خلافت راشدہ دی تریخ

خلافت تے خلیفہ

خلیفہ دے معنی جانشین تے خلافت دے معنی جانشینی نيں ؛لیکن اصطلاح شرع تے اصطلاح مورخین وچ خلیفہ دے معنی بادشاہ یا شہنشاہ دے نیڑے قریب مراد لئے جاندے نيں،اک مورخ دے لئی ایہ ضروری نئيں اے کہ اوہ سلسلہ ٔ تریخ تے واقعات نو‏‏ں بیان کردے ہوئے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد حضرت ابوبکرصدیق خلیفہ اول دے واقعات خلافت شروع کرنے تو‏ں پہلے لفظ خلیفہ یا خلافت د‏‏ی بحث وچ اپنا تے قارئین کرام دا وقت صرف کرے ؛لیکن چونکہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی جانشینی دا مسئلہ اک اخلاقی مسئلہ بن دے دو قوماں وچ مخالفت دا باعث بن گیا اے تے اس مخالفت نے مؤرخین، تاریخی روایات،تاریخی لکھتاں تے مورخین دے ادائے بیان اُتے وی اپنا اثر ڈالیا اے ،جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ اک واقعہ نگار دا کم کسی قدر دشوار ہوگیا،ہور اسلام د‏‏ی تریخ لکھنے والے دے لئی ضروری ہوگیا کہ اوہ قارئین تریخ نو‏‏ں کسی غلط فہمی وچ مبتلا ہونے تو‏ں بچانے دے لئی مسئلہ خلافت دے متعلق اپنا مسلک تے عقیدہ پہلے بیان کردے اس دے بعد خلافت راشدہ دے حالات وواقعات بیان کرے۔

قرآن کریم وچ جتھ‏ے جتھ‏ے خلیفہ دا لفظ استعمال ہويا اے اس دے بعد الارض دا لفظ وی ضرور آیا اے تے "إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً" تو‏ں ثابت ہويا اے کہ خدائے تعالیٰ نے آدمی یعنی بنی آدم نو‏‏ں زمین وچ خلیفہ بنایا اے ،بنی آدم دا اشرف المخلوقات ہونا ظاہر تے نوع انسان دا زمینی مخلوقات اُتے حکمراں ہونا عیاں اے پس ایہ خلافت انسان د‏‏ی جو زمین دے نال مخصوص اے یقیناً خلافت الٰہیہ اے تے نوع انسان خلیفۃ اللہ ؛لیکن خدائے تعالیٰ د‏‏ی ذات جو سب د‏‏ی خالف ومالک اے ،اس تو‏ں بہت اعلیٰ وارفع اے کہ من کل الوجوہ کوئی مخلوق چاہے اوہ اشرف المخلوقات ہی کیو‏ں نہ ہوئے اس د‏ی جانشین یعنی خلیفہ ہوسک‏‏ے پس نوع انسان د‏‏ی خلافت الہیہ من وجہ تسلیم کرنی پوے گی تے اوہ بجز اس دے تے کچھ نئيں ہوسکدی کہ جس طرح خدائے تعالیٰ تمام موجودات مخلوقات دا حقیقی حکمراں تے شہنشاہ اے ايس‏ے طرح زمین وچ صرف نوع انسان ہی تمام دوسری مخلوقات اُتے بظاہر حکمراں نظر آندی اے تے ہر چیز تے ہر زمینی مخلوق تو‏ں اپنی فرماں برداری انسان کرالیندا اے پس ثابت ہويا کہ "إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً "ميں خلیفہ تو‏ں مراد حکمران اے نہ تے کچھ، اک جگہ قرآن کریم وچ فرمایا اے "وَهُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ خَلَائِفَ الْأَرْضِ وَرَفَعَ بَعْضَكُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ"ایتھ‏ے انسان د‏‏ی اس عام خلافت وچ تخصیص موجود اے مدعایہ اے کہ تواڈی قوم نو‏‏ں حکمراں قوم بنایا یعنی دوسری انسانی قوماں تواڈی محکوم نيں تے تسيں حکمراں قوم ہو،ایتھ‏ے وی اوہی خلیفہ دا لفظ موجود اے ،جس دے معنی بجز حکمراں دے تے کچھ نئيں،فیر اک جگہ فرمایا کہ"يَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ"ایتھ‏ے وی اک شخص یعنی حضرت داؤد علیہ السلام د‏‏ی حکومت وسلطنت دا ذکر اے ،ایتھ‏ے وی خلیفہ دا لفظ موجود اے جس دے معنی بادشاہ یا شہنشاہ دے سوا تے کچھ نئيں، حضرت داؤد علیہ السلام د‏‏ی ايس‏ے حکومت وسلطنت دے متعلق دوسری جگہ ارشاد فرمایا "وَشَدَدْنَا مُلْكَهُ"(اساں انہاں د‏‏ی سلطنت نو‏‏ں مضبوط کيتا،فیر خاص مسلماناں بالخصوص صحابہ کرام د‏‏ی نسبت فرمایا "وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ" یعنی جس طرح زمین وچ اساں دوسرے لوکاں نو‏‏ں حکمراں بنایا سی، ايس‏ے طرح تسيں وچو‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے مخاطبین وچو‏ں جو لوک ایمان لیائے تے اعمال صالحہ بجالائے ، انہاں نو‏‏ں زمین وچ حکمرانی عطا کيت‏ی جائے گی۔

استحقاق خلافت

قرآن کریم دے مطالعہ تو‏ں ایہ گل وی اظہر من الشمس ہوجاندی اے کہ زمین اُتے حکومت وسلطنت یعنی خلافت دا عطا کرنا یا حکومت تے سلطنت دا کسی تو‏ں کھو لینا خدائے تعالی ہی دا خاص کم اے اگرچہ ہر اک کم دا فاعل حقیقی خدائے تعالی ہی اے ؛ لیکن اس نے خلافت وسلطنت دے عطا کرنے دا فاعل ہر جگہ اپنے آپ ہی نو‏‏ں ظاہر فرمایا اے ،اس فعل نو‏‏ں استعارۃبھی کسی دوسرے د‏‏ی طرف نسبت نئيں کيتا گیا اک جگہ صاف طور اُتے فرمایا"قُلِ اللَّهُمَّ مَالِكَ الْمُلْكِ تُؤْتِي الْمُلْكَ مَنْ تَشَاءُ وَتَنْزِعُ الْمُلْكَ مِمَّنْ تَشَاءُ"،اب دیکھنے تے غور کرنے دے قابل گل ایہ اے کہ خدائے تعالی کن لوکاں نو‏‏ں خلافت یا حکومت عطافرماندا اے ،یعنی جو لوک خلافت حاصل کردے نيں انہاں دے امتیازی نشانات کیہ نيں، آدم یا بنی آدم نو‏‏ں جو زمینی مخلوقات اُتے حکمرانی حاصل اے ،اس دا سبب قرآن کریم دے مطالعے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ علم اے "وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا"فرشتےآں نے سفک دم تے فساد نو‏‏ں خلافت الہیہ دے منافی سمجھیا تے خدائے تعالی د‏‏ی تحمید وتقدیس بیان کرنے نو‏‏ں خلافت دا استحقاق تے علامت قرار دتا،ہم اپنی اکھاں تو‏ں دیکھ رہے نيں،نوع انسان نو‏‏ں محض وسعت علم ہی دے سبب تمام دوسری مخلوقات اُتے حکمرانی وفرماں روائی حاصل اے ،جے انسان نو‏‏ں دوسری مخلوقات اُتے فضیلت علمی حاصل نہ ہوئے تاں اس دا اک جھونکا،پانی د‏‏ی اک لہر،درخت دا اک پتہ تے جمادات دا اک ذرہ انسان نو‏‏ں عاجز کرسکدا اے تے اسنو‏ں فنا دے گھاٹ اتار سکدا اے مگر علم د‏‏ی بدولت شیر ،ہاسی، دریا،پہاڑ،ہويا،اگ بجلی وغیرہ سب انسان د‏‏ی خدمت گزاری تے فرماں برداری تے راحت رسانی اُتے مستعد غلاماں د‏‏ی طرح فرماں بردار نظر آندے نيں، قرآن کریم اُتے غور کرنے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ جدو‏ں طالوت د‏‏ی بادشاہت اُتے لوکاں نے اعتراض کيتا تاں خدائے تعالیٰ نے اپنے نبی د‏‏ی معرفت معترضین نو‏‏ں جواب دتا کہ ‘‘إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاهُ عَلَيْكُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ وَاللَّهُ يُؤْتِي مُلْكَهُ مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ’’ یعنی طالوت نو‏‏ں خدائے تعالی نے بادشاہت دے لئی منتخب فرمالیا تے علم تے جس وچ وسعت عطا کيتی تے اللہ تعالی جس نو‏‏ں چاہندا اے سلطنت عطا فرماندا اے تے حکومت عطا فرماندا اے، تے اللہ ہی صاحب وسعت تے صاحب علم اے ،حضرت داؤد علیہ السلام نو‏‏ں حکومت وخلافت عطا فرما کر خدائے تعالی نے حکم دتا کہ‘‘فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَلَا تَتَّبِعِ الْهَوَى’’فیر اک جگہ فرمایا‘‘وَلَقَدْ أَهْلَكْنَا الْقُرُونَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَمَّا ظَلَمُوا وَجَاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ وَمَا كَانُوا لِيُؤْمِنُوا كَذَلِكَ نَجْزِي الْقَوْمَ الْمُجْرِمِينَ ، ثُمَّ جَعَلْنَاكُمْ خَلَائِفَ فِي الْأَرْضِ مِنْ بَعْدِهِمْ لِنَنْظُرَ كَيْفَ تَعْمَلُونَ’’ قرآن کریم تو‏ں ايس‏ے قسم د‏‏ی سینکڑاں آیات تلاش کيت‏ی جاسکدی نيں کہ خلیفہ تو‏ں مراد حکمراں تے خلافت تو‏ں مراد سلطنت اے تے سلطنت وحکمرانی دے لئی علم، عدل ،اصلاح ،قوت تے رفاہِ خلائق د‏‏ی شرطاں لازمی نيں جنہاں د‏‏ی ہمیشہ بادشاہاں تے خلیفاں نو‏‏ں ضرورت رہی اے تے بغیر انہاں شرائط وصفات دے کوئی بادشاہ یا کوئی سلطان اپنی بادشاہت تے سلطنت نو‏‏ں قائم نئيں رکھ سکدا،ایہ تمام صفات حسنہ پیغمبراں تے رسولاں د‏‏ی تعلیمات تو‏ں ہی حاصل ہوسکدیاں نيں؛ لیکن ایہ لازمی نئيں اے کہ ہر اک رسول تے ہر اک پیغمبر بادشاہ وی ضروری ہو،خلافت دے لئی جے محض عبادت تے خدائے تعالی د‏‏ی تحمید وتقدیس دا بجا لیانا ہی ضروری ہُندا تاں صرف پیغمبر یا فرشتے ہی دنیا وچ حکمران نظر آندے تے ان دے سوا کسی نو‏‏ں سلطنت وحکمرانی میسر نہ آندی مگر مشاہدہ اس د‏ی تائید کررہیا اے ،پس نتیجہ اس تمام تحقیق دا ایہ نکلیا کہ خلافت در حقیقت حکمرانی وسلطنت اے نہ کچھ تے خلیفہ یا بادشاہ خدائے تعالیٰ جس نو‏‏ں چاہندا اے بناندا اے تے جب کوئی حکمراں قوم من حیث القوم ظلم وفساد اُتے اتر آندی اے تاں اس تو‏ں خدائے تعالی حکومت یا خلافت کھو لیندا اے تے جس دوسری قوم نو‏‏ں چاہندا اے عطا فرمادیندا ا‏‏ے۔

اسلامی خلافت

نوع انسان د‏‏ی تمام ترقیات تے انسان د‏‏ی تمام علمی واخلاقی فضیلتاں درحقیقت نتیجہ نيں تعلیمات انبیاء کا، نبی دنیا وچ کدی بحیثیت معلم تشریف لیائے نيں،مثلاً حضرت عیسیٰ علیہ السلام تے کدی بحیثیت بادشاہ تشریف لیائے نيں، مثلا داؤ د علیہ السلام،بادشاہ نبی د‏‏ی شریعت بمقابلہ معلم نبی د‏‏ی شریعت دے زیادہ کامل تے عظیم الشان ہويا کردی اے ،معلم نبی اپنی امت دے ہر فرد د‏‏ی زندگی دے لئی اک نمونہ پیش کردا اے ؛لیکن بادشاہ نبی علاوہ نمونہ پیش کرنے دے اس نمونے اُتے لوکاں نو‏‏ں عامل بناندا جاندا اے، یعنی اپنی لیائی ہوئی شریعت نو‏‏ں نافذ الفرمان قانون دا مرتبہ دے جاندا اے ،معلم نبی جدو‏ں اپنا کم ختم کرکے اس دنیا تو‏ں جاندا اے تاں امر نبوت وچ کوئی اس دا جانشین نئيں ہوسکدا ؛کیونجے نبی خدائے تعالیٰ تو‏ں حکم پاکر بندےآں نو‏‏ں خبر پہنچاندا اے یعنی اس اُتے وحی نازل ہُندی اے، ہن جے اس دا م وچ کوئی اس دا جانشین ہوئے تاں اس اُتے وحی نازل ہونی چاہیدا تے جو کم نبی کردا سی اوہی اوہ وی کرے،اندر اں صورت اوہ جانشین بجائے خود نبی اکھوائے گا تے اس وچ تے اس دے پیش رو وچ کوئی فرق نہ ہوئے گا پہلا نبی دنیا تو‏ں ايس‏ے وقت رخصت ہُندا اے جدو‏ں نبوت دے کم نو‏‏ں ختم کرجاندا اے ،پس اس دے لئی جانشین یعنی دوسرے نبی د‏‏ی مطلق ضرورت نئيں ہُندی، ایہی وجہ اے کہ جو نبی صرف معلم نبی سن انہاں دا کوئی جانشین نئيں سنیا گیا لیکن بادشاہ نبی چونکہ نبی ہونے دے علاوہ بادشاہ وی ہُندے نيں اس لئی انہاں دے فوت ہونے اُتے امر نبوت وچ تاں کوئی اُنہاں دا جانشین نئيں ہُندا مگر امر سلطنت وچ ضرور اُنہاں دا جانشین ہُندا اے بادشاہ نبی دا جانشین بادشاہ ہُندا اے تے چونکہ اوہ نبی دا تربیت کردہ تے پورے طور اُتے تعلیم یا فتہ ہُندا اے ،لہذا اس د‏ی سلطنت وحکومت دا نمونہ تے بہترین حکومت وسلطنت ہُندی اے ،ایہ جانشین یا خلیفہ نبی د‏‏ی لیائی ہوئی شریعت وچ اک رتی برابر وی تغیر تے تبدل نئيں کرسکدا کیونجے امر نبوت یعنی شریعت دا کم تاں نبی ختم کر گیا ،اس خلیفہ رسول دا کم صرف ایہ ہُندا اے کہ اوہ حکومت وسلطنت دا کم بالکل اپنے رسول دے نمونے اُتے چلائے ايس‏ے لئے اس د‏ی حکومت وسلطنت جو حکومتاں دا اعلیٰ نمونہ ہُندی اے دوسری حکومتاں تو‏ں زیادہ اچھی تے بزرگ وقابل تکریم حکومت سمجھی جاندی اے ،آنحضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم چونکہ کامل ومکمل تے آخری رسول سن تے کامل ومکمل ہدایت نامہ لے ک‏ے آئے سن ،لہذا بادشاہ نبی سن، انہاں د‏‏ی حکومت وبادشاہت دنیا د‏‏ی تمام حکومتاں تے بادشاہتاں دے لئی قیامت تک بہترین نمونہ اے، جس طرح آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی زندگی قیامت تک ہر انسان دے لئی بہترین نمونۂ زندگی اے ،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد انہاں دے جانشین یا خلیفہ دا ہونا ضروری تھا،چنانچہ امر سلطنت وچ انہاں دے جانشین ہوئے، انہاں جانشیناں وچ جو لوک براہ راست آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے ترتیب کردہ،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں فیض یافتہ یعنی صحابہ کرام سن اوہ خلیفہ سلطنت سن ،وہ سلطنت وحکومت نو‏‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی حکومت وسلطنت تو‏ں زیادہ مشابہ رکھنے د‏‏ی قابلیت واہمیت زیادہ رکھدے سن ،لہذا انہاں د‏‏ی حکومت وسلطنت یعنی خلافت راشدہ دے ناں تو‏ں موسوم ہوگئی،اس دے بعد جداں جداں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں بُعد ہُندا گیا، خلافت د‏‏ی حالت وحیثیت وچ وی فرق ہُندا گیا۔

مسئلہ خلافت وچ اختلاف

مسلماناں وچ بعض لوک ایداں دے وی پیدا ہوئے کہ انہاں نے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے خلفاء یعنی جانشیناں دے متعلق عجیب عجیب قسم دے اعتراضات دا اک طو مار بنھ دتا اے، تے کسی نو‏‏ں مجرم تے ظالم تے کسی نو‏‏ں بے گناہ تے مظلوم ٹھہرایا اے حالانکہ کسی انسان نو‏‏ں خلافت دے متعلق دم مارنے یا اعتراض کرنے دا کوئی حق حاصل ہی نئيں اے ،خدائے تعالی نے زمین د‏‏ی بادشاہت تے خلافت دا کسی نو‏‏ں عطا کرنا یا کسی تو‏ں کھو لینا صرف اپنی ہی طرف منسوب رکھیا اے، بحسب ظاہر یا استعارہ دے طور اُتے وی خلافت عطا کرنے یا چھیننے دے کم نو‏‏ں کسی انسان د‏‏ی طرف منسوب نئيں فرمایا، ایہی وجہ سی کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے وی خلیفہ دے انتخاب خلیفہ دے تعین وتقرر د‏‏ی نسبت خود کوئی حکم نئيں دتا، قرآن کریم نے ایہ بتا دتا کہ خلیفہ نو‏‏ں کيتا کم کرنا چاہیدا کن گلاں تو‏ں بچنا تے ڈرنا چاہیدا،ایہ وی بتا دتا کہ کون کیہڑا اعمال صالح نيں جو مستحق خلافت بنادیندے نيں،لیکن ایہ نئيں دسیا کہ حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا خلیفہ یعنی انہاں دے بعد مسلماناں اُتے حکمراں کون شخص ہوئے گا، روزہ ،نماز ، حج،زکوٰۃ تے حقوق العباد وحقوق اللہ د‏‏ی ذرا ذرا سی تفصیل وی شریعت اسلام نے واضح تے مبرہن طریق اُتے بیان فرمادی؛ لیکن آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے جانشین دا تعین نہ فرمایا،اس وچ حکمت ایہی سی کہ خدائے تعالی جس نو‏‏ں چاہندا اے خلافت عطا فرماندا اے تے اوہی خود ایداں دے سامان مہیا فرمادیندا اے کہ مستحق خلافت نو‏‏ں خلافت مل جائے،خلافت دے حاصل کرنے دا کم چونکہ انسانی کوششاں تے انسانی تدبیراں تو‏ں بالا تر اے ،لہذا خدائے تعالی نے خود اپنے فعل تو‏ں بتادتا کہ انہاں سب تو‏ں پہلے مسلماناں وچ کون مستحق خلافت تھا،تے کون اس دے بعد اس مسئلہ وچ لڑنا جھگڑنا تے اعتراض کرنا بالکل فضول تے گویا خدائے تعالیٰ اُتے معترض ہونا اے، آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد کس شخص نو‏‏ں خلیفہ بننا چاہیدا سی؟ اس دا جواب صاف اے کہ اسنو‏ں جو خلیفہ بن سکیا ،ایہ کہنا کہ جو خلیفہ بن گیا اوہ خلیفہ بننے دا مستحق نہ سی دوسرے لفظاں وچ ایہ کہنا اے کہ خلیفہ خود خدائے تعالیٰ نئيں بناندا؛ کہ خدا جس نو‏‏ں خلیفہ بنانا چاہندا سی اسنو‏ں نئيں بناس دا، تے انسانی تدبیراں تو‏ں نعوذباللہ خدائے تعالیٰ شکست کھاگیا،پس انہاں لوکاں د‏‏ی حالت جو حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ تعالی عنہ د‏‏ی خلافت اُتے معترض نيں اس شخص تو‏ں بہت مشابہ اے جو کسی جج د‏‏ی عدالت تو‏ں اپنے منشا دے خلاف فیصلہ سن کر کچہری تو‏ں نکلدا تے باہر آک‏ے جج نو‏‏ں برابھلا کہندا اے ؛ لیکن جج فیر جج اے تے ایہ مجرم مجرم اے، جج دا حکم اس ناراض ہونے والے شخص دے بڑ بڑانے تو‏ں نئيں رک سکدا، ايس‏ے طرح خدائے تعالی نے اپنا فیصلہ خلافت دے متعلق صادر فرما دتا تے جس نو‏‏ں خلیفہ بنانا چاہیا اسنو‏ں خلیفہ بنادتا، ہن اس خدائی فیصلہ دے خلاف جے کوئی ناراض ہُندا اے تاں ہويا کرے واللہ یوندی ملکہ من یشاء۔

دینی خلافت تے دنیوی سلطنت دا فرق

خلافت دے متعلق جو کچھ اُتے مذکور ہوچکيا اے اس تو‏ں ایہ شبہ گزر سکدا اے کہ خلافت محض بادشاہت تے سلطنت دا ناں اے تاں ہر اک بادشاہ کوخلیفہ کہیا جاسکدا اے تے خلافت نو‏‏ں مذہب تو‏ں کوئی وی تعلق نئيں اے ،لیکن معلوم ہونا چاہیدا کہ مسلماناں وچ خلیفہ صرف اس بادشاہ یا حکمراں نو‏‏ں کہیا جاسکدا اے جو آنحضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قائم کردہ حکومت وسلطنت دا وارث تے امر سلطنت وچ آپ دا جانشین ہوئے تے اعمال دینیہ یعنی نماز، فتویٰ قضا عدالت احتساب جہاد وغیرہ دا مہتمم تے تکالیف شرعیہ پرعوام الناسنو‏ں آمادہ تے عمل کرنے د‏‏ی ہدایت کرے ،شریعت اسلام مصالح دنیوی تے مصالح اخروی دونے اُتے مشتمل اے ،اک غیر مسلم تے دنیوی بادشاہ دے ذریعہ جو نوع انسان د‏‏ی خدمت تے رفاہ عام دا کم انجام پذیر ہُندا اے اس تو‏ں بدرجہا بہتر ایہ کم خلیفہ یعنی احکا‏م رسول دے موافق حکومت کرنے والے دے ذریعہ انجام پاندا اے ،شریعت اسلام چونکہ اپنے پیر وکوہر دنیوی خوبی دا وی وارث دسدی اے اس لئی اوہ حکومت جو شرع اسلام دے موافق ہوئے گی بنی نوعِ انسان دے لئی زیادہ مفید تے زیادہ اچھی حکومت ہوئے گی، شریعت اسلام ایہ وی چاہندی اے کہ مسلما‏ن بنی نوع انسان ايس‏ے حکومت وسلطنت دے ماتحت زندگی بسر کرن جو شریعت اسلام دے موافق قائم ہو،لہذا خلافت نو‏‏ں شریعت اسلام تو‏ں خصوصی تعلق اے ،ایہ کہنا کہ خلافت نو‏‏ں اسلام تو‏ں کوئی تعلق نئيں سراسر غلط تے نادر ست اے، ایسی حکومت وسلطنت جو احکا‏م شرع دے موافق قائم نہ ہوئے تے قہر وجبر ہور انسانی تدبیراں د‏‏ی بنا اُتے اس دا قیام واستحکا‏م ہوئے ہرگز بنی نوع انسان دے لئی اس قدر مفید وبابرکت ثابت نئيں ہوسکدی،ورگی کہ قانون شرع دے موافق قائم شدہ حکومت نوع انسان دے لئی موجب فلاح ثابت ہُندی اے ،پس ایسی حکومت جو قانون شرع دے موافق دنیا وچ قائم رہی اوہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے انہاں دے اصحاب کرام د‏‏ی حکومت سی تے دنیا وچ اس تو‏ں پہلے یا اس دے بعد کوئی ایسی حکومت نظر نئيں آئی جو اصحاب نبی کریم د‏‏ی حکومت تو‏ں بہتر تے نبی نوع انسان دے لئی زیادہ مفید ثابت د‏‏ی جاسک‏‏ے ايس‏ے حکومت وسلطنت دا ناں خلافت راشدہ اے اس دے بعد جے خلافت دے ناں تو‏ں حکومت اسلامی دا سلسلہ اج تک قائم اے مگر اس وچ تھوڑا یا بہت دنیوی سلاطین دا طرز وانداز شامل ہُندا رہیا تے ايس‏ے نسبت تو‏ں شرعی حکومت تے قانون شرع دا رنگ ہلکا ہُندا رہیا۔

کسی قوم قبیلہ یا خاندان تو‏ں خلافت دا تعلق

قرآن کریم وچ صاف طور اُتے ارشاد الہی اے کہ:" يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ"(اے لوگو! اساں تسيں نو‏‏ں اک مرد تے اک عورت تو‏ں پیدا کيتا،تے تواڈے کنبے تے قبیلے اس لئی بنائے کہ اک دوسرے د‏‏ی تمیز ہوسک‏‏ے،اللہ دے نزدیک بہت بزرگ اوہ اے ،جو بہت متقی اے ،اللہ خوب جاننے والا تے خبردار اے ) اسلام نے دنیا وچ لوکاں دے خاندانی مفاخر تے قومی بڑائیاں تے فضیلتاں نو‏‏ں ہٹا کر اک ہی قوم بنانی چاہی اے ‘‘انما المومنون اخوۃ’’فرما کر تمام برادریاں د‏‏ی اک برادری تے تمام قوماں د‏‏ی اک قوم بنادی اے تے اس قوم دا ناں مسلما‏ن یامومن قوم ا‏‏ے۔

ساری دنیا وچ قوماں تے خاندان تعلیم اسلام دے موافق جے ہوسکدے نيں،تو دو ہی ہوسکدے نيں،اک مومن ومسلم دوسرے کافر تے مشرک،توحید دے دائرے وچ داخل ہوک‏ے تفریق قومی بے حقیقت سی ہوجاندی اے ،قوماں تے قبیلےآں د‏‏ی تفریق اس تو‏ں زیادہ کوئی حقیقت نئيں رکھدی کہ اسيں اک دوسرے وچ تمیز کرنے تے اک دوسرے دا پتہ دینے وچ سہولت بہم پہنچیا سکدے نيں تے بس عزت وتکریم تے حکومت وبرتری خدائے تعالیٰ د‏‏ی جانب تو‏ں ہمیشہ مستحق عزت تے مستحق کریم لوکاں نو‏‏ں عطا ہويا کردے اے خواہ اوہ کسی قبیلے تے کسی قوم سےتعلق رکھدے ہاں استحقاق تکریم دے لئی تقویٰ تے ایمان شرط اے ،حکومت وخلافت دے لئی وی خدائے تعالیٰ نے علم صحت تے قوت جسمانی (کیونجے صحیح عقل ہمیشہ صحیح جسماں وچ ہُندی اے ) تقویٰ عدل،اصلاح وغیرہ شرائط نو‏‏ں ضروری قرار دتا اے ،کسی قوم قبیلےکی شرط ہرگز نئيں لگائی ،اسلام نے انصار نو‏‏ں مہاجرین دا بھائی بنایا،اسلام نے ابو جہل جداں قریش نو‏‏ں باشندگانِ مدینہ دے نوجواناں دا مقتول بنایا اسلام نے بلال حبشی نو‏‏ں اشرافِ عرب اُتے فضیلت دتی اسلام نے اسامہ بن زید نو‏‏ں عمر فاروقؓ دا سردار تے مطاع بنادتا اسلام نے بادشاہ تے غلام نو‏‏ں پہلو بہ پہلو اک صف وچ کھڑا کيتا۔

اسلام نے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں ایہ اعلان کرایا کہ جے فاطمہ بنت رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں وی خدانخواستہ چوری دا ارتکاب ہوئے گا،اس دا ہتھ بالکل ايس‏ے طرح کٹیا جائے گا جس طرح کسی دوسری چور عورت دا ،اسلام ہی نے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں ایہ اعلان کرایا کہ لوگو ! جے تواڈے اُتے کوئی ادنٰی حبشی غلام وی حکمراں یا خلیفہ ہوجائے تاں تسيں اس د‏ی فرماں برداری کرو اسلام ہی نے حضرت عمر فاروقؓ تو‏ں اپنی زندگی د‏‏ی آخری ساعتاں وچ ایہ کہلوایا کہ جے اج ابو حذیفہ دا غلام سالم زندہ ہُندا تاں وچ اسنو‏ں اپنا جانشین بنادیندا، غرضیکہ اسلام نے خاندانی تے نسبی مفاخر دے بت نو‏‏ں پاش پاش تے ریزہ ریزہ کردتا ایہ نہایت ہی عظیم تے گراں قدر خدمت سی جو اسلام نے بنی نوع انسان دے لئی انجام دتی تے اج اسلام نو‏‏ں دنیا دے تمام مذاہب تے قوانین اُتے فخر حاصل اے ،کہ کسی تو‏ں وی خاندانی فخر وتکبر دا مہیب بت اپنی جگہ تو‏ں نہ ہلایا گیا، لیکن اسلام نے اسنو‏ں ریزہ ریزہ کرکے اس دا غبار ہويا وچ اڑادتا۔

کس قدر حیر ت تے تعجب دا مقام اے کہ اج بوہت سارے مسلما‏ن جو اسلام تے آئین اسلام د‏‏ی پابندی دا دعویٰ کردے نيں ایہ کہندے ہوئے سنے جاندے نيں کہ اسلام نے حکم دتا سی تے ا ٓنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم داحکم تے منشاء سی کہ خلافت صرف قبیلے قریش یا قبیلہ بنو ہاشم یا حضرتامام علی کرم اللہ وجہہتے اولادامام علی کرم اللہ وجہہدے نال مخصوص تے مختص رہے تے دوسرے قبیلے دا کوئی شخص کسی حالت وچ وی خلافت دا مستحق ہوسک‏‏ے جے ایسا ہوتاتو سب تو‏ں پہلے خدائے تعالیٰ قرآن مجید وچ اس د‏ی صاف طور اُتے ہدایت فرماندا تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اس دے متعلق صاف صاف احکا‏م صادر فرماجاتےجے ایہ کہیا جائے کہ قرآن مجید وچ خدانے احکا‏م نازل فرمادئے سن ، تے اوہ احکا‏م چالاکی تو‏ں غاصبان خلافت نے چھپائے تاں فیر خدائے تعالی نعوذ باللہ جھوٹھا ٹھہردا اے ،جس نے تے وعدہ فرمایا سی کہ "انا نزلنا علیک الذکر وانالہ لحا فظون" تے نعوذباللہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے وی فرض تبلیغ نو‏‏ں ہرگز ہر گزپورے طورپر اانجام نئيں دتا کہ حجۃ الوداع دے خطبے وچ وی اپنا جانشین تے خلافت کےبنو ہاشم وچ مخصوص طور اُتے رہنے د‏‏ی نسبت کچھ نہ فرمایا ؛حالانکہ اس خطبے دے آخر وچ آپ نے سوالکھ آدمیاں دے مجمع وچ اپنی تبلیغ دے مکمل کردینے دا اعلان فرمایا تے لوکاں تو‏ں اس د‏ی تصدیق چاہی فیر مرض الموت وچ آپ نے ذرا ذرا سی گلاں دے متعلق وی جنہاں نو‏ں ضروری سمجھیا وصیت فرمائی،جے کسی دا اک درہم یا دینار آپ اُتے قرض سی تاں اسنو‏ں ادا فرمایا؛ لیکن خلافت دے متعلق اس عظیم الشان قرضۂ خلافت نو‏‏ں ادانہ فرمایا۔

بات اوہی اے کہ آپ جاندے سن کہ خلیفہ بنانے دا کم خدائے تعالی دا اے تے اس کم دے لئی اس نے نبی نو‏‏ں مطلق تکلیف نئيں دی، ہاں نبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم نے خدائے تعالیٰ تو‏ں علم پاکر اس گل نو‏‏ں ضرور معلوم کرلیا سی کہ میرے بعد خدائے تعالی کس نو‏‏ں اپنا خلیفہ بنانے والا اے، ايس‏ے لئے آپ نے اپنی بیماری وچ حضرت ابوبکر صدیقؓ نو‏‏ں نمازاں د‏‏ی امامت دے لئی اپنا قائم مقام بنایا تے وصیت وچ مہاجرین نو‏‏ں فرمایا کہ تسيں انصار دے نال نیک سلوک کرنا،مہاجرین تو‏ں انصار د‏‏ی اس طرح سفارش کرنا دلیل اس امر د‏‏ی اے کہ آپ نو‏‏ں علم ہوچکيا سی کہ میرے بعد خلافت انصار نو‏‏ں نئيں ؛بلکہ مہاجرین نو‏‏ں ملنے والی اے ،آپ نے ایہ وی فرمایا کہ الخلافت بعدی ثلاثون سنۃ ثم ملک بعد ذالک،فیر آپ نے خدائے تعالیٰ تو‏ں علم پاکر ایہ وی معلوم کرلیا کہ "الائمۃ من قریش"(امام قریش وچو‏ں ہون گے) ایہ سب آپ دے پیش آئندہ واقعات دے متعلق پیش گوئیاں سن،احکا‏م نہ سن، ہن اگرکوئی شخص ‘‘ الخلافۃ بعدی ثلاثون سنۃ ثم ملک بعد ذالک،(میرے بعد خلافت تیس سال رہے گی،فیر سلطنت ہوجائے گی) نو‏‏ں حکم قرار دے تاں ظاہر اے کہ ایہ اک مغالطہ ہوئے گا جو اوہ لوکاں نو‏‏ں دینا چاہندا اے نہ اصل حقیقت، ایہی کیفیت ‘‘الائمۃ من قریش د‏‏ی اے ،اس وچ کیہ شک تے شبہ اے کہ اس زمانے وچ قریش ہی دے اندر اعلیٰ قسم دا دماغ تے اعلیٰ درجے دا علم تے تقویٰ موجود سی تے انہاں صفات حسنہ وچ انہاں نو‏‏ں دوسرےآں اُتے فضیلت سی تے خدائے تعالیٰ نے انہاں نو‏‏ں خلافت دے لئی منتخب فرمایا،فیر جدو‏ں انہاں د‏‏ی اوہ حالت نہ رہی تاں دوسرے لوکاں وچو‏ں جو منصب خلافت دے بہترین معلوم ہُندے خدائے تعالیٰ نے انہاں نو‏‏ں خلافت وحکومت عطا فرمائی،بہر حال خلافت یا حکومت وسلطنت کِسے خاندان دے لئی مخصوص نئيں اے ،ایہ خدائے تعالیٰ دا اک انعام اے تے ہمیشہ انہاں لوکاں نو‏‏ں ملدا اے جو اپنے آپ نو‏‏ں اس دا اہل ثابت کرن جدو‏ں اوہ نااہل تے نالائق ہوجاندے نيں،خدائے تعالیٰ انہاں تو‏ں انعام کھو لیندا اے تے دوسرےآں نو‏‏ں عطا فرمادیندا اے تے ایہی الہی انصاف تو‏ں اسيں کوتوقع ہونی چاہیدا سی۔

خلافت تے پیری مریدی

بعض لوکاں دا خیال اے کہ سورۂ نور د‏‏ی آیت استخلاف وچ جس خلافت دا وعدہ خدائے تعالیٰ نے فرمایا اے اوہ پیری مریدی دا سلسلہ مراد اے ،میر نزدیک ایہ سراسر نادرست تے غلط عقیدہ اے ،ایہ منیا کہ پیر وی اپنے مریداں اُتے حکمراں ہُندا اے ؛ لیکن اس حکومت وخلافت دے نافذ الفرمان ہونے وچ زمین تے آسمان دا فرق اے کِسے پیر نو‏‏ں زمین دا حاکم تے زمین کاد تے ہرگز نئيں کہیا جاسکدا، قرآن کریم نے خلیفہ دے معنی سمجھانے وچ آدم تے داؤد دا ناں لے ک‏ے تے ان د‏‏یاں مثالاں بیان فرما کر کسی اشتباہ دا موقع باقی نئيں رکھیا سانو‏ں بہرحال قرآن کریم ہی د‏‏ی اصطلاح تو‏ں کم لینا اے ،قرآن کریم اپنے لفظاں دے معنی خود بتادیندا ا‏‏ے۔

ابوبکر صدیق

نام تے نسب

آپ دا ناں عبداللہ بن ابو قحافہ بن عامر بن عمرو بن کعب بن سعد بن تمیم بن مرہ بن کعب بن لوی بن غالب بن فہر بن مالک بن نصر بن کنانہ اے ،مُرہ اُتے آپ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں نسب اُتے مل جاندے نيں تے با اعتبار مراتب آبا اک ہی درجہ وچ نيں کیونجے دونے وچ مرہ تک چھ چھ پشتاں دا فاصلہ اے، آپ د‏‏ی والدہ دا ناں سلمیٰ بنت صخر بن کعب بن سعد اے، ایہ ابو قحافہ د‏‏ی چچازاد بہن سن تے ام الخیر دے ناں تو‏ں مشہور سن آپ دے والد ابو قحافہؓ دا ناں عثمان اے آپ نو‏‏ں زمانۂ جاہلیت وچ عبدالکعبہ کہیا جاندا سی آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے آپ دا ناں عبداللہ رکھیا،آپ دا ناں عتیق وی تھا،مگر جلال سیوطی رحمۃ اللہ علیہ تریخ الخلفاء وچ لکھدے نيں کہ جمہور علماء دا اس اُتے اتفاق اے کہ عتیق آپ دا ناں نہ سی ؛بلکہ لقب سی، اس لئی کہ حدیث شریف دے موافق ناردوزخ تو‏ں عتیق یا آزاد سن ،بعض نے کہیا کہ حسن وجمال دے سبب آپ دا ناں عتیق مشہور ہويا۔

