دیامیر بھاشا ڈیم
دیامر بھاشا ڈیم | |
---|---|
ملک | پاکستان |
مقام | خیبر پختونخوا تے گلگت بلتستان |
درجہ | ابتدائی تعمیر |
تاریخ افتتاح | ۲۰۲۸ (اندازہ) |
تعمیری اخراجات | امریکی ڈالر ۱۴ بلین (۲۰۱۳ اندازہ)[۱] |
مالک | واپڈا |
ڈیم اور سپل وے | |
قسم ڈیم | کشش ثقل، roller-compacted concrete |
تقید | دریائے سندھ |
بلندی | ۲۷۲ میٹر (۸۹۲ فٹ) |
ذخیرہ آب | |
کل گنجائش | ۱۰٬۰۰۰٬۰۰۰٬۰۰۰ میٹر3 (۸٬۱۰۷٬۱۳۲ acre·ft) |
فعال گنجائش | ۷٬۹۰۰٬۰۰۰٬۰۰۰ میٹر3 (۶٬۴۰۴٬۶۳۴ acre·ft) |
بجلی گھر | |
ٹربائن | 12 x ۳۷۵ MW |
Installed capacity | 4800 MW |
Annual generation | 19.028 TWh (est.) |
دیامر بھاشا بند اک کنکریٹ توں بھریا کششِ ثقل بند اے ، جو تعمیر دے ابتدائی مراحل وچ ، خیبر پختونخواہ دے ضلع کوہستان تے پاکستان دے زیر انتظام کشمیر دے گلگت بلتستان دے ضلع دیامر دے درمیان دریائے سندھ اُتے اے۔ اس دا سنگ بنیاد اس وقت دے وزیر اعظم پاکستان نے ۱۹۹۸ وچ رکھیا سی۔ بند سائٹ "بھاشا" نامی جگہ دے نیڑے واقع اے، اس لئی ایہ ناں چلاس شہر توں ۴۰ کلومیٹر تھلے تے تربیلا بند توں ۳۱۵ کلومیٹر دور اے۔ ۲۷۲ میٹر اونچائی دے نال اٹھ ملین ایکڑ فٹ (MAF) ذخائر دنیا دا سب توں اُچا رولر کمپیکٹ کنکریٹ (RCC) بند ہوئے گا۔
مکمل ہونے اُتے دیامر بھاشا ڈیم (i) ہائیڈرو پاور جنریشن دے ذریعے ۴۸۰۰ میگاواٹ بجلی پیدا کرے گا۔ (ii) پاکستان دے لئی اضافی ۱۰٫۵ کیوبک کلومیٹر (8,500,000 acre⋅ft) پانی ذخیرہ کرن جسنوں آبپاشی تے پینے دے لئی استعمال کيتا جائے گا۔ (iii) تھلے دی طرف واقع تربیلا بند دی زندگی نوں ۳۵ سال تک بڑھانا۔ تے (iv) اُچے سیلاب دے دوران دریائے سندھ دے تھلے دی طرف سیلاب توں ہونے والے نقصان نوں کنٹرول کرنا۔
دیامیر بھاشا ڈیم (Diamer Bhasha Dam) پاکستان وچ دریائے اِنڈس اُتے گلگت بلتستان دے ضلع دیامیر وچ اک زیر تعمیر ڈیم اے ۔ ایہ ڈیم پاکستان دی توانائی دی کمی پوری کرن تے پاݨی ذخیرہ کرن واسطے اہم کردار ادا کرو گا ۔
جنوری ۲۰۰۶ وچ ، صدر پرویز مشرف دی سربراہی وچ حکومت پاکستان نے اگلے ۱۰–۱۲ سال دے دوران ملک وچ ۵ کثیر مقصدی اسٹوریج ڈیماں دی تعمیر دے فیصلے دا اعلان کيتا۔ منصوبے دے مطابق ، دیامر بھاشا ڈیم منصوبا پہلے مرحلے وچ تعمیر کرن دی تجویز سی ۔ نومبر ۲۰۰۸ وچ ، قومی اقتصادی کونسل دی ایگزیکٹڡ کمیٹی نے اس منصوبے دی باضابطا منظوری دتی ۔ مشترکا مفادات کونسل پاکستان نے وی اس ڈیم دی تعمیر دی منظوری دتی ۔
