر نوں 30سال دی عمر وچ ویاہ توں بعد 1484ء وچ اوہدے 80سالہ بُڈھے پیو بلوچ قبیلے دے سردار میر شیہک نے قبیلے دی سرداری دی پگ سِر اُتے بنھی تے اوہنوں اپنے ہتھیں قبیلے دا سردار بنایا (71) چاکر پنجاب آون تیکر بلوچستان وچ 30سال تائیں نکیاں موٹیاں وکھو وکھ قبائلی لڑائیاں لڑدا رہیا جس دا ویروا عام طور تے بلوچی تواریخ وچ سولہویں صدی دی 30سالہ وڈی بلوچی جنگ توں کیتا جاندا اے۔ ایہہ جنگ 1512ء تیک ہوندی رہی۔ قبائلی جنگاں تے آپسی اختلافات نے میر چاکر نوں بدظن تے بے بھروسا کر کے پنجاب ول ہجرت تے مجبور کیتا تے اخیر اوہ 1512وچ بلوچستان چھڈ کے پنجاب آیا۔(72)

چاکر دے پنجاب آون دی گل بات انج ہے کہ سولہویں صدی دے مڈھلے ویلے جتھے پورا بلوچستان اندرونی قبائلی اختلافات دا شکار سی اوتھے ہی پورا برصغیر وی سیاسی افراتفری دا شکار سی۔ 1503وچ شاہ حسین لنگاہ دی وفات توں بعد سلطان محمود شاہ (شاہ حسین ثانی) بن فیروز شاہ تخت اُتے بیٹھیا تاں اس ویلے ہی سندھ توں سومرا خاندان دا اِک جی جام بایزید (سندھ دے حکمران جام نند تے شور کوٹ دے نواب جام ابراہیم دا قریبی عزیز رشتے دار) ملتان آیا تے سلطان محمود لنگاہ دا وزیر بن گیا۔ 1512ء وچ دوواں وچالے کجھ اختلافات پیدا ہوئے۔ ایہہ وی لکھیا ملدا ہے کہ بہلول لودھی نے اپنے وڈے پتر بایزید تے اپنے سپاہ سالار تاتار خان نوں ملتان فتح کرن گھلیا۔ لڑائی مگروں جام بایزید نوں سلطان محمود توں ہار ہوئی تاں فیر اوہنے اپنی دفاعی قوت ودھاون لئی چاکر نوں ملتان آون دا سنیہا گھلیا تاں چاکر ملتان آیا۔ (73) تاں جام بایزید نے سلطان محمود لنگاہ دے خلاف بغاوت دا اعلان کیتا تاں دولت خاں لودھی (گورنر لاہور) نے سلطان سکندر لودھی (حکمران تخت دہلی دے حکم وجہوں دوواں وچالے صلح کروا دتی۔ ایس طرح جام بایزید وڈی جاگیر دا مالک بن گیا۔ پر فیر وی جام بایزید تے سلطان محمود وچالے گل بات سلجھ نہ سکی۔ جام بایزید تے شورکوٹ دے نواب جام ابراہیم نے اپنی دفاعی طاقت ودھاون تے چاکر نوں اندرونی بلوچی اختلافات توں باہر کڈھن لئی چاکر نوں سبی توں ملتان آون دا سنیہا گھلیا جیہڑا میر چاکر نے من لیا تے فیر پنجاب آون دا فیصلہ کیتا۔ اوس ویلے لنگاہ ٹبر اپنی حکمرانی دے اخیری ساہ لے رہیا سی۔ سلطنت دے موہرے وی بلوچی سن تے سلطان محمود شاہ (شاہ حسین ثانی) دے جوان نہ ہوون پاروں سلطنت دا سارا انتظام لنگر خان بلوچ دے ہتھ سی۔ ایس ساری صورتحال نوں ساہمنے رکھدیاں ہویاں چاکر نے ملتان وچ کسے نال وی الجھنا تے کسے تے وی بوجھ بننا مناسب نہ سمجھیا تے اوہ شور کوٹ دے نواب جام ابراہیم کول چلا گیا، جتھے جام بایزید نے میر چاکر نوں اپنا سمجھدیاں ہویاں اپنی جاگیر دا اِک وڈّا حصہ جیہڑا راوی توں دیپالپور تک (ست گھرا) تے اُچ شریف توں ملتان وچالے (کوٹ چاکر) سی چاکر تے اوہدے پتراں تے اوہدے نال آئے لشکر نوں خود تحفے وچ دتا۔ ایس طرح اک تے جتھے جام بایزید تے جام ابراہیم نوں دفاعی طاقت ملی اوہناں دی سلطنت دیاں سرحداں مضبوط ہوئیاں، اینج ہی میر چاکر خان رند نوں پنجاب وچ عزت نال تھاں ملی جتھے اوہنے باقی زندگی گزاری۔(74-82 )