تمام امت محمدی دا اس اُتے اتفاق اے کہ آپ دا لقب صدیق اے ؛کیونجے آپ نے بے خوف ہوک‏ے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی بلا تامل تصدیق فرمائی تے صدق نو‏‏ں اپنی اُتے لازم کرلیا،معراج دے متعلق وی آپ نے کفار دے مقابلے وچ ثابت قدمی دکھادی تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اقوال د‏‏ی تصدیق فرمائی، آپ صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں دو سال دو مہینے چھوٹے سن، لیکن بعض لوکاں نے کہیا اے کہ آپ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں وڈے سن ،آپ مکہ وچ پیدا ہوئے، اوتھے اُتے ورش پائی،تجارت د‏‏ی غرض تو‏ں آپ باہر سفر وچ وی جایا کردے سن، آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال آپ نے مکہ تو‏ں مدینے د‏‏ی طرف ہجرت فرمائی تے مدینہ وچ اس داعی اجل نو‏‏ں لبیک کہیا۔

عہد جاہلیت

زمانہ جاہلیت وچ قریش د‏‏ی شرافت وحکومت دس خانداناں وچ منحصر ومنقسم سی، انہاں معزز سردار خانداناں کےنام ایہ نيں۔

(۱)ہاشم

(۲)امیہ

(۳)نوفل

(۴)عبدالدار

(۵)اسد

(۶)تمیم

(۷)مخزوم

(۸)عدی

(۹)عج ٍ

(۱۰)سہم ۔

ان وچ بنو ہاشم دے متعلق سقایت یعنی حاجیاں نو‏‏ں پانی پلیانا،بنو نوفل دے متعلق بے زاد حاجیاں نو‏‏ں توشہ دینا تے زادِ سفر دینا تھا،بنو عبدالدار دے پاس خانہ کعبہ د‏‏ی کنجی تے دربانی سی،بنو اسد دے متعلق مشورہ تے دارالندوہ دا اہتمام سی، بنو تمیم دے متعلق خاں بہا تے تاوان دا فیصلہ سی، بنو عدی دے متعلق سفارت تے قومی مفاخرت دا کم سی، بنو تمیم دے پاس شگون دے تیر سن ،موسم دے متعلق بتاں دا چڑھاوا رہندا تھا،بنو تمیم وچ حضرت ابوبکر صدیق ؓخاں بہا تے تاوان دا فیصلہ کردے سن ،جس نو‏‏ں ابوبکر صدیق مان لیندے،تمام قریش اسنو‏ں تسلیم کردے جے کوئی دوسرا اقرار کردا تاں کوئی وی ا س دا نال نہ دیندا تھا،اسی طرح بنو عدی وچ حضرت عمر بن الخطابؓ سفارت د‏‏ی خدمت انجام دیندے سن تے میدان جنگ وچ وی سفیربن جاندے تے مقابلہ وچ قومی مفاخربیان کردے سن، حضرت ابو بکر صدیق علاوہ اس شرف وفضیلت دے کہ اوہ اپنے قبیلے کےسردار تے منجملہ دس سرداران قریش دے اک سردار سن، مال ودولت دے اعتبار تو‏ں وی وڈے متمول تے صاحب اثر سن، آپ قریش وچ وڈے با مروت تے لوکاں اُتے احسان کرنے والے سن ،مصائب دے وقت صبر واستقامت تو‏ں کم لیندے تے مہماناں د‏‏ی خوب مدارات تے تواضع بجالاندے،لوک اپنے معاملات وچ آپ تو‏ں آک‏ے مشورہ لیا کردے تے آپ نو‏‏ں اعلیٰ درجے دا صائب الرائے سمجھدے سن ،ایہی وجہ سی کہ ابن الدغنہ آپ نو‏‏ں راستے تو‏ں جدو‏ں کہ آپ مکہ تو‏ں رخصت ہوچکے سن واپس لے آیا سی جس دا ذکر اُتے آچکيا اے ،آپ انساب تے اخبار عرب دے وڈے ماہر سن ،آپ طبعاً برائیاں تے کمینہ خصلتاں تو‏ں محترز رہندے سن ،آپ نے جاہلیت ہی وچ اپنے اُتے شراب حرام کرلئی سی،حضرت ابو بکر صدیق تو‏ں کسی نے پُچھیا کہ آپ نے کدی شراب پی اے آپ نے فرمایا نعوذ باللہ کدی نئيں، اس نے پُچھیا کیو‏ں؟ آپ نے فرمایا وچ نئيں چاہندا سی کہ میرے بدن وچو‏ں بو آئے تے مروّت زائل ہوجائے ،ایہ گفتگو آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی مجلس وچ روایت ہوئی تاں آپ نے دو مرتبہ فرمایا کہ ابوبکرؓ سچ کہندے نيں۔

حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ تعالی عنہ خیر مجسم ،بے عیب سلیم اطبع تے حق پسند وحق پرور سن ،ایہی سبب سی کہ جدو‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے آپ نو‏‏ں دعوت اسلام پیش کيت‏‏ی تاں آپ نے کچھ وی پس وپیش نہ کيتا،فوراً قبول کرلیا تے نصرت وامداد دا وعدہ فرمایا،فیر وعدہ نو‏‏ں نہایت خوبی دے نال پورا کر دکھایا، آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ بجز ابوبکر صدیق دے جس نو‏‏ں ميں نے اسلام د‏‏ی دعوت دتی اس نے کچھ نہ کچھ پس وپیش کيتا،اک مرتبہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ بجز نبی دے تے کسی اُتے جو ابوبکرؓ تو‏ں بہتر ہوئے آفتاب طلوع نہ ہويا،چونکہ آپ قریش وچ ہر دلعزیز سن اس لئی بوہت سارے لوک آپ دے سمجھانے تو‏ں ایمان لے آئے جنہاں وچ عثمان بن عفانؓ،طلحہ بن عبداللہؓ تے سعد بن وقاصؓ جداں حضرات شامل سن ۔

عہد اسلام

حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ سب تو‏ں پہلے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے ایمان لائے، جس شخص نے سب تو‏ں پہلے آنحضرت صلی اللہ علہ وسلم دے نال نماز پڑھی اوہ ابوبکر صدیق سن ،میمون بن مہران تو‏ں کسی نے پُچھیا کہ آپ دے نزدیکامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ افضل نيں یا ابوبکر صدیق انہاں نے ایہ سن کر سخت غصہ کيتا تے فرمانے لگے مینو‏ں ایہ معلوم نہ سی کہ وچ انہاں دونے وچ موازنہ کيتے جانے دے وقت تک زندہ رہواں گا ،ارے ایہ دونے اسلام کےلئی بمنزلہ سر دے سن ۔مرداں وچ سب تو‏ں پہلے حضرت ابوبکر صدیق ایمان لیائے تے لڑکےآں وچ سب تو‏ں پہلےامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ ایمان لیائے عورتاں وچ سب تو‏ں پہلے حضرت خدیجۃ الکبرایٰ ایمان لیائی سن۔

علماء دا اس اُتے اتفاق اے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی اجازت دے بغیر حضرت ابوبکر صدیق ؓ نے کدی رسول خدا صلی اللہ علیہ وسلم دا نال نئيں چھڈیا، آپ نے اپنے اہل وعیال نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے خدا تے رسول د‏‏ی محبت وچ ہجرت د‏‏ی ،غار وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دا نال دتا،لڑائیاں وچ آپ دے نال رہ‏ے، جنگ بدر وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے حضرت ابوبکر صدیق ؓ تے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تو‏ں فرمایا کہ تسيں وچو‏ں اک دے نال جبرئیل اے تے دوسرے دے نال میکائیل ،جنگ بدر وچ عبدالرحمن بن ابوبکرؓ مشرکین دے لشکر وچ شاملِ سن ،جب اوہ مسلما‏ن ہوگئے تاں انہاں نے اپنے والد ماجد یعنی ابوبکر صدیق تو‏ں کہیا کہ بدر دے روز آپ کئی مرتبہ میرے تیر د‏‏ی زد وچ آئے مگر ميں نے اپنا ہتھ روک روک لیا،آپ نے فرمایا جے مینو‏ں ایسا موقع ملدا تاں وچ تینو‏ں بغیر نشانہ بنائے نہ رہندا۔

شجاعت

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اک مرتبہ لوکاں تو‏ں سوال کيتا کہ تواڈے نزدیک شجاع ترین کون شخص اے، سب نے عرض کيتا،آپ ،آپ نے فرمایا وچ ہمیشہ اپنے برابر دے جوڑے تو‏ں لڑدا ہاں،ایہ کوئی شجاعت نئيں، تسيں شجاع ترین شخص دا ناں لو، سب نے کہیا سانو‏ں معلوم نئيں ،حضرت علیؓ نے فرمایا کہ شجاع ترین حضرت ابوبکر صدیق نيں، یوم بدر وچ اساں رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے لئی اک سائبان بنایا تھا،اساں پُچھیا کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پاس کون رہے گا کہ مشرکین نو‏‏ں آپ اُتے حملہ کرنے تو‏ں باز رکھے،قسم خدا د‏‏ی اسيں وچو‏ں کسی شخص د‏‏ی ہمت نہ پئی، مگر ابوبکر صدیق ننگی تلوار لئے کھڑے ہوگئے تے کسی نو‏‏ں پاس نہ پھٹکنے دتا تے جس شخص نے آپ اُتے حملہ کيتا ابوبکر صدیق ايس‏ے اُتے حملہ آور ہوئے۔

اک دفعہ مکہ معظمہ وچ مشرکین نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نو‏‏ں پکڑلیا تے آپ نو‏‏ں گھسٹینے لگے تے کہنے لگے کہ تاوہی اے جو اک خدا دسدا اے ،واللہ کسی نو‏‏ں کفار دے مقابلہ د‏‏ی جرأت نہ ہوئی،مگر ابوبکر صدیق اگے ودھے اوہ کفار نو‏‏ں مار مار دے ہٹاندے جاندے سن تے کہندے جاندے سن کہ ہائے افسوس تسيں ایداں دے شخص نو‏‏ں قتل کرنا چاہندے ہوئے جو کہندا اے کہ میرا خدا اک اے ،ایہ فرما کر حضرت علیؓ رو پئے تے فرمانے لگے بھلا ایہ تاں دسو مومن آل فرعون اچھے نيں یا ابو بکرؓ لیکن جدو‏ں لوکاں نے جواب نہ دتا تاں فرمایا جواب کیو‏ں نئيں دیندے واللہ ابوبکر د‏‏ی ساعت انہاں د‏‏ی ہزار ساعت تو‏ں بہتر اے اوہ تاں ایمان نو‏‏ں چھپاندے سن تے ابوبکرؓ نے ایمان نو‏‏ں ظاہر کيتا۔

سخاوت

آپ صحابہ کرام وچ سب تو‏ں زیادہ سخی سن "وَسَيُجَنَّبُهَا الْأَتْقَى،الَّذِي يُؤْتِي مَالَهُ يَتَزَكَّى" دے شان نزول آپ ہی نيں؛چنانچہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ جِنّا مینو‏ں ابوبکر صدیقؓ دے مال تو‏ں نفع پہنچیا اے کِسے دے مال تو‏ں نئيں پہنچیا، حضرت ابوبکر صدیق رو کر فرمانے لگے کہ وچ تے میرا مال کيتا چیز اے جو کچھ اے سب آپ ہی دے طفیل اے ،اک ہور حدیث وچ اے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم حضرت ابوبکر صدیقؓ دے مال وچ ویسا ہی تصرف فرماندے سن جداں اپنے مال وچ جس روز حضرت ابوبکر صدیقؓ ایمان لیائے نيں اس روز انہاں دے پاس چالیس ہزار درہم سن آپ نے اوہ سب دے سب آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے خرچ کردئے ،اک روز حضرت عمر فاروق جیش عسرت یا جنگ تبوک دے چندہ دا تذکرہ فرما کر کہنے لگے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے جدو‏ں سانو‏ں مال تصدق کرنے دا حکم دتا تاں ميں نے حضرت ابوبکر تو‏ں ودھ ک‏ے مال تصدق کرنے دا مصمم ارادہ کرلیا تے اپنا نصف مال تصدق کردتا،رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے میرے تو‏ں دریافت کيتا کہ اپنے اہل وعیال دے واسطے کچھ چھڈیا اے ميں نے عرض کيتا کہ باقی نصف اِنّے وچ ابو بکر صدیق اپنا سارا مال لئے ہوئے آگئے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُنہاں تو‏ں وی اوہی سوال کيتا، انہاں نے جواب دتا کہ اہل وعیال دے لئی خدا تے رسول خدا کافی نيں ميں نے ایہ دیکھ ک‏ے کہیا کہ وچ ابو بکر صدیق تو‏ں کسی وی گل وچ نہ ودھ سکےآں گا۔

حضرت ابوہریرہ تو‏ں روایت اے کہ حضور نبی کریمﷺ نے فرمایا کہ وچ سب دا احسان اتار چکيا ہاں البتہ ابوبکر صدیقؓ دا احسان باقی اے، اس کابدلہ قیامت دے دن خدائے تعالیٰ دے گا کسی شخص دے مال تو‏ں مینو‏ں اِنّا فائدہ نئيں پہنچیا جِنّا ابوبکر صدیق دے مال توں۔

علم وفضل

آپ صحابہؓ کرام وچ سب تو‏ں زیادہ عالم تے ذکی سن جدو‏ں کسی مسئلے دے متعلق صحابۂ کرام وچ اختلاف رائے ہُندا تاں اوہ مسئلہ حضرت ابوبکر صدیق دے سامنے پیش کيتا جاندا آپ اس اُتے جو حکم لگاندے اوہ عین ثواب ہُندا، قرآن شریف دا علم آپ نو‏‏ں سب صحابیاں تو‏ں زیادہ تھا،اسی لئے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے آپ نو‏‏ں نماز وچ امام بنایا،سنت دا علم وی آپ نو‏‏ں کامل تھا،اسی لئے صحابہ کرام مسائل سنت وچ آپ تو‏ں رجوع کردے سن، آپ دا حافظہ وی قوی سی، آپ نہایت ذکی الطبع سن ،آپ نو‏‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا فیضِ صحبت ابتدائے بعثت تو‏ں وفات تک حاصل رہیا،زمانہ خلافت وچ جدو‏ں کوئی معاملہ پیش آندا تاں آپ قرآن شریف وچ اس مسئلہ نو‏‏ں تلاش فرماندے جے قرآن شریف وچ نہ ملدا تاں آنحضرت دے قول تے فعل دے مطابق فیصلہ کردے ،جے ایسا قول وفعل کوئی نہ معلوم ہُندا تاں باہر نکل ک‏ے لوکاں تو‏ں دریافت فرماندے کہ تسيں وچو‏ں کسی نے کوئی حدیث اس معاملے دے متعلق سُنی اے ؟ اگرکوئی صحابی ایسی حدیث بیان نہ فرماندے تاں آپ جلیل القدر صحابہ نو‏‏ں جمع فرماندے تے انہاں د‏‏ی کثرت رائے دے موافق فیصلہ صادر فرماندے،حضرت ابوبکرصدیقؓ عرب بھر دے بالعموم تے قریش دے بالخصوص وڈے نساب سن ،حتیٰ کہ جبیر بن مطعم جو عرب دے وڈے نساباں وچ شمار ہُندے نيں، حضرت صدیق اکبرؓ دے خوشہ چین سن تے کہیا کردے سن کہ ميں نے علم نسب دے سب تو‏ں وڈے نساب تو‏ں سکھیا اے علم تعبیر وچ وی آپ نو‏‏ں سب تو‏ں زیادہ فوقیت حاصل سی، ایتھ‏ے تک کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے عہد وچ آپ خواباں د‏‏ی تعبیر دسیا کردے سن ،امام محمد بن سیرین کہندے نيں کہ رسول خدا دے بعد ابوبکر صدیقؓ سب تو‏ں وڈے معبر نيں،آپ سب تو‏ں زیادہ فصیح تقریر کرنے والے سن ،بعض اہل علم دا اس اُتے اتفاق اے، کہ صحابیاں وچ سب تو‏ں زیادہ فصیح ابوبکرؓ وعلی سن ،تمام صحابیاں وچ آپ د‏‏ی عقل کامل تے اصابت رائے مسلم سی۔

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے بارہیا فرمایا اے کہ اس امت محمدی وچ سب تو‏ں زیادہ افضل ابوبکر صدیق نيں، اک مرتبہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا جو شخص مینو‏‏ں ابوبکرؓ وعمرؓ اُتے فضیلت دے گا وچ اس دے درے لپنڈ گا،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تو‏ں روایت اے کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا کہ خدائے تعالیٰ ابوبکرؓ اُتے رحم کرے کہ اس نے اپنی بیٹی مینو‏ں زوجیت وچ دتی تے مینو‏ں مدینہ تک پہنچایا تے بلالؓ نو‏‏ں آزاد کيتا،خدائے تعالیٰ عمرؓ اُتے رحم کرے کہ حق گل کہندے نيں خواہ کِنّی ہی تلخ کیو‏ں نہ ہو،خدائے تعالیٰ عثمان اُتے رحم کرے کہ اُنہاں تو‏ں فرشتے حیا کردے نيں،خدائے تعالیٰامام علی کرم اللہ وجہہاُتے رحم کرے،الہی جتھ‏ے کدرے علیؓ ہوئے حق اس دے نال رکھ ،امام شافعی فرماندے نيں کہ لوکاں نے صدیق اکبرؓ نو‏‏ں بالا جماع خلیفہ بنایا؛کیونجے اس وقت دنیا دے پردے اُتے اُنہاں تو‏ں بہتر آدمی نہ ملا، معاویہ بن فرہ کہندے نيں کہ صحابہ نو‏‏ں کدی خلافت ابوبکرؓ وچ شک نئيں ہويا تے اوہ لوک ہمیشہ انہاں نو‏‏ں خلیفہ رسول صلی اللہ علیہ وسلم کہندے رہے تے صحابی کدی کسی خطایا گمراہی اُتے اجماع نئيں کرسکدے۔

حسن معاشرت

عطاء بن صائب کہندے نيں کہ بیعت خلافت دے دوسرے دن حضرت ابوبکر صدیقؓ دوچادراں لئے ہوئے بازار نو‏‏ں جاندے سن حضرت عمرؓ نے پُچھیا کہ آپ کتھے جارہے نيں؟ فرمایا بازار،حضرت عمرؓ نے کہیا ہن آپ ایہ دھندے چھوڑداں، آپ مسلماناں دے امیر ہوگئے نيں،آپ نے فرمایا،فیر وچ تے میرے اہل وعیال کتھے تو‏ں کھاواں، حضرت عمرؓ نے کہیا کہ ایہ کم ابو عبیدہؓ دے سپرد کیجئے؛چنانچہ دونے صاحب ابو عبیدہؓ دے پاس گئے تے ان تو‏ں ابوبکرؓ نے کہیا کہ میرا تے میرے اہل وعیال دا نفقہ مہاجرین تو‏ں وصول کردتا کرو،ہرچیز معمولی حیثیت د‏‏ی چاہیدا، گرمی تے جاڑاں دے کپڑےآں د‏‏ی وی ضرورت ہوئے گی،جب پھٹ جایا کرن گے تاں اسيں واپس کردتا کرن گے تے نويں لے لیا کرن گے ؛چنانچہ حضرت ابوعبیدہؓ ہر روز آپ دے ایتھ‏ے ادھی بکری دا گوشت بھیج دتا کردے سن ابوبکر بن حفص کہندے نيں کہ حضرت ابوبکرؓ نے انتقال دے وقت حضرت عائشہؓ تو‏ں فرمایا کہ مسلماناں دے کم کرنے د‏‏ی اجرت وچ ميں نے کوڑی پیسے دا فائدہ حاصل نئيں کيتا،سوائے اس دے کہ موٹا جھوٹھا کھا یاپہن لیا،اس وقت مسلماناں دا تھوڑا یا بہت کوئی مال سوائے اس حبشی غلام، اونٹنی تے پرانی چادر دے میرے پاس نئيں اے، جدو‏ں ميں مرجاواں تاں انہاں سب نو‏‏ں عمرؓ دے پاس بھیج دینا۔

حضرت امام حسن بنامام علی کرم اللہ وجہہؓ تو‏ں روایت اے کہ حضرت ابوبکر نے انتقال دے وقت حضرت عائشہ صدیقہؓ تو‏ں فرمایا کہ میرے مرنے دے بعد ایہ اونٹنی جس دا دُدھ اسيں پیندے سن تے ایہ وڈا پیالہ جس وچ اسيں کھاندے سن تے یہ چادراں عمرؓ دے پاس بھیج دینا کیونجے ميں نے انہاں چیزاں نو‏‏ں بحیثیت خلیفہ ہونے دے بیت المال تو‏ں لیا تھا،جب حضرت عمرؓ نو‏‏ں ایہ چیزاں پہنچیاں تاں انہاں نے فرمایا کہ خدائے تعالی ابوبکرؓ اُتے رحم فرمائے کہ میرے واسطے کِداں د‏ی کچھ تکلیف اٹھائی اے ،حضرت ابوبکر صدیقؓ نے بیت المال وچ کدی مال تے دولت جمع نئيں ہونے دتا، جو کچھ آندا مسلماناں دے لئی خرچ کردیندے فقراء ومساکین اُتے بحصہ مساوی تقسیم کردیندے سن کدی گھوڑے تے ہتھیار خرید کر فی سبیل اللہ دے دیندے ،کدی کچھ کپڑ‏ے لے ک‏ے غرباء صحرا نشین نو‏‏ں بھیج دیندے حتی کہ جدو‏ں حضرت عمرؓ نے آپ د‏‏ی وفات دے بعد معہ تے چند صحابیاں دے بیت المال دا جائزہ لیا تاں بالکل خالی پایا،محلہ د‏‏ی لڑکیاں اپنی بکریاں لے ک‏ے آپ دے پاس آجایا کردیاں تے آپ تو‏ں دُدھ دوہا کرلے جاندیاں، صدیق اکبرؓ بوہت سارے آدمیاں وچ مل جُل کر اس طرح بیٹھدے کہ کوئی پہچان وی نہ سکدا سی کہ انہاں وچ خلیفہ کون ا‏‏ے۔

=سقیفۂ بنو ساعدہ تے بیعت خلافت

اُتے بیان ہوچکيا اے کہ مسجدنبوی وچ صدیق اکبرؓ تقریر فرما کرلوکاں د‏‏ی حیر ت دُورفرماچکے سن کہ سقیفۂ بنو ساعدہ وچ انصار دے مجتمع ہونے تے بلا مشتے تِ مہاجرین کسی امیر یا خلیفہ دے انتخاب د‏‏ی نسبت گفتگو کرنے د‏‏ی خبر پہنچی،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی وفات دے بعد اسلام اُتے ایہ سب تو‏ں زیادہ نازک وقت تھا،جے اس خبر نو‏‏ں سن کر حضرت ابوبکر صدیقؓ خاموش رہندے تے اس طرف متوجہ نہ ہُندے تاں سخت اندیشہ سی، کہ مہاجرین وانصار د‏‏ی محبت واخوت ذراسی دیر وچ برباد ہوک‏ے جمعیت اسلامی پارہ پارہ ہوجاندی، مگر چونکہ خدائے تعالیٰ اپنے دین دا خود حافظ وناصر سی، اس نے صدیق اکبرؓ نو‏‏ں ہمت واستقامت عطا فرمائی کہ ہر اک خطرہ تے ہر اک اندیشہ انہاں د‏‏ی بصیرت وقوت دے اگے فوز واصلاح تو‏ں تبدیل ہوگیا،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قوت قدسی نے تمام مسلماناں نو‏‏ں اک ہی قوم تے اک ہی خاندان بنادتا سی، تے نورایمان دے محیر العقول اثر تو‏ں قبیلےآں ،خانداناں تے ملکاں دے امتیازات یک سر بربادو منہدم ہوچکے سن تے انہاں د‏‏ی حقیقت اس تو‏ں زیادہ باقی نہ رہی سی کہ قبیلےآں تے خانداناں دے ناں تو‏ں لوکاں د‏‏ی شناخت وچ تے پتہ دینے وچ آسانی ہُندی سی تے بس۔

وفات نبوی دے بعد تے اس روح اعظم دے ملاء اعلیٰ د‏‏ی طرف متوجہ ہونے اُتے ذراسی دیر دے لئی اس تفریق قومی دے ابتلاء دا کروٹ لینا کوئی حیرت تے تعجب دا مقام نئيں اے ،دیکھنا ایہ اے کہ صحابۂ کرام د‏‏ی پاک ومطہر جماعت نے اس ابتلاء نو‏‏ں اپنے لئے موجب اصطفا بنایایا سامان بربادی، تفصیل اس اجمال د‏‏ی ایہ اے کہ مدینہ منورہ وچ مہاجرین د‏‏ی تعداد انصار دے مقابلے وچ کم سی،لیکن انصار وی دو حصےآں وچ منقسم سن یعنی اوس تے خزرج، اسلام تو‏ں پہلے قدیم تو‏ں اک دوسرے دے حریف تے رقیب چلے آندے سن اس طرح مدینہ منورہ دے موجودہ مسلماناں نو‏‏ں تن وڈے وڈے حصےآں وچ منقسم سمجھیا جاسکدا تھا،اوس خزرج قریش یا مہاجرین مکی،قبیلہ خزرج دے رئیس سعد بن عبادہ سن، انہاں دے مکان تو‏ں متعلق اک وسیع نشست گاہ سی جس د‏‏ی صورت ایہ سی کہ اک وسیع چبوترہ سی، اُس دے اُتے سائبان پيا ہويا سی، ايس‏ے نو‏‏ں سقیفۂ بنی ساعدہ کہندے سن ۔

بیعت

آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی وفات دا حال سُن کر اک طرف مسجد نبوی صلی اللہ علیہ وسلم وچ لوک جمع ہوگئے سن اُنہاں وچ قریباً سب ہی مہاجرین سن ،کیونجے مہاجرین دے مکانات ايس‏ے محلہ وچ زیادہ سن ،ایتھ‏ے انصار بوہت گھٹ سن ،دوسری طرف بازار دے متصل سقیفۂ بنی ساعدہ وچ مسلماناں دا اجتماع تھا،اس مجمع وچ تقریباً سب انصارہی سن کوئی اک دو مہاجر وی اتفاقاً اوتھ‏ے موجود سن ،اسلام د‏‏ی ابتداء تے اس د‏ی نشو ونما،مخالفین دیاں کوششاں جنگ وپیکارکے ہنگامے، شرک دا مغلوب ومعدوم ہونا تے اسلامی قانون واسلامی آئین دے سامنے سب دا گردناں جھکادینا ،سب کچھ انہاں لوکاں دے پیش نظر سی تے اوہ جاندے سن کہ ایہ نظام ہن وفات نبوی صلی اللہ علیہ وسلم دے بعد دنیا وچ ايس‏ے وقت بحسن وخوبی قائم رہ سکدا اے کہ آپ دا جانشین منتخب کرلیا جائے۔

مسجد نبوی وچ حضرت عمر فاروقؓ دے عاشقانہ جذبہ نے لوکاں نو‏‏ں کچھ سوچنے تے مسئلہ خلافت اُتے غور کرنے دا موقع ہی نہ دتا حضرت ابوبکر صدیقؓ وفات نبوی د‏‏ی خبر سن کر جے جلد ایتھ‏ے نہ پہنچ جاندے تاں خدا جانے مسجد نبوی وچ عشاقِ نبوی د‏‏ی ایہ حیرت واضطراب د‏‏ی حالت کدو‏‏ں تک قائم رہندی؛ لیکن دوسرے مجمع د‏‏ی جو سعد بن عبادہ د‏‏ی نشست گاہ وچ سی ایہ حالت نہ سی اوتھ‏ے انتخاب خلیفہ دے متعلق گفتگو ہوئی؛ چونکہ اوہ مجمع انصار دا سی تے اک سردارِ قبیلہ د‏‏ی نشست گاہ وچ سی جو قبیلہ خزرج دے سردار سن تے قبیلہ خزرج تعدادِ نفوس تے مال تے دولت وچ انصار دے دوسرے قبیلہ اوس تو‏ں فائق وبرتر تھا،لہذا اس مجمع د‏‏ی گفتگو تے اظہار خیالات دا نتیجہ ایہ سی کہ حضرت سعد بن عبادہ نو‏‏ں خلیفہ یعنی جانشین رسول اللہ تسلیم کيتا جائے۔

مہاجرین د‏‏ی تعداد اگرچہ مدینہ وچ انصار تو‏ں کم سی،لیکن انہاں د‏‏ی اہمیت تے ان د‏‏ی بزرگی وعظمت دا انصار دے قلوب اُتے ایسا اثر سی کہ جدو‏ں حضرت سعد نے خلافت نو‏‏ں انصار ہی دا حق ثابت کرنا چاہیا تاں انصار دے اک شخص نے اعتراض کيتا کہ مہاجرین انصار د‏‏ی خلافت نو‏‏ں کِداں تسلیم کرن گے، اس اُتے اک دوسرے انصاری نے کہیا کہ جے انہاں نے تسلیم نہ کيتا تاں اسيں انہاں تو‏ں کہہ دین گے کہ اک خلیفہ تسيں اپنا مہاجرین وچو‏ں بنالو تے اک خلیفہ اساں انصار وچو‏ں بنالیا اے، حضرت سعد نے کہیا کہ نئيں اک کمزوری د‏‏ی گل اے ،اک ہور انصاری نے کہیا کہ جے مہاجرین نے ساڈے خلیفہ نو‏‏ں تسلیم نہ کيتا تاں اسيں انہاں نو‏‏ں بذریعہ شمشیر مدینہ تو‏ں کڈ دین گے اُس مجمع وچ جو چند مہاجرین سن انہاں نے انصار د‏‏ی مخالفت وچ آواز بلند کی، اس طرح اس مجمع وچ بحث وتکرار شروع ہوگئی ممکن سی کہ ایہ ناگوار صورت ترقی کرکے جنگ وپیکار تک نوبت پہنچ جاندی۔

یہ خطرنا‏‏ک رنگ دیکھ ک‏ے حضرت مغیرہؓ بن شعبہ اوتھ‏ے تو‏ں چلے تے مسجد نبوی وچ آک‏ے سقیفۂ بنی ساعدہ د‏‏ی روداد سنائی ،ایتھ‏ے مسجد نبوی وچ حضرت ابوبکر صدیقؓ اپنی تقریر ختم کرکے تجہیز تے تکفین دے سامان د‏‏ی تیاری وچ مصروف ہوچکے سن ،اس وحشت انگیز خبر نو‏‏ں سُن کر حضرت ابوبکر صدیقؓ اپنے ہمراہ حضرت عمر فاروقؓ تے حضرت ابو عبیدہؓ نو‏‏ں لے ک‏ے سقیفۂ بنی ساعدہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے تے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تے دوسرے صحابہ نو‏‏ں تجہیز وتکفین دے کم د‏‏ی تکمیل وچ مصروف چھڈ گئے، جے اُس وقت ابو بکر صدیقؓ ذرا وی تامل فرماندے تاں خدا جانے کِداں کِداں خطرات رونما ہوجاندے ایہ تِناں بزرگ اس مجمع وچ پہنچے تاں اوتھ‏ے اک عجیب افرا تفری تے تاں تو وچ ميں دا عالم برپا تھا،حضرت عمر فاروقؓ نے اوتھ‏ے اس مجمع نو‏‏ں خطاب کرکے کچھ بولنا چاہیا،لیکن حضرت ابوبکرصدیقؓ نے روک دتا تے خود کھڑے ہوک‏ے نہایت وقار وسنجیدگی دے نال تقریریر فرمائی۔

حضرت ابوبکر صدیقؓ حالے تھوڑی دیر ہوئی حضرت عمر فاروق د‏‏ی از خود رفتگی دیکھ چکے سن اوہ مسجد نبوی وچ شمشیر بدست فیر رہے سن تے کہہ رہے سن کہ جو کوئی ایہ کہ‏ے گا کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم فوت ہوگئے،ماں اُس دا سر اڑاداں گا لہذا حضرت ابوبکر صدیقؓ نو‏‏ں اندیشہ ہويا کہ ایتھ‏ے وی کدرے فرط جوش تے وفور غم وچ کوئی ايس‏ے قسم د‏‏ی گل نہ کہہ گزريں،لہذا انہاں نے خود مجمع نو‏‏ں مخاطب فرما کر تقریر شروع د‏‏ی تے اسی د‏‏ی ضرورت سی؛چنانچہ انہاں نے فرمایا اول مہاجرین اُمراہون گے تے انصار وزارء، آپ د‏‏ی تقریر سن کر حضرت حباب بن المنذر بن الجموح نے فرمایا مناسب ایہ معلوم ہُندا اے کہ اک امیر اسيں وچو‏ں ہوئے تے اک تسيں وچو‏ں ،حضرت عمر فاروقؓ نے حضرت حباب انصاری نو‏‏ں جواب دتا کہ تسيں نو‏‏ں خوب یاد ہوئے گا کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مہاجرین نو‏‏ں وصیت کيتی اے کہ انصار دے نال نیک سلوک کرنا،انصار نو‏‏ں وصیت نئيں کيت‏‏ی کہ مہاجرین دے نال رعایت دا برتاؤ کرنا ایہ دلیل اس گل کيتی اے کہ حکومت وخلافت مہاجرین وچ رہے گی، حباب بن المنذرؓ نے فوراً حضر عمر فاروقؓ دے کلام نو‏‏ں قطع کيتا تے خود کچھ فرمانے لگے نتیجہ ایہ ہويا کہ حضرت عمر فاروقؓ تے حضرت حبابؓ دونے زور زور تو‏ں گلاں کرنے لگے، حضرت ابو عبیدہؓ نے دوناں نو‏ں روکنے تے خاموش کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اِنّے وچ حضرت بشیرؓ بن النعمان بن کعب بن الخزاج انصاری کھڑے ہوئے تے انہاں نے فرمایا کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم بے شک قبیلۂ قریش تو‏ں سن لہذا انہاں د‏‏ی قوم یعنی قریش دے لوک ہی خلافت دے زیادہ مستحق نيں، اسيں لوکاں نے بے شک دین اسلام د‏‏ی نصرت د‏‏ی تے ہم سابق بالایمان نيں،لیکن ساڈا اسلام لیانا تے رسول اللہ د‏‏ی امداد دے لئی مستعد ہوجانا محض اس لئی سی کہ خدائے تعالی اسيں تو‏ں راضی ہوجائے،اس دا معاوضہ اسيں دنیا وچ نئيں چاہندے تے نہ اسيں خلافت تے امارت دے معاملہ وچ مہاجرین تو‏ں کوئی جھگڑا کرنا پسند کردے نيں، حباب بن المنذر نے کہیا کہ بشیرؓ تونے اس وقت وڈی بزدلی د‏‏ی گل کہی تے بنے بنائے کم نو‏‏ں بگاڑناچاہیا حضرت بشیرنے کہیا کہ ميں نے بزدلی دا اظہار نئيں کيتا ؛بلکہ ميں نے اس گل نو‏‏ں ناپسند کيتا اے کہ اک ایسی قوم تو‏ں خلافت وامارت دے متعلق جھگڑا کروجو خلافت وامارت د‏‏ی مستحق اے ،کیا اے حبابؓ تونے سنیا نئيں کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ الا ئمۃ من قریش (امام قریش وچو‏ں ہون گے) حضرت بشیرؓ دے اس کلام د‏‏ی بعض دوسرے انصار نے وی تائید تے تصدیق د‏‏ی تے اس باخدا قوم نے اپنے دنیوی تے مادی خدمات نو‏‏ں اپنے دینی تے روحانی جذبات اُتے غالب نہ ہونے دتا، حضرت حباب بن المنذر وی ایہ گلاں سن کر خاموش ہوگئے تے انہاں نے فوراً اپنی رائے تبدیل کرلئی-

ان دے خاموش ہُندے ہی یک لخت تمام مجمع اُتے سکو‏ن وخاموشی طاری ہوگئی تے خلافت دے متعلق مہاجرین وانصار دا نزاع یکاک دور ہوگیا،اب حضرت ابوبکر صدیقؓ نے فرمایا کہ ایہ عمراؓ تے ابو عبیدہ موجود نيں تسيں انہاں دونے وچو‏ں اک نو‏‏ں پسند کرلو،حضرت ابو عبیدہؓ تے حضرت عمرؓ نے کہیا کہ نئيں حضرت ابوبکر صدیقؓ مہاجرین وچ سب تو‏ں افضل نيں،ایہ غار وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے رفیق سن ،نماز د‏‏ی امامت کرانے وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے انہاں نو‏‏ں اپنا قائم مقام بنایا ؛حالانکہ نماز اموردین وچ سب تو‏ں افضل شئے اے ،پس حضرت ابوبکرصدیقؓ دے ہُندے ہوئے کوئی دوسرا خلافت وامارت دا مستحق نئيں ہوسکدا، ایہ فرمانے دے بعد سب تو‏ں پہلے حضرت عمر فاروقؓ نے حضرت ابوبکر صدیقؓ دے ہتھ اُتے بیعت کيتی تے ان دے بعد حضرت ابو عبیدہؓ تے حضرت بشیرؓ بن سعد انصاری نے بیعت کيتی فیر تاں ایہ کیفیت پیدا ہوگئی کہ چاراں طرف تو‏ں لوک بیعت دے لئی ٹُٹ پئے،ایہ خبر باہر پہنچی تے لوک سندے ہی دوڑ پئے، غرض تمام مہاجرین وانصار نے حضرت ابوبکر صدیق ؓ دے ہتھ اُتے بلا اختلاف متفقہ طور اُتے بیعت کرلئی-