پر، کالاباغ بند نوں سائیڈ لائن کرنے دے لئی بھاشا بند نوں استعمال کرنے دے جواب وچ ، انجینئر انور خورشید نے کہیا اے کہ ’’بھاشا بند کالاباغ بند دا متبادل نئيں اے اس لئی نئيں کہ اس دی اونچائی کافی زیادہ اے، بلکہ اس لئی کہ اس توں آبپاشی دی کوئی نہر نئيں کڈی جا سکدی۔ پہاڑی علاقے دی وجہ تاں۔ کالاباغ ڈیم دے علاوہ دریائے سندھ اُتے کسی وی بند توں نہر نئيں کڈی جا سکدی۔"
اس دی اونچائی ۲۷۲ میٹر سپل وے دے نال چودہ دروازے ہر ۱۱٫۵ میٹر × ۱۶٫۲۴ میٹر ہونے دا منصوبہ اے۔ آبی ذخائر دی مجموعی گنجائش ۱۰ کیوبک کلومیٹر (8,100,000 acre⋅ft) ہوئے گی، جس وچ ۷٫۹ کیوبک کلومیٹر (6,400,000 acre⋅ft) دا لائیو ذخیرہ ہوئے گا۔ دو زیرزمین پاور ہاؤسز تجویز کيتے جا رہے نيں، اک مین ڈیم دے ہر طرف چھ ٹربائنز نيں جنہاں دی کل نصب صلاحیت ۴۵۰۰ میگاواٹ اے۔
۱۳ مئی ۲۰۲۰ نوں، پاکستانی حکومت نے بند دی تعمیر دے لئی چائنا پاور تے فرنٹیئر ورکس آرگنائزیشن (FWO) دے مشترکہ منصوبے دے نال ۴۴۲ بلین روپے دے معاہدے اُتے دستخط کيتے۔ ۲۷۲ میٹر اونچائی دے نال اٹھ ملین ایکڑ فٹ (MAF) ذخائر دنیا دا سب توں اُچا رولر کمپیکٹ کنکریٹ (RCC) ڈیم ہوئے گا۔
۱۹۹۸ وچ اس دے آغاز دے بعد توں اس منصوبے نوں درپیش طویل المدتی چیلنجز بشمول بین الاقوامی قرض دہندگان توں فنڈز حاصل کرنا، عالمی بینک، ایشیائی ترقیاتی بینک تے آئی ایم ایف جداں گروپ قرض دینے دے لئی تیار نئيں سن کیونجے بند پاکستان تے بھارت دے متنازعہ علاقے وچ سی۔ پر، عمران خان دی حکومت نے ۲۰۲۱ وچ پاکستان دا پہلا گرین بانڈ جاری کر کے انہاں مالی چیلنجاں توں نمٹا، بانڈ نوں سرمایہ کاراں دی جانب توں زبردست ردعمل ملیا کیونجے اس دی سبسکرائب کرنے والے سرمایہ کاراں دی ضرورت توں ۴ گنیازیادہ تعداد وچ سرمایہ کاری کرنے دے خواہشمند سن، جس توں ۵۰۰ ملین ڈالر جمع ہوئے۔ اس منصوبے دے لئی سرمایہ۔ [۲]
پس منظر
سودھوجنوری ۲۰۰۶ وچ ، صدر پرویز مشرف دی حکومت پاکستان نے اگلے ۱۰-۱۲ سالاں دے دوران ملک وچ ۵ کثیر المقاصد اسٹوریج ڈیم بنانے دے فیصلے دا اعلان کيتا۔ منصوبے دے مطابق دیامر بھاشا ڈیم منصوبے نوں پہلے مرحلے وچ تعمیر کرنے دی تجویز سی۔ [۳] نومبر ۲۰۰۸ وچ ، قومی اقتصادی کونسل دی ایگزیکٹو کمیٹی نے اس منصوبے دی باقاعدہ منظوری دی۔ صوبےآں دی نمائندگی کرنے والے آئینی ادارے مشترکہ مفادات کونسل پاکستان نے وی ڈیم دی تعمیر دی منظوری دی۔ وزیر اعظم پاکستان نے ۱۸ اکتوبر ۲۰۱۱ نوں اس منصوبے دا سنگ بنیاد رکھیا۔
ٹائم لائنز
سودھو- ۱۹۸۰ وچ ڈیم دی تعمیر دا مشورہ دتا گیا۔
- ۱۹۹۸ وچ پاکستان دے وزیر اعظم نواز شریف نے ڈیم منصوبے دا افتتاح کيتا۔ [۴]
- ۲۰۰۴ وچ پہلی فزیبلٹی رپورٹ تیار کيتی گئی۔
- ۲۰۰۸ وچ اک نظرثانی شدہ فزیبلٹی رپورٹ تیار کيتی گئی [۴]
- ۲۰۲۰ وچ تعمیر دے لئی ٹھیکہ دتا گیا [۵]