مُکدی گل ایہہ پئی جے رند سردار میر چاکر 1512وچ ملتان آیا اوس ویلے تیکر خورے اوہنوں ستگھرے دا پتہ وی نہیں سی جد کہ اوہناں دے ایتھے ملتان (پنجاب) آون توں اک ورھے بعد 1513ء وچ حضرت داؤد بندگی دا جنم ہویا۔ اوس بی بی دی ککھوں جیہڑی ستگھرے دی رہن والی سی تے چاکر نوں پنجاب آ کے وی ستگھرے دا اجے نہیں پتہ سی۔

ایہناں تواریخی گواہیاں توں ایہہ ثابت ہوندا اے کہ ستگھرا اج بھاویں میر چاکر دے ناں توں جانیا جاندا اے پر میر چاکر ایس دا وساون ہار نہیں سگوں ستگھرا ناں دا ایہہ قصبہ اوہدے ایتھے آون توں پہلاں وی ایسے ہی ناں توں وس رہیا سی۔ بلوچاں دے ایتھے وسن تے میر چاکر دی مغل شہنشاہ ہمایوں دے نال تواریخی دوستی کر کے ایہہ علاقہ پورے ہندوستان وچ مشہورہویا تے ایہدی تواریخ بلوچاں دی تواریخ نال اِک مِک ہو گئی۔ بعد وچ میر چاکر ایتھے ہی رب نوں پیارا ہویا تے اوہدا مقبرا اُسریا، جیہدے کارن ستگھرا میر چاکر دا تے میر چاکر ستگھرے دا ہی ہو کے رہ گیا۔

ہُن اسیں کچھ ایسے حوالے دینا چاہندے ہاں جیہڑے دسدے نیں کہ چاکر ایتھے آ کے وسوں کیتی۔ اوہ ایتھے اپنے ست قبیلیاں نال آیا جیس پاروں ایس علاقے دا ناں ستگھرا پے گیا۔ ’’پہلے نام گاؤں کا ستگھرا اس سبب سے تھا کہ اوّل وقت آبادی قوم بلوچ کے سات گھر آباد ہوئے مگر یہ معلوم نہیں کہ کس کس قوم کے گھر تھے جب سردار قمر سنگھ نے قلعہ تعمیر کروایا تو نام قلعہ کاگو بند گڑھ بنام گرو وگوبند سنگھ کے معروف ہو گیا مگر باعث شہرت نام سابق کے ستگھرا ہی مشہور رہا اور تاحال اسی نام سے مشہور اور درج سرکاری کاغذات ہے۔‘‘ اِک کتاب وِچ لکھیا ہے: ’’ست گھراکے نام سے ایک قصبہ بھی مشہور ہے کہ میر چاکر اس گاؤں میں سات خاندانوں کے ساتھ آیا اور سات گھر تعمیر کروائے اس لیے اس کو ستگھرا کہتے ہیں۔‘‘ انگریزی دی اِک کتاب وچ لکھیا اے:

"It is a walled town in Okara District and situated and Miles north of Okara Town the name "Satghara meaning seven houses. It is traditionally associated with the exploits of Mir Chakar Rind, a powerfil baluch chief of the early Mughal period

’’ایہہ اوکاڑا وچ چونواں پاسوں وَلیا ہویا اجیہا قصبہ اے جیہڑا اوکاڑا توں شمال ولے اٹھ کلو میٹر دی واٹ اُتے ہے۔ ست گھرا دا مطلب ہے ست گھراں والا۔ ایہہ روایتی طور تے میر چاکر خان رند وڈے مضبوط بلوچ سردار دی جاگیر دا حصہ سی جیہنوں مغلیہ دَور دے مُڈھلے ویلے نال جوڑیا جاندا اے‘‘۔ حوالے تاں ہور وی بتھیرے نیں پر گل کرن دا ایہہ ہی مقصد ہے ایویں لوگ ایہہ سمجھدے نیں کہ جی ستگھرے نوں چاکر نے ہی وسایا۔ اوہنے ہی ایسے علاقے دا نینہہ پتھر رکھیا۔ اوہ ایتھے ست قبیلیاں / خانداناں نال آیا ست محل/گھر بنوائے جیس پاروں ایس علاقے دا ناں ستگھرا پے گیا۔ ایس علاقے دی تواریخ تے ناں بارے بھرویں گل اسیں پچھے تفصیل نال کر چکے ہاں پر فیر وی اسیں اک دو حوالے ہور دے کے ایہناں گلاں دا نتارا کردے آں۔