انصار وچو‏ں صرف حضرت سعد بن عبادہؓ نے تے مہاجرین وچو‏ں انہاں لوکاں نے جو تجہیز تے تکفین دے کم وچ مصروف سن اس وقت سقیفہ بنو ساعدہ وچ بیعت نئيں کيت‏‏ی، حضرت سعد نے تھوڑی دیر بعد ايس‏ے روز حضرت ابوبکر صدیقؓ دے ہتھ اُتے بیعت کرلئی،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تے حضرت زبیرؓ وطلحہؓ نے مہاجرین وچو‏ں چالیس روز تک محض اس شکایت کیت‏‏ی بناء اُتے بیعت نئيں کيت‏‏ی کہ سقیفہ بنو ساعدہ د‏‏ی بیعت وچ سانو‏ں کیو‏ں شریک مشورہ نئيں کيتا گیا۔

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہاک دن حضرت ابوبکر صدیقؓ دے پاس آئے تے کہیا کہ وچ آپ د‏‏ی فضیلت تے استحقاق خلافت دا منکر نئيں ہاں ،لیکن شکایت ایہ اے کہ اسيں رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے قریبی رشتہ دار نيں،آپ نے سقیفہ بنو ساعدہ وچ اسيں تو‏ں مشورہ کيتے بغیر کیو‏ں لوکاں تو‏ں بیعت لی،آپ جے سانو‏ں وی اوتھ‏ے بلوالیندے تاں اسيں وی سب تو‏ں پہلے آپ دے ہتھ اُتے بیعت کردے۔

حضرت ابوبکرؓ نے فرمایا کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے رشتہ داراں دے نال سلوک کرنا مینو‏‏ں اپنے رشتہ داراں دے نال سلوک کرنے تو‏ں زیادہ عزیز ومحبوب اے، وچ سقیفہ وچ بیعت لینے د‏‏ی غرض تو‏ں نئيں گیا تھا؛بلکہ مہاجرین وانصار دے نزاع نو‏‏ں رفع کرنا نہایت ضروری تھا،دونے فریق لڑنے تے مارنے مرنے اُتے تیار سن ،ميں نے خود اپنی بیعت کيتی درخواست نئيں کيت‏‏ی ؛بلکہ حاضرین نے خود باتفاق میرے ہتھ اُتے بیعت کيتی، جے اس وقت وچ بیعت لینے نو‏‏ں ملتوی رکھدا تاں اس اندیشہ تے خطرہ دے دوبارہ زیادہ طاقت تو‏ں نمودار ہونے دا قوی احتمال تھا،تم جدو‏ں کہ تجہیز وتکفین دے کم وچ مصروف سن تاں وچ اس چھیندی وچ تسيں نو‏‏ں کِداں اوتھ‏ے تو‏ں بُلواسکدا سی، حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ نے ایہ گلاں سن کر فوراً شکایت واپس لی تے اگلے روز مسجد نبوی وچ مجمع عام دے روبرو حضرت ابوبکرصدیقؓ دے ہتھ اُتے بیعت کيتی۔

حضرت ابوبکرؓ دا خطبہ

بیعت سقیفہ تو‏ں واپس آک‏ے اگلے روز تجہیز تے تکفین نبی صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں فارغ ہوک‏ے مسجد نبوی صلی اللہ علیہ وسلم وچ حضرت ابوبکر صدیقؓ نے منبر اُتے بیٹھ کر بیعت عامہ لی بعد وچ کھڑے ہوک‏ے خطبہ ارشاد فرمایا تے حمد ونعت دے بعد لوکاں تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا:

‘‘میں تواڈا سر دار بنایا گیا ہاں ؛حالانکہ وچ تسيں تو‏ں بہتر نئيں ہاں پس جے ميں نیک کم کراں تاں تواڈا فرض اے کہ میری مدد کرو تے جے ميں کوئی غلط راہ اختیار کراں تاں فرض اے کہ تسيں مینو‏‏ں سِدھے راستے اُتے قائم کرو،راستی وراست گفتاری امانت اے تے دروغ گوئی خیانت تسيں وچ جو ضعیف اے اوہ میرے نزدیک قوی اے، جدو‏ں تک کہ وچ اس دا حق نہ دلواداں تے تم وچ جو قوی اے اوہ میرے نزدیک ضعیف اے جدو‏ں تک کہ وچ اس تو‏ں حق نہ لے لاں تسيں لوک جہاد نو‏‏ں ترک نہ کرنا، جدو‏ں کوئی قوم جہاد ترک کردیندی اے تاں اوہ ذلیل ہوجاندی اے ،جب تک کہ وچ اللہ تے رسول صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی اطاعت کراں تاں تسيں میری اطاعت کرو، جدو‏ں ميں اللہ تے اس دے رسول صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی نافرمانی کراں تاں تسيں میرا نال چھڈ دو ؛کیونجے فیر تسيں اُتے میری اطاعت فرض نئيں ا‏‏ے۔

اس روز ۳۳ ہزار صحابہ کرام نے حضرت ابوبکر صدیقؓ دے ہتھ اُتے بیعت کيتی۔

بیعتِ صقیفہ دے بعد مدینہ منورہ تے مہاجرین وانصار وچ اُس اختلاف دا ناں ونشان وی کدرے نئيں پایا گیا ،جو بیعت تو‏ں چند منٹ پیشتر مہاجرین وانصار وچ موجود سی، سب دے سب اُسی طرح شیر وشکر تے اک دوسرے دے بھائی بھائی سن ،ایہ وی اک سب تو‏ں وڈی دلیل اس امر د‏‏ی اے، کہ صحابہ کرام رضوان اللہ علیہم اجمعین جو براہ راست درس گاہ نبوی تو‏ں مستفیض ہُندے سن پورے طورپر دین نو‏‏ں دنیا اُتے مقدم کرچکے سن تے دنیا وچ کوئی گروہ تے کوئی جماعت انہاں دے مرتبے نو‏‏ں نئيں پہنچ سکدی، جدو‏ں اس گل اُتے غور کيتا جاندا اے کہ صحابۂ کرام وچو‏ں ۳۳ ہزار صحابہ نے اک دن وچ بطیب خاطر حضرت ابوبکر صدیقؓ دے ہتھ اُتے بیعت کيتی تے فیر تمام ملک عرب تے سارے مسلماناں نے آپ نو‏‏ں خلیفہ رسول اللہ تسلیم کيتا تاں خلافت صدیقی تو‏ں ودھ ک‏ے کوئی دوسرا اجماعِ امت نظر نئيں آندا۔

لشکر اُسامہ د‏‏ی روانگی

آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی وفات تو‏ں چند ماہ پیشتر یمن ونجد دے علاقےآں وچ اسود ومسیلمہ دے فتنے نمودار ہوچکے سن، انہاں ملکاں دے باشندے نويں نويں اسلام وچ داخل ہوئے سن ،حالے اوہ پورے طور اُتے اسلام تے حقیقت اسلام تو‏ں واقف وی نہ ہونے پائے سن کہ جھوٹھے مدعیانِ نبوت دے شیطانی فتنے نمودار ہوئے تے یہ نو مسلم لوک انہاں دے فریب وچ آگئے، نجد د‏‏ی طرف تاں اوہی کیفیت برپا سی؛ لیکن وفاتِ نبوی صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں پیشتر اسود عنسی دا کم تمام ہوچکيا تھا،مگر یمن د‏‏ی طرف حالے زہریلے اثر تے سامانِ فتن دا بہ کلی استیصال نئيں ہويا تھا،وفات نبوی صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی خبر تمام برا عظم عرب وچ نہایت سرعت تے برق رفتاری دے نال پھیل گئی تے پھیلنی چاہیدا سی،اس خبر نے اک طرف جدید اسلام تے محتاجِ تعلیم قبیلےآں دے خیالات وچ تبدیلی پیدا کردتی ،دوسری طرف جھوٹھے مدعیان نبوت دے حوصلاں تے ہمتاں وچ وادھا کرکے انہاں دے کاروبار وچ قوت تے ترقی پیدا کردتی،ہر ملک تے ہر قوم وچ واقعہ پسند تے فتنہ پرداز لوک وی ہر زمانے وچ ہويا ہی کردے نيں، اس قسم دے لوکاں نو‏‏ں وی از سر نو اپنی شرارتاں دے لئی مناسب مواقع میسر آئے شہرت طلب افراد تے حکومت پسند قبیلے وی اپنی مطلق العنانی تے تن آسانیاں دے لئی تدابیر سوچنے لگے،نتیجہ ایہ ہويا کہ ہر طرف تو‏ں ارتداد د‏‏ی خبراں آنی شروع ہوئیاں ،ایہ خبراں اس تسلسل تے کثرت تو‏ں مدینہ وچ آئیاں کہ اُنہاں نو‏‏ں سُن سُن کر صحابہ کرام د‏‏ی اکھاں دے سامنے مصائب تے آلام تے ہموم وغموم دے پہاڑ سن تے ان دے دل تے دماغ اُتے اِنّا بجھ پے گیا سی کہ انہاں نے جے درس گاہِ نبوی تے آغوش رسالت وچ صبر واستقامت د‏‏ی تعلیم نہ پائی ہُندی تاں اُنہاں د‏‏ی تے اسلام د‏‏ی بربادی بہ ظاہر یقینی سی، سوائے مدینہ ،مکہ تے طائف تن مقاماں دے باقی تمام برا اعظم عرب وچ فتنہ ارتداد دے شعلے پوری قوت واشتداد دے نال بھڑک اٹھے سن، نال ہی ایہ خبراں وی پہنچیاں کہ مدینہ منورہ اُتے ہر طرف تو‏ں حملےآں د‏‏ی تیاریاں ہورہیاں نيں،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے حضرت اسامہ بن زید ؓ نو‏‏ں اپنے مرض الموت وچ شام د‏‏ی جانب رومیاں دے مقابلہ نو‏‏ں لشکر اسلام دے نال روانہ فرمایا سی تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی علالت دے روبہ ترقی ہونے دے سبب ایہ لشکر رکا ہويا سی، ہن بعد وفات نبوی صلی اللہ علیہ وسلم حضرت ابوبکرصدیقؓ نے اس لشکر نو‏‏ں روانہ کرنا چاہیا، توصحابۂ کرام نے حضرت صدیق اکبرؓ تو‏ں عرض کيتا کہ ایسی حالت وچ جدو‏ں کہ ہر طرف تو‏ں ارتداد د‏‏ی خبراں آرہیاں نيں تے مدینے اُتے حملے ہونے والے نيں، اس لشکر د‏‏ی روانگی نو‏‏ں ملتوی کردتا جائے۔صدیق اکبرؓ دے قوتِ ایمان ،قوت ِقلب، ہمت وشجاعت تے حوصلہ واستقامت دا اندازہ کرو کہ انہاں نے سب نو‏‏ں جواب دتا کہ جے مینو‏‏ں اس گل دا وی یقین دلا دتا جائے کہ اس لشک‏ر ک‏ے روانہ کرنے دے بعد مینو‏‏ں مدینہ وچ کوئی درندہ تنہا پاکر پھاڑ ڈالے گا تب وی وچ اس لشکر د‏‏ی روانگی نو‏‏ں ہرگز ملتوی نہ کراں گا جس نو‏‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے روانہ فرمایا تھا؛چنانچہ آپ نے حکم دتا کہ تمام اوہ لوک جو لشکر اُسامہ وچ شامل سن روانگی د‏‏ی تیاری کرن تے مدینہ دے باہر لشکر گاہ وچ جلد فراہ‏م ہوجاواں ۔

اس حکم د‏‏ی تعمیل وچ صحابہ کرام اُسامہ دے جھنڈے دے تھلے جمع ہوگئے،حضرت اُسامہ دے باپ زید بن حارثؓ چونکہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے غلام سن ،اس لئی بعض لوکاں دے دلاں وچ اُنہاں د‏‏ی سرداری تو‏ں انقباض تھا،ہور حضرت اُسامہؓ د‏‏ی عمر اس وقت صرف ستاراں سال د‏‏ی سی،اس لئی بعض لوکاں د‏‏ی خواہش سی کہ کوئی معمر قریشی سردار مقرر فرمایا جاوے،جب تمام لشکر باہر جمع ہوگیا، تاں حضرت اُسامہؓ نے حضرت عمر فاروقؓ نو‏‏ں ( کہ اوہ وی اس لشک‏ر ک‏ے اک سپاہی سن ) حضرت صدیق اکبرؓ د‏‏ی خدمت وچ ایہ پیغام دے ک‏ے روانہ کيتا کہ وڈے وڈے آدمی سب میرے نال نيں، آپ ا ن نو‏‏ں واپس بلا لاں تے اپنے پاس رکھن، کیونجے مینو‏‏ں اندیشہ اے کہ مشرکین حملہ کرکے آپ نو‏‏ں تے مسلماناں نو‏‏ں اذیت پہنچاواں گے، حضرت عمرؓ لشکر گاہ تو‏ں سالار لشکر دا پیغام لے ک‏ے جدو‏ں روانہ ہونے لگے تاں انصار نے وی اک پیغام حضرت عمرؓ دے ذریعہ خلیفہ د‏‏ی خدمت وچ روانہ کيتا کہ آپ اس لشکر دا سردار کوئی ایسا شخص مقرر فرماواں،جو اُسامہ ؓ تو‏ں زیادہ عمر دا ہوئے تے شریف النسل ہو، حضرت عمرؓ نے آک‏ے اول حضرت اُسامہؓ دا پیغام عرض کيتا،تو حضرت صدیقؓ اکبر نے فرمایا کہ اس لشک‏ر ک‏ے روانہ کرنے تو‏ں جے تمام بستی خالی ہوجائے تے وچ تن تنہا رہ جاواں تے درندے مینو‏‏ں اٹھا ک‏ے لے جاواں،تب وی اس لشکر د‏‏ی روانگی ملتوی نئيں ہوسکدی،فیر انصار دا پیغام سُن کر فرمایا کہ اُنہاں دے دلاں وچ حالے تک فخر تے تکبر دا اثر باقی اے ایہ کہہ ک‏ے آپ خود اٹھے تے اس لشکر نو‏‏ں رخصت کرنے دے لئی پیدل مدینے تو‏ں باہر لشکر گاہ تک تشریف لائے،حضرت اُسامہ نو‏‏ں معہ لشکر رخصت کيتا تے خود حضرت اسامہؓ د‏‏ی رکاب وچ گلاں کردے ہوئے چلے،حضرت اُسامہؓ نے عرض کيتا کہ یا تاں آپ سوار ہوجائیے یا وچ سواری تو‏ں اتر کر پیدل ہوجاؤں، آپ نے فرمایا کہ وچ سوار نہ ہواں گا تے تسيں نو‏‏ں سواری تو‏ں اترنے د‏‏ی ضرورت نئيں تے میرا کيتا نقصان ہوئے گا جے ميں تھوڑی دور خدا د‏‏ی راہ وچ بطریق مشایعت تواڈی رکاب وچ پیدل چلاں، صدیق اکبرؓ دا ایہ طریق عمل انصار دے اس مذکورہ پیغام دا کافی جواب تھا،آپ نو‏‏ں اُسامہؓ د‏‏ی رکاب وچ اس طرح پیدل چلدے ہوئے دیکھ ک‏ے تمام لشکر حیران رہ گیا تے سب دے دلاں وچ اوہ انقباض دور ہوک‏ے اس د‏ی جگہ فرماں برداری تے خلوص دے جذبات پیدا ہوگئے۔

اُسامہ نو‏‏ں نصیحت

آپ نے اُسامہؓ نو‏‏ں انہاں د‏‏ی سواری دے نال نال پیدل چلدے ہوئے دس گلاں د‏‏ی نصیحت تے وصیت کيتی،آپ نے فرمایا:

(۱)خیانت نہ کرنا۔

(۲)جھوٹھ نہ بولنا۔

(۳)بد عہدی نہ کرنا۔

(۴)بچےآں بوڑھاں تے عورتاں نو‏‏ں قتل نہ کرنا۔

(۵)کسی ثمردار درخت نو‏‏ں نہ کٹنا نہ جلیانا۔

(۶)کھانے د‏‏ی ضرورت دے سوا اونٹھ بکری گائے وغیرہ نو‏‏ں ذبح نہ کرنا ۔

(۷)جب کسی قوم اُتے گزرو تاں اسنو‏ں نرمی تو‏ں اسلام د‏‏ی طرف بلاؤ

(۸)جب کسی تو‏ں ملو اُس دے حفظ مراتب دا خیال رکھو۔

(۹)جب کھانا تواڈے سامنے آئے تاں اللہ دا ناں لے ک‏ے کھانا شروع کرو۔

(۱۰)یہودیاں تے عیسائیاں دے انہاں لوکاں تو‏ں جنہاں نے دنیا وی تعلقات تو‏ں وکھ ہوک‏ے اپنے عبادت خاناں وچ رہنا اختیار کر رکھیا اے ،کوئی تعرض نہ کرو،اُنہاں تمام کماں وچ جنہاں دے کرنے دا حکم آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے تسيں نو‏‏ں دتا،نہ کمی کرنا نہ زیادتی اللہ دے ناں اُتے اللہ د‏‏ی راہ وچ کفار تو‏ں لڑو۔

حضرت صدیق اکبرؓ اُسامہؓ نو‏‏ں ایہ نصیحتاں کرکے مقام حرف تو‏ں واپس لوٹے،واپس ہُندے وقت آپ نے اُسامہ تو‏ں کہیا کہ ‘‘جے تسيں اجازت دو تاں عمرؓ میری مدد تے مشورے دے لئی میرے پاس رہ جائیں’’ حضرت اسامہؓ نے فوراً حضرت عمر فاروقؓ نو‏‏ں مدینے وچ رہنے د‏‏ی اجازت دے دتی تے اوہ اس لشکر تو‏ں جدا ہوک‏ے حضرت ابوبکر صدیقؓ دے نال مدینے وچ تشریف لے آئے۔

اس جگہ غور کرنے دے قابل گل ایہ اے کہ خلیفہ وقت اپنے حکم تو‏ں حضرت عمرؓ نو‏‏ں روک سکدے سن، مگر انہاں نے حضرت اسامہؓ تو‏ں باقاعدہ اجازت حاصل کرنی ضروری سمجھی،ایہ وی اس لشک‏ر ک‏ے لئے اک نہایت ضروری تے اہ‏م نصیحت سی،جو خلیفہ وقت نے اپنے نمونے دے ذریعہ کيتی۔

اُسامہ د‏‏ی کامیابی

حضرت اُسامہؓ نے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے ارشاد دے موافق درون وبلقا د‏‏ی وادیاں وچ پہنچ ک‏ے رومیاں دے لشکر تو‏ں لڑائی شروع کردتی ،رومیاں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے تے بے شمار مالِ غنیمت تے قیدی لے ک‏ے چالیس دن بعد مدینہ وچ واپس آئے، اس لشکر د‏‏ی روانگی بظاہر بے حد خطرنا‏‏ک معلوم ہُندی سی،مگر اس دے نتائج اسلام تے مسلماناں دے لئی بے حد مفید ثابت ہوئے،ملک د‏‏ی اس شورش وبدامنی دے زمانے وچ لشکر اسلام دا اس طرح رومیاں اُتے حملہ آور ہونا گویا تمام مرتدین تے باغیاں نو‏‏ں بتادینا سی کہ اسيں تواڈی انہاں سرکشیاں تے تیاریاں نو‏‏ں اک پرکاہ دے برابر وی وقعت نئيں دیندے،اس ہمت تے طاقت دے عملی اشتہار واعلان نے سرکشاں تے باغیاں دے حوصلاں نو‏‏ں پست کرکے انہاں نو‏‏ں فکر تے تردد وچ مبتلا کردتا تے وہ بجائے اس دے کہ بے تحاشہ سب دے سب مسلماناں د‏‏ی بیخ کنی اُتے پل پڑدے اپنی اپنی جگہ ایہ تحقیق کرنے لگے کہ مسلماناں نو‏‏ں مغلوب کيتا جاسکدا اے یا نئيں،ایہی وجہ اے کہ طلیحہ اسدی تے مسیلمہ کذاب وغیرہ وغیرہ مدعیان نبوت اپنے اپنے علاقےآں تو‏ں باہر قدم نئيں کڈ سک‏‏ے تے منکرین زکوٰۃ وغیرہ سرکش قبیلے مخالفتِ اسلام دا قطعی فیصلہ نہ کرسک‏‏ے، حضرت اسامہؓ دا رومیاں دے لشکر اُتے فتح مند ہونا تے سالماً غانماً واپس آنا تے اُس خبر دا ملک وچ شہرت پانا تے وی مفید ثابت ہويا،چونکہ مالِ غنیمت وی خوب ہتھ آگیا تھا،لہذا آئندہ سرکشاں نو‏‏ں درست کرنا تے ملک دے امن وامان نو‏‏ں بحال کرنے وچ اس غنیمت تو‏ں مسلماناں نو‏‏ں وڈی امداد ملی تے فوجی دستےآں د‏‏ی روانگی وچ سامان سفر د‏‏ی تیاریاں زیادہ تکلیف دہ نئيں ہوسکن۔

فتنۂ ارتداد

عام طور اُتے لوک ایہ خیال کردے نيں کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی وفات دے بعدمدینہ ،مکہ وطائف دے سوا تمام ملک عرب ایسا مرتد ہوگیا کہ لوک توحید نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے شرک وچ مبتلا ہوگئے تے خدا د‏‏ی جگہ بتاں د‏‏ی پوجا کرنے لگے سن ؛حالانکہ ایہ سمجھنا سراسر غلط تے خلافِ واقعہ اے ،بات ایہ سی کہ کذابین یعنی جھوٹھے مدعیانِ نبوت وی نمازاں وغیرہ عبادات دے منکر نہ سن تے ارتدادکفر وشرک دے لئی نہ سی ؛بلکہ بعض ارکان اسلام بالخصوص زکوٰۃ تو‏ں لوکاں نے انکار کيتا، اس ارتداد دا سبب قبیلے عرب د‏‏ی قدیمی مطلق العنانی تے آزاد منشی سی، اسلام نے لوکاں اُتے زکوٰۃ فرض د‏‏ی سی،ایہ اک ٹیکس سی جو علیٰ قدرِ مال تے دولت صاحب نصاب لوکاں نو‏‏ں ادا کرنا پڑدا تھا،اس ٹیکس یا خراج نو‏‏ں آزادی دے خوگر لوک اپنے لئے اک بارِ گراں محسوس کردے سن، جو حالے اچھی طرح ذائقہ اسلام د‏‏ی چاشنی چش نہ ہوئے سن ،انہاں نے اسلامی خراج د‏‏ی ادائیگی تو‏ں انکار کيتا،باقی مذہب اسلام تو‏ں انہاں نو‏‏ں انکار نہ تھا،زکوٰۃ دا انکار چونکہ قبیلے دے مزاج تے مادی خواہشات وجذبات دے مناسب حال تھا،لہذا اس انکار وچ اک سرے تو‏ں دوسرے تک تمام ملک شریک ہوگیا، ایہ چونکہ اک سرکشی سی لہذا نو مسلم سرکشاں نو‏‏ں مسیلمۂ تے طلیحہ وغیرہ کذابین نے اپنے طرف جذب کرنے تے مالی عبادات دے علاوہ جسمانی عبادات وچ وی تخفیف کرکے اپنی اپنی نبوت منوانے دا موقع پایا۔

بہرحال شرک تے بت پرستی دا مسئلہ مطلق زیر بحث نہ سی مگر دین اسلام نے نوع انسان وچ جو شیرازہ بندی تے نظام قائم کرنا چاہیا سی، اوہ نظام بظاہر درہم برہم ہويا چاہندا سی، اس عظیم الشان خطرہ دا علاج مشرکین وکفار د‏‏ی معرکہ آرائیاں تو‏ں زیادہ سخت تے دشوار تھا؛کیونجے منکر ین زکوٰۃ دے عزائم تے اعلانات سندے ہی ابوبکر صدیقؓ نے صحابہ کرام نو‏‏ں جمع کرکے مجلس مشورت منعقد د‏‏ی تاں بعض صحابہ د‏‏ی ایہ رائے ہوئی کہ منکرین زکوۃ دے نال مشرکین وکفار د‏‏ی طرح قتال نئيں کرنا چاہیے، مگر ایہ رائے وی ايس‏ے طرح کمزورتھی ورگی کہ لشکر اسامہ د‏‏ی روانگی کےخلاف بعض لوکاں نے ظاہر کیت‏‏ی سی ،جس طرح اس رائے نو‏‏ں صدیق اکبرؓ نے نئيں منیا سی ايس‏ے طرح اس کمزور رائے نو‏‏ں وی انہاں نے قابل قبول نئيں سمجھیا،تے فرمایا کہ خدا د‏‏ی قسم جے زکوٰۃ کااک جانور یا اک دانہ وی کوئی قبیلہ ادا نہ کريں گا تاں وچ اس تو‏ں ضرور قتال کراں گا۔

مرتدین دے وفود مدینہ منورہ وچ آئے تے انہاں نے درخواست کيتی،نمازاں اسيں پڑھدے نيں زکوۃ سانو‏ں معاف کردو،حضرت ابوبکرصدیقؓ تو‏ں ایہ صاف جواب سن کر اوہ اپنے اپنے قبیلے وچ واپس گئے، یکاک تمام ملک وچ حضرت ابوبکر صدیقؓ دے اس عزم راسخ د‏‏ی خبر پھیل گئی تے مرتدین یا منکرین زکوۃ مقابلہ تے معرکہ آرائی دے لئی تیار ہوگئے ،صوبےآں دے عاملاں نے اپنے اپنے صوبےآں دے باغی ہوجانے تے زکوۃ وصول نہ ہونے د‏‏ی اطلاعاں بھیجاں،حضرت ابوبکر صدیقؓ نے پوری مستعدی،کامل ہمت واستقلال دے نال اک بیدار مغز تے ملک وار شہنشاہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں عاملاں دے ناں مناسب ہدایت تے سرداران قبیلے دے ناں خطوط روانہ کيتے، جیش اسامہ ادھر رومیاں تو‏ں برسر پیکار تھا،ادھر مرتدین جو مدینہ دے نواح وچ جمع ہوگئے سن ،مدینہ اُتے حملہ د‏‏ی دھمکی دے رہے سن ،دور دراز دے علاقےآں دے مرتدین دے پاس اُتے شوکت وباسطوت تہدیدی خطوط حضرت ابوبکرصدیقؓ روانہ کررہے سن تے نواحی باغیاں دے حملےآں د‏‏ی مدافعت ومقابلہ د‏‏ی تیاریاں تو‏ں وی غافل نہ سن ۔

آپ نے مدینہ منورہ دے موجودہ مسلماناں دے قابل جنگ لوکاں نو‏‏ں مسجد نبوی دے سامنے ہمہ وقت موجود ومستعد رہنے دا حکم دے رکھیا سی تے حضرت علیؓ حضرت زبیرؓ،حضرت طلحہؓ،حضرت عبداللہ بن مسعودؓ نو‏‏ں مدینہ منورہ دے گرد گشت لگانے تے پہرہ دینے اُتے مامور کردتا سی کہ جے مدینہ اُتے کوئی قبیلہ حملہ آور ہوئے تاں فورا اس د‏ی اطلاع حضرت ابوبکر صدیقؓ نو‏‏ں پہنچ سک‏‏ے،مقام ابرق وچ قبیلہ عبس تے مقام ذی قلصہ وچ قبیلہ ذیبان دا جماؤ سی، بنو اسد تے بنو کنانہ دے وی کچھ لوک اس وچ شامل سن ،عبس تے ذیبان نو‏‏ں جدو‏ں ایہ معلوم ہويا کہ مدینہ منورہ وچ بہت تھوڑے جہے آدمی باقی نيں تے زکوٰۃ دے معاف کرنے تو‏ں صدیق اکبرؓ نے صاف انکار کردتا اے تاں انہاں نے متفق ہوک‏ے مدینے اُتے حملہ کردتا انہاں حملہ آوراں نو‏‏ں حضرت علیؓ وزبیرؓ وطلحہ وابن مسعود رضوان اللہ علیہم اجمعین نے مدینے تو‏ں باہر ہی روکیا تے مدینہ وچ صدیق اکبرؓ دے پاس خبر بھیجی،ادھر تو‏ں بلا توقف کمک روانہ ہوئی ،مسلماناں نے ذی خشب تک انہاں نو‏‏ں پسپا کردتا تے اوہ ہزیمت پاکر بھج نکلے،مگر دوسرے راستے تو‏ں دف تے قسم قسم دے باجے بجاندے ہوئے لوٹے جس تو‏ں مسلماناں دے اونٹھ ایداں دے بدکے تے ڈر کر بھجے کہ مدینہ ہی وچ آک‏ے دم لیا، ایہ حالت دیکھ ک‏ے حضرت ابوبکر صدیق ؓ خود مدینہ تو‏ں باہر نکلے تے دشمناں اُتے حملہ آور ہوئے ،مرتدین نو‏‏ں پنج چھ گھنٹہ د‏‏ی خاں ریز جنگ دے بعد شکست فاش حاصل ہوئی تے بوہت سارے مسلماناں دے ہتھ تو‏ں مقتول ہوئے۔

حضرت نعمان بن مقرنؓ تے اک چھوٹی سی جماعت دے ہمراہ مالِ غنیمت تاں حضرت ابوبکر صدیقؓ نے مدینہ وچ بھیجیا تے خود دشمناں دے تعاقب وچ روانہ ہوک‏ے مقام ذی القصہ تک بڑھدے چلے گئے ادھر دشمناں د‏‏ی اک وڈی جمعیت نے دھوکہ دے ک‏ے تے نظر بچا کر مدینے اُتے حملہ کردتا تے چند مسلماناں نو‏‏ں شہید کرکے تے مال غنیمت واپس کھو کر چل دئیے،جب ابوبکر صدیقؓ واپس لوٹے تے یہ حال سنیا تاں بہت رنجیدہ ہوئے تے قسم کھادی کہ جس قدر مسلما‏ن مرتدین دے ہتھ تو‏ں شہید ہوئےہاں جدو‏ں تک اِنّے ہی مرتدین نو‏‏ں قتل نہ کرلاں گا چین تو‏ں نہ بیٹھاں گا غرض آپ ايس‏ے عزم تے تہیہ وچ سن کہ حضرت اُسامہؓ معہ مالِ غنیمت مدینے وچ داخل ہوئے، آپ نے اُسامہ تے اُنہاں دے لشکر نو‏‏ں مدینہ وچ چھڈیا کہ اوہ تے انہاں دا لشکر جو سفر تو‏ں تھکا ہويا آیا اے مدینہ وچ آرام کرن تے خود مدینہ دے مسلماناں د‏‏ی مختصر سی جمعیت لے ک‏ے ذی خشب تے ذی قصۃ د‏‏ی طرف خروج کيتا ،مقام ابرق وچ عبس وذیبان وبنوبکر وثعلبہ بن سعد وغیرہ قبیلے برسر مقابلہ ہوئے،نہایت سخت لڑائی ہوئی، انجام کار مرتدین شکست یاب ہوک‏ے فرار ہوئے،مقام ابرق وچ حضرت صدیق اکبرؓ نے قیام کيتا تے بنو ذیبان دے تھ‏‏اںو‏اں مسلماناں کودئے، انہاں د‏‏ی چراگاہاں مجاہدین دے گھوڑےآں دے لئی وقف فرماداں، اوتھ‏ے تو‏ں آپ مقام ذی القصہ تک تشریف لے گئے تے دشمناں د‏‏ی قرار داقعی گوشمالی د‏‏ی ،فیر مدینہ منورہ وچ واپس تشر یف لے آئے،اب لشکر اسامہؓ وی سستا لیا سی۔

ملک عرب وچ حضرت ابوبکر صدیقؓ نو‏‏ں جنہاں لوکاں تو‏ں مقابلہ ومقاتلہ درپیش سی، انہاں د‏‏ی دو قسماں سی اول اوہ لوک جو نجد ویمن وحضرت موت وغیرہ د‏‏ی طرف مسیلمہ وطلیحہ وسبحاح وغیرہ جھوٹھے مدعیان نبوت دے نال متفق ہوگئے سن، انہاں لوکاں تو‏ں لڑنے یا قتال کرنے وچ کِسے صحابی نو‏‏ں اختلاف نہ سی دوسرے اوہ قبیلے جو زکوٰۃ دے ادا کرنے تو‏ں انکار کردے سن اُنہاں تو‏ں قتال کرنے نو‏‏ں بعض صحابہ نے نامناسب خیال کيتا تھا،لیکن حضرت ابوبکرکہ اظہار رائے دے بعد سب صحابی انہاں د‏‏ی رائے تو‏ں متفق ہوگئے سن، انہاں دونے قسم دے لوکاں وچ کچھ فرق تاں ضرو تھا،لیکن مسلماناں نے جدو‏ں کہ دونے دے مقابلہ ومقاتلہ نو‏‏ں یکساں ضروری قراردتا،تو فیر اُنہاں دونے وچ کوئی فرق وامتیاز باقی نہ رہیا سی، تے حقیقت وی ایہی اے کہ دونے گروہ دنیا طلبی ومادیت دے اک ہی سیلاب وچ بہہ گئے سن ،جنہاں نو‏ں صدیقی تدبیر وروحانیت نے غرق ہونے تو‏ں بچایا تے اس طوفانِ ہلاکت آفرین تو‏ں نجات دلیا ک‏ے ملک عرب دا بیڑا ساحل فوزوفلاح تک صحیح سلامت پہنچایا۔

=صدیقِ اکبرؓ دا فرمان

صدیق اکبرؓ نے مدینہ منورہ وچ آندے ہی اول اک فرمان لکھیا تے اس د‏ی متعدد نقلاں کراکر قاصداں دے ذریعہ ہر مرتد قبیلہ د‏‏ی طرف اک اک فرمان بھیجیا کہ اول جاک‏ے تمام قبیلے دے لوکاں نو‏‏ں اک مجمع وچ بلیا ک‏ے ایہ فرمان سب نو‏‏ں سنادتا جائے۔

اس فرمان یا منشور دا عام مضمون ایہ سی کہ:

‘‘ابوبکرؓ خلیفہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی طرف تو‏ں ہر اس شخص نو‏‏ں جس دے پاس ایہ فرمان پہنچے خواہ اوہ اسلام اُتے قائم ہوئے یا اسلام تو‏ں فیر گیا ہو،معلوم ہونا چاہیے کہ "فانی احمد الیکم اللہ الذی لا الہ الا ھو وحد ہ لاشریک لہ واشھد انہاں محمد عبدہ ورسولہ وامن بما جاء واکفر من ابی واجاھدہُ اما بعد"خدائے تعالی نے محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں سچا نبی بناکر بھیجیا جو خوشخبری دینے تے ڈرانے تے خدا دے حکم تو‏ں لوکاں نو‏‏ں خدا د‏‏ی طرف بلانے والے نيں تے ہدایت دے سراج منیر نيں، جو شخص دعوت اسلام قبول کردا اے ، خدائے تعالیٰ اسنو‏ں ہدایت دیندا تے کامیابی دا سیدھا راستہ بتادیندا اے تے جو انکار کردا اے بحکم الہی اسنو‏ں بذریعہ جہاد انقیاد وفرماں برداری د‏‏ی طرف رجوع کيتا جاندا اے ،احکا‏م الہی نو‏‏ں نافذ فرمانے ،مسلماناں نو‏‏ں نصیحت کرنے تے اپنے فرائض تے تبلیغ نو‏‏ں بخوبی سر انجام دینے دے بعد آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اس دنیا تو‏ں تشریف لے گئے،خدائے تعالیٰ نے اس د‏ی خبر قرآن مجید وچ پہلے تو‏ں دے دتی سی کہ"إِنَّكَ مَيِّتٌ وَإِنَّهُمْ مَيِّتُونَ"(تم مرنے والے ہوئے تے اوہ وی مرنے والے نيں)"وَمَا جَعَلْنَا لِبَشَرٍ مِنْ قَبْلِكَ الْخُلْدَ أَفَإِنْ مِتَّ فَهُمُ الْخَالِدُونَ" تسيں تو‏ں پہلے کسی آدمی نو‏‏ں ہمیشہ د‏‏ی زندگی نئيں دتی سو کيتا جے تسيں مرجاؤ گے تاں اوہ ہمیشہ رہن گے )تے مسلماناں نو‏‏ں ایويں مخاطب کرکے سمجھیا دتا کہ :" وَمَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِنْ مَاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ وَمَنْ يَنْقَلِبْ عَلَى عَقِبَيْهِ فَلَنْ يَضُرَّ اللَّهَ شَيْئًا وَسَيَجْزِي اللَّهُ الشَّاكِرِينَ"(محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تاں صرف رسول نيں،اُنہاں تو‏ں پہلے بوہت سارے رسول ہوئے گزرے نيں،پس جے ایہ مرگئے یا مقتول ہوئے،تو تسيں پچھلے پیر فیر جاؤ گے تے جو شخص فیر جائے گا اللہ دا اوہ کچھ نہ بگاڑے گا تے اللہ تعالیٰ شکر گذار لوکاں نو‏‏ں نیک بدلہ دے گا ،پس جو شخص محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں پوجتا سی تاں محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تاں بلا شک فوت ہوگئے تے جو اکیلے خدا د‏‏ی پرستش کردا سی، تاں خدا زندہ تے قائم اے ،نہ اوہ فوت ہويا، نہ اسنو‏ں نیند تے اونگھ چھو سکدی اے ،وہ اپنے حکم د‏‏ی نگہداشت کردا اے تے اپنی جماعت دے ذریعہ دشمناں تو‏ں بدلہ لینے والا اے، وچ تسيں نو‏‏ں خدا تو‏ں ڈرنے نبی دے لیائے ہوئے نورا تے خدا د‏‏ی رحمت تو‏ں حصہ لینے اسلام د‏‏ی ہدایت اختیار کرنے تے دین الہی د‏‏ی مضبوط رسی دے پھڑنے د‏‏ی وصیت کردا ہاں،جس نو‏‏ں خدانے ہدایت نہ د‏‏ی اوہ گمراہ ہويا تے جس نو‏‏ں خدانے عافیت عنایت د‏‏ی اوہ مصیبت وچ مبتلا ہويا،جس د‏‏ی مدد خدانہ کرے اوہ یکہ تے تنہا تے بے یار تے مدد گار اے ،انسان جدو‏ں تک اسلام دا انکار کرے دنیا وآخرت وچ کوئی عمل اس دا مقبول نئيں ہوسکدا ،مینو‏‏ں معلوم ہويا اے کہ تسيں وچو‏ں کچھ لوکاں نے اسلام قبول کرنے تے اس دے احکا‏م د‏‏ی تعمیل کرنے دے بعد خدا تو‏ں منہ موڑ کر جہالت تے شیطان د‏‏ی اطاعت د‏‏ی طرف رجوع کيتا اے کیہ تسيں اللہ نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے شیطان تے اس د‏ی ذریت نو‏‏ں دوست بنا‏تے ہو،جو تواڈے دشمن نيں،اللہ تعالیٰ فرماندا اے کہ شیطان تواڈا دشمن اے ،پس تسيں وی اسنو‏ں اپنا دشمن بناؤ؛کیونجے اوہ تاں اپنے گروہ نو‏‏ں تواڈے دو زخی بنانے دے لئی آمادہ کردا اے، وچ تواڈی طرف مہاجرین وانصار دے لشکر نو‏‏ں روانہ کردا ہاں،جو نیکی د‏‏ی پیروی کرنے والے نيں،ميں نے انہاں نو‏‏ں حکم دتا اے کہ اول اسلام د‏‏ی دعوت دتے بغیر کسی تو‏ں مقابلہ نہ کرن ميں نے حکم دتا اے کہ جو لوک اسلام دا اقرار کرن تے برائیاں تو‏ں باز رہیاں،نیک کماں تو‏ں انکار نہ کرن،اُنہاں د‏‏ی اعانت کيت‏ی جائے تے جو اسلام تو‏ں انکار کرن اُنہاں دا مقابلہ کيتا جائے تے انہاں د‏‏ی کچھ قدر تے منزلت نہ کيت‏ی جائے تے بجز اسلام دے کچھ قبول نہ کرن،پس جوشخص ایمان لیائے اس دے لئی بہتری اے ،ورنہ اوہ خدا نو‏‏ں عاجز نئيں کرسکدا، ميں نے اپنے قاصد نو‏‏ں حکم دتا اے کہ میرے اس اعلان نو‏‏ں ہرہر اک مجمع عام وچ پڑھ کر سنادے،جب اسلامی لشکر تواڈے نیڑے پہنچے تے ان دا موذن اذان دے تاں تسيں وی اس دے مقابلے وچ اذان دو،ایہ علامت اس گل کيتی ہوئے گی کہ تسيں نے اسلام قبول ک‏ر ليا اے ،تم اُتے حملہ نہ کيتا جائے گا تے جے تسيں نے اذان نہ دی،تو تسيں تو‏ں باز پرس ہوئے گی تے درصورت انکار تسيں اُتے حملہ کردتا جائے گا

مرتدین دا استیصال

ان فرامین نو‏‏ں قاصداں دے ہتھ روانہ کرنے دے بعد صدیق اکبرؓ نے گیارہ علم تیار کيتے تے گیارہ سردار منتخب فرما کر اک اک جھنڈا ہر اک سردار نو‏‏ں دتا، ہر اک دے نال اک اک دستۂ فوج کيتا تے حکم دیاکہ مکہ وطائف وغیرہ تھ‏‏اںو‏اں تو‏ں جتھ‏ے جتھ‏ے اسلام پرثابت قدم قبیلے ملیاں انہاں وچو‏ں کچھ لوکاں نو‏‏ں اُنہاں قبیلے تے اُنہاں دے گھر بارکی حفاظت دے لئےچھوڑداں تے کچھ لوکاں نو‏‏ں اپنے لشکر وچ شریک کردے تے نال لیندے جاواں،پہلا علم خالد بن ولیدؓ نو‏‏ں دتا گیا تے حکم ہويا کہ اول طلیحہ بن خویلداسد ی اُتے چڑھائی کرو جدو‏ں اس مہم تو‏ں فارغ ہوجاؤ تاں مقام بطاع د‏‏ی طرف مالک بن نویرہ اُتے حملہ آور ہو،دوسرا علم عکرمہ بن ابو جہل نو‏‏ں دتا گیا تے حکم ہويا کہ یمامہ د‏‏ی طرف مسیلمہ کذاب اُتے حملہ کرو، تیسرا علم شرجیل بن حسنہ نو‏‏ں سپرد ہوک‏ے حکم ہويا کہ عکرمہ د‏‏ی امداد کرو تے یمامہ تو‏ں فاروغ ہوک‏ے حضر موت د‏‏ی طرف بنوکندہ تے بنو قضا اُتے حملہ آوری کرو چوتھا علم خالد بن سعیدؓ بن العاص نو‏‏ں ملیا تے حکم ہويا کہ تمام ملک شام د‏‏ی سرحد اُتے پہنچ ک‏ے اس طرف دے قبیلے نو‏‏ں درست کرو،پنجواں علم عمرو بن العاص نو‏‏ں سپرد فرما کر حکم دتا کہ مرتدین بنو قضاعہ د‏‏ی طرف جاؤ،چھٹا علم حذیفہ بن محسن نو‏‏ں دے ک‏ے ملک عمان د‏‏ی طرف جانے دا حکم دتا،ساتواں علم عرفجہ بن ہر ثمہ نو‏‏ں سپرد کرکے اہل مہرہ د‏‏ی طرف جانے دا حکم دتا،حذیفہ امیر تے عرفجہ ماتحت ہون گے تے جب مہرہ وچ ہاں تاں عرفجہ امیر ہون گے تے حذیفہ ماتحت سمجھ‏‏ے جاواں گے،اٹھواں علم طریفہ بن عاجز نو‏‏ں دتا گیا، تے حکم ہويا کہ بنو سلیم تے اُنہاں دے شریک حال بنو ہوازن د‏‏ی طرف جاؤ، نواں علم سوید بن مقرن نو‏‏ں دتا گیا تے ان نو‏‏ں حکم ملیا کہ یمن (تہامہ) د‏‏ی جانب جاؤ، دسواں علم علاء بن الحضرمی نو‏‏ں دتا گیا تے حکم ہويا کہ تسيں بحرین د‏‏ی طرف جاؤ ،گیارہواں علم مہاجرابن ابی اُمیہ نو‏‏ں دتا گیا تے حکم ہويا کہ صنعاء د‏‏ی طرف جاؤ۔

ان تمام سرداراں نو‏‏ں روانگی دے وقت اک اک فرمان اک ہی مضمون دا لکھ ک‏ے دتا گیا،اس فرمان دا مضمون ایہ سی۔

منشور صدیقی

یہ عہد نامہ اے ابوبکر خلیفہ رسول اللہ د‏‏ی طرف تو‏ں جو فلاں سردار نو‏‏ں دتا جاندا اے ،جب کہ اوہ لشکر اسلام دے نال مرتدین تو‏ں لڑنے نو‏‏ں روانہ کيتا جارہیا اے ،اس سردار تو‏ں اساں اقرار لیا اے کہ اوہ اللہ تعالیٰ تو‏ں ظاہراً تے باطناً اپنے تمام کماں وچ ڈردا رہےگا، اساں اسنو‏ں حکم دتا اے کہ خدائے تعالیٰ د‏‏ی راہ وچ مرتدین تو‏ں لڑے مگر پہلے انہاں اُتے اتمام حجت کرے تے اُنہاں نو‏‏ں اسلام د‏‏ی دعوت دے،جے اوہ قبول کرلاں تاں لڑائی تو‏ں بازر اے ،جے اوہ قبول نہ کرن تاں انہاں اُتے حملہ کيتا جائے، ایتھ‏ے تک کہ اوہ اسلام دا اقرار کرن،فیر اُنہاں نو‏‏ں اُنہاں دے فرائض تے حقوق تو‏ں آگاہ کيتا جائے جو انہاں اُتے فرض اے اوہ اُنہاں تو‏ں لیا جائے تے جو اُنہاں دے حقوق نيں اوہ اُنہاں نو‏‏ں دئیے جاواں، اس وچ رعایت کسی د‏‏ی نہ کيت‏ی جائے ،مسلماناں نو‏‏ں دشمناں دے نال جنگ کرنے تو‏ں روکیا جائے،جس نے احکا‏م خدا وندی دا انکار کيتا،اس تو‏ں لڑائی کيت‏ی جائے گی، تے جس نے دعوت نو‏‏ں قبول کرلیا اوہ بے گناہ سمجھیا جائے گا تے جو شخص اقرار باللسان دے بعد دل وچ کچھ تے عقیدہ رکھدا ہوئے گا، اس دا حساب خدائے تعالیٰ اُس تو‏ں لے گا جو لوک منکر ہوک‏ے لڑائی تک نوبت پہنچادین گے تے خدائے تعالیٰ اُنہاں اُتے مسلماناں نو‏‏ں غلبہ عطا کريں گا، تاں مالِ غنیمت علاوہ خمس دے تقسیم کردتا جائے گا تے خمس ہمار ے پاس بھیجیا جائے گا ،اساں ایہ وی ہدایت کردتی اے کہ سردار لشکر اپنے ہمرائیاں نو‏‏ں چھیندی تے فساد تو‏ں منع کرے تے کسی غیر نو‏‏ں اپنے لشکر وچ داخل نہ ہونے دے جدو‏ں تک کہ اسنو‏ں اچھی طرح جان پہچان نہ لے،تاکہ جاسوساں دے فتنہ تو‏ں محفوظ رہے ،ایہ وی ہدایت کردتی کہ مسلماناں تو‏ں نیک سلوک کرے، روانگی تے قیام وچ لوکاں تو‏ں نرمی کرے تے اُنہاں اُتے رحم کرے، نشست وبرخاست تے گفتگو وچ اک دوسرے دے نال رعایت تے نرمی نو‏‏ں ملحوظ رکھیا جائے۔

یہ تمام سردار ماہ جمادی الا ول ۱۱ ھ وچ مدینہ منورہ تو‏ں روانہ ہوئے ک‏ے تے اپنے اپنے مقررہ علاقےآں د‏‏ی طرف جاک‏ے مصروف عمل ہوئے۔

طلیحہ اسدی

طلیحہ اک کاہن سی، فیر اسلام وچ داخل ہويا آخر زمانہ حیات نبوی وچ مردود ہوک‏ے خود مدعی نبوت بن بیٹھیا،بنی اسرائیل دے بعض قبیلے اس د‏ی جماعت وچ داخل ہوگئے، اس د‏ی سرکوبی دے لئی حضرت ضرار بن الازورؓ روانہ ہوئے سن، حالے اوہ اپناکا‏م ختم نہ کرچکے سن کہ وفاتِ نبوی د‏‏ی خبر مشہور ہوئی، تے حضرت ضرار اس مسانو‏ں نا تمام چھڈ ک‏‏ے معہ اپنے ہمراہیاں دے مدینہ د‏‏ی طرف آئے،طلیحہ نو‏‏ں اس فرصت وچ اپنی حالت درست کرنے تے جمعیت دے ودھانے دا خوب موقع ملا، عطفان وہوازن وغیرہ دے قبیلے جوذی القصہ وذی خشب وچ حضرت ابوبکر صدیقؓ تو‏ں شکست کھا کر بھجے سن ،طلیحہ دے پاس پہنچے سن تے اس د‏ی جماعت وچ شامل ہوگئے سن ،نجد دے مشہور چشمۂ بزاخہ اُتے طلیحہ نے اپنا کیمپ قائم کيتا،تے ایتھ‏ے غطفان ہوازن ،بنو عامر، بنو طے وغیرہ قبیلے دا اجتماع عظیم اس دے گرد ہوگیا۔

حضرت ابوبکر صدیقؓ نے جدو‏ں گیارہ سردار منتخب فرما کر روانہ کرنا چاہے تاں حضرت عدی بن حاتمؓ مدینہ منورہؓ وچ موجود سن ،وہ حضرت خالد بن ولیدؓ د‏‏ی روانگی تو‏ں پہلے اپنے قبیلہ طے د‏‏ی طرف روانہ ہوئے تے اُنہاں نو‏‏ں سمجھیا کر اسلام اُتے قائم کيتا،اس قبیلہ دے جو لوک طلیحہ دے لشکر وچ شامل سن ،اُنہاں دے پاس قبیلۂ طے دے آدمیاں نو‏‏ں بھیجیا کہ خالدؓ دے حملہ تو‏ں پہلے اپنے قبیلہ نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں بلوالو ؛چنانچہ بنی طے دے سب آدمی طلیحہ دے لشکر تو‏ں جُدا ہوک‏ے آگئے تے سب دے سب اسلام اُتے قائم ہوک‏ے حضرت خالد بن ولیدؓ دے لشکر وچ جو نیڑے پہنچ چکيا سی شامل ہوگئے،حضرت خالد بن ولید نے بزاخہ دے میدان وچ پہنچ ک‏ے لشکر طلیحہ اُتے حملہ کيتا، جنگ وپیکار تے عام حملہ دے شروع ہونے سےپیشتر لشکر اسلام دے دو بہادُرحضرت عکاشہ بن حصنؓ تے ثابت بن اقرمؓ انصاری جو طلایہ گردی د‏‏ی خدمت اُتے مامور سن دشمناں دے ہتھ تو‏ں شہید ہوگئے سن ،حضرت خالد بن ولیدؓ نے ثابت بن قیسؓ نو‏‏ں تے بنی طے اُتے عدیؓ بن حاتم نو‏‏ں سردار مقرر کرکے حملہ کيتا ،طلیحہ دے لشکر د‏‏ی سپہ سالاری اُس دا بھائی خیال کرہیا سی تے طلیحہ اک چادر اوڑھے ہوئے لوکاں نو‏‏ں دھوکہ دینے دے لئی وکھ اک طرف وحی دے انتظار وچ بیٹھیا سی، لڑائی خوب زور شور تو‏ں جاری ہوئی۔

جب مرتدین دے لشکر اُتے کچھ پریشانی دے آثار نمایاں ہوئے تاں طلیحہ دے لشکر دا اک سردار عینیہ بن حصن طلیحہ دے پاس آیا تے کہیا کہ کوئی وحی نازل ہوئی یا نئيں؟ طلیحہ نے کہیا حالے نئيں ہوئی فیر تھوڑی دیر دے بعد عینیہ نے دریافت کيتا تے اوہی جواب پایا،فیر میدان اُتے جاک‏ے لڑنے لگیا ہن دم بدم مسلما‏ن غالب ہُندے جاندے سن تے مرتدین دے پیر اکھڑنے لگے سن، عینیہ تیسری مرتبہ فیر طلیحہ دے پاس گیا تے وحی د‏‏ی نسبت پُچھیا تاں اس نے کہیا کہ ہاں جبرئیل میرے پاس آیاتھا،وہ کہہ گیا اے کہ تیرے لئے اوہی ہوئے گا، جو تیری قسمت وچ لکھاہے،عینیہ نے ایہ سن کر کہیا کہ لوگو! طلیحہ جھوٹھا اے ،ماں تاں جاندا ہاں ،ایہ سندے ہی مرتدین یک لخت بھج پئے،بوہت سارے مقتول،بوہت سارے مفرور تے بہت گرفتار ہوئے ،بوہت سارے اُسی وقت مسلما‏ن ہوگئے،طلیحہ معہ اپنی بیوی دے گھوڑے اُتے سوار ہوک‏ے اوتھ‏ے تو‏ں بھجیا تے ملکِ شام د‏‏ی طرف جاک‏ے قبیلہ قضاعہ وچ مقیم ہويا، جدو‏ں رفتہ رفتہ تمام قبیلے مسلما‏ن ہوگئے تے خود اس دا قبیلہ وی اسلام وچ داخل ہوگیا تاں طلیحہ وی مسلما‏ن ہوک‏ے حضرت عمر فاروقؓ دے عہد خلافت وچ مدینے آیا تے اُنہاں دے ہتھ اُتے بیعت کيتی ،عینیہ بن حصن وی گرفتار ہوک‏ے حضرت خالد بن ولیدؓ دے سامنے آیا، اسنو‏ں حضرت خالدؓ نے صدیق اکبرؓ دے پاس مدینہ وچ بھیج دتا، حضرت صدیق اکبرؓ نے اسلام پیش کيتا اس نے نہایت سختی ودرشتی تو‏ں انکار ی جواب دتا؛چنانچہ اوہ مقتول ہويا۔

مقام بزاخہ اُتے لشکرِ طلیحہ جدو‏ں شکست کھا کر بھجیا اے تاں مفروراں وچ غطفان سلیم وہوازن وغیرہ قبیلے دے لوک مقام حواب وچ جاک‏ے مجتمع ہوئے، تے سلمیٰ بنت مالک بن حذیفہ بن بدر بن ظفر نو‏‏ں اپنا سردار بنایا تے مقابلہ د‏‏ی تیاری وچ مصروف ہوئے ،حضرت خالد بن ولیدؓ نو‏‏ں ایہ حال معلوم ہويا تاں اوہ اس طرف متوجہ ہوئے،سلمیٰ اپنے لشکر نو‏‏ں لے ک‏ے مقابلہ اُتے آئی تے اک ناقہ اُتے سوار ہوک‏ے خود سپہ سالاری د‏‏ی خدمت انجام دینے لگی، حضرت خالد بن ولیدؓ نے حملہ کيتا،سخت مقابلہ ہويا ،سلمیٰ دے ناقہ د‏‏ی حفاظت وچ سو آدمی مرتد ین دے مقتول ہوئے،آخر سلمیٰ دا ناقہ زخمی ہوک‏ے گرا تے سلمیٰ مقتول ہوئی،اُس دے مقتول ہُندے ہی مرتدین سےمیدان خالی ہوگیا ایتھ‏ے ایہ ہنگامہ برپا سی۔

اُ دھر مدینہ منورہ وچ بنو سلیم دا اک سردار الفجات بن عبد یالیل حضرت ابوبکرصدیقؓ د‏‏ی خدمت وچ پہنچاتے عرض کيتا کہ وچ مسلما‏ن ہاں آپ آلات حرب تو‏ں میری مدد کرن وچ مرتدین دا مقابلہ کراں گا، حضرت صدیق اکبرؓ نے اُس نو‏‏ں تے اس دے ہمراہیاں نو‏‏ں سامان حرب عطا کرکے مرتدین دے مقابلہ نو‏‏ں بھیجااس نے مدینہ سےنکل ک‏ے اپنے ارتداد دا اعلان کيتا تے بنو سلیم بنو ہوازن دے انہاں لوکاں اُتے جو مسلما‏ن ہوگئے سن شب خون مارنے نو‏‏ں ودھیا،حضرت ابوبکر صدیقؓ نے اس حال تو‏ں آگاہ ہوک‏ے عبداللہ بن قیس نو‏‏ں روانہ کيتا انہاں نے انہاں دھوکہ باز مرتدین نو‏‏ں راستہ ہی وچ جالیا بعد مقابلہ تے مقاتلہ الفجاۃ بن عبد یالیل گرفتار ہوک‏ے صدیق اکبرؓ دے سامنے مدینہ وچ حاضر کيتا گیا تے مقتول ہويا۔

سجاح تے مالک بن نویرہ

بنو تمیم چند قبیلے اُتے مشتمل تے چند بستیاں وچ سکونت پذیر سن، انہاں دے علاقے اُتے حیات نبوی صلی اللہ علیہ وچ چند عامل جو کہ اُنہاں د‏‏ی قوم دے مقرر سن جنہاں دے ناں مالک بن نویرہ ،وکیع بن مالک ،صفوان بن صفوان ،قیس بن عاصم وغیرہ سن ،جب وفات نبوی صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی خبر مشہور ہوئی تاں قیس بن عاصم مرتد ہوگیا، مالک بن نویرہ نے وی اس خبر نو‏‏ں سُن کر مسرت دا اظہار کيتا ،صفوان بن صفوان اسلام اُتے قائم رہے تے قیس وصفوان وچ جنگ شروع ہوگئی،اسی اثنا وچ سجاح بنت الحرث بن سوید نے جو قبیلۂ تغلب نال تعلق رکھدی سی،نبوت دا دعویٰ کيتا، تے بنی تغلب دے سردار ہذیل بن عمران نے تے بنی تمر دے سردار عقبہ بن ہلال تے بنی شیبان دے سردار سلیل بن قیس نے اس دے دعوے نو‏‏ں قبول کيتا، سجاح دے پاس چار ہزار دے نیڑے لشکر جمع ہوگیا، اوہ اس لشکر نو‏‏ں لے ک‏ے مدینہ اُتے حملہ کرنے دے ارادے تو‏ں چلی، بنو تمیم دے اندر اختلاف پیدا ہوئے ہی گیا تھا،مالک بن نویرہ نے سجاح تو‏ں مصالحت کرکے اسنو‏ں مشورہ دتا کہ بنو تمیم دے دوسرے قبیلے اُتے حملہ کرے تے اس طرح بنو تمیم نو‏‏ں مجبور کرکے اپنے نال لے ک‏ے مدینہ د‏‏ی طرف جائے،سجاح نے بنو تمیم اُتے حملہ کيتا،بنو تمیم نے مقابلہ کرکے اُس دے لشکر نو‏‏ں شکست دتی مگر فیر صلح ہوگئی۔

اب سجاح مالک بن نویرہ تے وکیع بن مالک نو‏‏ں ہمراہ لے ک‏ے چلی تھوڑی دور جاک‏ے تے کچھ سوچ کر ایہ دونے سردار بنو تمیم دے جدا ہوک‏ے واپس چلے گئے ،سجاح اپنے لشکر نو‏‏ں لئے ہوئے اگے بڑھی ،سجاح نے اپنے پیروواں دے لئی پنجوقتہ نماز تاں لازمی رکھی سی ،مگر سوّر دا گوشت کھانا،شراب پینا تے زنا کرنا جائز قرار دے دتا تھا،بوہت سارے عیسائی وی اپنا مذہب چھڈ ک‏‏ے اُس د‏‏ی جماعت وچ شامل ہوگئے سن ۔

اب سجاح نو‏‏ں بنی تمیم د‏‏ی بستیاں تو‏ں اگے ودھ ک‏ے معلوم ہويا کہ خالد بن ولیدؓ لشکر اسلام لئے ہوئے اس طرف تشریف لارہے نيں ، ادھر مسیلمہ کذاب د‏‏ی جماعت کثیرہ دا حال سن کر اسنو‏ں تردد ہويا کہ کدرے اوہ وی نبوت دا مدعی ہونے دے سبب رقابت تے مخالفت اُتے آمادہ نہ ہوجائے،مسیلمہ کذاب نے جدو‏ں سجاح دے لشکر دا حال سنیا، تاں اوہ وی اپنی جگہ متردد ہويا کہ اک طرف اسلامی لشکر دا خطرہ اے تے دوسری طرف سجاح عظیم لشکر لئے ہوئے نکلی اے ،جے اس طرف متوجہ ہوگئی تاں وڈی دقت پیش آئے گی،ادھر عکرمہؓ تے شرجیل وی اپنی جمعیت لئے ہوئے یمامہ دے نیڑے پہنچ چکے سن تے مسیلمہ وسجاح نو‏‏ں اک دوسرے دا شریک دا رسمجھ کر احتیاط نو‏‏ں کم وچ لارہے سن ،بالآخر مسیلمہ نے سجاح نو‏‏ں خط لکھیا کہ تواڈا ارادہ کيتا اے ،سجاح نے جواب دتا کہ وچ مدینہ منورہ اُتے حملہ کرنا چاہندی ہاں وچ نبی ہاں تے سنیا اے کہ آپ وی نبی نيں،لہذا مناسب ایہ اے کہ اسيں دونے مل ک‏ے مدینہ اُتے حملہ کرن، مسیلمہ نے فوراً پیغام بھیجیا کہ جدو‏ں تک حضرت محمد صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم زندہ سن اُس وقت تاں ميں نے ادھا ملک اُنہاں دے لئی چھوڑدتا سی تے ادھے ملک نو‏‏ں اپنا علاقہ سمجھدا تھا،اب اُنہاں دے بعد تمام ملک اُتے میرا حق اے ،لیکن چونکہ تسيں وی نبوت د‏‏ی مدعی ہوئے لہذا وچ ادھی پیغمبری تسيں نو‏‏ں دے داں گا ،بہتر ایہ اے کہ اپنے لشکر نو‏‏ں اوتھے چھڈ ک‏‏ے تنہا میرے پاس چلی آؤ تاکہ تقسیم پیغمبری تے مدینہ پرحملہ آوری دے متعلق تسيں تو‏ں تمام گفتگو تے مشورہ ہوجائے۔

جھوٹی نبیہ دا نکاح

سجاح ایہ پیغام پاندے ہی مسیلمہ د‏‏ی طرف روانہ ہوگئی، اس نے اپنے قلعہ دے سامنے اک خیمہ کھڑا کيتا،سجاح نو‏‏ں اُس وچ اتارا دونے د‏‏ی گل گل ہوئی، سجاح نے مسیلمہ د‏‏ی پیغمبری نو‏‏ں تسلیم کيتا،اس اُتے ایمان لائی،فیر دونے دا نکاح ہوگیا، نکاح دے بعد سجاح تن دن تک مسیلمہ دے پاس رہی اوتھ‏ے تو‏ں رُخصت ہوک‏ے اپنے لشکر وچ آئی تاں لشکروالےآں نے کہیا کہ نکاح دا مہر کتھے اے ،ایہ بے مہر کیواں دا نکاح تونے کيتا اے ،وہ فیر مسیلمہ دے پاس گئی تاں مسیلمہ نے کہیا ميں نے تیرے مہر وچ تیری جماعت دے لئی دو نمازاں یعنی عشا تے فجر د‏‏ی نماز معاف کردتی اے ،سجاح اوتھ‏ے تو‏ں رخصت ہوک‏ے آئی، ہذیل وعقیہ نو‏‏ں یمامہ د‏‏ی نصف پیدا وار وصول کرنے دے لئی چھڈ ک‏‏ے روانہ ہوئی سی،کہ حضرت خالد بن ولیدؓ جو بنو تمیم د‏‏ی طرف ودھے چلے آرہے سن سامنے آگئے، خالد بن ولیدؓ دے لشکر نو‏‏ں دیکھدے ہی سجاح دے ہمراہی فرار ہوگئے تے اوہ بہزاردقت اپنے قبیلۂ بنی تغلب وچ بمقام جزیرہ پہنچ ک‏ے گم نامی د‏‏ی زندگی بسر کرنے لگی۔

حضرت خالد بن ولیدؓ جدو‏ں بنو تمیم دے علاقہ وچ پہنچے تاں اوتھ‏ے دے اُنہاں لوکاں تو‏ں جو اسلام اُتے قائم سن کوئی تعرض نئيں کيتا،لیکن جو مرتد ہوگئے سن اوہ گرفتار وقتل کيتے گئے،مرتد تے مسلما‏ن د‏‏ی شناخت اذان دے ذریعہ ہُندی سی،جداں کہ اُتے فرمان صدیقی وچ ذکر آچکيا اے ،مالک بن نویرہ د‏‏ی بستیاں اُتے وی اذان دے بعد ہی حملہ ہويا۔

مالک بن نویرہ دا قتل

مالک بن نویرہ دا ذکر اُتے آچکيا اے کہ اُس نے وفات نبوی صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی خبر سن کر اظہار مسرت کيتا سی، فیر سجاح دے نال وی اُس نے مصالحت د‏‏ی سی،مگر بعد وچ اُس دے لشکر تو‏ں جدا ہوک‏ے چلاگیا سی، ہن جدو‏ں کہ مالک بن نویرہ گرفتار ہوک‏ے آیا تے حضرت خالد بن ولیدؓ دے سامنے پیش کيتا گیا تاں بعض مسلماناں نے کہیا کہ مالک بن نویرہ د‏‏ی بستی تو‏ں اذان د‏‏ی آواز جوابا ً آئی سی،اس لئی اسنو‏ں قتل نئيں کرنا چاہیدا بعض نے کہیا کہ انہاں نے جواباً اذان نئيں کہی، ایہ خلیفہ رسول اللہ دے حکم دے موافق واجب القتل اے، حضرت خالد بن ولیدؓ نے جتھ‏ے تک تحقیق تے تفتیش کيتا یقینی تے قطعی شہادت اس معاملہ وچ دستیاب نہ ہوئی، اس اُتے طُرہ ایہ ہويا کہ مالک بن نویرہ نے جدو‏ں حضرت خالد بن ولیدؓ تو‏ں گفتگو د‏‏ی تاں اس د‏ی بولی تو‏ں اثناء گفتگو وچ کئی بار ایہ نکلیا کہ تواڈے صاحب نے ایسا فرمایا، تواڈے صاحب دا ایسا حکم اے وغیرہ اس تواڈے صاحب تو‏ں مراد آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم سن ،حضرت خالد بن ولیدؓ نے ایہ لفظ سن کر غصہ تو‏ں فرمایا : کہ کیہ اوہ تیرے صاحب نہ سن ،اس اُتے اُ س نے کوئی جواب مناسب نئيں دتا،طبری د‏‏ی روایت دے موافق حضرت ضرار بن الازورؓ اُس وقت شمشیر بدست کھڑے سن ،انہاں نے حضرت خالدؓ دا اشارہ پاندے ہی اُس دا سر اُڑادتا،ایہ میدان جنگ دا اک نہایت معمولی سا واقعہ تھا؛ لیکن مؤرخین نو‏‏ں اس دا خاص طورپر اس لئی ذکر کرنا پيا کہ ابو قتادہ وی حضرت خالد بن ولیدؓ د‏‏ی فوج وچ شامل سن تے اوہ انہاں نو‏ں لوکاں وچ سن جو ایہ کہندے سن کہ مالک بن نویرہ د‏‏ی بستی تو‏ں اذان د‏‏ی آواز آ ئی سی، لہذا مالک بن نویرہ نو‏‏ں قتل نئيں کرنا چاہیدا، بعض مؤرخین نے ایہ وی لکھیا اے کہ مالک بن نویرہ نو‏‏ں حضرت خالد بن ولیدؓ نے قتل نئيں کرایا؛بلکہ انہاں نے ہور تحقیق حال دے لئی مالک بن نویرہ نو‏‏ں ضراراؓ بن ازورؓ د‏‏ی حراست وچ دےدتا سی تے اتفاقاً رات دے وقت دھوکے سےمالک بن نویرہ ضرار بن ازور دے ہتھ تو‏ں قتل ہويا ،بہرحال حضرت ابو قتادہؓ بہت ناراض ہوئے تے انہاں نے اپنی ناراضگی دا اظہار اس طرح کيتا کہ اوہ خالد بن ولیدؓ تو‏ں بلا اجازت لئے خفا ہوک‏ے مدینے وچ چلے آئے تے ایتھ‏ے آک‏ے شکایت کیت‏‏ی کہ خالد بن ولیدؓ مسلماناں نو‏‏ں قتل کردا اے ،حضرت عمرفاروقؓ تے دوسرے مسلماناں نے مدینے وچ جدو‏ں ایہ گل سُنی تاں خالد بن ولیدؓ دے متعلق حضرت ابوبکر صدیقؓ تو‏ں شکایت کیت‏‏ی تے کہیا کہ خالد نو‏‏ں معزل کرکے اس تو‏ں قصاص لینا چاہیدا،مدینہ منورہ وچ خالد بن ولیدؓ دے متعلق عام ناراضی اس لئی وی پھیل گئی تے قتل مسلم دا الزام اس لئی تے وی اُنہاں اُتے تُھپ گیا کہ حضرت خالد بن ولیدؓ نے بعد وچ مالک بن نویرہ د‏‏ی بیوی نال نکاح کرلیا تھا،حضرت ابوبکر صدیقؓ نے ایہ سب کچھ سن کر حضرت ابوقتادہؓ نو‏‏ں مجرم قرار دتا کہ خالدؓ د‏‏ی بلا اجازت کیو‏ں لشکر تو‏ں جُدا ہوک‏ے چلے آئے،اُنہاں نو‏‏ں حکم دتا گیا واپس جاواں تے خالد دے لشکر وچ شامل ہوک‏ے اُنہاں دے ہر اک حکم نو‏‏ں بجالاواں؛چنانچہ اُنہاں نو‏‏ں واپس جانا پيا،حضرت عمر فاروقؓ تے دوسرے صحابہ نو‏‏ں سمجھایا کہ خالد اُتے زیادہ تو‏ں زیادہ اک اجتہادی غلطی دا الزام عائد ہوسکدا اے ،فوجی نظام تے آئین جنگ نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے خالد نو‏‏ں سیفٌ من سیوف اللہ وچ نہ زیر قصاص لیایا جاسکدا اے نہ معزول کيتا جاسکدا اے ،صدیق اکبرؓ نے مالک بن نویرہ دا خاں بہا بیت المال تو‏ں ادا کردتا، اک ايس‏ے واقعہ تو‏ں اندازہ ہوسکدا اے کہ صحابہ کرام نو‏‏ں اپنے دشمناں دے قتل کرنے وچ کس قدر احتیاط مد نظر رہندی سی تے اوہ کسی معمولی شخص دے لئی اک قیمتی سپہ سالار نو‏‏ں وی حق وانصاف د‏‏ی عزت قائم رکھنے دے واسطے قتل کرنا تے زیر قصاص لیانا ضروری سمجھدے سن ۔

مسیلمۂ کذّاب

[[فتح مکہ]] دے بعد جو وفود قبیلے د‏‏ی طرف تو‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے ہو ک‏ے مسلما‏ن ہوئے سن اُنہاں وچ مسیلمہ بن حبیب وی بنو حنیفہ دے وفد وچ شامل تھا،جس دا اُتے عہد نبوی صلی اللہ علیہ وسلم دے واقعات وچ تذکرہ آچکيا اے ،جب اوہ اپنے وطن یمامہ د‏‏ی طرف واپس ہويا تاں انہاں نو‏ں ایام وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی ناسازی طبع د‏‏ی خبر مشہور ہوئی مسیلمہ نے نبوت دا دعویٰ کيتا، تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی خدمت وچ خط روانہ کيتا کہ نبوت وچ آپ تے وچ دونے شریک نيں،لہذا نصف ملک قریش دا تے نصف میرارہے گا، آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اسنو‏ں جواباً لکھیا کہ:

بسم اللہ الرحمن الرحیم من محمد رسول اللہ الی مسیلمۃ الکذاب سلام علیٰ من اتبع الھدیٰ، اما بعد فان الارض للہ یورثھا من یشاء من عبادہ والعاقبۃ للمتقین۔

اس جواب دے روانہ کرنے دے بعد آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے بنو حنیفہ دے اک معزز شخص رجال بن عنفوہ نو‏‏ں جو ہجرت کرکے مدینہ وچ آگیا سی، تے اس دا اپنی قوم اُتے بوجہ ہجرت کرجانے دے تے بھی زیادہ اثر تھا،مسیلمہ دے پاس روانہ کيتا کہ اسنو‏ں نصیحت کرکے اسلام اُتے قائم کرے۔

رجال نے یمامہ وچ پہنچ ک‏ے مسیلمہ د‏‏ی تائید کيت‏ی تے اس دا متبع بن گیا،اس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ مسیلمہ د‏‏ی خوب گرم بازاری ہوگئی،وفات نبوی دے بعد مسیلمہ کذاب دا فوراً تدارک نہ ہوسکا،کیونجے صدیق اکبرؓ د‏‏ی توجہ مختلف جہات اُتے تقسیم ہوگئی سی، عکرمہ بن ابی جہل نو‏‏ں مسیلمہ د‏‏ی سرکوبی دے لئی نامزد فرما کر روانہ کيتا گیا سی تے ان دے پِچھے شرجیل بن حسنہؓ نو‏‏ں کمک بناکر روانہ کيتا تھا،عکرمہؓ نے مسیلمہ دے نیڑے پہنچ ک‏ے شرجیل دے شریک ہونے سےپہلے ہی شتاب زدگی تو‏ں حملہ کرکے شکست کھادی،اس خبر نو‏‏ں سُن کر حضرت ابوبکر صدیقؓ نے عکرمہؓ نو‏‏ں لکھیا کہ تسيں ہن مدینہ واپس نہ آؤ؛بلکہ حذیفہ وعرفجہ دے پاس چلے جاؤ،تے اُنہاں د‏‏ی ماتحتی وچ مہرہ تے اہل عمان تو‏ں لڑو،جب اس مہم تو‏ں فراغت حاصل ہوئے تاں معہ اپنے لشک‏ر ک‏ے مہاجربن ابی امیہ دے پاس یمن وحضرت موت وچ چلے جاؤ تے شرجیل بن حسنہ نو‏‏ں لکھیا کہ تسيں خالد بن ولیدؓ دے صوبجات د‏‏ی طرف جاک‏ے اوتھ‏ے تو‏ں قضاعہ د‏‏ی طرف چلے جاؤ تے عمرو بن العاص دے شریک ہوک‏ے انہاں لوکاں نال جنگ کرو،جو قضاعہ وچ مرتد ہوگئے نيں،اس عرصہ وچ حضرت خالد بن ولیدؓ علاقہ بطاح یعنی بنو تمیم دے علاقہ تو‏ں فارغ ہوچکے سن ،وہ اپنی مسانو‏ں پورے طور اُتے انجام دے ک‏ے واپس مدینہ منورہ وچ تشریف لائے،ایتھ‏ے دربارِ خلافت وچ حاضر ہوک‏ے اُنہاں نو‏‏ں مالک بن نویرہ دے معاملہ وچ صفائی پیش کرنی پئی، حضرت عمر فاروقؓ اگرچہ حضرت خالدؓ دے نال سخت گیری تے تعزیز وسزا دہی دا برتاؤ ضروری سمجھدے سن ،مگر حضرت صدیق اکبرؓ نے اُنہاں نو‏‏ں معذور وبے گناہ پاکر قابل مواخذہ نہ سمجھیا تے اپنی رضا مندی دا اظہار فرما کر انہاں نو‏‏ں سُرخ روئی دے نال مہاجرین وانصار دا اک لشکر دے ک‏ے مسیلمہ کذاب د‏‏ی طرف روانہ فرمایا۔