تعمیراتی کم وچ تقریباً ۹ سال لگياں گے۔ [۶]
تعمیراتی تے مالی معاملات
سودھونومبر ۲۰۰۸ وچ دیامر بھاشا بند دی لاگت دا تخمینہ ۱۲٫۶ بلین ڈالر لگایا گیا سی۔ تے اس وچ ۱۰ کلومکعب میٹر (۸٬۱۰۰٬۰۰۰ acre·ft) ذخیرہ کرنے دی گنجائش ہوئے گی ۔ اُتے اس دی بجلی پیدا کرنے دی صلاحیت ۴۵۰۰ میگاواٹ ہوئے گی۔
بند دی تعمیر دے نتیجے وچ متاثر ہونے والے لوکاں دی زمین دے حصول تے آبادکاری دے لئی ۲۷ ارب روپے دی رقم درکار اے۔ مجوزہ منصوبے دے تحت زرعی بنجر زمین، درختاں تے نرسریاں دے حصول دے لئی ۱۰٫۷۶ ارب روپے تے جائیداداں تے انفراسٹرکچر دے لئی ۱٫۶۳۸ ارب روپے، نو ماڈل ویلجز دے قیام دے لئی ۸٫۸ ارب روپے، تنخواہاں دی مد وچ ۶۲٬۱۱۹ ملین روپے خرچ کيتے جاواں گے۔ تے انتظامی انتظامات دے لئی الاؤنسز، تے ہنگامی انتظامی اخراجات دے لئی ۱۷٫۷ ملین روپے۔ اس منصوبے وچ پنج سالاں دے لئی ۶ فیصد سالانہ دی شرح توں ۲٫۲۳۴ بلین روپے دی اضافی لاگت تے ۹ فیصد دی شرح توں نفاذ دے دوران ۴٫۳۰۹ بلین روپے دا سود وی شامل اے۔
بند دی تفصیلی ڈرائنگ مارچ ۲۰۰۸ تک مکمل کيتی گئی سی [۳] اگست ۲۰۱۲ تک، وڈے اسپانسرز دی جانب توں اس منصوبے دی مالی امداد توں پِچھے ہٹنے دی وجہ توں اس منصوبے نوں کئی دھچکاں دا سامنا کرنا پيا، کیونجے ورلڈ بینک تے ایشیائی ترقیاتی بینک دونے نے اس منصوبے دے لئی مالی اعانت دینے توں انکار کردتا کیونجے انہاں دے مطابق اس دا مقام متنازعہ علاقے وچ اے تے پاکستان توں کہیا کہ پڑوسی ملک بھارت توں این او سی ۔
۲۰ اگست ۲۰۱۳ کو پاکستان دے وزیر خزانہ اسحاق ڈار نے دعویٰ کيتا کہ انہاں نے عالمی بینک تے آغا خان ڈویلپمنٹ نیٹ ورک نوں بھارت توں این او سی دی ضرورت دے بغیر دیامر بھاشا پراجیکٹ دی مالی معاونت دے لئی قائل کر ليا اے۔ انہاں نے ایہ وی کہیا کہ ایشیائی ترقیاتی بینک ، آغا خان رورل سپورٹ پروگرام تے آغا خان فاؤنڈیشن نے اس منصوبے دے لئی لیڈ فنانس منیجر بننے اُتے رضامندی ظاہر کیتی اے۔ [۱]
۲۷ اگست ۲۰۱۳ نوں پاکستان دے وزیر خزانہ اسحاق ڈار نے کہیا کہ داسو تے دیامر بھاشا دونے ڈیماں اُتے بیک وقت کم شروع ہو جائے گا۔ انہاں نے ایہ وی کہیا کہ دیامر بھاشا منصوبہ نوں مکمل ہونے وچ ۱۰-۱۲ سال لگياں گے۔
۷ نومبر ۲۰۱۳ نوں واٹر اینڈ پاور ڈویلپمنٹ اتھارٹی دے چیئرمین سید راغب عباس شاہ نے دعویٰ کيتا کہ انہاں دے محکمے نوں اس منصوبے دی تعمیر دے لئی حکومت گلگت بلتستان تے اسماعیلی کمیونٹی توں ۵٫۵ بلین روپے دی لاگت توں ۱۷٬۰۰۰ ایکڑ اراضی موصول ہوئی اے۔ .[۷][۸][۹]
سابق وزیر اعظم نواز شریف نے ۵ دسمبر ۲۰۱۶ نوں دیامر بھاشا بند دے فنانسنگ پلان دی اصولی منظوری دتی تے سیکرٹری پانی و بجلی نوں حکم دتا کہ اوہ ۲۰۱۷ دے اختتام توں پہلے ڈیم اُتے فزیکل ورک شروع کر دیؤ [۱۰]