’’خانِ اعظم نے جدید اراضیات پر قبضہ کرنے کے بعد انہیں آباد کرنے اور ان میں اپنے اور اپنے لڑکوں اور عزیزوں کے لیے محلات اور قلعے تعمیر کرنے شروع کیے کیونکہ وہ حملہ آور نہیں تھا کہ لوٹ مار کے بعد چلا جاتا بلکہ وہ اپنی قوم کے لیے ایک زرخیز اراضی حاصل کرنے اور اسے اپنا اور اپنی اولاد کا وطن بنانے آیا تھا چنانچہ اس نے پرانے ستگھرا کے قریب جدید ستگھرا کی بنیاد رکھی۔ ستگھرے دی تواریخ تے چاکر توں پہلاں ایتھے وسیبے دا اِک ہور حوالہ ویکھو:

’’ستگھرا کا تاریخی پس منظر یہ ہے کہ یہ قصبہ کسی زمانے میں ہندو قوم کا مقدس مندر اور پوتر تیرتھ استھان تھا۔ یہ قصبہ اگرچہ ملتان کی طرح شہر تو نہ تھا تاہم اس کی شہرت بین الہند کسی بھی طرح کم نہ تھی۔ ہندی زبان میں ’’ست‘‘ کا معنی سچا اور’’گھر‘‘ کو گھر ہی کے معنی میں لیا گیا۔ ’’ستگھرا‘‘ یعنی سچا گھر۔ یہ ان دنوں لاہور اور ملتان کے بیچ ایک درمیانی پڑاؤ تھا تمام قافلے جو لاہور سے ملتان یا ملتان سے لاہور جاتے تھے ستگھرا سے ہو کر ہی گزرتے تھے چنانچہ خانِ اعظم میر چاکر خان نے پرانے ستگھرا کے قریب ہی اپنے لیے جدید ستگھرا کی بنیاد رکھی۔ ساڈی کھوج پکھ ست گھرے دی تواریخ تے ناں ’’ستگھرا‘‘ توں جے کوئی نتیجہ نکلدا اے تے اوہ ایہہ ہے کہ ایہہ قصبہ ستگھرا زمانہ قبل از مسیح اباد سی۔ جدوں الیگزینڈر ایتھے حملہ کیتا اوہدے سپاہی ایتھے آن وسے تے اوہناں نے ایہدا ناں اپنے مقامی قصبے الیگزینڈر تے ارسطو دے شہر مقدونیہ دا قدیم تواریخی شہر ’’ستگیرا‘‘ ہی ایتھے رائج کیتا یعنی اوہ ایس تھاں نوں اپنے پرانے علاقے دے ناں توں ہی جانن لگ پئے۔ تے ایہہ ستگیرا دے ناں توں مشہور ہویا فیر ویلے دے نال نال ایہہ لفظ ایہہ ناں ستگیرا توں ستگھرا ہو گیا۔ پر سوال ایہہ ہے کہ کیا یونانیاں دے ایتھے آون توں پہلاں وی کوئی وسوں سی؟ جے ہے سی تے اوہدا کیہ ناں سی؟ کیونکہ ایس روایت توں ایہہ سینت ملدی ہے کہ یونانیاں دے ایتھے آون توں پہلاں ایتھے کوئی آبادی ہے سی جیہدے اُتے یونانیاں ہلا کیتا جے آبادی نہیں سی تے فیر یونانیاں سانگلا ہل توں دیپالپور ودھدے ہوئے پاکپتن ول جاندیاں ہویاں ایس تھاں اُتے ٹھکانا کیتا۔ کجھ ایتھے وس گئے تے کجھ اگانہہ چلے گئے تے ایس طرحاں اوہناں آپ ایتھے وسوں کیتی تے آپ ایس تھاں نوں آباد کیتا۔ ہاں جے یونانیاں آپ ایس علاقے نوں آباد کیتا اوہ ایتھوں دی پہلی وسوں سی تے فیر سوال ایہہ پیدا ہوندا اے کہ فیر راوی کنارے آباد ایس ہڑپائی بستی دا کیہ ناں سی؟ کیہ ستگھرا کسے ہور ناں توں وسی ہوئی ہڑپائی بستی سی؟