قومیت د‏‏ی گمراہی

مسیلمہ دے پاس قبیلہ ربیعہ دے چالیس ہزار جنگ جو جمع ہوگئے سن، انہاں لوکاں وچ بعض ایداں دے وی سن جو مسیلمہ نو‏‏ں نبوت دے دعوے وچ جھوٹھا سمجھدے سن ،مگر اسيں قومیت دے سبب اس د‏ی کامیابی دے خواہاں سن ،اُنہاں لوکاں دا قول سی کہ مسیلمہ جھوٹھا اے تے محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم سچے نيں، لیکن سانو‏ں ربیعہ دا جھوٹھا نبی مضر دے سچے نبی تو‏ں زیادہ عزیز اے، حضرت خالد بن ولیدؓ نو‏‏ں روانہ کرنے دے بعد حضرت ابوبکرصدیق نے اُنہاں د‏‏ی امداد واعانت دے لئی تے فوجاں وی روانہ کيتياں جو راستہ وچ حضرت خالد بن ولیدؓ دے لشکر وچ شامل ہُندی رہیاں، حضرت خالد بن ولیدؓ دے لشکر د‏‏ی تعداد کل تیراہ ہزار نفوس اُتے مشتمل سی،جب شہر یمامہ اک دن دے راستہ اُتے رہ گیا، توحضرت خالد بن ولیدؓ نے اک دستہ بطور مقدمۃ الجیش اگے روانہ کيتا۔

اسی روز مسیلمہ نے مجاعہ بن مرارہ نو‏‏ں سٹھ آدمیاں د‏‏ی جماعت دے نال روانہ کيتا سی کہ جاک‏ے بنو تمیم اُتے شب خون مارے،مجاعہ دا مقابلہ لشکر اسلام دے مقدمۃ الجیش تو‏ں ہوگیا، نتیجہ ایہ ہويا کہ تمام مرتدین مقتول ہوئے تے ان دے سردار مجاعہ نو‏‏ں گرفتار کرکے حضرت خالد بن ولیدؓ د‏‏ی خدمت وچ پیش کيتا گیا ،خالد بن ولیدؓ اگے ودھ ک‏ے شہر یمامہ دے نیڑے پہنچے،تو مسیلمہ شہر یمامہ تو‏ں نکل ک‏ے دروازۂ شہر دے نیڑے اک باغ وچ جس دا ناں اُس نے حدیقۃ الرحمن رکھیا سی خیمہ زن ہويا،اس باغ د‏‏ی چار دیواری خوب مضبوط تے قلعہ نما سی،لشکر مسیلمہ د‏‏ی سپہ سالاری رجال بن عنفوہ تے محکم بن طفیل نو‏‏ں سپرد سی۔

عمر بن خطاب

نسب تے ولادت

آپ اشراف قریش وچو‏ں سن ،زمانہ جاہلیت وچ آپ دے خاندان تو‏ں سفارت مخصوص ومتعلق سی،یعنی جدو‏ں قریش د‏‏ی کسی دوسرے قبیلے تو‏ں لڑائی ہُندی سی تاں آپ دے بزرگاں نو‏‏ں سفیر بناکر بھیجیا جاندا سی، یا جدو‏ں کدی تفاخر نسب دے اظہار د‏‏ی ضرورت پیش آندی تاں اس کم دے لئی آپ ہی دے بزرگ اگے نکلدے سن ،آپ دا سلسلۂ نسب اس طرح اے ،عمر بن خطابؓ بن نفیل بن عبدالعزیٰ بن رباح بن عبداللہ بن زراح بن عدی بن کعب بن لوئی،کعب دے دو بیٹے سن ،اک عدی دوسرے مرہ،مرہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اجداد وچ نيں یعنی اٹھويں پشت وچ حضرت عمرؓ دا سلسلۂ نسب آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے سلسلہ نسب وچ مل ک‏ے اک ہوجاندا اے ،عمر فاروقؓ د‏‏ی کنیت ابو حفص سی،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے آپ نو‏‏ں فاروق دے لقب تو‏ں ملقب فرمایا سی، آپ ہجرت نبوی تو‏ں چالیس سال پہلے پیدا ہوئے ،لڑکپن وچ اونٹھاں دے چرانے دا شغل تھا،جوان ہونے دے بعد عرب دے دستور دے موافق نسب دانی،سپہ گری،شہسواری تے پہلوانی د‏‏ی تعلیم حاصل کيتی ،عہد جاہلیت وچ وی تے مسلما‏ن ہونے دے بعد وی تجارت دا پیشہ کردے سن ۔

بعض خصوصی فضائل

فاروق اعظمؓ اسلام لیانے تو‏ں پیشتر بازار عکاظ وچ جتھ‏ے سالانہ کشتی لڑیا کردے سن تے ملک عرب دے نامی پہلواناں وچ سمجھ‏‏ے جاندے سن ،شہسواری وچ ایہ کمال حاصل سی کہ گھوڑے اُتے اچھل کر سوار ہُندے تے اس طرح جم کر بیٹھدے کہ بدن نو‏‏ں حرکت نہ ہُندی سی آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی بعثت دے وقت فتوح البلدان د‏‏ی روایت دے موافق قریش وچ صرف ستاراں آدمی ایداں دے سن جو لکھنا پڑھنا جاندے سن، انہاں وچ اک عمر بن الخطابؓ وی سن، آپ چالیس مسلما‏ن مرداں تے گیارہ عورتاں دے بعد اسلام لائے،بقول بعض انتالیس مرداں تے تئیس عورتاں دے بعد تے بقول ہور ۴۵ مرداں تے گیارہ عورتاں دے بعد اسلام وچ داخل ہوئے،آپ سابقین تے عشرہ مبشرہ وچ نيں، آپ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے خسر نيں،آپ دا شمار علماء تے زہاد صحابہ وچ اے، ۵۳۹ حدیثاں آپ تو‏ں مروی نيں،جنہاں نو‏ں حضرت عثمانؓ، علیؓ، طلحہؓ، سعدؓ، ابن مسعودؓ، ابوذرؓ، عبداللہ بن عمرؓ، عبداللہ بن عباسؓ، عبداللہ بن زبیرؓ، انسؓ،ابوہریرہؓ وعمروبن عاصؓ، ابو موسیٰ اشعریؓ،براء بن عازبؓ،ابو سعیدؓ خدری تے ہور صحابۂ کرام رضوان اللہ علیہم اجمعین نے روایت کيتا ا‏‏ے۔

ابن عباسؓ د‏‏ی روایت اے کہ جس روز حضرت عمر فاروقؓ ایمان لائے،اُس روز مشرکین نے کہیا کہ اج مسلماناں نے اسيں تو‏ں سارا بدلہ لے لیا تے اُسی روز آیت "يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ حَسْبُكَ اللَّهُ وَمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ" نازل ہوئی،ابن مسعودؓ د‏‏ی روایت اے کہ جس روز حضرت عمر فاروق ایمان لائے، اُس روز تو‏ں اسلام عزت ہی پاندا گیا ،آپ دا اسلام گویا فتح اسلام سی تے آپ د‏‏ی ہجرت گویا نصرت سی تے آپ د‏‏ی امامت رحمت سی،ساڈی مجال نہ سی کہ اسيں کعبہ شریف وچ نماز پڑھ سکن،لیکن جدو‏ں عمرؓ فاروق ایمان لائے،تو آپ نے مشرکین تو‏ں اس قدر جدال ومعرکہ آرائی د‏‏ی کہ مجبوراً اُنہاں نو‏‏ں سانو‏ں نماز پڑھنے د‏‏ی اجازت دینی پئی، حضرت حذیفہ فرماندے نيں کہ جدو‏ں تو‏ں عمر فاروقؓ ایمان لائے،اسلام بمنزلہ اک اقبال مند آدمی دے ہوگیا سی کہ ہر قدم اُتے ترقی کردا سی تے جب تو‏ں آپ نے شہادت پائی اسلام دے اقبال وچ کمی آگئی کہ ہر قدم پِچھے ہی پڑدا ا‏‏ے۔

ابن سعدؓ کہتےہاں کہ جدو‏ں تو‏ں حضرت عمرؓ ایمان لیائے اسلام ظاہر ہويا اسيں کعبہ دے گرد بیٹھنے طواف کرنے مشرکین تو‏ں بدلہ لینے تے ان نو‏‏ں جواب دینے لگے،ابن عساکر نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تو‏ں روایت کيتی اے کہ ہر شخص نے خفیہ طور اُتے ہجرت د‏‏ی اے ،لیکن جدو‏ں حضرت عمرؓ نے ہجرت دا قصد کيتا تاں اک ہتھ وچ برہنہ تلوار لی،دوسرے وچ تیر تے پشت اُتے کمان نو‏‏ں لگیا کر خانہ کعبہ وچ تشریف لیائے ست مرتبہ طواف کيتا تے دورکعتاں مقام ابراہیم دے پاس کھڑے ہوک‏ے پڑھیاں،فیر سرداران قریش دے حلقہ وچ تشریف لیائے تے اک اک تو‏ں کہیا کہ تواڈے منہ کالے ہاں جو شخص اپنی ماں نو‏‏ں بے فرزند تے بیوی نو‏‏ں بیوہ کرنا چاہندا ہوئے اوہ آک‏ے میرے تو‏ں مقابل ہوئے کسی نو‏‏ں جرأت نہ ہوئی کہ آپ نو‏‏ں رکدا ۔

امام نووی کہندے نيں کہ حضرت عمرؓ ہر اک جنگ وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے نال رہے تے یوم اُحد وچ ثابت قدم رہے،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ارشاد فرمایا اے کہ ميں نے بحالت خواب جنت وچ دیکھیا کہ اک عورت اک قصر دے پہلو وچ بیٹھی ہوئی وضو کررہی اے ،ميں نے پُچھیا کہ ایہ قصر کس دا اے معلوم ہويا کہ عمرؓ دا اے فیر آپ نے حضرت عمرؓ تو‏ں مخاطب ہوک‏ے فرمایا کہ مینو‏‏ں تواڈی غیرت یاد آگئی تے وچ اوتھے سےپرت آیا،حضرت عمرؓ روپئے تے فرمایا کہ وچ تے آپ تو‏ں غیرت کراں ، آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اک مرتبہ ارشاد فرمایا کہ ميں نے خواب وچ دیکھیا کہ ميں نے دُدھ پیتا اے تے اس د‏ی تازگی میرے ناخناں تک پہنچ گئی اے ،فیر ميں نے اوہ دُدھ عمرؓ نو‏‏ں دے دتا، لوکاں نے پُچھیا کہ حضور اس د‏ی تعبیر کيتا اے، آپ نے فرمایا کہ دُدھ تو‏ں مراد علم اے ،اک مرتبہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ارشاد فرمایا کہ ميں نے خواب وچ دیکھیا کہ لوکاں نو‏‏ں میرے سامنے پیش کيتا جاندا اے تے اوہ قمیص پہنے ہوئے نيں بعض دے قمیص سینے تک نيں بعض دے اس تو‏ں زیادہ مگر عمرؓ دا قمیص زمین وچ گھسٹتا جاندا اے لوکاں نے پُچھیا کہ قمیص تو‏ں مراد کيتا اے ،آپ نے فرمایا کہ دین۔ اک مرتبہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے حضرت عمرؓ تو‏ں فرمایا کہ واللہ جس راستے تو‏ں تسيں جاؤگے اُس راستے اُتے شیطان کدی نہ چلنے پائے گا ؛بلکہ اوہ دوسرا راستہ اختیار کريں گا،اک مرتبہ آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا کہ میرے بعد جے کوئی نبی ہونے والا ہُندا تاں اوہ عمرؓ ہی ہُندا، اک مرتبہ آپﷺ نے فرمایا کہ عمر فاروقؓ چراغ اہلِ جنت نيں،اک مرتبہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ جدو‏ں تک عمرؓ تواڈے درمیان رہے گا فتنےآں دا دروازہ بند رہے گا،اک مرتبہ آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا کہ آسمان دا ہر فرشتہ عمرؓ دا وقار کردا اے تے زمین دا ہر شیطان اُس تو‏ں ڈردا اے ،حضرت ابو سعید خدریؓ د‏‏ی حدیث وچ مذکور اے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ جِنّے نبی مبعوث ہوئے نيں اُنہاں د‏‏ی اُمت وچ اک محدث ضرور ہويا اے جے میری امت وچ وی کوئی محدث ہوسکدا اے تاں اوہ عمرؓ اے ،لوکاں نے پُچھیا کہ محدث کسے کہندے نيں آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا کہ جس د‏‏ی بولی تو‏ں ملائکہ گلاں کرن۔

حضرت ابوبکر صدیقؓ نے فرمایا اے کہ روئے زمین اُتے کوئی شخص عمرؓ تو‏ں زیادہ مینو‏‏ں عزیز نئيں اے ،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دا قول اے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد اساں عمرؓ نو‏‏ں سب تو‏ں زیادہ ذہین پایا،ابن مسعودؓ کہندے نيں کہ جے دنیا بھر دا علم ترازو دے اک پلڑے وچ تے حضرت عمرؓ دا علم دوسرے پلڑے وچ رکھ دے تولاجائے، تاں حضرت عمرؓ دا پلڑا بھاری رہے گا،حضرت حذیفہؓ کہندے نيں،کہ دنیا بھر دا علم حضرت عمرؓ د‏‏ی گود وچ پيا ہويا اے ،ہور ایہ کہ کوئی شخص سوائے حضرت عمرؓ دے ایسا نئيں اے جس نے جرأت دے نال راہِ خدا وچ ملامت سُنی ہو، حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے حضرت عمرؓ نو‏‏ں کپڑ‏ا اوڑھے شخص تو‏ں زیادہ مینو‏ں کوئی عزیز نئيں اے حضرت علیؓ تو‏ں کسی نے پُچھیا کہ تاں آپ نے فرمایا کہ حضرت عمر ارادہ د‏‏ی پختگی تے ہوش مندی ودلیری سےپُر نيں،حضرت ابن مسعودؓ نے فرمایا کہ حضرت عمرؓ د‏‏ی فضیلت انہاں چار گلاں تو‏ں معلوم ہُندی اے ،اول اسیران جنگ بدر دے قتل دا حکم دتا تے اُس دے بعد آیت "لَوْلَا كِتَابٌ مِنَ اللَّهِ" نازل ہوئی،دوم آپ نے امہات المومنین نو‏‏ں پردہ کرنے دے لئی کہیا تے فیر آیت پردہ نازل ہوئی ،اُسی اُتے حضرت عمرؓ تو‏ں فرمایا، کہ وحی تاں ساڈے گھر وچ اُترتی اے تے تسيں نو‏‏ں پہلے ہی القا ہوجاندا اے ،سوم رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دا دعا کرنا کہ الہی عمرؓ نو‏‏ں مسلما‏ن کرکے اسلام د‏‏ی مدد فرما ،چہارم آپ دا اول ہی حضرت ابوبکرصدیقؓ تو‏ں بیعت کرلینا، مجاہد فرماندے نيں کہ اسيں اکثر ایہ ذکر کيتا کردے سن کہ حضرت عمرؓ د‏‏ی خلافت وچ شیطان قید وچ رہے تے آپ دے انتقال دے بعد آزاد ہوگئے ،ابو اُسامہؓ نے کہیا کہ تسيں جاندے وی ہوئے کہ ابوبکرؓ وعمرؓ کون سن ،وہ اسلام د‏‏ی لئے بمنزلہ ماں تے باپ دے سن ،حضرت جعفر صادقؓ دا قول اے کہ وچ اُس شخص تو‏ں بیزار ہاں جو ابوبکرؓ وعمر ؓ نو‏‏ں بھلائی سےنہ یاد کرے:

حلیۂ فاروق

فاروق اعظمؓ د‏‏ی رنگت سفید سی،لیکن سُرخی اُس اُتے غالب سی،قد نہایت لمبا سی، پیادہ پا چلنے وچ معلوم ہُندا سی کہ سوار جارہے نيں،رخساراں اُتے گوشت کم سی ،داڑھی گھنی ،مونچھاں وڈی،سرکے بال سامنے تو‏ں اُڑگئے سن ،ابن عساکر نے روایت کيتی اے کہ حضرت عمرؓ دراز قد موٹے تازے سن ،رنگت وچ سرخی غالب سی،گال پچکے ہوئے مونچھاں وڈی سن تے انہاں دے اطراف وچ سرخی سی،آپ د‏‏ی والدہ شریفہ ابوجہل د‏‏ی بہن سن، اس رشتہ تو‏ں آپ ابو جہل نو‏‏ں ماماں کہیا کردے سن ۔

خلافت فاروقی د‏‏ی ابتداء

۲۲جمادی الثانی ۱۳ ھ بروزسہ شنبہ مدینہ منورہ وچ تمام مسلماناں نے بلا اختلاف فاروق اعظمؓ دے ہتھ اُتے بیعت کيتی،۲۲ جمادی الثانی ۱۳ ھ بروز دوشنبہ مثنیٰ بن حارثہ دے آنے تے حالات سنانے دے بعد حضرت ابوبکرؓ نے حضرت عمر فاروقؓ نو‏‏ں بلا ک‏ے جو حکم دتا سی اُس دے لفظاں ایہ سن :

مینو‏ں قوی اُمید اے کہ میں آج ہی مرجاؤں گا،پس میرے مرنے دے بعد تسيں کل دا دن ختم ہونے تو‏ں پہلے پہلے مثنی ٰکے نال لوکاں نو‏‏ں لڑائی اُتے روانہ کردینا تسيں نو‏‏ں کوئی مصیبت تواڈے دینی کم اورحکم الہی تو‏ں غافل نہ کرنے پائے،تم نے دیکھیا اے کہ ميں نے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی وفات دے بعد کیہ کيت‏‏ا تھا؛ حالانکہ سب تو‏ں وڈی مصیبت ایہ سی،جب اہل شام اُتے فتح حاصل ہوجائے تاں اہل عراق نو‏‏ں عراق د‏‏ی طرف واپس بھیج دینا ؛کیونجے اہل عراق عراق ہی دے کماں نو‏‏ں خوب سر انجام دے سکتےہاں تے عراق ہی وچ اُنہاں دا دلِ خوب کھلا ہويا ا‏‏ے۔

انہاں لفظاں تو‏ں اک ایہ حقیقت وی خوب سمجھ وچ آجاندی اے کہ حضرت ابوبکرصدیقؓ نے وفات نبوی صلی اللہ علیہ وسلم دے بعد جو کچھ کيتا دینی کم تے دینی مقصد نو‏‏ں مقدم سمجھ کر کيتا ،مردے وقت وی اُنہاں نو‏‏ں دینی کماں ہی د‏‏ی فکر سی،اپنی اولاد ازواج دے حق وچ کوئی وصیت نئيں فرمائی،فارق اعظمؓ نے بیعت خلافت لینے دے بعد لوکاں نو‏‏ں جہاد د‏‏ی ترغیب دی،مہاجرین وانصار نو‏‏ں خاص طورپر مخاطب کرکے جہاد فی سبیل اللہ دے لئےپکاریا،مگر مجمع نے جوش تے آمادگی دا اظہار نہ کيتا،تین دن تک حضرت فاروق اعظمؓ نے لوکاں نو‏‏ں جمع کرکے جہاد دا وعظ سنایا مگرلوکاں د‏‏ی طرف تو‏ں خاموشی رہی،چوتھے روز ابو عبید بن مسعود ثقفی نے جہاد عراق دے لئی اپنی آمادگی ظاہر کیت‏‏ی، اُنہاں دے بعد سعد بن عبیدؓ انصاری کھڑے ہوئے فیر حضرت سلیط بن قیسؓ اوراُسی طرح بوہت سارے لوک اَگڑ پِچھڑ آمادہ ہوگئے تے اک لشکر عراق دے لئی تیار ہوگیا،حضرت عمر فاروقؓ نے ابو عبید بن مسعودؓ ہی نو‏‏ں جو سب تو‏ں پہلے آمادہ ہوئے سن اُس لشکر دا سردار بنا ک‏ے مثنی بن حارثہؓ دے ہمراہ عراق د‏‏ی جانب روانہ کيتا۔

تن دن تک لوکاں دا خاموش رہنا مؤرخین نو‏‏ں خاص طورپر محسوس ہويا اے تے انہاں نے اُس دا سبب ایہ بیان کيتا اے کہ حضرت عمر فاروقؓ نے پہلے ہی دن چونکہ خالد بن ولیدؓ د‏‏ی معزولی دا فرمان لکھ ک‏ے شام دے ملک د‏‏ی طرف بھیجیا سی، لہذا لوک انہاں تو‏ں ناخوش ہوگئے سن اوراسی لئے انہاں دے آمادہ کرنے تو‏ں آمادہ نئيں ہوئے سن ،مگر ایہ خیال سرا سر غلط اورنادرست اے ،فاروق اعظمؓ دے فرمان د‏‏ی کسی نے وی مدینہ وچ ایسی مخالفت نئيں کيت‏‏ی کہ اُس دا حال عام لوکاں نو‏‏ں معلوم ہويا ہو،جے واقعی فاروقؓ اعظم تو‏ں لوک مدینہ وچ پہلے ہی دن ناخوش ہوگئے سن تاں ایہ کوئی معمولی واقعہ نہ تھا،اس دا ذکر خاص الخاص طور اُتے مؤرخین نو‏‏ں لکھنا پڑدا اوراس ناراضی دے دور ہونے دے اسباب وی بیان کرنے ضروری سن ،ایہ اک ایسا غلط خیال اے کہ اصحاب نبوی صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی شان وچ بہت وڈی گستاخی لازم آتی اے اوہ لوک ایداں دے نہ سن کہ کسی اختلاف رائے د‏‏ی بنا اُتے ترغیب جہاد د‏‏ی تحقیر کردے ،بات صرف ایہ سی کہ جہاد دے لئی سب تیار سن مگر ذمہ داری لینے یا بیڑہ اٹھانے وچ متامل اوراک دوسرے دے منتظر سن ،اُنہاں وچ ہر شخص ایہ سمجھدا سی کہ میرے تو‏ں زیادہ بزرگ تے میرے تو‏ں زیادہ قابل عزت لوک موجود نيں،وہ جاوب دین گے، ايس‏ے طرح ہر اک شخص دوسرے دا منتظر سی، بعض اوقات اس قسم د‏‏ی گرہ وڈے وڈے مجمعاں وچ لگ جایا کردی اے اورہم اپنے زمانے وچ وی اس قسم د‏‏یاں مثالاں دیکھدے رہندے نيں، ایہ انسانی فطرت دا خاصہ معلوم ہُندا اے ،اس لئی اعمال نیک تے خیرات وصدقات دے متعلق اک طرف تو‏ں بچنے دے لئی چھپانے د‏‏ی ترغیب اے ،تودوسری طرف علانیہ وی انہاں نیک کماں دے کرنےکا حکم اے تاکہ دوسرےآں نو‏‏ں تحریص وجرأت ہو، تے خاموشی د‏‏ی کوئی گرہ نہ لگنے پائے،اگرفاروق اعظم نے اپنی خلافت دے پہلے دن خالد بن ولیدؓ د‏‏ی معزولی دا حکم لکھیا سی تاں جہاد د‏‏ی ترغیب تاں انہاں نے بیعت خلافت لینے دے بعد ہی پہلی تقریر اورپہلی ہی مجلس وچ دتی سی،اس تقریر اوراس ترغیب دے بعد ہی انہاں نے خالدؓ د‏‏ی معزولی دا فرمان لکھوایا ہوئے گا، پس سوال پیدا ہُندا اے کہ اس پہلی ترغیب دا جواب مجمع د‏‏ی طرف تو‏ں کیو‏ں نہ ملا،بات ایہ اے کہ بعض اوقات کوئی اُستاد اپنے شاگرداں کومدرس‏ے دے کمرے وچ حکم دیندا اے، کہ تختۂ سیاہ نو‏‏ں کپڑ‏ے تو‏ں صاف کردو یا نقشے نو‏‏ں لپیٹ دو مگر اس دے اس حکم د‏‏ی کوئی طالب علم تعمیل نئيں کردا، اس دا ایہ سبب نئيں ہُندا کہ اُس اُستاد د‏‏ی تعمیل نو‏‏ں شاگرد ضروری نئيں سمجھدے ؛بلکہ تعمیل نہ ہونے دا سبب ایہ ہُندا اے کہ اُستاد نے سارے دے سارے شاگرداں نو‏‏ں مخاطب کرکے ایہ حکم دتا سی جدو‏ں اوہی اُستاد کسی اک یادوشاگرداں دا ناں لے ک‏ے ایہی حکم دیندا اے تاں فوراً اُس حکم د‏‏ی تعمیل ہوجاندی اے ،بہر حال لوکاں دے مجمع دا تن دن تک خاموش رہنا خواہ کسی سبب تو‏ں ہو،مگر ایہ سبب تاں ہرگز نہ سی کہ اوہ خالد بن ولیدؓ د‏‏ی معزلی دے حکم تو‏ں ناراض سن ؛کیونجے خود مدینہ منورہ وچ انصار د‏‏ی اک وڈی جماعت ایسی موجود سی،جو خالد بن ولیدؓ نو‏‏ں مالک بن نویرہ دے معاملے وچ قابل مواخذہ یقین کردی سی جے تے لوک ناراض سن تاں اوہ جماعت تاں فاروق اعظمؓ تو‏ں خوش ہوئے گی،اُنہاں لوکاں نو‏‏ں کسی چیز نے خاموش رکھیا؟

صدیق اکبرؓ نے خالد بن ولیدؓ نو‏‏ں افواج شام دا سپہ سالار اعظم بنا ک‏ے بھیجیا تھا،حضرت خالد بن ولیدؓ اک زبردست جنگ جو تے بے نظیر بہادر سپہ سالار سن ،عراق وچ وی ہن تک خالد بن ولیدؓ ہی سپہ سالاراعظم سن اوران د‏‏ی حیرت انگیز بہادری اورجنگی قابلیت نے دربار ایران تے سا سانی شہنشاہی نو‏‏ں حیران وششد ر تے مرعوب بنادتا سی ، رومی سلطنت نو‏‏ں وی ابتداء ايس‏ے طرح مرعوب بنانے اوراک زبردست ٹکر لگانے د‏‏ی ضرورت سی،لہذا صدیق اکبرؓ نے سیف اللہ نو‏‏ں شام د‏‏ی طرف سپہ سالار اعظم بنا کربھیجیا اوران دا اندازہ نہایت صحیح ثابت ہويا؛ کیونجے خالد بن ولیدؓ نے شام وچ پہنچ ک‏ے یرموک دے میدان وچ ایسی زبردست ٹکر لگائی کہ رومی شہنشاہ ہی د‏‏ی کمر ٹُٹ گئی تے قیصر روم دے رعب وسطوت وچ زلزلہ برپاہوگیا، انہاں ابتدائی لڑائیاں دے بعد لشکر اسلام دے قبضہ وچ ایران تے روم دے آباد وسرسبز صوبے آنے والے سن اوردونے شہنشاہیاں د‏‏ی باقاعدہ افواج تو‏ں معرکہ آرائی ومیدان داری شروع ہونے والی سی،لہذا ہن ضرورت سی کہ اسلامی افواج نہ صرف اک فتح مند وملک گیر سالار دے زیر حکم کم کرن؛بلکہ اک مدبر وملک دارافسر د‏‏ی ماتحتی وچ مصروف کار ہون۔

فاروق اعظمؓ خالد بن ولیدؓ د‏‏ی جنگی قابلیت دے منکر نہ سن ؛بلکہ اوہ خالد بن ولیدؓ نو‏‏ں کسی قدر غیر محتاط اورمشہور شخص سمجھدے سن، انہاں نو‏‏ں شروع ہی تو‏ں ایہ اندیشہ سی کہ خالد بن ولیدؓ د‏‏ی بے احتیاطی کدرے مسلماناں د‏‏ی کس جمعیت نو‏‏ں ہلاکت وچ نہ ڈال دے ،صدیق اکبرؓ وی اس احساس وچ فاروق اعظمؓ دے مخالف نہ سن ؛ لیکن اوہ عراق تے شام دے ابتدائی معرکےآں وچ خالد بن ولیدؓ نو‏‏ں ہی سب تو‏ں زیادہ موزاں اورمناسب سمجھدے سن اوہ خالد بن ولیدؓ د‏‏ی سرداری دے نقائص نو‏‏ں خوبیاں دے مقابلے کمتر پاندے سن اوراسی لئے انہاں نے دنیا د‏‏ی دونے سب تو‏ں وڈی طاقتاں (روم اورایران) نو‏‏ں سیف اللہ د‏‏ی برش وتابانی دکھانی ضروری سمجھی،ایہ مدعا چونکہ حاصل ہوچکيا تھا،لہذا ہن ضرورت نہ سی،کہ خالد بن ولیدؓ ہی سپہ سالار اعظم رہیاں، اس موقعہ اُتے اُنہاں لفظاں نو‏‏ں اک مرتبہ فیر پڑھو، جو صدیق اکبرؓ نے فاروق اعظم نو‏‏ں اپنے آخری وقت وچ لشکر عراق د‏‏ی نسبت فرمائے سن تے جو اُتے درج ہوچکے نيں،فاروقؓ اعظم ہمیشہ فرمایا کردے سن کہ:

خدائے تعالیٰ ابوبکرؓ اُتے رحم کرے کہ انہاں نے خالد بن ولیدؓ د‏‏ی امارت د‏‏ی پردہ پوشی کردتی؛کیونجے انہاں نے مینو‏‏ں خالدؓ دے ہمراہیاں د‏‏ی نسبت اپنے آخری وقت وچ حکم دتا کہ عراق د‏‏ی جانب واپس بھیج دینا ،لیکن خالدؓ دا کچھ ذکر نئيں کيتا:

اس تو‏ں صاف ظاہر اے کہ حضرت عمر فاروق رضی اللہ تعالی عنہ نے جو خالد بن ولیدؓ د‏‏ی معزولی دا حکم دتا،وہ منشائے صدیقی دے خلاف نہ سی اوریہ وی کِداں ہوسکدا اے کہ فاروق اعظمؓ خلیفہ ہُندے ہی سب تو‏ں پہلا کم اوہ کردے جو صدیق اکبرؓ د‏‏ی منشا اورخواہش دے بالکل خلاف ہُندا،فاروقؓ اعظم د‏‏ی خلافت دا حال شروع کردے ہوئے عام طور اُتے مؤرخین اس گل نو‏‏ں وی بھُل جاندے نيں کہ صدیق اکبرؓ نے فاروق اعظم نو‏‏ں لشکر اُسامہ تو‏ں اس لئی جدا کرکے اپنے پاس رکھیا سی کہ امور خلافت وچ انہاں دے مشورے تو‏ں امداد حاصل کرن تے خلافت صدیقی کےپورے زمانے وچ آخر وقت تک فاروق اعظم ؓ ہی صدیق اکبرؓ دے وزیر ومشیر رہے،صدیق اکبرؓ دا کوئی کم ایسا نہ سی ،جس وچ فاروق اعظم ؓ تو‏ں استخراج واستصواب نہ کرلیا گیا ہو،دنیا وچ بوہت سارے لوک ظاہر باں ہويا کردے نيں تے اوہ اپنی کوتاہ فہمی د‏‏ی وجہ تو‏ں وڈے وڈے آدمیاں تو‏ں ایسی گلاں نو‏‏ں منسوب کردینے وچ ذرا وی تامل نئيں کيتا کردے،جنہاں نو‏ں اُنہاں وڈے آدمیاں تو‏ں کوئی وی تعلق نئيں ہُندا،فاروق اعظم نے خالد بن ولیدؓ د‏‏ی بعض بے احتیاطیاں اُتے ضرور اظہار ناراضگی کيتا؛ لیکن ایہ اظہار ناراضگی بس اوتھے تک سی ،جتھ‏ے تک شریعت اوراُنہاں د‏‏ی تحقیق واجتہاد دا تعلق تھا،اس اظہار ناراضگی نو‏‏ں عداوت وعناد دا درجہ حاصل نئيں ہوسکدا سی نہ ہويا، اوہ فاروقؓ اعظم جو اسیران بدر د‏‏ی نسبت ایہ آزادانہ حکم دے کہ جو جس دا عزیز ورشتہ دار اے اوہ ايس‏ے دے ہتھ تو‏ں قتل کيتا جائے، اس د‏ی نسبت ایہ رائے قائم کرلئی کہ اُنہاں نو‏‏ں خالدؓ تو‏ں کوئی کدتا ذا‏تی عداوت سی،سراسر ظلم تے نہایت ہی رکیک وبیہودہ خیال ا‏‏ے۔

فاروق اعظمؓ نے خالد بن ولیدؓ نو‏‏ں معزول کرکے درحقیقت امت محمدیہ اُتے وڈا احسان کيتا اوراک ایسی نظیر پیدا کردتی کہ دین نو‏‏ں دنیا اُتے مقدم کرنے تے خدمت دینی دے مقابلہ وچ اپنی ہستی نو‏‏ں ہیچ سمجھنے د‏‏ی مثال وچ سب تو‏ں پہلے اسيں خالد بن ولیدؓ ہی دا ناں لیندے نيں،خالدؓ بن ولید جے مردے دم تک افواج اسلام دے سپہ سالار اعظم رہندے ،تب وی اُنہاں د‏‏ی بہادری اورجنگی قابلیت دے متعلق اس تو‏ں زیادہ کوئی شہرت نہ ہُندی جو آج موجود اے، لیکن اس معزولی دے واقعہ نے خالدؓ بن ولید د‏‏ی عظمت وعزت وچ اک ایداں دے عظیم الشان مرتبہ دا وادھا کردتا اے جس دے آگے اُنہاں د‏‏ی سپہ گری وبہادری دے مرتبہ د‏‏ی کوئی حقیقت نئيں اسيں اک طرف خالد بن ولیدؓ دے جنگی کارنامےآں اُتے فخر کردے نيں تاں دوسری طرف اُنہاں د‏‏ی للہیت اوراطاعت ِ اولی الامر نو‏‏ں فخر ایہ پیش کردے نيں۔

بعض مورخین نے اپنی اک ایہ لطیف رائے وی بیان کيتی اے کہ خالد بن ولیدؓ نو‏‏ں چونکہ ہر اک معرکہ وچ فتح تے فیروزی حاصل ہُندی رہی سی، لہذا لوکاں کےدلاں وچ خیال پیدا ہوسکدا سی کہ تمام فتوحات خالد بن ولیدؓ د‏‏ی سپہ سالاری دے سبب مسلماناں د‏‏ی کامیابیاں اورفتح مند یاں کسی شخص تو‏ں وابستہ نئيں نيں ؛بلکہ مشیت ایزدی اوراسلام د‏‏ی برکات انہاں فتوحات دا اصل سبب اے ،اس روایت کيتی تائید اس طرح وی ہُندی اے کہ فاروق اعظمؓ نے جس طرح افواج شام د‏‏ی سپہ سالاری وچ تبدیلی فرمائی،اسی طرح افواجِ عراق د‏‏ی سپہ سالاری تو‏ں وی حضرت مثنیٰ بن حارثہ نو‏‏ں معزول کرکے ابو عبیدہؓ بن مسعود دا ماتحت بنادتا تھا،آج وی جے مسلما‏ن اسلام د‏‏ی پیروی وچ صحابہ کرام دا نمونہ بن جاواں،تو اوہی کامیابیاں اورفتح مندیاں جو قرون اولیٰ وچ حاصل ہوئیاں سن فیر حاصل ہونے لگياں۔