۱۴ نومبر ۲۰۱۷ کو- پاکستان نے چین پاکستان اقتصادی راہداری دے فریم ورک دے تحت بند دی مالی اعانت دے لئی اپنی بولی ترک کر دتی کیونجے چین نے اس منصوبے دی ملکیت سمیت سخت شرائط رکھی سی۔ چین نے اس ڈیم دی لاگت ۱۴ بلین ڈالر دسی سی تے اپنی سرمایہ کاری نوں محفوظ بنانے دے لئی چین چاہندا سی کہ پاکستان اس دے لئی اک ہور آپریشنل بند دا وعدہ کرے۔
۴ جولائی ۲۰۱۸ نوں سپریم کورٹ آف پاکستان نے پانی دی کمی نوں دور کرنے دے لئی حکومت نوں ڈیم دے نال نال مہمند بند دی تعمیر شروع کرنے دی ہدایت کيتی۔ عدالت دے چیف جسٹس ثاقب نثار نے دونے ڈیماں دی تعمیر دے لئی ۱۰ لکھ پاکستانی روپے دا عطیہ دتا۔ تے ڈیم دی تعمیر دے لئی فنڈ قائم کيتا۔ ۶ جولائی نوں حکومت پاکستان نے دیامر بھاشا ڈیم دی تعمیر دے لئی اک فنڈ قائم کيتا۔ شرکت دے لئی بینک اکاؤنٹس تے سیلولر کمپنیاں دے ذریعے فنڈ ریزنگ شروع کيتی گئی۔
۹ ستمبر ۲۰۱۸ نوں واٹر اینڈ پاور ڈویلپمنٹ اتھارٹی دے اک اہلکار نے انکشاف کيتا کہ دیامر بھاشا بند دی تعمیر دے لئی گھٹ توں گھٹ ۱۲ بلین ڈالر درکار نيں۔ انفراسٹرکچر دی تعمیر دے لئی ۵ ارب ڈالر جدوں کہ بجلی دی پیداوار دے لئی ہور ۷ ارب ڈالر درکار نيں۔
یکم نومبر ۲۰۱۸ کو- دیامر بھاشا تے مہمند بند دے لئی PM-CJP فنڈ جو ۲۰۱۸ دی تیسری سہ ماہی دے آغاز وچ یعنی جنوری ۲۰۱۹ وچ کھولیا گیا سی اس دے فنڈز US$۶۶٫۷ ملین تک پہنچ گئے نيں (یعنی PKR 9.29 بلین) تقریباً۔ اسٹیٹس نوں سپریم کورٹ آف پاکستان اُتے باقاعدگی توں اپ ڈیٹ کيتا جاندا اے۔ [۱۱]
۲ اپریل ۲۰۲۰ نوں واپڈا دی جانب توں انکشاف کيتا گیا کہ فروری ۲۰۲۰ تک اس منصوبے دی اراضی دے حصول دے لئی ۱۱۵٫۹ بلین روپے تقسیم کيتے جا چکے نيں [۱۲]
۱۳ مئی ۲۰۲۰ نوں، پاکستانی حکومت نے بند دی تعمیر دے لئی چائنا پاور تے فرنٹیئر ورکس آرگنائزیشن (FWO) دے مشترکہ منصوبے دے نال ۴۴۲ بلین روپے دے معاہدے اُتے دستخط کيتے۔
ڈیزائن
سودھویہ منصوبہ دریائے سندھ پر، تربیلا ڈیم دے تقریباً ۳۱۵ کلومیٹر اُتے، شمالی علاقے دے راجگڑھ گلگت توں ۱۶۵ کلومیٹر تھلے تے چلاس دے ۴۰ کلومیٹر تھلے دی طرف واقع اے۔
- مرکزی بند:
- زیادہ توں زیادہ اونچائی: ۲۷۲ میٹر
- قسم: رولر کمپیکٹڈ کنکریٹ (RCC)
- ڈائیورژن سسٹم:
- سرنگاں: ۲
- نہراں: ۱
- کوفرڈیم : اپ اسٹریم تے ڈاون اسٹریم
- مرکزی سپل وے :
- گیٹس: ۹
- سائز: ۱۶٫۵×۱۵٫۰ میٹر
- ذخائر دی سطح: ۱۱۶۰ میٹر
- گھٹ توں گھٹ آپریشن لیول ایلیویشن: ۱۰۶۰ میٹر
- مجموعی صلاحیت: ۹ کلومکعب میٹر (۷٬۳۰۰٬۰۰۰ acre·ft)
- زندہ صلاحیت: ۷٫۹ کلومکعب میٹر (۶٬۴۰۰٬۰۰۰ acre·ft)