ایس ساری کھوج پرکھ دا سٹا ایہہ نکلدا اے کہ اپنے ویلے ستگھرا واقعی کوئی وڈا شہر سی جیہڑا پہلاں جام بایزید تے فیر بعد وچ مغل بادشاہ ہمایوں نے اپنے رفیقِ خاص میر چاکر نوں عنایت کیتا۔ایس گل توں ایہہ وی پتہ لگدا ہے کہ چاکر نوں ایہہ علاقہ ملن توں پہلوں، چاکر دے ایتھے آون توں پہلوں ایس علاقے دا ناں ستگھرا سی۔ ایس طرحاں ایہہ اک وڈی روایت مُک جاندی ہے کہ میر چاکر نے اپنے ستاں قبیلیاں دے ناں توں ایہہ شہر وسایا۔ ہو سکدا اے کل نوں کوئی ہور کھوجکار کوئی نویں پکھ ساہمنے لے آوے تے آون والا ویلا ایس حقیقت نوں کسے ہور طرحاں ویکھے۔

حوالے

28*۔ ’’مثل حقیقت دیہہ‘‘ موضع ستگھرا، تحصیل گوگیرا، ضلع منٹگمری، 1871 ء 29*۔"Historic Towns of Punjab" by Abdul Rehman, page 266. Feroze Sons (Pvt) LTD Lahorw, 1997 ۔ 29*۔ہتھ لکھت ’’تاریخ ستگھرا‘‘ لکھاری، سعید احمد، سابق استاد، ایس وی ٹیچرہائی سکول ستگھرا۔1986 30*۔گل بات، رائے امداد حسین چیئرمین ستگھرا پریس کلب، دسمبر2013 31۔گل بات، ناصر خان بلوچ، سابق ناظم، فروری 2014 32۔’’تاریخ ملتان‘‘ ، جلد دوم (لنگاہوں کے دؤر سے عصرِ حاضر تک)لکھاری، مولانا نور احمد فریدی، صفحہ 28، پبلشر، قصرالادب رائٹرز کالونی ملتان شہر،1973ء 33۔’’حیات الامیر‘‘ جلد اول، لکھاری، سید افضال حسین گیلانی، صفحہ77، پبلشر، ادارہ صوتِ ہادی شیخو شریف اوکاڑا،فروری2006 34۔’’چاکر اعظم‘‘لکھاری، صادق علی خاں،صفحہ192، پبلشر، سٹی بک پوائنٹ کراچی۔2013 35۔’’حیات الامیر‘‘ جلد دوم، لکھاری،سید افضال حسین گیلانی، صفحہ78- 36۔’’پنجاب کے آثارِ قدیمہ‘‘لکھاری، ڈاکٹر محمد اقبال بُھٹا، صفحہ 63، علم و عرفان پبلشر، لاہور، مئی2007 37۔مضمون، ’’تاریخ ستگھرا‘‘ لکھاری، محمد ارشد شیوا، ہفت روزہ، دشتِ امن، اوکاڑا صفحہ03۔8 جنوری 2012ء 38۔"Satghara Okara" (From wikipedia, the free encyclopedia) http.//en.wikipedia.org/wiki/satghara...17/8/13, 09:30 Pm "Satghara, The Heritage Village" bi Shirazi on July 14, 2007 -39 http://www.chowsangi.pk/satghara-the-heritage-village.html...17/6/14 09:24 PM http://logicisvariable.blogspot.com/2012/12/mir-chakar-rinds-jouney-from sibbi-to.html...17/6/14; 09:30 Pm 40۔ ’’مثل حقیقت دیہہ‘‘ موضع ستگھرا، تحصیل گوگیرا، ضلع منٹگمری، 1871ء 41۔’’بلوچ قوم قدیم عہد سے عصر حاضر تک‘‘ لکھاری، ڈاکٹر شاہ محمد مری،صفحہ107ناشر، تخلیقات، لاہور۔2007ء 42۔’’حیات الامیر‘‘ جلد دوم، لکھاری، سید افضال حسین گیلانی، صفحہ78 ،پبلشر، ادارا صوتِ ہادی شیخو شریف ضلع اوکاڑا۔اگست2008ء 43۔گل بات، سید علی ثانی گیلانی (سجادہ نشین آستانہ عالیہ، شیخوشریف، اوکاڑا) 44۔’’