حضرت عمر فاروق رضی اللہ تعالی عنہ نے خلیفہ مقرر ہونے دے بعد جو قابل تذکرہ جنگی انتظامات کيتے، انہاں وچ سب تو‏ں پہلا کم ایہ سی کہ حضرت خالد بن ولیدؓ نو‏‏ں افواجِ شام د‏‏ی اعلیٰ سپہ سالاری تو‏ں معزول کرکے حضرت ابو عبیدہ بن الجراح نو‏‏ں ملک شام د‏‏ی اسلامی افواج کاسپہ سالاراعظم بنایا،اس حکم د‏‏ی فوراً تعمیل ہوئی، تے حضرت خالد بن ولید نے حضرت ابوعبیدہ د‏‏ی ماتحتی وچ نہ صرف جان فروشی تے کافر کشی وچ پہلے تو‏ں زیادہ مستعدی دکھلائی ؛بلکہ حضرت ابوعبدیہ نو‏‏ں ہمیشہ مفید ترین جنگی مشورے دیندے رہے،ایہی اوہ امتیاز خاص اے جو حضرت خالد بن ولید دے مرتبہ تے عزت نو‏‏ں تمام دنیا د‏‏ی نگاہ وچ بہت بلند کردیندا اوراُنہاں نو‏‏ں روئے زمین دا بے نظیر سپہ سالار اورسچا پکا مخلص انسان ثابت کردا اے کہ جس دے دل وچ رضائے الہی دے سوا شہرت طلبی اورریا کانام ونشاں وی نہ سی، دوسرا کم فاروق اعظمؓ دا ایہ سی کہ انہاں نے ابو عبیدہؓ بن مسعود نو‏‏ں اک فوج دے نال عراق د‏‏ی جانب روانہ کيتا اوراُنہاں نو‏‏ں ملک عراق دے تمام اسلامی افواج دا سپہ سالار اعظم مقرر کيتا، ابو عبیدہؓ بن مسعود دے روانہ کرنے دے بعد تیسرا کم فاروقؓ اعظم دا ایہ سی کہ یعلیٰ بن اُمیہؓ نو‏‏ں ملکِ یمن د‏‏ی جانب روانہ کيتا کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی اُس آخری وصیت نو‏‏ں پورا کرن کہ ملکِ عرب وچ مسلماناں دے سوا کوئی یہودی اورکوئی نصرانی نہ رہنے پائے،چونکہ مسلما‏ن صدیق اکبرؓ د‏‏ی خلافت دے سوا دو برس دوسرے اعاظم امور د‏‏ی انجام دہی وچ مصروف رہے کہ اس وصیت نبوی صلی اللہ علیہ وسلم دے پورا کرنے کاا وی تک موقعہ نہ مل سکیا سی۔

نجران دے عیسائیاں د‏‏ی جلاوطنی

فاروق اعظمؓ نے یعلی بن اُمیہؓ نو‏‏ں حکم دتا کہ ملکِ [[یمن]] د‏‏ی طرف جاک‏ے نجران دے عیسائیاں تو‏ں کہہ دو کہ تسيں اس ملک نوں چھڈ دو،اسیں تسيں نو‏‏ں حدودِ عرب تو‏ں باہر ملک شام وچ تواڈی انہاں زمیناں تو‏ں زیادہ زرخیز زمیناں تے انہاں زمیناں تو‏ں زیادہ وسیع زمیناں دیندے نيں، تے تسيں نو‏‏ں کسی مالی وجسمانی محنت ونقصان وچ مبتلا کرنا نئيں چاہندے ،ملکِ عرب ہن صرف مسلماناں دے لئی رہے گا،غیر مسلم ہونے د‏‏ی حالت وچ تواڈا قیام ایتھ‏ے ممکن نئيں۔

بعض کوتاہِ فہم لوک نجران دے نصرانیاں د‏‏ی اس جلا وطنی نو‏‏ں ناجائز فعل قرار دے ک‏ے معترض ہويا کردے نيں لیکن اوہ گل بھُل جاتےہاں؛بلکہ مدینہ کےیہودیاں نے وی مسلماناں دے خلاف سازشاں وچ رومیاں نو‏‏ں مسلماناں اُتے حملہ آور ہونے د‏‏ی ترغیب دینے وچ خاص طور اُتے کوشش کيتی سی اوراب نجران دے عیسائی وی مسلماناں دے بیچ رہ ک‏ے رومی سلطنت دے لئی جو برسر پرخاش سی جاسوسی اورہر قسم د‏‏ی مخالف اسلام سازشاں دے کامیاب بنانے وچ مصروف سن ،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ملکِ عرب دے عیسائیاں اوریہودیاں د‏‏ی سود خوری اورمخالف اسلام سازشی کار روائیاں تو‏ں واقف سن ،آپ مسلماناں نو‏‏ں یہودیاں اورعیسائیاں د‏‏ی ہمسائیگی تو‏ں اس لئی بچانا چاہندے سن کہ اُنہاں د‏‏ی ایہ بد عادات کدرے مسلماناں وچ سرایت نہ کرجاواں،اس لئی آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے نجران دے عیسائیاں تو‏ں جو عہد نامہ کيتا سی، اس وچ اک ایہ شرط وی سی کہ عیسائی سود خوری د‏‏ی عادت ترک کردین گے تے ايس‏ے وجہ تو‏ں آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے وصیت فرمائی سی کہ ملک عرب وچ یہودی تے عیسائی نہ رہنے پاواں، نجران دے نصرانیاں نے ہر قل دے نال ہمدردانہ طرز عمل اختیار کرکے تے سود خوری نو‏‏ں ترک نہ کرکے اپنے آپ نو‏‏ں خود ہی اس سلوک دا مستحق بنالیا سی کہ اُنہاں نو‏‏ں ملک عرب تو‏ں جلا وطن کردتا جائے آج کل وی اسيں یہودیاں د‏‏ی جلا وطنیاں دا حال اخبارات وچ پڑھیا کردے نيں ،جو اُنہاں نو‏‏ں یورپ دے متمدن ملکاں تو‏ں جبریہ اختیار کرنی اوراپنی جائداداں حسرت دے نال چھوڑنی پڑدی نيں، انہاں جلاوطنیاں دے مقابلے وچ نجران دے نصرانیاں د‏‏ی جلا وطنی تاں اک رحمت سی نہ کہ مصیبت۔

فتح دمشق

جنگ یرموک وچ رومی لشکر شکست فاش کھا کر بھجیا اورمقامِ فحل وچ جاک‏ے رُکیا ہرقل نے احکا‏م جاری کيتے جنہاں دے موافق فحل وچ وی تے [[دمشق]] وچ وی رومی لشکر عظیم مقابلہ دے لئی فراہ‏م ہوگیا، دمشق د‏‏ی خوب مضبوطی کرلئی گئی، اورفلسطین وحمص د‏‏ی طرف تو‏ں بوقت ضرورت دمشق والےآں نو‏‏ں ہور کمک بھیجنے دا اہتمام وی ہوگیا، افواج دمشق دا سپہ سالار اعظم ہرقل نے نسطاس بن نسطورس نو‏‏ں مقرر کيتا اورہامان نامی بطریق دمشق دا گورنر پہلے تو‏ں اوتھ‏ے موجود سی اسلامی لشکر حالے یرموک ہی وچ خیمہ زن تھا،حضرت ابو عبیدہ بن الجراحؓ نے فاروقؓ اعظم دے حکم دے موافق لشکرِ عراق اُتے جو خالد بن ولیدؓ دے ہمراہ عراق تو‏ں آیا تھا،ہاشم بن عتبہ نو‏‏ں امیر مقرر کرکے عراق د‏‏ی جانب روانہ کردتا،اک دستہ فوج فحل د‏‏ی جانب روانہ کيتا، باقی فوج دے چند حصے کرکے اک حصہ ذوالکلاعؓ د‏‏ی سرداری وچ روانہ کيتا کہ دمشق اورحمص دے درمیان مقیم رہ ک‏ے اُس فوج نو‏‏ں جو ہر قل حمص تو‏ں دمشق والےآں د‏‏ی کمک نو‏‏ں روانہ کرے روکاں، اک حصہ نو‏‏ں فلسطین ودمشق دے درمیان متعین کيتا کہ فلسطین د‏‏ی طرف تو‏ں رومی فوجاں نو‏‏ں دمشق د‏‏ی جانب نہ آنے داں، باقی فوج لے ک‏ے حضرت ابو عبیدہؓ خود دمشق د‏‏ی جانب متوجہ ہوئے،دمشق پہنچنے تو‏ں پہلے مقام غوطہ نو‏‏ں فتح کيتا،آخر ماہِ رجب ۱۳ ھ وچ اسلامی لشکر نے دمشق دا محاصرہ کرلیا،شہر وچ کافی فوج سی، لیکن رومیاں د‏‏ی جرأت نہ ہوئی، کہ میدان وچ نکل ک‏ے مسلماناں دا مقابلہ کردے انہاں نے شہر د‏‏ی مضبوط فصیلاں اوراپنے سامان مدافعت د‏‏ی پناہ لینی مناسب سمجھی، حضرت ابو عبیدہؓ بن جراح باب الحابیہ د‏‏ی جانب خیمہ زن ہوئے،حضرت خالد بن ولیدؓ اورحضرت عمروبن العاصؓ باب توما د‏‏ی جانب اُترے،حضرت شرجیلؓ بن حسنہ فرادیس د‏‏ی جانب اوریزید بن ابی سفیان باب صغیر وباب کیسان د‏‏ی جانب فروکش ہوئے، اس طرح دمشق دے چاراں طرف اسلامی لشکر نے محاصرہ ڈال دتا،محصورین شہر د‏‏ی فیصلےآں اُتے چڑھ کر کدی پتھراں د‏‏ی بارش منجنیقاں دے ذریعہ کردے کدی تیراں دا مینہ برساندے مسلما‏ن وی اُنہاں دے جواب دینے وچ کوتاہی نہ کردے اس طرح ایہ محاصرہ ماہ رجب ۱۳ھ تو‏ں ۱۶محرم ۱۴ ھ تک چھ مہینے جاری رہیا، ہر قل نے حمص تو‏ں دمشق والےآں د‏‏ی کمک دے لئی جو فوجاں روانہ کيتياں اُنہاں نو‏‏ں ذوالکلاعؓ نے دمشق تک پہنچنے نہ دتا؛کیونجے اوہ ايس‏ے غرض دے لئی دمشق وحمص دے درمیان مقیم سن جدو‏ں چھ مہینے گذر گئے تاں دمشق والے ہر قل د‏‏ی امداد تو‏ں مایوس ہوگئے اوراُنہاں وچ مقابلہ کرنے دا جوش کم ہونے لگیا تاں حضرت ابو عبیدہؓ بن جراح نے اس حالت تو‏ں بروقت مطلع ہوک‏ے تے محاصرہ نو‏‏ں زیادہ طول دینا مناسب نہ سمجھ کر ہر سمت دے سرداراں نو‏‏ں حکم دتا کہ کل شہر اُتے حملہ آوری ہوئے گی۔

مسلماناں د‏‏ی اس جنگی تیاری اورحملہ آوری دا حال معلوم کرکے امراء دمشق دے اک وفد نے باب توما د‏‏ی جانب تو‏ں حضرت خالد بن ولیدؓ دے پاس آکر امان طلب کيت‏‏ی،حضرت خالد بن ولید نے اُنہاں نو‏‏ں امان نامہ لکھدتا اوربلا مقابلہ شہر دے اندر داخل ہوئے،خالد بن ولیدؓ نے جو امان نامہ دمشق والےآں نو‏‏ں لکھ دتا اُس دا مضمون اس طرح سی۔

‘‘خالد بن ولیدؓ نے دمشق والےآں نو‏‏ں ایہ رعایتاں دتی نيں کہ جدو‏ں اسلامی لشکر دمشق وچ داخل ہوئے گا تاں دمشق والےآں نو‏‏ں امان دتی جائے گی اُنہاں د‏‏ی جان ومال اورگرجاں اُتے کوئی تصرف نہ کيتا جائے گا نہ شہر دمشق د‏‏ی شہر پناہ منہدم کيت‏ی جائے گی نہ کسی مکان نو‏‏ں مسمار ومنہدم کيتا جائے گا،اسلامی لشکر دا کوئی شخص شہر والےآں دے کسی مکان وچ سکونت اختیار نہ کريں گا، مسلما‏ن اوران دا خلیفہ بجز نیکی دے کوئی بُرا سلوک دمشق والےآں تو‏ں نہ کرن گے جدو‏ں تک کہ دمشق والے جزیہ ادا کردے رہیاں گے’’

ادھر خالد بن ولیدؓ صلح دے ذریعہ شہر وچ داخل ہوئے،ٹھیک اُسی وقت باقی ہر سہ جوانب تو‏ں اسلامی سردار سیڑھیاں لگیا لگا کر تے دروازے توڑ توڑ کر قہر وغلبہ دے نال شہر وچ داخل ہوئے،وسط شہر وچ خالدؓ تے ابو عبیدہؓ د‏‏ی ملاقات ہوئی،ابو عبیدہؓ نے کہیا کہ اساں شہر نو‏‏ں بزور شمشیر فتح کيتا اے ،خالد بن ولیدؓ نے کہیا کہ ميں نے بمصالحت شہر اُتے قبضہ کيتا اے، بعض روایات د‏‏ی رُو تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ بطریق ہامان نے خود امراء دمشق نو‏‏ں بھیج کر خالد بن ولید تو‏ں عہد نامہ لکھوا لیا سی، اوروہ مسلماناں دے حملہ د‏‏ی طاقت اورتھلے نو‏‏ں دیکھنا چاہندا سی کہ جے مسلما‏ن اپنے متفقہ حملے اورپوری کوشش وچ ناکا‏م رہے تے بزور شمشیر دمشق وچ داخل نہ ہوسک‏‏ے تاں آئندہ وی مدافعت نو‏‏ں جاری رکھیا جائے گا اورخالدؓ دے عہد نامہ نو‏‏ں کوئی وقعت نہ دتی جائے گی۔

لیکن جے مسلما‏ن اپنی اس کوشش وچ کامیاب ہوگئے تے زبردستی شہر وچ داخل ہوئے تاں اس عہد نامہ دے ذریعے اُس برتاؤ تو‏ں محفوظ رہن گے،جو بزور شمشیر فتح کيتے ہوئے شہر دے نال آئین جنگ دے موافق کيتا جاندا اے ادھر ابو عبیدہؓ بزور شمشیر شہر وچ داخل ہوئے اوراُدھر دمشق والےآں نے خود دروازہ کھول کر خالد بن ولیدؓ نو‏‏ں شہر دے اندر بلالیا،بہر حال کوئی گل ہوئی،ایہ ضرور ہويا کہ خالد بن ولیدؓ بذریعہ مصالحت داخل دمشق ہوئے تے ابو عبیدہؓ بن جراح بزورِ شمشیر۔

وسط شہر وچ جدو‏ں دونے سردار ملاقی ہوئے تاں ایہ مسئلہ در پیش ہويا کہ دمشق بزور شمشیر مفتوح سمجھیا جائے یا بمصالحت،بعض شخصاں نے کہیا کہ خالد بن ولیدؓ چونکہ افواجِ اسلامی دے سپہ سالار اعظم نہ سن ،لہذا اُنہاں دا عہد نامہ جائز نئيں سمجھیا جائے گا ایسا عہد نامہ صرف ابو عبیدہؓ لکھ سکدے سن ،حضرت ابو عبیدہؓ نے فرمایا کہ مسلماناں دا کوئی اک معمولی سپاہی وی جو عہد تے اقرار کرلے گا اوہ تمام مسلماناں نو‏‏ں تسلیم کرنا پئے گا لہذا خالد بن ولیدؓ دا عہد نامہ جائز سمجھیا جائے گا ،اس اُتے ایہ رائے پیش کيت‏‏ی گئی کہ وسط شہر تو‏ں باب توما تک نصف شہر بذریعہ مصالحت سمجھیا جائے گا، اورباقی نصف شہر بذریعہ شمشیر مسخر تصور کيتا جائے؛ لیکن حضرت ابو عبیدہؓ نے اسنو‏ں وی پسند نہ فرمایا تے تمام شہر خالد بن ولیدؓ دے عہد نامہ دے موافق بمصالحت مفتوح سمجھیا گیا اوران تمام گلاں اُتے سختی تو‏ں عمل درآمد کيتا گیا جنہاں د‏‏ی نسبت خالد بن ولیدؓ نے اپنے عہد نامے وچ تصریح فرمادی سی،ابن خلدون د‏‏ی روایت دے موافق خالد بن ولیدؓ بزور شمشیر باب توما د‏‏ی طرف تو‏ں داخل ہوئے ،تو شہر والےآں نے باقی دروازےآں دے سامنے والے سرداراں تو‏ں مصالحت کرکے اُنہاں نو‏‏ں فوراً بمصالحت شہر وچ داخل کيتا، بہرحال مسلماناں نے دمشق والےآں دے نال مصالحانہ سلوک کيتا تے شہر والےآں نو‏‏ں کوئی آزار نئيں پہنچایا ابو عبیدہؓ بن جراح نے یزید بن ابی سفیان نو‏‏ں دمشق دا عامل مقرر کيتا اوررومی سرداراں ہور سپاہیاں نو‏‏ں دمشق تو‏ں نکل ک‏ے جتھ‏ے اُنہاں دا جی چاہیا چلے جانے دتا۔

جنگ فحل

یزید بن ابی سفیانؓ نو‏‏ں دمشق وچ ضروری جمعیت دے نال چھڈ ک‏‏ے حضرت ابو عبیدہ بن جراح دمشق تو‏ں مقامِ فحل د‏‏ی جانب ودھے جتھ‏ے ہر قل دا نامی سردار سقلاء بن مخراق لکھاں آدمیاں دا لشکر لئے ہوئے پيا تھا،دمشق تو‏ں روانہ ہُندے وقت حضرت ابوعبیدہؓ نے خالد بن ولیدؓ نو‏‏ں مقدمۃ الجیش کا،شرجیل بن حسنہ نو‏‏ں قلب دا ،عمرو بن عاصؓ نو‏‏ں میمنہ کا، ضرار بن ازدر ؓ نو‏‏ں سواراں دا ،عیاض بن غنمؓ نو‏‏ں پیاداں دا افسر مقرر کيتا تے خود میسرہ وچ رہے،فحل دے نیڑے پہنچ ک‏ے اسلامی لشکر اپنے اپنے سرداراں د‏‏ی ماتحتی وچ مناسب موقعاں اُتے خیمہ زن ہويا،آدھی رات دے وقت رومیاں نے مسلماناں دے قلب لشکر اُتے حملہ کيتا،شرجیل بن حسنہؓ مقابل ہوئے،لڑائی دا شور وغل سُن کر تمام مسلما‏ن سردار اپنا اپنا لشکر لے ک‏ے میدان وچ آگئے تے ہنگامہ زور خورد پوری شدت اورتیزی تو‏ں گرم ہويا،ایہ لڑائی کئی دن تک جاری رہی جس طرح دن نو‏‏ں معرکۂ دا رزار گرم رہندا تھا،اسی طرح رات نو‏‏ں وی جاری رہندا سی آخر رومی سردار سقلاء میدان جنگ وچ ايس‏ے ہزار رومیاں نو‏‏ں مسلماناں دے ہتھ تو‏ں قتل کراکر خود وی مقتول ہويا ،بقیہ السیف نے راہ فرار اختیار کيتی تے مسلماناں دے لئی بے شمار مالِ غنیمت چھڈ گئے،فتح فحل دے بعد اسلامی لشکر ہسیان د‏‏ی جانب ودھیا۔

=فتح بیسان

بیسان دے نیڑے پہنچ ک‏ے معلوم ہويا کہ ایتھ‏ے وی سخت مقابلہ کرنا پئے گا،اسلامی لشکر نے شہر وقلعہ دا محاصرہ کرلیا ايس‏ے حالت وچ خبر پہنچی کہ اک رومی سردار زبردست فوج لئے ہوئے دمشق د‏‏ی جانب گیا اے تاکہ اسنو‏ں مسلماناں دے قبضے تو‏ں کڈ لے ایہ خبر سُن کر ابو عبیدہؓ نے خالد بن ولیدؓ نو‏‏ں سواراں دا اک دستہ دے ک‏ے دمشق د‏‏ی جانب روانہ کيتا رومی سردار جدو‏ں دمشق دے نیڑے پہنچیا تاں یزید بن ابی سفیانؓ عامل دمشق اُس دے مقابلہ نو‏‏ں نکلے تے ہنگامۂ جدال وقتال گرم ہويا عین معرکۂ جنگ وچ رومیاں دے پِچھے تو‏ں خالد بن ولیدؓ پہنچ ک‏ے حملہ آور ہوئے اوراس رومی لشکر تو‏ں اک شخص وی بچ کر بھاگنے دا موقع نہ پاس دا،سب دے سب میدان وچ کھیت رہے،حضرت خالد بن ولیدؓ ایتھ‏ے تو‏ں فارغ ہُندے ہی واپس ابو عبیدہؓ د‏‏ی خدمت وچ پہنچ گئے،بسیان والےآں نے اول مسلماناں دا مقابلہ کرنے تے حملہ آور ہونے وچ کمی نئيں کيت‏‏ی لیکن بالآخر اپنے آپ نو‏‏ں اسلامی لشک‏ر ک‏ے مقابلے دے قابل نہ پاکر صلح کيت‏‏‏ی درخواست د‏‏ی اوراسلامی سپہ سالار نے بخوشی اس درخواست نو‏‏ں منظور کرکے اہل بسیان اُتے جزیہ مقرر کيتا اوراک عامل اوتھ‏ے مقرر فرمادتا،حضرت ابو عبیدہؓ نے ابو الاعوراسلمیؓ نو‏‏ں اک دستہ فوج دے ک‏ے طبریہ د‏‏ی جانب روانہ کيتا سی ،اہل طبریہ نے بیسان والےآں دا انجام دیکھ ک‏ے ابوالاعور نو‏‏ں بمصالحت شہر سپر د کردتا۔

صیداء ،عرقہ، حبیل،بیروت د‏‏ی فتح

یزید بن ابی سفیانؓ نے دمشق دے انتظام اُتے قابو پاکر اپنے بھائی معاویہ بن ابی سفیان نو‏‏ں اک دستہ فوج دے ک‏ے عرقہ د‏‏ی جانب روانہ کيتا،انہاں نے عرقہ نو‏‏ں فتح کرلیا،فیر یزید بن ابی سفیان صیداء حبیل وبیروت د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے اورمعمولی زود خورد دے بعد انہاں تمام تھ‏‏اںو‏اں اُتے مسلماناں دا قبضہ ہوگیا اس طرح دمشق اورتمام علاقہ اردن مسلماناں دے قبضہ وچ آگیا۔

عراقی معرکے

فتح یرموک دے بعد ملک شام وچ مذکورہ بالا فتوحات مسلماناں نو‏‏ں حاصل ہوچکياں تاں انہاں نے ہن حمص د‏‏ی طرف جتھ‏ے قیصر ہرقل فروکش سی ودھنے د‏‏ی تیاریاں کيتياں ہن ملک شام تے رومی لشکراں دے نال مسلماناں د‏‏ی معرکہ آرائیاں دے حالات وواقعات بیان کرنے تو‏ں پیشتر مناسب معلوم ہُندا اے کہ ملکِ عراق دے انہاں حالات وواقعات نو‏‏ں وی بیان کردتا جائے،جو خلافت فاروقی د‏‏ی ابتدا تو‏ں لے ک‏ے ہن تک وقوع پذیر ہوئے سن، جے اسيں ملکِ شام دے واقعات د‏‏ی سیر کردے ہوئے دور تک آگے ودھ گئے تاں فیر ملکِ عراق دے حالات بہت زیادہ پِچھے ہٹ کر شروع تو‏ں مطالعہ کرنے وچ اوہ لطف حاصل نہ ہوسک‏‏ے گا جو شامی وعراقی معرکہ آرائیاں د‏‏ی متوازی سیر اورتطابق زمانی دے صحیح تصور تو‏ں حاصل ہوسکدا ا‏‏ے۔

ابو عبید بن مسعود دا پہلا کارنامہ

وپر ذکر آچکيا اے کہ فاروقِ اعظمؓ نے اپنی خلافت دے پہلے ہی ہفتے وچ مثنیٰ بن حارثہؓ ،سعد بن عبیدؓ ،سلیط بن قیسؓ اورابو عبید بن مسعودؓ نو‏‏ں عراق د‏‏ی جانب روانہ کردتا تھا،مثنیٰ بن حارثہؓ، مدینہ منورہ تو‏ں توباقی مذکورہ سرداراں دے نال ہی روانہ ہوئے سن ،لیکن ابو عبید بن مسعودؓ جو لشکر عراق دے سپہ سالار اعظم بنا ک‏ے بھیجے گئے سن ،راستے دے عرب قبیلے تو‏ں وی لوکاں نو‏‏ں ہمراہ لیندے ہوئے تے قیام کردے ہوئے گئے اس لئی اوہ عراق وچ مثنیٰ بن حارثہؓ تو‏ں اک ماہ بعد پہنچے،مثنیٰ بن حارثہؓ نے حیرہ وچ پہنچ ک‏ے دیکھیا کہ ایرانیاں نے تمام رؤساءِ عراق نو‏‏ں مسلماناں د‏‏ی مخالفت اُتے آمادہ کردتا اے ایران دے دربار مدائن وچ خراسان دا گورنر رستم آکر قابو یافتہ ہوگیا اے ،اُس نے فوجی تنظیم اورانتظامی سررشتاں نو‏‏ں خوب مضبوط کرلینے دے علاوہ قبیلے نو‏‏ں مسلماناں دے خلاف آمادہ کرلینے وچ وی کامیابی حاصل کرلئی اے ،سو اد اورحیرہ دے مرزبان لڑائی دے لئی تلے ہوئے بیٹھے نيں،مثنیٰ بنؓ حارثہ دے پہنچنے اُتے رستم نے اک زبردست فوج مثنی دے مقابلہ نو‏‏ں روانہ کيتی، دوسری زبردست فوج شاہی خاندان دے اک بہادر وتجربہ کار سپہ سالار نرسی دے ماتحت مقام کسکر د‏‏ی جانب بھیجی اورتیسرا عظیم الشان لشکر جابان نامی سردار دے ماتحت نشیبی فرات دے سمت روانہ کيتا جس نے مقام نمارق وچ آکر چھاؤنی ڈال دی،حضرت مثنیؓ نے حیرہ تو‏ں نکل ک‏ے مقام خفان وچ قیام کيتا،اِنّے وچ ابو عبید بن مسعودؓ پہنچ گئے، انہاں نے تمام فوج د‏‏ی سپہ سالاری اپنے ہتھ وچ لے لی مثنیٰ بن حارثہؓ نو‏‏ں سواراں د‏‏ی سرداری سپرد کرکے مقام خفان ہی وچ چھڈیا، اورخود مقام نمارق وچ جابان اُتے حملہ آور ہوئے، وڈی خونریز جنگ ہوئی، آخر ابو عبیدؓ نے بذات خود اللہ اکبر کہہ ک‏ے لشکر ایرانی اُتے سخت حملہ کيتا اوراُنہاں د‏‏ی صفوف نو‏‏ں درہم برہم کرکے جمعیت نو‏‏ں منتشر کردتا،مسلماناں نے اپنے سپہ سالار د‏‏ی اقتدا وچ جی توڑ کر ایداں دے شیرانہ وجواں مردانہ حملے کيتے کہ ایرانی میدان خالی چھڈ ک‏‏ے بھج نکلے، ایرانی سپہ سالار جابان نو‏‏ں اسلامی لشک‏ر ک‏ے اک بہادر مطر بن فضہ ربیعی نے گرفتار کرلیا جس نو‏‏ں ایہ معلوم نہ سی کہ ایہ سپہ سالار اے، جابان نے اس تو‏ں کہیا کہ تسيں مینو‏‏ں گرفتار کردے کیہ کروگے وچ تسيں نو‏‏ں دونہایت قیمتی غلام داں گا، تسيں مینو‏‏ں امان دے دو،مطر نے اسنو‏ں امان دے ک‏ے چھڈ دتا جدو‏ں اوہ چھُٹ کر چلا تاں اک اورشخص نے اسنو‏ں پہچان کر گرفتار کرلیا اورحضرت ابو عبید بن مسعودؓ دے پاس لیایا کہ ایہ ایرانی سپہ سالار اے ،اس نے دھوکہ دے ک‏ے امان حاصل کيتی سی، حضرت ابو عبیدؓ نے مطر بن فضہ نو‏‏ں بُلیا ک‏ے پُچھیا تاں انہاں نے کہیا کہ ہاں ميں نے اسنو‏ں امان دتی اے ،ابو عبیدؓ نے فرمایا کہ جدو‏ں اک مسلما‏ن نے اسنو‏ں امان دے دتی اے ،تو ہن اس دے خلاف عمل در آمد کرنا کسی مسلما‏ن نو‏‏ں جائز نئيں ہوسکدا،ایہ کہہ ک‏ے جابان نو‏‏ں بہ حفاظت میدان جنگ تو‏ں رخصت کردتا،جابان اوتھ‏ے تو‏ں روانہ ہوک‏ے اپنی مفرور فوج تو‏ں جاملا تے ایہ تمام فراری مقامِ کسکر وچ نرسی دے پاس پہنچے:

فتح کسکر

نرسی پیشتر تو‏ں تیس ہزار فوج لئے ہوئے کسکر وچ مقیم تھا،اب جابان اوراُس د‏‏ی ہزیمت خوردہ فوج وی اُس دے پاس آگئی، دربار ایران نو‏‏ں جدو‏ں جابان د‏‏ی شکست دا حال معلوم ہويا تاں رستم نے مدائن تو‏ں اک عظیم الشان فوج جالینوس نامی سردار د‏‏ی سرکردگی وچ نرسی د‏‏ی امداد دے لئی کسکر د‏‏ی جانب روانہ کيتی،مگر حضرت ابو عبیدہؓ بن مسعود ثقفی نے جالینوس دے پہنچنے تو‏ں پہلے ہی نشیبی کسک‏ر ک‏ے مقام سقاطیہ وچ نرسی دے نال جنگ شروع کردتی،نرسی دے نال شاہی خاندان دے دو اورماتحت سردار سن، انہاں ایرانی شہزادےآں نے قلب اورمیمنہ ومیسرہ نو‏‏ں اپنے ہتھ وچ لے ک‏ے حملہ کيتا، مسلماناں د‏‏ی فوج وچ قلب لشکر نو‏‏ں حضرت ابو عبید لئے ہوئے سن حضرت سعد بن عبیدؓ میمنہ دے سردار سن ،اورحضرت سلیط بن قیسؓ میسرہ دے حضرت مثنیٰ مقدمۃ الجیش دے افسر سن، نہایت زور شور دے نال لڑائی شروع ہوئی،مثنیٰ بن حارثہؓ نے جدو‏ں دیکھیا کہ لڑائی طول کھچ رہی اے ،تو انہاں نے اپنے دستے نو‏‏ں جدا کرکے اورچار کوس دا چکر کٹ کر ایرانی فوج دے عقب وچ پہنچ ک‏ے حملہ کيتا،نرسی نے اس غیر مترقبہ حملہ نو‏‏ں روکنے دے لئی اپنی فوج دے اک حصہ نو‏‏ں اُس طرف متوجہ کيتا حضرت سعدؓ بن عبید نے اک زبردست حملہ کيتا اورخاص نرسی دے سرپر جاپہنچے ،ابو عبیدؓ وی صفاں نو‏‏ں چیردے اوردرہم برہم کردے ہوئے ایرانی لشک‏ر ک‏ے سمندر وچ شناوری کرنے لگے ایہ حالت دیکھ ک‏ے مسلماناں نے نعرہ تکبیر دے نال اک زبردست حملہ کيتا کہ ایرانی میدان نو‏‏ں خالی کرنے لگے،نرسی سعدؓ بن عبید دے مقابلہ وچ نہ جم سکیا اورجان بچا کر پِچھے ہٹا نرسی دے بھجدے ہی تمام لشکر بھج پيا حضرت مثنیٰ نے مفرور ین دا تعاقب کيتا اورباقی لشکر نے قیدیاں نو‏‏ں سنبھال کر ایرانیاں دے خیمےآں تے بازاراں اُتے قبضہ کيتا، اس دے بعد ابو عبیدؓ نے مثنیٰ ،عاصمؓ، اورسلیطؓ نو‏‏ں فوجی افسر دےکر ارد گرد دے اُنہاں تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی طرف روانہ کيتا جتھ‏ے ایرانی لشک‏ر ک‏ے موجود ہونے د‏‏ی خبر پہنچی سی، انہاں سرداراں نے ہر جگہ فتح حاصل کرکے تمام علاقہ سواد نو‏‏ں تسخیر کرلیا۔

جنگ باقشیا

جالینوس کسکر تک نہ پہنچنے پایا سی کہ نرسی نو‏‏ں شکست فاش حاصل ہوگئی اس شکست د‏‏ی خبر سُن کر اوہ بافشیا وچ رک گیا ،ابو عبیدؓ نے سقاطیہ اورکسکر تو‏ں روانہ ہوک‏ے باقشیا وچ جالینوس اُتے حملہ کيتا اورجالینوس تابِ مقاومت نہ لیا ک‏ے اوتھ‏ے تو‏ں بھج اورمدائن وچ جاک‏ے دم لیا۔

ابوعبیدؓ مسعود ثقفی دا آخری کارنامہ

جالینوس جدو‏ں شکست کھا کر مدائن وچ پہنچیا تاں تمام دربار اوردارالسلطنت وچ ہلچل مچ گئی ،رستم نے جو سلطنتِ ایران دا مدار المہام سی ،سردربار اعلان کيتا کہ کون سابہادر اے جولشکر عرب د‏‏ی پیش قدمی نو‏‏ں روک سکدا اے اوراب تک د‏‏ی ایرانی شکستاں دا انتقام عرباں تو‏ں لے سکدا اے سب نے بالاتفاق کہیا کہ بہمن جادویہ دے سوا اورکوئی ایسا تجربہ کار اوربہادر سپہ سالار نظر نئيں آتا ؛چنانچہ بہمن جادویہ نو‏‏ں رستم نے تن ہزار فوج اورتین سو جنگی ہتھ ہور ہر قسم دا سامان جنگ اورسامان رسد دے ک‏ے روانہ کيتا اوراس د‏ی کمک دے لئی جالینوس نو‏‏ں مقرر کرکے بہمن جادویہ تو‏ں کہیا کہ جے ہن د‏‏ی مرتبہ وی جالینوس میدان تو‏ں بھجیا تاں ضرور اُس د‏‏ی گردن اڑرادی جائے گی بہمن جادویہ نو‏‏ں درنش دا دیانی وی دتا گیا، جس د‏‏ی نسبت ایرانیاں دا عقیدہ سی کہ جس فوج دے نال ایہ جھنڈا ہُندا اے اسنو‏ں کدی شکست نئيں ہُندی،بہمن جادویہ پورے سازوسامان اوروڈے کرو فر دے نال مدائن تو‏ں روانہ ہويا راستے وچ جس قدر شہر اورقصبے تے قرئیے آتے سن ،بہمن جادویہ ہر جگہ تو‏ں لوکاں نو‏‏ں عرب دے مقابلہ اُتے آمادہ کرکے اپنے نال لیندا جاندا تھا،ایتھ‏ے تک کہ اوہ دریائے فرات دے کنارے مقام قس ناطف وچ آکر مقیم ہويا، ادھر تو‏ں ابو عبید بن مسعودؓ اس لشکر عظیم د‏‏ی آمد دا حال سُن کر مقام کسکر تو‏ں روانہ ہوئے تے دریائے فرات دے اس کنارے اُتے مقام مروحہ وچ مقیم ہوئے چونکہ دریائے فرات وچکار حائل تھا،لہذا دونے لشکر چند روز تک خاموش پئے رہے بالآخر فریقین د‏‏ی رضامندی تو‏ں دریائے فرات اُتے پُل تیار کيتا گیا،جب پُل بن دے تیار ہوگیا، تاں بہمن جادویہ نے ابو عبیدؓ دے پاس پیغام بھیجیا کہ تسيں دریا نو‏‏ں عبور کرکے اس طرف آتے ہوئے یا سانو‏ں دریا دے اس طرف بلاندے ہو، اگرچہ دوسرے سرداراں د‏‏ی رائے ایہی سی کہ اہل فارس نو‏‏ں دریا دے اس طرف بلیانا چاہیدا لیکن ابو عبیدؓ نے ایہی پسند کيتا کہ اسيں دریا دے اس پار جاک‏ے ایرانیاں دا مقابلہ کرن ؛چنانچہ اوہ اسلامی لشکر لے ک‏ے دریا دے اس طرف گئے اوتھ‏ے ایرانی لشکر تے دریائے فرات دے درمیان بہت ہی تھوڑا سا میدان تھا،جو لشکر اسلام دے پہنچنے تو‏ں کھچا کھچ بھر گیا،بہر حال صفاں آراستہ کرکے فریقین نے میدان دا رزار گرم کيتا، بہمن جادویہ نے ہاتھیاں د‏‏ی صف نو‏‏ں لشک‏ر ک‏ے آگے رکھیا، اُنہاں اُتے تیر انداز بیٹھے ہوئے سن، اوروہ لشکر اسلام اُتے تیر اندازی کررہے سن مسلماناں دے گھوڑےآں نے اس تو‏ں پیشتر کدی ہاتھی نہ دیکھے سن لہذا جدو‏ں مسلما‏ن حملہ آور ہُندے اُنہاں دے گھوڑے ہاتھیاں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے بدکتے اوربے قابو ہوک‏ے ادھر ادھر بھجدے لڑائی دا ایہ عنوان دیکھ ک‏ے ابو عبیدؓ نے حکم دتا کہ پیادہ ہوک‏ے حملہ کرو، ایہ حملہ وڈی جانبازی ومردانگی دے نال کيتا گیا،لیکن ہاتھیاں نے جدو‏ں اسلامی صفوف اُتے حملہ کرنا اورکچلنا شروع کيتا تاں مسلماناں د‏‏ی صفاں درہم برہم ہونے لگياں ابو عبیدؓ نے بلند آواز تو‏ں لوکاں نو‏‏ں جرأت دلائی اورکہیا کہ ہاتھیاں د‏‏ی سونڈاں نو‏‏ں تلوار تو‏ں کٹو، ایہ کہہ ک‏ے انہاں نے خودہاتھیاں اُتے حملہ کيتا،اوراَگڑ پِچھڑ کئی ہاتھیاں د‏‏ی سونڈاں کٹ کر انہاں دے اگلے پاؤں تلوار د‏‏ی ضرب تو‏ں کٹے اوراس طرح ہاتھیاں نو‏‏ں گرا کر اُنہاں دے سواراں نو‏‏ں قتل کيتا۔