- آؤٹ لیٹس:
- انٹرمیڈیٹ لیول: ۸
- نچلی سطح: ۴
- بجلی گھر :
- تخمینہ لاگت: US $۱۴ بلین (۲۰۱۳ تخمینہ) [۱]
مقصد تے فنکشن
سودھوبند دا بنیادی مقصد پانی دا ذخیرہ، آبپاشی تے بجلی دی پیداوار اے۔
- اگلی پاکستانی نسل دے لئی پانی ذخیرہ کرن۔
- بند دے ارد گرد درختاں دی تعداد ودھے گی، تاں عالمی موسمیاتی تبدیلی وچ کمی آئے گی۔
- پانی دے استعمال توں ۴۵۰۰ میگاواٹ بجلی دی پیداوار۔
- اضافی ۱۰٫۵ کلومکعب میٹر (۸٬۵۰۰٬۰۰۰ acre·ft) دا ذخیرہپاکستان دے لئی پانی جو آبپاشی تے پینے دے لئی استعمال ہوئے گا۔
- ڈاون اسٹریم اُتے واقع تربیلا بند دی زندگی وچ ۳۵ سال دا وادھا کرن۔
- اُچے سیلاب دے دوران دریائے سندھ دے تھلے دی طرف سیلابی نقصانات اُتے قابو پالاں۔
- تقریباً ۷٫۹ کلومکعب میٹر (۶٬۴۰۰٬۰۰۰ acre·ft) دی دستیابی کم بہاؤ دے دوران آبپاشی دی سپلائی دی تکمیل دے لئی سالانہ سطح دے پانی دا ذخیرہ۔
- ۴۵۰۰ میگاواٹ دی نصب صلاحیت دے ذریعے صاف تے سستی توانائی دے قابل تجدید ذرائع دا استعمال
یہ بند شروع نئيں ہو سکیا کیونجے ۳۷٬۵۰۰ acre (۱۵۲ کلومیٹر2) دی کل ضرورت تک پہنچنے دے لئی حالے ۱/۵ اراضی حاصل کرنا باقی اے۔
- ماحول نوں نقصان پہنچانے والی تھرمل پاور اُتے انحصار وچ کمی۔
- قلیل تے طویل مدتی روزگار دے مواقع، خاص طور اُتے مقامی لوکاں دے لئی، تعمیر (۱۵٬۰۰۰ ملازمتاں) تے آپریشن دے مرحلے دے دوران
- وڈے پیمانے اُتے بنیادی ڈھانچے دی تخلیق جس توں علاقے دی مجموعی سماجی و اقتصادی ترقی تے لوکاں دے معیار زندگی وچ بہتری آئے گی۔
ماحولیاتی اثرات تے آبادکاری
سودھوماحولیاتی اثرات :
- متاثرہ دیہات: ۳۱
- متاثرہ مکانات: ۴۱۰۰
- متاثرہ آبادی: ۳۵٬۰۰۰
- زیر آب زرعی زمین: ۶٫۱ کلومربع میٹر (۱٬۵۰۰ acre)
- ذخائر دے تھلے دا رقبہ: ۱۰۰ کلومربع میٹر (۲۵٬۰۰۰ acre)
آبادکاری :
- مجوزہ نويں بستیاں: ۹ ماڈل پنڈ۔
- دوبارہ آباد ہونے والی آبادی: ۲۸٬۰۰۰
- نواں انفراسٹرکچر، سڑکاں، صاف پانی دی فراہمی دی اسکیماں، اسکول، صحت دے مراکز، بجلی دی فراہمی وغیرہ۔
- آبی ذخائر دے آس پاس دے علاقے وچ سیاحت دی نويں صنعت دی ترقی (بشمول ہوٹل، ریستوراں، پانی دے کھیل وغیرہ۔ )۔
- نويں بنائے گئے ذخائر اُتے مبنی تازہ پانی دی ماہی گیری دی صنعت دی ترقی جو ہن تک موجود نئيں اے۔
ورثے دے مسائل
سودھویہ بند وراثت وچ ڈُب جائے گا جس وچ چٹان دے نقش و نگار/ پیٹروگلیفز شامل نيں جو ۶واں ہزار سال ق م وچ نيں۔ مقامی لوکاں دا کہنا اے کہ ایہ نہ صرف بدھ مت دے مننے والےآں دے لئی بہت زیادہ تاریخی اہمیت دے حامل نيں بلکہ سیاحت نوں فروغ دینے دے لئی وی نيں تے انھاں محفوظ جگہ اُتے منتقل کرنے دی ضرورت اے۔ [۱۳]