تاریخ ملتان‘‘جلد دوم (لنگاہوں کے دؤر سے عصر حاضر تک)،لکھاری، نور احمد فریدی، صفحہ25، ناشر قصرالادب، رائٹرز کالونی، ملتان شہر۔1973ء 45۔مضمون، ’’فخر بلوچاں، میر چاکر خان کا خستہ حال مقبرہ‘‘جمیل احمد رند، ناشر چاکر اعظم فاؤنڈیشن۔ 47۔گل بات، یاسین سونو (دکاندار، ستگھرا مین بازار قلعہ ستگھرا) 48۔’’چاکر اعظم‘‘ لکھاری سردار محمد خان گشکوری، مترجم عبدالغفار ندیم، ناشر، بلوچ اکیڈمی مکران ہاؤس کوئٹہ، 1988ء 49۔’’بلوچ قوم قدیم عہد سے عصر حاضر تک‘‘ لکھاری، ڈاکٹر شاہ محمد مری،صفحہ108ناشر، تخلیقات، لاہور۔2007ء 49.1۔’’تاریخ بلوچستان‘‘ لکھاری، رائے بہادر ہتو رام (1907ء) تلخیص و تعارف، سلیم اختر، صفحہ36، سنگ میل پبلی کیشنز لاہور۔2001ء 50۔’’تاریخ ملتان‘‘جلد دوم (لنگاہوں کے دؤر سے عصر حاضر تک)،لکھاری، نور احمد فریدی، صفحہ28، ناشر قصرالادب، رائٹرز کالونی، ملتان شہر۔1973ء 51۔’’چاکر اعظم‘‘ لکھاری سردار محمد خان گشکوری، مترجم عبدالغفار ندیم، ناشر، بلوچ اکیڈمی مکران ہاؤس کوئٹہ، 1988ء 52۔’’حیات الامیر‘‘جلد اوّل، لکھاری، سید افضال حسین گیلانی، صفحہ77،ناشر ادارہ صوت ہادی شیخو شریف،ضلع اوکاڑا۔فروری 2006ء 53۔’’حیات الامیر‘‘جلد دوم، لکھاری، سید افضال حسین گیلانی، صفحہ77،ناشر ادارہ صوت ہادی شیخو شریف،ضلع اوکاڑا۔فروری 2006ء 53.1۔’’تاریخ بلوچستان‘‘ لکھاری، رائے بہادر ہتو رام (1907ء) تلخیص و تعارف، سلیم اختر، صفحہ36، سنگ میل پبلی کیشنز لاہور۔2001ء 54۔گل بات، بشیر احمد مندوانی (شہری سبی بلوچستان)، جنوری 2014ء 55۔گل بات، میر فیاض خان رند (ظاہر پیر ضلع خان پور)، جنوری2014ء 56۔گل بات، عباس احمد (ڈپٹی ہیڈ ماسٹر ستگھرا گورنمنٹ ہائی سکول)،فروری 2014 57۔ "Satghara: The Haritage Village" by Shirazi,on July 2007 http://www.chowrangi.pk/satghara-the-heritage-village.html...17/6/13; 9:24 Pm http://www.logicibvoriable.blogspot.com/2012/12/mir chakar-rind-jueurny- from sibi-to.html..17/6/13; 9.30 Pm 58۔ "Satghara: The Heritage Village by Shirazi on july 14, 2007 http://www.chawrangi.pk/satghara-the-heritage-village.html..17/6/13; 9:24 Pm http://logiciswariable.blogspot.com/2012/12/mir-chakar- rinds-jounrey-from-sibbi-to-html..17/6/13 59۔’’پنجاب کے آثارِ قدیمہ‘‘لکھاری، ڈاکٹر محمد اقبال بُھٹا، صفحہ 63، علم و عرفان پبلشر، لاہور، مئی2007ء 61۔’’مقامات داؤدی‘‘ مصنف،عبدالباقی بن جان محمد، ترجمہ و تحشیہ،ڈاکٹر خواجہ حمید یزدانی، صفحہ06، پبلشرسید محمد حسن، رینالہ خورد ضلع اوکاڑہ، مطبع جدید پریس لاہور۔جولائی2003ء 62۔’’بلوچ قوم قدیم عہد سے عصر حاضر تک‘‘ لکھاری، ڈاکٹر شاہ محمد مری،صفحہ103ناشر، تخلیقات، لاہور۔