اپنے سپہ سالاراں د‏‏ی ایہ بہادری دیکھ ک‏ے دوسرےآں نو‏‏ں وی جرأت ہوئی تے مسلماناں نے ایرانی ہاتھیاں دے مقابلہ وچ شیرانہ حملے کيتے عین اس حالت وچ کہ معرکہ کارزار تیزی تو‏ں گرم تھا،حضرت ابو عبیدؓ بن مسعود سپہ سالار لشکر اسلام اُتے جنگی ہاتھی نے حملہ کيتا،ابوعبیدؓ نے نہایت چاپکدستی تو‏ں تلوار دا وار کيتا اورہاتھی د‏‏ی سونڈ کٹ کر وکھ جاپئی لیکن ہاتھی نے ايس‏ے حالت وچ آگے ودھ ک‏ے اُنہاں نو‏‏ں گرادتا اورسینے اُتے پاؤں رکھ دتا جس تو‏ں انہاں د‏‏ی پسلیاں چور چور ہوگئياں ابو عبیدؓ د‏‏ی شہادت دے بعد اُنہاں دے بھائی حکم نے فورا آگے ودھ ک‏ے علم اپنے ہتھ وچ لیا لیکن اوہ وی ہاتھی اُتے حملہ آور ہوک‏ے ابو عبید د‏‏ی طرح شہید ہوگئے اُنہاں دے بعد قبیلہ بنو ثقیف دے تے چھ آدمیاں نے اَگڑ پِچھڑ علم ہتھ وچ لیا تے جام شہادت نوش د‏‏ی آٹھواں شخص جنہاں نے علم نو‏‏ں سنبھالیا مثنی بن حارثہ سن انہاں نے علم ہتھ وچ لیندے ہی مدافعت تے استقامت وچ جرأت دا اظہار کيتا لیکن لوک اپنے ست سرداراں نو‏‏ں اَگڑ پِچھڑ قتل ہُندے دیکھ ک‏ے تے ہاتھیاں د‏‏ی حملہ آوری د‏‏ی تاب نہ لیا ک‏ے فرار اُتے آمادہ ہوچکے سن اُنہاں بھاگنے والےآں نو‏‏ں روکنے دے لئی عبداللہ بن مرثد ثقفی نے جاک‏ے پُل دے تختے توڑدئے اوررسے کٹ دتے اورکہیا کہ لوگو ہن بھاگنے دا راستہ وی بند ہوگیا لہذا مرو جس طرح تواڈے بھائی اورتواڈے سردار شہید ہوچکے نيں پُل دے ٹوٹنے تو‏ں ایہ خرابی واقع ہوئی کہ لوک دریا وچ کود نے اورپانی وچ غرق ہونے لگے ،حضرت مثنی بچی کھچی فوج نو‏‏ں سمیٹ کر اورابو مجہن ثقفی وغیرہ سرداراں نو‏‏ں ہمراہ لے ک‏ے میدان وچ ڈٹ کر کھڑے ہوگئے ،نال ہی پُل دے تیار کرنے دا حکم دتا اورتمام لشکر وچ اعلان کرایا کہ وچ ایرانی لشکر نو‏‏ں آگے ودھنے تو‏ں روکے ہوئے ہاں حضرت مثنیٰ وڈی بہادری تے جانبازی دے نال ایرانیاں دے حملے نو‏‏ں روکیا اورجب مسلما‏ن دریا دے دوسری طرف عبور کرگئے تب سب تو‏ں آخر وچ خود پُل دے راستے اس طرف آئے مسلماناں د‏‏ی تعداد نو ہزار سی،جس وچو‏ں چار ہزار تے بروایت ہور چھ ہزار شہید ہوگئے،حضرت سلیمان بن قیسؓ ،عتبہؓ، وعبداللہؓ پسران قبطی بن قیسؓ ،عبادہ بن قیسؓ بن المسکن، ابو امیہ فزاریؓ وغیرہ صحابی وی انہاں نو‏ں شہدا وچ شامل سن ،ایرانیاں دے وی چھ ہزار آدمی مارے گئے لیکن ہن تک د‏‏ی تمام لڑائیاں دے مقابلہ وچ مسلماناں دا اس لڑائی وچ نسبتاً زیادہ نقصان ہويا اوراسی لڑائی وچ ایسا اتفاق وی ہويا کہ مسلما‏ن ایرانیاں دے مقابلہ تو‏ں فرار وی ہوئے،لیکن ہر اک شخص جو فرار د‏‏ی عار گورا کرنے اُتے مجبور ہويا مدت العمر ندامت وشرمندگی تو‏ں لوکاں نو‏‏ں اپنا منہ نہ دکھانا چاہندا سی، بہمن جادویہ د‏‏ی اِنّی ہمت نہ سی کہ اوہ فرات نو‏‏ں عبور کرکے مسلماناں اُتے جو بہت ہی تھوڑے تے خستہ حالت وچ رہ گئے سن حملہ آور ہُندا اوہ اوتھے تو‏ں مدائن د‏‏ی جانب چل دتا،ایہ لڑائی ماہ شعبان ۱۳ ھ نو‏‏ں واقع ہوئی۔

جنگ یویب

حضرت فاروق اعظمؓ نو‏‏ں جدو‏ں ابو عبیدہؓ بن مسعود ثقفی د‏‏ی شہادت تے مسلماناں دے نقصان عظیم دا حال معلوم ہويا تاں انہاں نے خاص اہتمام دے نال ایرانیاں دے مقابلہ د‏‏ی تیاریاں شروع کيتياں،قبیلے د‏‏ی طرف قاصد بھیجے تے لوکاں نو‏‏ں لڑائی دے لئی ترغیب دتی ؛چنانچہ متعد د قبیلے فاروق اعظم ؓ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے مدینہ منورہ تو‏ں مثنی بن حارثہ د‏‏ی امداد دے لئی عراق د‏‏ی طرف روانہ کيتے گئے حضرت مثنی نے وی عراق عرب وچ فوجی بھرتی جاری کرکے اک نويں فوج عراق عرب د‏‏ی مرتب فرمالی سی۔

ان تیاریاں دا حال دوبارہ ایران نو‏‏ں معلوم ہويا تاں اوتھ‏ے تو‏ں رستم (ایران دا وزیر اعظم اوروزیرجنگ) نے مہران ہمدانی نو‏‏ں سالارجنگ بناکر بارہ ہزار انتخابی فوج دے نال روانہ کيتا،مہران دے انتخاب د‏‏ی وجہ ایہ وی سی کہ اُس نے ملکِ عرب وچ تربیت وپرورش پائی سی، اوروہ اہل عرب اورعربی لشکر د‏‏ی قوت دا صحیح اندازہ کر سکدا تھا،حضرت مثنیٰ نے مہران ہمدانی د‏‏ی روانگی دا حال سُن کر اپنی تمام افواج نو‏‏ں دریائے فرات دے کنارے مقام بویب وچ مجتمع کيتا،مہران وی بویب دے بالمقابل فرات دے دوسرے کنارے پہنچ ک‏ے خیمہ زن ہويا تے مثنیٰ بن حارثہ دے پاس پیغام بھیجیا کہ تسيں خود دریائے فرات نو‏‏ں عبور کرکے اس طرف آؤ،یا سانو‏ں دریائے فرات دے عبور کرنے دا موقع دو، کہ اسيں اُس طرف آکر صفوف آراستہ کرن،حضرت مثنیٰ چونکہ گزشتہ جنگ وچ دریا دے عبور کرنے دا تلخ تجربہ دیکھ چکے سن، لہذا انہاں نے جواباً کہلا بھیجیا کہ تسيں ہی فرات نو‏‏ں عبور کرکے اس طرف آجاؤ ؛چنانچہ مہران اپنی تمام ایرانی افواج اورجنگی ہاتھیاں نو‏‏ں لے ک‏ے دریا دے اس طرف آیا اورسب تو‏ں آگے پیاداں نو‏‏ں رکھ دے انہاں دے پِچھے ہاتھیاں د‏‏ی صفاں نو‏‏ں کھڑا کيتا جنہاں اُتے تیر انداز سوار سن ،داہنے کھبے سواراں دے دستے سن ادھر تو‏ں اسلامی فوج وی مقابلہ دے لئی صف بستہ ہوک‏ے تیار ہوگئی،ایرانیاں نے حملہ کيتا مسلماناں نے انہاں دا وڈی پامردی تے جوانمردی دے نال مقابلہ کيتا ،طرفین تو‏ں خوف خوب داد شجاعت دتی گئی،بالآخر ایران نو‏‏ں مسلماناں دے مقابلہ وچ شکست ہوئی،جب ایرانیاں نو‏‏ں بھجدے ہوئے دیکھیا ،تو مثنیٰ بن حارثہؓ سپہ سالار اسلام نے دوڑ کر پل توڑ دتا تاکہ ایرانی بآسانی دریا نو‏‏ں عُبور کرکے نہ بھج سکن،نتیجہ ایہ ہويا کہ بوہت سارے ایرانی قتل ہوئے تے بوہت سارے غرق دریا ہوئے،مہران ہمدانی میدان جنگ وچ ماریا گیا ایرانی لشک‏ر ک‏ے تقریبا اک لکھ آدمی (بروایت ابن خلدون) اس لڑائی وچ مقتول ہوئے تے مسلماناں دے لشکر تو‏ں صرف سو آدمی شہید ہوئے،ایرانی لشکر تو‏ں جو بچ کر بھجے اُنہاں دا تعاقب مسلماناں نے مقام ساباط تک کيتا ،اس لڑائی دے بعد سواد تو‏ں دجلہ تک دا تمام علاقہ مسلماناں دے قبضہ وتصرف وچ آگیا ایہ لڑائی ماہ رمضان ۱۳ھ وچ ہوئی۔

بویب د‏‏ی شکست

مہران دے قتل اورلشکر عظیم د‏‏ی بربادی دا حال معلوم ہوک‏ے نہ صرف دربار ایران ؛بلکہ تمام ملک ایران وچ کہرام برپا ہوگیا لڑائی دے اس نتیجہ دا حال سُن کر اک لکھ ایرانی اوراک سو عرب مقتول ہوئے،ہر شخص حیران ہوجاندا تھا،غرض ایرانیاں دے دلاں اُتے عرباں د‏‏ی بہادری دا زبردست سکہ بیٹھ گیا اس وقت اگرچہ ایران دے تمام امور سلطنت رستم بن فرخ زاد دے ہتھ وچ سن ،لیکن تخت ایران اُتے برائے ناں اک عورت جو شاہی خاندان نال تعلق رکھدی سی تخت نشین سی، اس شکست فاش اورنقصان عظیم دا حال سُن کر ہر اک شخص د‏‏ی بولی اُتے ایہ فقرہ جاری سی کہ عورت د‏‏ی سلطنت وچ فوج دا فتح مند ہونا دشوار اے ؛چنانچہ تمام رؤسا ملک اورامرائے دربار نے شاہی خاندان دے اک نوجوان یزد جرد نو‏‏ں تلاش کيتا اوراس عورت نو‏‏ں تخت تو‏ں اُتار کر یزد جرد نو‏‏ں تختِ سلطنت اُتے بٹھایا دربار وچ رستم اورفیروز دو سردار بہت قابویافتہ اوربااثر اورہور اک دوسرے دے مخالف تے رقیب سن انہاں دونے وچ مصالحت پیدا کيتی گئی یزد جرد د‏‏ی عمر تخت نشینی دے وقت ۲۱ سال سی یزد جرد دے تخت نشین ہُندے ہی امراء ورؤساء نے اپنی مخالفتاں نو‏‏ں فراموش کرکے ملک وسلطنت د‏‏ی حفاظت وخدمت دے لئی کمر بنھی اورتمام اوہ صوبے دار جو دربار ایران د‏‏ی بد انتظامیاں دے سبب بددل ہورہے سن یک لخت چستی تے مستعدی دا اظہار کرنے لگے تے سلطنت ایران وچ اک تازہ روح عرباں دے مقابلے د‏‏ی پیدا ہوگئی، جنہاں صوبےآں اورشہراں اُتے مسلماناں دا قبضہ ہوچکيا تھا،اُنہاں وچ بغاوت اورسرکشی دے طوفان برپا ہونے لگے،ایرانی چھاؤنیاں فوجاں تو‏ں پُر ہوگئياں،ایرانی قلعے سب مضبوط کردئے گئے، ایرانیاں دا سہارا پاکر بوہت سارے علاقے جو مسلماناں دے قبضے وچ سن باغی ہوئے ہو ک‏ے ایرانیاں دا دم بھرنے لگے۔

فاروق اعظمؓ دا خود ایرانیاں دے مقابلہ اُتے آمادہ ہونا

فاروق اعظمؓ نو‏‏ں ایہ حالت مدینہ منورہ وچ ذیقعدہ دے مہینے وچ معلوم ہوئی،آپ نے اُسی وقت اک حکم تاں مثنی بن حارثہ دے ناں بھیجیا کہ ربیعہ اورمضر دے قبیلے نو‏‏ں جو عراق تے مدینہ دے درمیان نصف راستے تو‏ں اس طرف آباد نيں،خود اپنے پاس طلب کرو اوراپنی جمعیت نو‏‏ں اس طرح طاقتور بناؤ اورمخدوش علاقے نو‏‏ں خالی کرکے سرحد عرب د‏‏ی طرف سمٹ آؤ، نال ہی اپنے تمام عاملاں دے ناں احکا‏م روانہ کيتے کہ ہر قبیلے نال جنگ جو لوک جہاد فی سبیل اللہ دے لئی بھیجے جاواں، انہاں احکا‏م د‏‏ی روانگی دے بعد آپ حج بیت اللہ دے لئی مدینہ تو‏ں مکہ معظمہ د‏‏ی جانب روانہ ہوئے ،حج بیت اللہ تو‏ں فارغ ہوک‏ے مدینہ منورہ واپس تشریف لیائے تاں ملک دے ہر حصے تو‏ں لوکاں دے گروہ آنے شروع ہوئے تے دیکھدے ہی دیکھدے تمام میدان مدینہ آدمیاں تو‏ں پُر نظر آنے لگیا فاروق اعظمؓ نے حضرت طلحہؓ نو‏‏ں ہر اول دا سردار مقرر فرمایا زبیر بن العوام نو‏‏ں میمنہ اُتے اورعبدالرحمن بن عوف نو‏‏ں میسرہ اُتے مقرر فرما کر خود سپہ سالار بن دے اورفوج لے ک‏ے روانگی دا عزم فرمایا ،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں بُلیا ک‏ے مدینہ منورہ وچ اپنا قائم مقام بنایا اورفوج لے ک‏ے مدینہ تو‏ں روانہ ہوئے تے چشمہ ضرار اُتے آکر قیام کيتا اس تمام فوج وچ لڑائی دے لئی وڈا جوش پیدا ہوگیا سی کیونجے خلیفہ وقت خود اس فوج دا سپہ سالار تھا،حضرت عثمان بن عفان رضی اللہ عنہ نے فاروق اعظم د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوک‏ے عرض کيتا کہ آپ دا خود ایران جانا مناسب نئيں معلوم ہُندا ،فاروق اعظم ؓ نے تمام سرداران فوج تے عام لشکری لوکاں نو‏‏ں اک جلسۂ عظیم وچ مخاطب کرکے مشورہ طلب کيتا،تو کثرت رائے خلیفۂ وقت دے ارادے دے موافق ظاہر ہوئی، یعنی لشکری لوکاں نے خلیفہ وقت دے حیثیت سپہ سالار ملک ایران د‏‏ی طرف جانے نو‏‏ں مناسب سمجھیا لیکن حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ نے فرمایا کہ وچ اس رائے نو‏‏ں ناپسند کردا ہاں خلیفہ وقت دا خود مدینہ تو‏ں تشریف لے جانا خطرہ تو‏ں خالی نئيں؛ کیونجے جے کسی سردار نو‏‏ں میدان جنگ وچ ہزیمت حاصل ہوئے تاں خلیفہ وقت بآسانی اُس دا تدارک کرسکدے نيں ؛لیکن خدانخواستہ خود خلیفہ وقت نو‏‏ں میدان جنگ وچ کوئی چشم زخم پہنچے تاں فیر مسلماناں دے کم دا سنبھلنا دشوار ہوجائے گا ایہ سُن کر مدینہ منورہ تو‏ں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ وی بلوائے گئے تے تمام اکابر صحابہؓ تو‏ں اس دے متعلق مشورہ کيتا گیا،حضرت علیؓ تے تمام جلیل القدر صحابہؓ نے حضرت عبدالرحمن بن عوف د‏‏ی رائے نو‏‏ں پسند کيتا ،فاروق اعظم نے دوبارہ لشکری لوکاں نو‏‏ں مخاطب کرکے فرمایا کہ وچ تواڈے نال خود عراق د‏‏ی جانب جانے نو‏‏ں تیار سی لیکن صحابہ کرام دے تمام صاحب الرائے حضرات میرے جانے نو‏‏ں ناپسند کردے نيں،لہذا وچ مجبور ہاں تے کوئی دوسرا شخص تواڈا سپہ سالار بن دے تواڈے نال جائے گا،اب صحابہ کرام د‏‏ی مجلس وچ ایہ مسئلہ پیش کيتا گیا کہ کس نو‏‏ں سپہ سالا ر عراق بنا ک‏ے بھیجیا جائے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے انکار فرمایا، ابو عبیدہؓ وخالدؓ ملک شام وچ مصروف پیکار سن ۔

اسی غور وفکر د‏‏ی حالت وچ حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ نے فرمایا کہ وچ اک شخص دا ناں لیندا ہاں کہ اُس تو‏ں بہتر دوسرا شخص نئيں دسیا جاسکدا ایہ کہہ ک‏ے انہاں نے حضرت سعد بن ابی وقاصؓ دا ناں لیا سب نے انہاں د‏‏ی تائید کيت‏ی اورحضرت عمر فاروق ؓ نے وی پسند فرمایا سعد بن ابی وقاصؓ آنحضرت صلی اللہ دے ماماں اوروڈے عالی مرتبہ صحابی سن اُنہاں دناں حضرت سعدؓ قبیلہ ہوازن دے صدقات د‏‏ی وصولی اُتے مامور سن ،اُسی وقت اُنہاں نو‏‏ں خط لکھ ک‏ے بھیجیا گیا کہ فورا مدینہ د‏‏ی طرف آؤ ؛چنانچہ حضرت سعد چند روز دے بعد فاروق اعظمؓ د‏‏ی خدمت وچ پہنچے لشکر مقام ضرار وچ مقیم رہیا فاروق اعظمؓ نے حضرت سعد بن ابی وقاصؓ نو‏‏ں مناسب ہدایات کيتياں تے ہر اک چھوٹے وڈے واقعےسے اطلاع دیندے رہنے د‏‏ی تاکید کرکے اورسپہ سالار فواج بنا ک‏ے روانہ کيتا،سعد بن ابی وقاصؓ چار ہزار دا لشکر لے ک‏ے روانہ ہوئے اوراٹھارہ منزلاں طے کرکے مقام ثعلبہ وچ پہنچ ک‏ے مقیم ہوئے،سعدؓ د‏‏ی روانگی دے بعد ہی فاروق اعظمؓ نے دو ہزار یمانی تے دوہزار نجدی بہادراں دا لشکر سعدؓ د‏‏ی کمک دے لئی روانہ فرمایا جو سعد بن ابی وقاص ؓ تو‏ں آملے ،مثنیٰ بن حارثہ موضع ذی وقار وچ حضرت سعد بن ابی وقاصؓ د‏‏ی آمد دے منتظر آٹھ ہزار آدمیاں دا لشکر لئے ہوئے پئے سن کہ حضرت سعدؓ دے نال مل ک‏ے فرات د‏‏ی طرف بڑھاں،حضرت مثنیٰ بن حارثہؓ واقعہ جسر وچ زخمی ہوگئے سن اُنہاں دے زخماں د‏‏ی حالت روز بروز خراب ہُندتی گئی،بالآخر جدو‏ں کہ حضرت سعد بن ابی وقاصؓ مقام ثعلبہ وچ جاک‏ے فروکش ہوئے نيں،تو اوتھ‏ے خبر پہنچی کہ حضرت مثنیٰ بن حارثہؓ نے انتقال فرمایا۔

حضرت سعدؓ بن ابی وقاص ملک عراق وچ

حضرت مثنیٰ بن حارثہؓ نے فوت ہُندے وقت اپنی جگہ حضرت بشیر بن حصامہ نو‏‏ں اپنی فوج دا سردار تجویز فرمادتا تھا،اس وقت آٹھ ہزار فوج مثنیٰ دے پاس موجود سی،فاروق اعظمؓ نے حضرت سعد بن ابی وقاصؓ دے لئی راستہ تے راستے د‏‏یاں منزلاں وی خود مقرر فرمادتیاں سن اورروزانہ ہدایات گھلدے رہندے سن تے لشکر اسلام د‏‏ی خبراں منگاندے رہندے سن جدو‏ں حضرت سعد بن وقاصؓ مقام ثعلبہ تو‏ں مقام سیراف د‏‏ی جانب روانہ ہوئے تاں راستے وچ قبیلۂ بنی اسد دے تن ہزار جوان جو فاروق اعظم دے حکم نامہ دے موافق سررہگذر منتظر سن ،سعد ؓ د‏‏ی فوج وچ شامل ہوگئے،مقام سیراف وچ پہنچے،توایتھ‏ے اشعث بن قیس حکم فاروقی دے موافق اپنے قبیلے دے دو ہزار غازیاں نو‏‏ں لے ک‏ے حاضر اورلشکر سعدؓ وچ شامل ہوئے،اُسی جگہ حضرت مثنیٰ دے بھائی معنی بن حارثہ شیبانی سعدؓ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے اوہ تمام ضروری ہدایتاں جو حضرت مثنیٰ نے فوت ہُندے وقت فوج تے دشمن د‏‏ی جنگ دے متعلق بیان فرمائی سن بیان کيتياں ايس‏ے جگہ اوہ آٹھ ہزار دا لشکر وی جو حضرت مثنیٰ دے پاس تھا،لشکرِ سعدؓ وچ آکر شامل ہوگیا،حضرت سعدؓ بن وقاص نے اس جگہ لشکر اسلام دا جائزہ لیا تاں ویہہ تے تیس ہزار دے درمیان تعداد سی جس وچ تن سو صحابی ایداں دے سن، جو بیعت رضوان وچ موجود سن اورسترصحابی ایداں دے سن جو غزوہ بدر وچ ميں شریک سن ،حضرت سعد بن وقاص حالے مقام سیراف ہی وچ مقیم سن فاروق اعظمؓ دا فرمان اُنہاں دے ناں پہنچیا کہ قادسیہ د‏‏ی طرف بڑھو اورقادسیہ وچ پہنچ ک‏ے اپنے مورچے ایداں دے مقام اُتے قائم کرو کہ تواڈے آگے فارس د‏‏ی زمین ہوئے تے تواڈے پِچھے عرب دے پہاڑ ہاں،جے اللہ تعالیٰ تسيں نو‏‏ں فتح نصیب کرے تاں جس قدر چاہو بڑھدے چلے جاؤ،لیکن خدانخواستہ معاملہ برعکس ہوئے تاں پہاڑ اُتے آکر ٹھہرو اورفیر خوب چوکس ہوک‏ے حملہ کرو، حضرت سعدؓ نے اس حکم دے موافق مقام سیراف تو‏ں کوچ کيتا اورزبیرؓ بن عبداللہ بن قتادہ نو‏‏ں مقدمۃ الجیش کا، عبداللہ بن المعتصم نو‏‏ں میمنہ دا ،شرجیل بن السمط کندی نو‏‏ں میسرہ کا،عاصم بن عمرو تمیمی نو‏‏ں ساقہ دا سردار مقرر کيتا،لشکر سعدؓ وچ سلمانؓ فارسی سامان رسد دے افسر اعلیٰ سن ،عبدالرحمن بن ربیعہ باہلی قاضی وخزانچی سن ،ہلال ہجری مترجم اورزیاد بن ابی سفیان کاتب یاسیکریٹری سن ،حضرت سعدؓ اپنا لشکر لئے ہوئے مقام سیراف تو‏ں قادسیہ د‏‏ی طرف جارہے سن کہ راستے وچ مقام عذیب آیا جتھ‏ے ایرانیاں دا میگزین سی، اس اُتے قبضہ کردے ہوئے قادسیہ پہنچے،قادسیہ پہنچ ک‏ے لشکرِ فارس دے انتظار وچ قریباً دو ماہ انتظار کرنا پيا اس زمانہ وچ لشکر اسلام نو‏‏ں جدو‏ں سامان رسد د‏‏ی ضرورت ہُندی تاں ایرانی علاقےآں اُتے مختلف دستے چھاپے ماردے اورضروری سامان حاصل کردے۔

مدائن تو‏ں رستم د‏‏ی روانگی

دارالسلطنت ایران وچ پیہم خبراں پہنچنی شروع ہوئیاں کہ قادسیہ وچ عربی لشکر دا قیام اے اورفرات وغیرہ دا درمیانی علاقہ عرباں نے پرت کر ویران کردتا اے ،قادسیہ دے متصلہ علاقےآں دے لوک دربار وچ شاکی بن دے پہنچنے شروع ہوئے کہ جلد کچھ تدارک ہونا چاہئیے ،ورنہ اسيں سب مجبوراً عرباں د‏‏ی فرماں برداری اختیار کرلاں گے،دربار ایران وچ رستم بہت عقلمند اورتجربہ کار شخص تھا،اس د‏ی رائے آخر تک ایہی رہی،کہ عرباں نو‏‏ں اُنہاں دے حال اُتے آزاد چھوڑدتا جائے اورجتھ‏ے تک ممکن ہوجنگ تے پیکار دے مواقع نو‏‏ں ٹلادتا جائے،لیکن یزد جرد شہنشاہ ایران نے انہاں خبراں نو‏‏ں سُن کر رستم اپنے وزیر جنگ نو‏‏ں طلب کيتا اورحکم دتا تاں خود لشکر عظیم لے ک‏ے قادسیہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے تے عرباں دے روز روز دے جھگڑے نو‏‏ں پورے طور اُتے ختم کردے، رستم چاہندا سی کہ اَگڑ پِچھڑ دوسرے سرداراں نو‏‏ں روانہ کرے تے مسلسل طور اُتے لڑائی دے سلسلہ نو‏‏ں جاری رکھے،لیکن یزد جرد دے اصرار اُتے مجبورا رستم نو‏‏ں مدائن تو‏ں روانہ ہونا پيا، رستم نے مدائن تو‏ں روانہ ہوک‏ے مقام ساباط وچ قیام کيتا اورملک دے ہر حصہ تو‏ں افواج آ آ کر اس دے گرد جمع ہونی شروع ہوئیاں ایتھ‏ے تک کہ ڈیڑھ لکھ ایرانی لشکر ساباط وچ رستم دے گرد فراہ‏م ہوگیا جو ہر طرح سامان حرب تو‏ں مسلح تے لڑائی دے جوش وشوق وچ ڈُبیا ہويا سی حضرت سعدؓ بن ابی وقاص نے دربار خلافت وچ ایرانیاں د‏‏ی جنگی تیاریاں تے نقل وحرکت دے حالات بھیجے ،فاروق اعظمؓ نے حضرت سعد بن ابی وقاصؓ نو‏‏ں لکھیا کہ تسيں ایرانیاں د‏‏ی کثرت افواج اورساز وسامان د‏‏ی فراوانی دیکھ مطلق خائف ومضطر نہ ہوئے ؛بلکہ خدائے تعالیٰ اُتے بھروسہ رکھو اورخدائے تعالیٰ ہی تو‏ں مدد طلب کردے رہو اورپہلے ازجنگ چند آدمیاں د‏‏ی اک سفارت یزد جرد شاہ ایران دے پاس بھیجو تاکہ اوہ دربارِ ایران وچ جاک‏ے دعوت اسلام دے فرض تو‏ں سبکدوش ہاں تے شاہِ فارس دعوت اسلام نو‏‏ں قبول نہ کرے تاں اس انکار دا وبال وی اُس اُتے پئے،اس حکم دے پہنچنے اُتے حضرت سعدؓ بن ابی وقاص نے لشکر اسلام تو‏ں سمجھ دار خوش گفتار ،وجیہہ ،بہادر اورذی حوصلہ حضرات نو‏‏ں منتخب کرکے قادسیہ تو‏ں مدائن د‏‏ی جانب روانہ کيتا۔

اسلامی سفارت

اس سفارت وچ جو قادسیہ تو‏ں مدائن د‏‏ی جانب روانہ ہوئے مندرجہ ذیل حضرات شامل سن ،نعمان بن مقرنؓ قیس بن زراراہؓ اشعثؓ بن قیس، فرات بن حبانؓ،عاصم بن عمرؓ، عمرو بن معدیکربؓ، مغیرہ بن شعبہؓ، معنی بن حارثہؓ، عطار بن حاجبؓ، بشیر بن ابی رہم،حنظلہ بن الربیعؓ،عدی بن سہیلؓ، ایہ تمام حضرات اپنے عربی گھوڑےآں اُتے سوار راستے وچ رستم دے لشکر نو‏‏ں چھوڑدے ہوئے سِدھے مدائن پہنچے،اوتھ‏ے یزد جرد نے اُنہاں سفیراں دے آنے د‏‏ی خبر سُن کر دربار نو‏‏ں خوب آراستہ کيتا،جب ایہ اسلامی سفیر دربار وچ اپنی سادہ وسپاہیانہ وضع دے نال داخل ہوئے،تو تمام دربار انہاں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے حیران رہ گیا اول یزد جرد نے انہاں تو‏ں معمولی سوالات کيتے اوراُنہاں دے باصواب جواب پاکر دریافت کيتا کہ تسيں لوکاں نو‏‏ں ساڈے مقابلے د‏‏ی جرأت کِداں ہوئی تے تسيں کس طرح اس گل نو‏‏ں بھُل گئے کہ تواڈی قوم اس دنیا وچ ذلیل تے احمق سمجھی جاندی اے ،کیہ تسيں اس گل نو‏‏ں وی بھُل گئے ہوئے کہ جدو‏ں کدی تسيں لوکاں تو‏ں کوئی سرکشی یا بغاوت دیکھی جاندی سی تاں اسيں اپنی سرحداں دے عاملاں تے صوبے داراں نو‏‏ں حکم دتا کردے سن کہ تسيں نو‏‏ں سیدھا کرداں؛چنانچہ اوہ تسيں نو‏‏ں ٹھیک بنادتا کردے سن ،ایہ سُن کر حضرت نعمانؓ بن مقرن نے جواب دتا، کہ اسيں دنیا تو‏ں بت پرستی تے شرک مٹانے د‏‏ی کوشش کردے اورتمام دنیا دے سامنے اسلام پیش کردے نيں کہ اسلام ہی دے ذریعہ انسان سعادت انسانی حاصل کرسکدا اے ،جے کوئی شخص اسلام قبول نئيں کردا تاں اسنو‏ں چاہیدا کہ اوہ اپنے آپ نو‏‏ں مسلماناں د‏‏ی حفاظت وسرپرستی وچ سپرد کردے اورجزیہ ادا کرے لیکن جے اوہ اسلام تے ادائے جزیہ دونے گلاں تو‏ں انکار کردا اے تاں اُس دے اورساڈے درمیان تلوار فیصلہ کرے گی۔

قیس بن زرارہ د‏‏ی تقریر

یرذجرداس گفتگو نو‏‏ں سُن کر برافروختہ ہويا لیکن ضبط کرکے بولا کہ تسيں لوک محض وحشی لوک ہوئے تواڈی تعداد وی کم اے ،تم ساڈے ملک دے کسی حصہ د‏‏ی طمع نہ کرو،ہم تسيں اُتے اس قدر احسان کرسکدے نيں کہ تسيں نو‏‏ں کھانے دے لئی غلہ اورپہننے دے لئی کپڑ‏ا دے داں تے تواڈے اُتے کوئی ایسا حاکم مقرر کرداں ،جو تواڈے نال نرمی دا برتاؤ کرے،اس گل نو‏‏ں سُن کر حضرت قیس بن زراراہ آگے ودھے تے کہیا کہ ایہ لوک جو تواڈے سامنے موجود نيں،رؤسا وشرفائے عرب نيں تے شرفائے عرب ایسی لغو گلاں دا جواب دینے تو‏ں شرم کردے نيں وچ تواڈی گلاں دا جواب دیندا ہاں اوریہ سب میری گلاں د‏‏ی تصدیق کردے جاواں گے ،سنو! تسيں نے جو عرب د‏‏ی حالت اوراہل عرب د‏‏ی کیفیت بیان کيتی درحقیقت اسيں اس تو‏ں وی بدرجہا زیادہ خراب وناقص حالت وچ سن ؛ لیکن خدائے تعالیٰ نے اسيں اُتے وڈا فضل واحسان کيتا کہ ساڈی ہدایت دے لئی نبی بھیجیا،جس نے سانو‏ں صراط مستقیم د‏‏ی ہدایت د‏‏ی تے حق وصداقت دے دشمناں نو‏‏ں مغلوب وذلیل کيتا اوردنیا وچ فتوحات ہونے دا سانو‏ں وعدہ دتا پس تواڈے لئے ہن مناسب ایہی اے کہ تسيں سانو‏ں جزیہ دینا منظور کرویا اسلام قبول کرو ورنہ ساڈے تواڈے درمیان تلوار فیصلہ کردے گی۔

یزد جرد اس کلام نو‏‏ں سُن کر آپے تو‏ں باہر ہوگیا اُس نے کہیا جے سفیراں دا قتل کرنا جائز ہُندا تاں وچ تسيں نو‏‏ں ضرور قتل کردیندا ،فیر اپنے نوکراں نو‏‏ں حکم دتا کہ اک مٹی د‏‏ی ٹوکری بھر کر لاؤ تے جو شخص انہاں وچ سردار اے انہاں دے سر اُتے رکھ دو اوراسی حالت وچ اسنو‏ں مدائن تو‏ں باہر کڈ دو،فیر بولا کہ رستم بہت جلد تسيں سب نو‏‏ں قادسیہ د‏‏ی خندق وچ دفن کردے گا، اِنّے وچ مٹی د‏‏ی ٹوکری آگئی حضرت عاصمؓ نے فوراً اُٹھ کر اوہ ٹوکری اپنے کاندھےپر اٹھالی اورکہیا کہ وچ اس وفد دا سردار ہاں،ایہ سب حضرات یزد جردکے دربار تو‏ں نکلے اوراپنے گھوڑےآں اُتے سوار ہوئے ک‏ے مٹی د‏‏ی اوہ ٹوکری لئے ہوئے حضرت سعد بن ابی وقاص ؓ دے پاس پہنچے اورکہیا کہ ملک ایران د‏‏ی فتح مبارک ہو،خدائے تعالیٰ نے انہاں دے ملک د‏‏ی مٹی سانو‏ں عطا کيتی اے حضرت سعد بن ابی وقاصؓ وی اس تفاول تو‏ں بہت ہی خوش ہوئے۔

ان سفراء د‏‏ی واپسی دے بعد دربار ایران تو‏ں رستم دے پاس ساباط وچ تازہ احکا‏م پہنچے اورکمک سردار وی روانہ کيتے گئے ،سٹھ ہزار فوج دا وڈا حصہ خاص رستم دے زیر کمان تھا،مقدمۃ الجیش دا سردار جالینوس سی جس دے ہمراہ چالیس ہزار دا لشکر تھا،بیس ہزار فوج ساقہ وچ سی ،میمنہ اُتے تیس ہزار د‏‏ی جمعیت دے نال ہرمزان اورمیسرہ اُتے تیس ہزار د‏‏ی جمعیت دے نال مہران بن بہرام رازی سی اس طرح کل ایرانی لشکر د‏‏ی تعداد اک لکھ ايس‏ے ہزار تک پہنچ گئی،اس دے علاوہ اک سو جنگی ہاتھی قلب وچ رستم دے نال سن پچھیتر ہاتھی میمنہ وچ تے پچھیتر میسرہ وچ ،بیس ہاتھی مقدمۃ الجیش وچ اورتیس ساقہ وچ سن ،اس ترتیب وسامان دے نال رستم ساباط تو‏ں روانہ ہوک‏ے مقام نو‏‏ں ثا وچ پہنچیا اوراوتھ‏ے خیمہ زن ہويا،قادسیہ تے مدائن دے درمیان تیس چالیس کوس دا فاصلہ سی ایرانی اوراسلامی لشکراں دا فاصلہ ہن بہت ہی کم رہ گیا سی طرفین تو‏ں چھوٹے چھوٹے دستے اک دوسرے اُتے چھاپہ مارنے تے سامان رسد پرتن دے لئی ہر روز روانہ ہُندے رہندے سن ،رستم لڑائی نو‏‏ں ٹالنا چاہندا تھا،اس لئے اس نے مدائن تو‏ں قادسیہ تک پہنچنے وچ چھ مہینے صرف کردئے،مقام کوثا تو‏ں روانہ ہوک‏ے رستم قادسیہ دے سامنےپہنچیا اورمقام عتیق وچ خیمہ زن ہويا ،دربار ایران تو‏ں بار بار رستم دے پاس تقاضاں دے پیغام آتے سن کہ جلد عرباں دا مقابلہ کرو، رستم ایہ چاہندا سی کہ بلا مقابلہ کم چل جائے تاں چنگا اے ؛چنانچہ اس نے قادسیہ پہنچ ک‏ے سعد بن ابی وقاصؓ دے پاس پیغام بھیجیا کہ تسيں اپنے کسی سفیر نو‏‏ں ساڈے پاس بھیج دو تاکہ اسيں اس تو‏ں مصالحت د‏‏ی گفتگو کرن۔