ہور ویکھو
سودھوحوالے
سودھو- ↑ ۱.۰ ۱.۱ ۱.۲ "World Bank to finance USD 14 bln in Pakistani Dam". 21 اگست 2013. http://www.kuna.net.kw/ArticleDetails.aspx?id=2329155&language=en. Retrieved on 27 اگست 2013.
- ↑ "Pakistan's WAPDA raises $500m in country's first green bond issuance". 27 مئی 2021. https://www.brecorder.com/news/40095710.
- ↑ ۳.۰ ۳.۱ "About Bhasha Dam". https://web.archive.org/web/20220331023738/http://www.diamerbhasha.com/aboutbhasha.html. Retrieved on 28 اگست 2013.
- ↑ ۴.۰ ۴.۱ "PML-N claims ownership of initiating Mohmand Dam". 2 مئی 2019. https://tribune.com.pk/story/1964386/1-pml-n-claims-ownership-initiating-mohmand-dam/.
- ↑ "Water crisis: Pakistan starts construction on long-halted dam to solve water and power shortage". https://gulfnews.com/world/asia/pakistan/water-crisis-pakistan-starts-construction-on-long-halted-dam-to-solve-water-and-power-shortage-1.71495980.
- ↑ "Ready for Construction". http://www.wapda.gov.pk/index.php/projects/hydro-power/ready-for-construction/diamer-basha-dam.
- ↑ "17,000 acres transferred to Wapda for Bhasha Dam". https://web.archive.org/web/20131127205836/http://www.nation.com.pk/pakistan-news-newspaper-daily-english-online/business/07-Nov-2013/17-000-acres-transferred-to-wapda-for-bhasha-dam.
- ↑ "New beginnings: Progress made on Diamer Bhasha project – The Express Tribune". 7 نومبر 2013. http://tribune.com.pk/story/628163/new-beginnings-progress-made-on-diamer-bhasha-project/.
- ↑ "Rs 5.5b paid for Bhasha Dam land". https://web.archive.org/web/20190908074344/http://paktribune.com/business/news/Rs-55b-paid-for-Bhasha-Dam-land-11746.html.
- ↑ "PM Nawaz signs off on Diamer-Bhasha dam financing plan". 5 دسمبر 2016. https://www.dawn.com/news/1300622.
- ↑ website
- ↑ "Construction Work on Diamer Basha Dam to be Started in Current FY: WAPDA". https://www.urdupoint.com/en/business/construction-work-on-diamer-basha-dam-to-be-s-881591.html.
- ↑ Sharma, SP (2020-05-18). "Chinese built dam to submerge engraved heritage rocks of Buddhism in Gilgit Baltistan" (in en-US). https://www.thestatesman.com/india/chinese-built-dam-submerge-engraved-heritage-rocks-buddhism-gilgit-baltistan-1502890059.html. Retrieved on 2020-05-21.