2007ء 63۔’’چاکر اعظم‘‘ لکھاری، صادق علی خان، صفحہ191،پبلشر سٹی بک پوائنٹ، کراچی 2013ء 64۔’’چاکر اعظم‘‘ لکھاری سردار محمد خان گشکوری، مترجم عبدالغفار ندیم،صفحہ179، ناشر، بلوچ اکیڈمی مکران ہاؤس کوئٹہ، 1988ء 65۔ ۔۔Hisoric Towns of Punjab" by Abdul Rehman, Page 266 Feroze sons (Pvt) Ltd Lahore, 1997. 66۔’’پنجاب کے آثارِ قدیمہ‘‘لکھاری، ڈاکٹر محمد اقبال بُھٹا، صفحہ 63، علم و عرفان پبلشر، لاہور، مئی2007ء 67۔ ۔"Satghara: The Heritage Village by Shirazi on july 14, 2007 68۔ http://www.chawrangi.pk/satghara-the-heritage-village.html..17/6/13; 9:30 Pm http://logiciswariable.blogspot.com/2012/12/mir-chakar- rinds-jounrey-from-sibbi-to-html..17/6/13.9:40Pm 69۔ Mir Chakar Khan Rind (chakar-i-Azam) Published on Monday, Febuary, 07,2014 http://ww.google.com.pk/images?q=sibbi+fort&start=2588um=10hl =enfisa=nobiw=1360obi=587html=isch&prind=imvns&tbnid=b7snzy zpogo-M:&imagesfurl=http://alsuffa.blogspot.com/2011/02/mir-chakar-khan -rind-chakar-i-azam.html&docid=jzm80t...21/06/13, 03:11 Pm 70۔ Baloch Civil wars (from wikipedia, the free encyclopedia) 21/6/13, 03:15 Pm 71۔’’چاکر اعظم‘‘ لکھاری سردار محمد خان گشکوری، مترجم عبدالغفار ندیم،صفحہ116، ناشر، بلوچ اکیڈمی مکران ہاؤس کوئٹہ، 1988ء 72۔’’چاکر اعظم‘‘ لکھاری سردار محمد خان گشکوری، مترجم عبدالغفار ندیم،صفحہ179، ناشر، بلوچ اکیڈمی مکران ہاؤس کوئٹہ، 1988ء 73۔۔’’بلوچ قوم قدیم عہد سے عصر حاضر تک‘‘ لکھاری، ڈاکٹر شاہ محمد مری،صفحہ108ناشر، تخلیقات، لاہور۔2007ء 74۔قانون گو، کالکارجن، ’’شیر شاہ سوری اور اس کا عہد‘‘ صفحہ464،ناشر، تخلیقات،لاہور1996ء 75۔’’حیات الامیر‘‘جلد اوّل، لکھاری، سید افضال حسین گیلانی، صفحہ76،ناشر ادارہ صوت ہادی شیخو شریف،ضلع اوکاڑا۔فروری 2006ء 76۔’’حیات الامیر‘‘جلد دوم، لکھاری، سید افضال حسین گیلانی، صفحہ68-69،ناشر ادارہ صوت ہادی شیخو شریف،ضلع اوکاڑا۔فروری 2006ء 77۔’’مآثر رحیمی‘‘جلد دوم، صفحہ278,279۔ 78۔’’تاریخ ملتان‘‘جلد دوم (لنگاہوں کے دؤر سے عصر حاضر تک)،لکھاری، نور احمد فرید، صفحہ26، ناشر قصرالاب، رائٹرز کالونی، ملتان شہر۔1973ء 79۔۔’’چاکر اعظم‘‘لکھاری، صادق علی خاں،صفحہ234-240، پبلشر، سٹی بک پوائنٹ کراچی۔2013 80۔’’چاکر اعظم‘‘ لکھاری سردار محمد خان گشکوری، مترجم عبدالغفار ندیم،صفحہ179، ناشر، بلوچ اکیڈمی مکران ہاؤس کوئٹہ، 1988ء 82۔’’بلوچ قوم قدیم عہد سے عصر حاضر تک‘‘ لکھاری، ڈاکٹر شاہ محمد مری، صفحہ 103-108ناشر، تخلیقات، لاہور۔2007ء