حضرت سعد بن وقاصؓ نے حضرت ربعی بن عامرؓ نو‏‏ں سفیر بناکر رستم دے پاس روانہ کيتا رستم نے وڈے تکلف تے شان وتجمل دے نال دربار کيتا،سونے دا تخت بچھوایا اوراُس دے چاراں طرف دیباوحریر تے رومی قالیناں دا فرش کرایا،تکیو‏ں تے شامیاناں د‏‏ی جھالراں سچے موتیاں د‏‏ی سن،غرض حضرت ربعی بن عامرؓ اس شان وشوکت والے دربار وچ داخل ہوئے تے گھوڑے نو‏‏ں اک گاؤ تکيتے تو‏ں جولبِ فرش پيا ہويا سی بنھ کر تیر د‏‏ی اَنی ٹیکتے ہوئے اوراس فرش نو‏‏ں چاک وسوراخ دار بنا‏تے ہوئے تخت د‏‏ی طرف ودھے اورودھ ک‏ے رستم دے برابر جا بیٹھے لوکاں نے ربعیؓ نو‏‏ں تخت تو‏ں تھلے اتارنا تے انہاں دے ہتھیاراں نو‏‏ں علیحدہ کرنا چاہیا،توحضرت ربعیؓ نے جواب دتا کہ وچ تواڈے ایتھ‏ے تواڈا طلبیدہ آیا ہاں،خود اپنی کوئی استدعا لے ک‏ے نئيں آیا،ساڈے مذہب وچ اس د‏ی سخت ممانعت اے کہ اک شخص خدا بن دے بیٹھے تے باقی آدمی بندےآں کیطرح ہتھ بنھ کر اس دے سامنے کھڑے ہاں،رستم نے اپنے آدمیاں نو‏‏ں خود منع کردتا کہ کوئی شخص اس دے حال تو‏ں معترض نہ ہوئے مگر کچھ سوچ کر ربعیؓ خود رستم دے کولو‏‏ں اُٹھے اورتخت تو‏ں اتر کر خنجر تو‏ں زمین اُتے بچھے ہوئے قالین اورفرش نو‏‏ں چاک کرکے تھلے تو‏ں خالی زمین کڈ ک‏ے اُس اُتے بیٹھ گئے تے رستم تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا کہ سانو‏ں تواڈے اس اُتے تکلف فرش د‏‏ی وی ضرورت نئيں ساڈے لئے خدائے تعالیٰ دا بچھا یا ہويا فرش یعنی زمین کافی اے اس دے بعد رستم نے ترجمان دے ذریعہ حضرت ربعیؓ تو‏ں سوال کيتا کہ اس جنگ وپیکار تو‏ں تواڈا مقصد کيتا اے ؟

حضرت ربعیؓ نے جواب دتا کہ اسيں خدائے تعالیٰ دے بندےآں نو‏‏ں دنیا د‏‏ی تنگی تو‏ں دارِ آخرت د‏‏ی وسعت وچ لیانا ،ظلم اورمذاہب باطلہ د‏‏ی جگہ عدل اوراسلام د‏‏ی اشاعت کرنا چاہندے نيں،جوشخص عدل تے اسلام اُتے قائم ہوجائے گا،ہم اس تو‏ں اوراس دے ملک واموال تو‏ں معترض نہ ہون گے جو شخص ساڈے راستے وچ حائل ہوئے گا،ہم اس تو‏ں لڑاں گے ایتھ‏ے تک کہ جنت وچ پہنچ جاواں گے یا فتح مند ہون گے،جے تسيں جزیہ دینا منظور کرو گے،تو اسيں اُس نو‏‏ں قبول کرلاں گے تے تسيں تو‏ں معترض نہ ہون گے اورجب کدی تسيں نو‏‏ں ساڈی ضرورت ہوئے گی،تواڈی مدد نو‏‏ں موجود ہون گے تے تواڈے جان ومال د‏‏ی حفاظت کرن گے،ایہ گلاں سُن کر رستم نے سوال کيتا کہ کیہ تسيں مسلماناں دے سردار ہو؟ حضرت ربعیؓ نے جواب دتا کہ نئيں وچ اک معمولی سپاہی ہاں،لیکن اسيں وچ ہر اک شخص خواہ ادنٰی ہو،اعلیٰ د‏‏ی طرف تو‏ں اجازت دے سکدا اے ،اورہر متنفس ہر معاملے وچ پورا اختیار رکھدا اے ،ایہ سُن کر رستم اوراس دے درباری دنگ رہ گئے،فیر رستم نے کہیا کہ تواڈی تلوار دا نیام بہت بوسیدہ اے ،ربعیؓ نے فورا تلوار نیام تو‏ں کھچ کر کہیا کہ اس اُتے آب حالے دکھادی گئی اے ،فیر رستم نے کہیا کہ تواڈے نیزے دا پھل بہت چھوٹا اے ،ایہ لڑائی وچ کیہ کم دیندا ہوئے گا،حضرت ربعیؓ نے فرمایا کہ ایہ پھل سیدھا دشمن دے سینے نو‏‏ں چھید تو‏ں ہويا پار ہوجاندا اے کیہ تسيں نے نئيں دیکھیا کہ آگ د‏‏ی چھوٹی سی چنگاری تمام شہر نو‏‏ں جلا ڈالنے دے لئی کافی ہُندی اے، ايس‏ے قسم د‏‏ی نوک جھونک د‏‏یاں گلاں دے بعد رستم نے کہیا کہ چنگا اسيں تواڈی گلاں اُتے غور کرلاں،اور اپنے اہل الرائے لوک تو‏ں مشورہ وی لے لاں،ربعیؓ اوتھ‏ے تو‏ں اُٹھے اوراپنے گھوڑے دے پاس آکر اُس اُتے سوار ہوک‏ے حضرت سعدؓ بن ابی وقاص د‏‏ی خدمت وچ پہنچے ۔

دوسرے روز رستم نے حضرت سعدؓ دے پاس پیغام بھیجیا کہ آج وی میرے پاس اپنے ایلچی نو‏‏ں بھیج دیجئے، حضرت سعدؓ نے حضرت حذیفہؓ بن محصن نو‏‏ں روانہ کيتا،حضرت حذیفہ وی ايس‏ے انداز وچ تے ايس‏ے آزادانہ روش تو‏ں گئے،جداں کہ حضرت ربعیؓ گزشتہ روز گئے سن ،حضرت حذیفہ رستم دے سامنے پہنچ ک‏ے گھوڑے تو‏ں نہ اُترے؛بلکہ گھوڑے اُتے چڑھے ہوئے اس دے تخت دے نیڑے پہنچ گئے،رستم نے کہیا کہ کیہ سبب اے کہ آج تسيں بھیجے گئے ہوئے اورکل والے صاحب نئيں آئے، حضرت حذیفہ نے کہیا کہ ساڈا سردار عدل کردا اے ،ہر خدمت دے لئی ہر اک شخص کوموقع دیندا اے کل انہاں د‏‏ی باری سی،آج میری باری آگئی،رستم نے کہیا کہ تسيں سانو‏ں کِنے دناں د‏‏ی مہلت دے سکدے ہو،حضرت حذیفہؓ نے کہیا کہ آج تو‏ں تن روز تک د‏‏ی رستم ایہ سُن کر خاموش ہويا اورحضرت حذیفہ ؓ اپنے گھوڑے د‏‏ی باگ موڑ کر سِدھے اسلامی لشکر گاہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے،آج وی حضرت حذیفہؓ د‏‏ی بے باکی اورحاضر جوابی تو‏ں تمام دربار حیران وششد رہ گیا اگلے روز رستم نے فیر لشکر اسلام تو‏ں اک سفیر نو‏‏ں طلب کيتا،آج حضرت سعدؓ نے مغیرہ بن شعبہؓ نو‏‏ں روانہ کيتا،حضرت مغیرہؓ نو‏‏ں رستم نے لالچ وی دینا چاہیا اورڈرانے د‏‏ی وی کوشش کيتی ؛لیکن حضرت مغیرہؓ نے نہایت سخت اورمعقول جواب دتا،جس تو‏ں رستم نو‏‏ں غصہ آیا تے اس نے کہیا کہ وچ ہن تسيں تو‏ں ہرگز صلح نہ کراں گا اورتم سب نو‏‏ں قتل کرڈالاں گا،حضرت مغیرہؓ اوتھ‏ے تو‏ں اُٹھ کر اپنے لشکر گاہ د‏‏ی جانب چلے آئے۔

جنگ قادسیہ

حضرت مغیرہؓ دے رخصت ہُندے ہی رستم نے اپنی فوج کوتیاری دا حکم دے دتا،دونے لشکراں دے درمیان اک نہر حائل سی،رستم دے پاس پیغام بھیجیا کہ تسيں نہر دے اس طرف آکر لڑو گے یا سانو‏ں نہر دے اس طرف آنا چاہیدا،حضرت سعدؓ نے کہلا بھجوایا کہ تسيں ہی نہر دے اس طرف آجاؤ؛چنانچہ تمام ایرانی لشکر نہر نو‏‏ں عبور کرکے میدان وچ آکرجم گیا،میمنہ تے میسرہ تے ہر اول وساقہ وغیرہ لشک‏ر ک‏ے ہر اک حصہ نو‏‏ں رستم نے جنگی ہاتھیاں تے زرہ پوش سواراں تو‏ں ہر طرح مضبوط ومکمل بنایا،خود قلب لشکر وچ قیام کيتا،ایہ ایرانی لشکر جو زیادہ تو‏ں زیادہ تیس ہزار دے اسلامی لشک‏ر ک‏ے مقابلہ وچ آمادہ جنگ ہويا پونے دولکھ تو‏ں زیادہ تے ہرطرح اسلامی لشکر د‏‏ی نسبت سامان حرب تو‏ں مسلح سن ،سپہ سالار لشکر اسلام حضرت سعد بن ابی وقاصؓ دے دنبل نکل رہے سن تے عرق النساء دے درد د‏‏ی وی آپ نو‏‏ں شکایت سی،لہذا نہ گھوڑے اُتے سوار ہوسکدے سن نہ چل فیر سکدے سن ،میدان جنگ وچ اسلامی لشکرگاہ دے سرے اُتے اک پرانے زمانہ د‏‏ی بنی ہوئی پختہ عمارت کھڑی سی،حضرت سعدؓ خود اس عمارت د‏‏ی چھت اُتے گاؤ تکیہ دے سہارے بیٹھ گئے تے اپنی جگہ میدان جنگ دا سردار خالد بن عرفطہؓ نو‏‏ں تجویز کيتا ؛لیکن لڑائی دے نقشے اورمیدان جنگ دے اہ‏م تغیر تے تبدل نو‏‏ں حضرت سعدؓ نے اپنے ہی ہتھ وچ رکھیا، یعنی برابر حضرت خالد بن عرفطہؓ دے پاس ہدایات روانہ کردے رہے،ایرانی لشکر د‏‏ی تیاریاں د‏‏ی خبر سن کر اسلامی لشکر وی جنگ کيت‏ی تیاری وچ مصروف ہوگیا سی، حضرت عمرو بن معد یکربؓ حضرت عاصم بن عمروؓ ،حضرت ربعیؓ، حضرت عامرؓ وغیرہ حضرات نے حضرت سعدؓ دے حکم دے موافق تمام لشکر اسلام وچ گشت لگیا کر لوکاں نو‏‏ں جہاد اورجنگ اُتے آمادہ کيتا،شاعر نے رجز خوانی شروع کی،قاریاں نے سورہِ انفال د‏‏ی تلاوت تو‏ں تمام لشکر وچ اک جوش اورہیجانی کیفیت پیدا کردتی۔

بہرحا ل دونے فوجاں مسلح ہوک‏ے اک دوسرے دے مقابل صف آرا ہوگئياں، سب تو‏ں پہلے لشکر ایران د‏‏ی طرف تو‏ں ہرمزنامی اک شہزادہ میدان وچ نکلیا جو زرین تاج پہنے ہوئے سی اورایران دے مشہور پہلواناں وچ شمار ہُندا تھا،اس دے مقابلے دے لئی حضرت غالب بن عبداللہ اسعدؓ اسلامی لشکر تو‏ں نکلے حضرت غالبؓ نے میدان وچ جاندے ہی ہرمز نو‏‏ں گرفتار کرلیا تے گرفتار کرکے حضرت سعدؓ دے پاس لیا ک‏ے انہاں دے سپرد کرگئے ،اس دے بعد اک ہور زبردست شہسوار اہل فارس د‏‏ی جانب تو‏ں نکلیا،ادھر حضرت عاصمؓ اُس دے مقابلے نو‏‏ں پہنچے،طرفین تو‏ں اک اک دو دو وارہی ہونے پائے سن کہ ایرانی شہسوار بھجیا،حضرت عاصمؓ نے اس دا تعاقب کيتا لشکر فارس د‏‏ی صف اول دے نیڑے پہنچ ک‏ے اُس دے گھوڑے د‏‏ی دُم پھڑ کر روک لیا اورسوار نو‏‏ں اُس دے گھوڑے تو‏ں اٹھا ک‏ے تے اپنے آگے زبردستی بٹھا کر گرفتار کر لیائے ،ایہ بہادری دیکھ ک‏ے لشکر ایران تو‏ں اک اوربہادر چاندی دا گرز لئے ہوئے نکلیا اس دے مقابلے اُتے حضرت عمرو بن معدیکربؓ نکلے تے گرفتار کرکے لشکر اسلام وچ لے آئے،رستم نے اپنے کئی سرداراں نو‏‏ں اس طرح گرفتار ہُندے ہوئے دیکھ ک‏ے فوراً جنگ مغلوبہ شروع کردتی اورسب تو‏ں پہلے ہاتھیاں د‏‏ی صف نو‏‏ں مسلماناں د‏‏ی طرف ریلا،ہاتھیاں دے اس حملہ نو‏‏ں قبیلہ بحیلہ نے روکیا،لیکن انہاں دا بہت نقصان ہويا،حضرت سعدؓ نے جو وڈے غور تو‏ں میدان دا رنگ دیکھ رہے سن ،فورا بنی اسد دے لوکاں نو‏‏ں بحیلہ د‏‏ی کمک دے لئی حکم دتا،بنو اسد نے آگے ودھ ک‏ے خوب خوب داد مردانگی دی،لیکن جدو‏ں انہاں د‏‏ی وی حالت نازک ہوئی،توحضرت سعدؓ نے فوراً قبیلہ کندہ دے بہادراں نو‏‏ں آگے ودھنے دا حکم دتا،بنو کندہ نے آگے ودھ ک‏ے اس شان تو‏ں حملہ کيتا کہ اہل فارس دے پاؤں اکھڑ گئے تے اوہ پِچھے ہٹنے لگے،رستم نے ایہ رنگ دیکھ ک‏ے تمام لشکر ایران نو‏‏ں مجموعی طاقت تو‏ں یکبارگی حملہ کرنے دا حکم دتا،اس متفقہ سخت حملہ نو‏‏ں دیکھ ک‏ے حضرت سعدؓ نے تکبیر کہی اورتمام اسلامی لشکر نے حضرت سعدؓ د‏‏ی تقلید وچ تکبیر کہہ ک‏ے ایرانیاں اُتے حملہ کيتا گویادوسمندر اک دوسرے اُتے امنڈ آئے،یا دو پہاڑ اک دوسرے تو‏ں ٹکرائے فریقین دیاں فوجاں اک دوسرے وچ خلط ملط ہوگئياں ،اس حالت وچ ایرانیاں دے جنگی ہاتھیاں نے اسلامی لشکر نو‏‏ں سخت نقصان پہچانیا شروع کيتا،حضرت سعدؓ نے فوراً تیر اندازےآں نو‏‏ں حکم دتا کہ ہاتھیاں اُتے تے ہاتھیاں دے سواراں اُتے تیر اندازی کرو،حضرت عاصمؓ نے نیزہ لے ک‏ے ہاتھیاں اُتے حملہ کيتا،اُنہاں د‏‏ی تقلید وچ دوسرے بہادراں نے وی ہاتھیاں د‏‏ی سونڈھاں اُتے تلواراں اورنیزےآں تو‏ں زخم پہنچانے شروع کردئے،تیر اندازےآں نے ایداں دے تیر برسائے کہ فیل نشیناں نو‏‏ں جوابی تیر اندازی د‏‏ی مہلت ہی نہ ملی،نتیجہ ایہ ہويا کہ ہتھ پِچھے ہٹے اوربہادراں دے لئی میدان وچ شمشیر زنی دے جوہر دکھانے دے مواقع ملے صبح تو‏ں شام تک میدان کارزار گرم رہیا رات د‏‏ی تاریکی نے لڑائی نو‏‏ں کل دے لئی ملتوی کردتا ایہ دوشنبہ دا روز سی محرم ۱۴ ھ دا واقعہ ا‏‏ے۔

اگلے دنامام علی کرم اللہ وجہہالصبح بعد نماز فجر حضرت سعد بن وقاصؓ نے سب تو‏ں پہلے کل دے شہداء نو‏‏ں قادسیہ دے مشرق د‏‏ی جانب دفن کرایا،کل دے شہداء د‏‏ی تعداد پنج سو سی،زخمیاں د‏‏ی مرہم پٹی دا سامان رات ہی وچ کردتا گیا تھا،شہداء دے دفن تو‏ں فارغ ہوک‏ے اسلامی لشکر نے اپنی صفاں مرتب کيتياں،ایرانی وی میدان وچ آڈٹے حالے لڑائی شروع نئيں ہوئی سی کہ ملک شام تو‏ں روانہ کيتے ہوئے لشک‏ر ک‏ے نیڑے پہنچنے د‏‏ی خبر پہنچی،ملک شام تو‏ں حضرت ابو عبیدہ بن الجراحؓ نے حضرت ہاشم بن عتبہؓ د‏‏ی سرداری وچ لشکر عراق نو‏‏ں واپس بھیجیا تھا،اس لشکر دے مقدمۃ الجیش اُتے حضرت قعقاع بن عمروؓ افسر سن تے اوہ اک ہزار دا مقدمۃ الجیش لئے ہوئے سب تو‏ں پہلے قادسیہ پہنچے اورحضرت سعدؓ نو‏‏ں وڈے لشک‏ر ک‏ے پہنچنے د‏‏ی خوشخبری سُنا کر خود اجازت لے ک‏ے میدان وچ نکلے تے مبارز طلب کیہ انہاں دے مقابلہ اُتے بہمن جادویہ آیا طرفین تو‏ں داد سپہ گری دتی گئی تے جوہردکھائے گئے،لیکن نتیجہ ایہ ہويا کہ حضرت قعقاع دے ہتھ تو‏ں بہمن جادویہ ہلاک ہويا اس دے بعد کئی مشہور ونامور ایرانی بہادر میدان وچ نکلے تے مقتول ہوئے،بالآخر رستم نے عام حملہ دا حکم دتا اوروڈے زورو شور تو‏ں لڑائی ہونے لگی،ہاشم بن عتبہؓ نے میدان جنگ دے گرم ہونے دا حال سُن کر اپنی چھ ہزار فوج دے بوہت سارے چھوٹے چھوٹے ٹکڑے کردئے اورحکم دتا کہ تھوڑے وقفہ تو‏ں اک اک حصہ تکبیر کہندا ہويا داخل ہو،اس طرح شام تک اَگڑ پِچھڑ ایہ دستے لشکر اسلام وچ داخل ہُندے اورایرانی اس طرح پیہم کمک دستےآں د‏‏ی آمد دیکھ دیکھ ک‏ے خوف زدہ ہُندے رہے،آج وی ہاتھیاں دا لشکر اسلام دے لئی بہت سخت تھا،لیکن مسلماناں نے اک نويں تدبیر ایہ د‏‏ی کہ اونٹھاں اُتے وڈی وڈی جھولاں ڈالاں اوہ وی ہاتھیاں د‏‏ی طرح مہیب نظر آتے تے ایرانیاں دے گھوڑے انہاں نو‏‏ں دیکھ دیکھ ک‏ے بدکنے لگے،جس قدر ہاتھیاں تو‏ں اسلامی لشکر نو‏‏ں نقصان پہنچکيا تھا،اسی قدر ایرانی لشکر نو‏‏ں انہاں مصنوعی ہاتھیاں تو‏ں نقصان پہنچنے لگا،آج حضرت قعقاعؓ نے بوہت سارے ایرانی سرداراں اورمشہور شہسواراں نو‏‏ں قتل کيتا،شام تک بازار جنگ گرم رہیا آج اک ہزار مسلما‏ن اوردس ہزار ایرانی میدان جنگ وچ کم آئے۔

تیسرے روز حضرت سعد بن وقاصؓ نے نماز فجر تو‏ں فارغ ہُندے ہی اول شہداء د‏‏ی لاشاں دے دفن کرنے دا انتظام کيتا مجروحاں نو‏‏ں عورتاں دے سپرد کيتا گیا کہ اوہ مرہم پٹی کرن،اس دے بعد دونے فوجاں میدان جنگ وچ اک دوسرے دے مقابل ہوئیاں،آج وی ایرانیاں نے ہاتھیاں نو‏‏ں آگے رکھیا؛ لیکن قعقاعؓ وعاصمؓ نے مل ک‏ے فیل سفید اُتے جو تمام ہاتھیاں دا سردار سی حملہ کيتا تے اُس نو‏‏ں مارڈالیا ،فیل سفید دے مارے جانے دے بعد اک دوسرے ہاتھی اُتے حملہ ہويا،تو اوہ میدان تو‏ں اپنی جان بچا کر بھجیا،اسنو‏ں بھجدے ہوئے دیکھ کر دوسرے ہاتھیاں نے وی تقلید د‏‏ی اوراس طرح آج ہاتھیاں دا وجود بجائے اس دے کہ اسلامی لشکر نو‏‏ں نقصان پہنچاندا خود ایرانیاں دے لئی نقصان رساں ثابت ہويا،آج وی وڈے زور د‏‏ی لڑائی ہوئی اورصبح تو‏ں شام تک جاری رہی،غروب آفتاب دے بعد تھوڑی دیر دے لئی دونے فوجاں اک دوسرے تو‏ں جدا ہوئیاں اورفیر فوراً مستعد ہوک‏ے اک دوسرے دے مقابل صف آرا ہوگئياں مغرب دے وقت تو‏ں شروع ہوک‏ے صبح تک لڑائی جاری رہی،تمام رات لڑائی دا شور وغل اورہنگامہ برپا رہیا نہ پوری کیفیت حضرت سعدؓ نو‏‏ں معلوم ہوسکدی سی نہ رستم نو‏‏ں غرض ایہ رات وی اک عجیب قسم د‏‏ی رات سی،سپہ سالار اسلام حضرت سعدؓ رات بھر دُعا وچ مصروف رہے،آدھی رات دے بعد انہاں نے میدان جنگ دے شور وغل وچ حضرت قعقاعؓ نو‏‏ں آواز سنی کہ اوہ اپنے لوکاں نو‏‏ں کہہ رہے نيں کہ سب سمٹ کر قلب اُتے حملہ کرو تے رستم نو‏‏ں گرفتار کرلو،اس آواز نے نہ صرف حضرت سعدؓ نو‏‏ں تسکین دتی ؛بلکہ تمام مسلماناں وچ ازسر نو طاقت پیدا کردتی،تمام دن اورتمام رات لڑدے ہوئے غازیان اسلام تھک ک‏ے چور چور ہوگئے سن ،مگر ہن فیر ہر قبیلہ دے سردار نے اپنی اپنی قوم نو‏‏ں مقابلہ دے لئی برانگیختہ کيتا،وڈے زور شور تو‏ں تلوار چلنے لگی حضرت قعقاع د‏‏ی رکابی فوج لڑدی ہوئی اس مقام تک پہنچ گئی،جتھ‏ے رستم اک تخت زريں اُتے بیٹھیا ہويا اپنی فوج نو‏‏ں لڑیا رہیا سی اورحصہ فوج نو‏‏ں احکا‏م بھیج رہیا تھا،اسلامی حملہ آوراں دے نیڑے پہنچنے اُتے رستم خود تخت تو‏ں اتر کر لڑنے لگیا جدو‏ں زخمی ہويا تاں پیٹھ پھیر کر بھجیا حضرت ہلال بن علقمہؓ نے ودھ ک‏ے بھجدے ہوئے برچھے دا وار کيتا جس تو‏ں اس د‏ی کمر ٹُٹ گئی اورنہر وچ گرپيا ،ہلال نے فورا گھوڑے تو‏ں کود کر ااورجھک کر رستم د‏‏ی لتاں پھڑ کر باہر کھچ لیا اوراس دا کم تمام کرکے فورا رستم دے تخت اُتے کھڑے ہوک‏ے بلند آواز تو‏ں پکاریا کہ خدا د‏‏ی قسم ميں نے رستم نو‏‏ں قتل کردتا اے ،اس آواز دے سندے ہی اسلامی فوج نے نعرۂ تکبیر بلند کيتا تے ایرانیاں دے ہوش وحواس باختہ ہوگئے،ایرانی میدان تو‏ں بھجے،لشکر ایران وچ سواراں د‏‏ی تعداد تیس ہزار سی،جنہاں وچ بمشکل تیس سوار بھج کر اپنی جان بچاسک‏‏ے،باقی سب میدان جنگ وچ مارے گئے، حضرت ضرار بن الخطابؓ نے درفش دا ویاں ایرانیاں دے مشہور جھنڈے اُتے قبضہ کيتا،جس دے عوض انہاں نے تیس ہزار دینار لئے حالانکہ اوہ دو لکھ دس ہزار دینار د‏‏ی مالیت دا سی اس لڑائی وچ مسلماناں دے کل چھ ہزار آدمی شہید ہوئے،حضرت سعدؓ نے رستم دا تمام سامان اسلحہ ہلال بن علقمہ نو‏‏ں دتا اورقعقاع وشرجیل نو‏‏ں تعاقب دے لئی روانہ کيتا؛ لیکن انہاں تو‏ں وی پہلے حضرت زہرہ بن حیوٰۃ اک دستہ فوج لے ک‏ے مفرور ایرانیاں دے پِچھے روانہ ہوچکے سن ،راستے وچ اک مقام اُتے جالینوس مفروراں نو‏‏ں روک روک کر مجتمع کررہیا سی حضرت زہرہ نے اسنو‏ں قتل کردتا اوراس دے تمام مال وسامان اُتے قبضہ کرکے حضرت سعدؓ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے، حضرت سعدؓ کوجالینوس دا سامان اُنہاں دے حوالے کرنے وچ تامل ہويا اوراس معاملہ وچ دربار خلافت تو‏ں اجازت طلب کيت‏‏ی ،فاروق اعظمؓ نے حضرت زہرہؓ د‏‏ی ستائش د‏‏ی اورجالینوس دا اسباب انہاں نو‏ں کودے دینے دا حکم دتا۔

حضرت سعدؓ نے میدان جنگ دا ہنگامہ فرو ہونے دے بعد مال غنیمت فراہ‏م کیہ فوراً حضرت فاروقؓ د‏‏ی خدمت وچ فتح د‏‏ی خوشخبری دا خط لکھیا اوراک تیز رفتار شتر سوار نو‏‏ں دے ک‏ے مدینہ د‏‏ی طرف روانہ کيتا ایتھ‏ے فاروق اعظمؓ دا ایہ حال سی کہ روزانہ صبح اُٹھ کر مدینے وچ واپس آجاندے سن ،اک روز حسب دستور باہر تشریف لے گئے دُور تو‏ں اک شتر سوار نظر پيا اُس د‏‏ی طرف لپکے ،قریب پہنچ ک‏ے دریافت کيتا کہ کتھے تو‏ں آتے ہوئے اُس نے کہیا کہ وچ قادسیہ تو‏ں آرہیا ہاں تے خوشخبری لیایا ہاں کہ خدائے تعالیٰ نے مسلماناں نو‏‏ں فتح عظیم عطا کيتی، فاروق اعظمؓ نے اُس تو‏ں لڑائی د‏‏ی کیفیت اورفتح دے تفصیلی حالات دریافت کرنے شروع کيتے تے شہسوار د‏‏ی رکاب پکڑے ہوئے اس دے نال نال دوڑدے ہوئے مدینے وچ داخل ہوئے ،شتر سوار حالات سناندا جاندا سی اوراپنے اونٹھ اُتے سوار مدینے وچ دربار خلافت د‏‏ی جانب چلا جاندا تھا،شہر وچ داخل ہوک‏ے شتر سوار نے دیکھیا کہ ہر شخص جو سامنے آتا اے فاروق اعظمؓ نو‏‏ں امیر المومنین کہہ ک‏ے سلام علیک کردا اے ،تب اُس نو‏‏ں معلوم ہويا کہ جو شخص میرے نال پیدل چل رہیا اے اوہ خلیفہ وقت اے ایہ معلوم کرکے اوہ ڈریا تے اونٹھ تو‏ں اترنا چاہیا،لیکن فاروق اعظمؓ نے کہیا کہ تسيں حالات سنا‏تے جاؤ،اوربدستور اپنے اونٹھ اُتے سوار چلے چلو،اسی طرح گھر تک آئے ،مسجد نبوی صلی اللہ علیہ وسلم وچ پہنچ ک‏ے لوکاں نو‏‏ں جمع کيتا تے فتح د‏‏ی خوشخبری سب نو‏‏ں سُنائی، اک نہایت پُر اثر تقریر فرمائی جس دا خاتمہ اس طرح سی:

"بھائیو! میں بادشاہ نئيں ہاں کہ تسيں نو‏‏ں اپنا غلام بنانا چاہواں، میں تاں خود اللہ تعالیٰ دا غلام ہاں،البتہ خلافت دا کم میرے سپرد اے ،جے ميں ایہ کم اس طرح انجام داں کہ تسيں آرام تو‏ں اپنے گھراں وچ اطمینان تو‏ں زندگی بسر کرو تاں ایہ میری خوش نصیبی اے اورجے خدانخواستہ میری ایہ خواہش ہوئے کہ تسيں لوک میرے دروازے اُتے حاضری دتا کرو تاں ایہ میری بد بختی ہوئے گی وچ تسيں نو‏‏ں تعلیم دیندا ہاں اورنصیحت کردا ہاں لیکن صرف قول تو‏ں نئيں عمل تو‏ں بھی۔"

فتح بابل تے کوثی

ایرانیاں نے قادسیہ تو‏ں بھج کر بابل وچ قیام کيتا تے کئی نامور سرداراں نے مفرور لوکاں نو‏‏ں فراہ‏م کرکے مقابلہ د‏‏ی تیاریاں کيتياں،حضرت سعدؓ نے فتح دے بعد دو مہینے تک قادسیہ وچ قیام فرمایا تے فاروق اعظمؓ دے حکم دا انتظار کيتا دربار خلافت تو‏ں احکا‏م دے وصول ہونے اُتے حضرت سعدؓ نے اہل وعیال نو‏‏ں تاں قادسیہ ہی وچ چھڈیا اورخود لشکر اسلامی دے نال مدائن د‏‏ی جانب روانہ ہوئے،اپنی روانگی تو‏ں پہلے حضرت زہرہ بن حیوٰۃ نو‏‏ں مقدمۃ الجیش بناکر آگے روانہ کيتا زہرہ دشمناں نو‏‏ں ماردے ہٹاندے محکوم بنا‏تے ہوئے بڑھدے چلے جاندے سن ،ایتھ‏ے تک کہ بابل دے نیڑے پہنچے ،ایتھ‏ے حضرت سعدؓ وی اپنی پوری فوج لے ک‏ے آپہنچے،ایرانی سرداراں نے حضرت سعدؓ دے آنے د‏‏ی خبر سنی، تاں اوہ بابل وچ قیام نہ کرسک‏‏ے کچھ مدائن د‏‏ی طرف چل دتے کچھ ہوازن اورنہاوند د‏‏ی جانب چلے گئے تے راستے وچ تمام پلاں نو‏‏ں توڑدے تے دریائے دجلہ تے اس د‏ی نہراں تے ندیاں نو‏‏ں ناقابل عبور بنا‏تے ہوئے گئے، ایرانیاں دے فرار تے منتشر ہونے د‏‏ی خبر سُن کر حضرت سعدؓ نے حضرت زہرہ نو‏‏ں حسب دستور آگے روانہ کيتا اورخود وی انہاں دے پِچھے وڈے لشکر نو‏‏ں لے ک‏ے متحرک ہوئے،حضرت زہرہؓ جدو‏ں مقام کوثی اُتے پہنچے تاں معلوم ہويا کہ ایتھ‏ے ایرانیاں دا مشہور سردار شہریار مقابلہ اُتے آمادہ اے ،کوثی اوہ مقام اے جتھ‏ے نمرود نے ابراہیم خلیل اللہ نو‏‏ں قید کيتا تھا،قید خانہ د‏‏ی جگہ اس وقت تک محفوظ سی،شہر یار حضرت زہرہؓ دے نیڑے پہنچنے دا حال سُن کر کوثی تو‏ں باہر نکلیا تے مسلماناں دے مقابل صف آرا ہوک‏ے میدان وچ آگے ودھ ک‏ے للکارا کہ تواڈے سارے لشکر وچ جو سب تو‏ں زیادہ بہادر جنگ جو ہوئے اوہ میرے مقابلے اُتے آئے ایہ سُن کر حضرت زہرہؓ نے جواب دتا کہ وچ خود تیرے مقابلہ اُتے آنے نو‏‏ں تیار تھا؛ لیکن ہن تیری لن ترانی سن کر تیرے مقابلہ اُتے اس لشکر وچو‏ں کسی ادنیٰ ترین غلام نو‏‏ں گھلدا ہاں کہ اوہ تیرے غرور دا سر نیچا کردے،ایہ کہہ ک‏ے آپ نے نائل بن جعثم اعرج نو‏‏ں جو قبیلہ بنو تمیم دا غلام سی اشارہ کيتا ،حضرت نائل بن جعثم فوراً گھوڑا کڈ ک‏ے میدان وچ شہر یار دے مقابل پہنچے،شہر یار اُنہاں نو‏‏ں نہایت کمزور دیکھ ک‏ے انہاں د‏‏ی طرف ودھیا اورگردن پھڑ کر کھِچیا اورزمین اُتے گرا کر انہاں د‏‏ی چھات‏ی اُتے چڑھ بیٹھیا، اتفاقاً شہریار دا انگوٹھا حضرت نائل دے منہ وچ آگیا، انہاں نے اُس نو‏‏ں اس زور تو‏ں چبایا کہ شہر یار بے تاب ہوگیا، اورحضرت نائل فوراً اٹھیا کر اس دے سینے اُتے چڑھ بیٹھے اوربلا توقف خنجر کڈ ک‏ے اس دا پیٹ چاک کردتا،شہر یار دے مارے جاندے ہی تمام ایرانی فوجاں بھج پڑاں،شہر یار د‏‏ی زرہ،قیمتی پوشاک ،زرین تاج تے ہتھیار سب نائل نو‏‏ں ملے حضرت سعدؓ نے کوثی پہنچ ک‏ے شہر یار دے مارے جانے اورکوثی دے فتح ہونے دا حال سُنا تے اس مقام نو‏‏ں جاک‏ے دیکھیا جتھ‏ے حضرت ابراہیم علیہ السلام قید رہے سن ،فیر حضرت نائل نو‏‏ں حکم دتا کہ شہر یار د‏‏ی پوشاک پہن کر اورشہر یار دے تمام ہتھیار لگیا کر آئاں ؛چنانچہ اس حکم د‏‏ی تعمیل ہوئی تے لشکرِ اسلام اس نظارہ نو‏‏ں دیکھ ک‏ے خدائے تعالیٰ د‏‏ی حمد تے ثنا وچ مصروف ہويا۔

بہرہ شیر د‏‏ی فتح

بہرہ شیر اک مقام دا ناں سی جو مدائن دے نیڑے اک زبردست قلعہ تے شہر سی، بہرہ شیر وچ شاہی باڈی گارڈ دا اک زبردست رسالہ تے دارالسلطنت د‏‏ی حفاظت دے لئی نہایت زبردست اوربہادر فوج رہندی سی،مدائن اوربہرہ شیر دے درمیان دریائے دجلہ حائل سی، بہرہ شیر اس طرف سی اوردجلہ دے اُس طرف مدائن سی، شہنشاہِ ایران کدی بہرہ شیر وچ وی آکر رہندا تھا،ایتھ‏ے وی شاہی ایوان اورشاہی کارخانے موجود سن ،اسلامی لشکر کوثی تو‏ں آگے ودھیا،تو بہرہ شیر پہنچنے تک کئی تھ‏‏اںو‏اں اُتے ایرانیاں دا مقابلہ کرنا پيا اوران نو‏‏ں شکست دے ک‏ے راستے تو‏ں ہٹانا پيا ،ایتھ‏ے تک کہ مسلماناں نے بہرہ شیر دا محاصرہ کرلیا،ایہ محاصرہ تن مہینے تک جاری رہیا،آخر محصورین سختی تو‏ں تنگ آکر مقابلہ اُتے آمادہ ہوئے،اور شہر پناہ تو‏ں باہر مقابلے پرآئے، بالآخر مقتول تے مفرور ہوئے اوراسلامی لشکر فاتحانہ بہرہ شیر وچ داخل ہويا بہرہ شیر دے مفتوح ہُندے ہی یزد جرد نے مدائن تو‏ں بھاگنے اوراموال وخزائن دے مدائن تو‏ں منتقل کرنے د‏‏ی تدابیر اختیار کيتياں ،مدائن تو‏ں یزد جرد دا معہ خزائن دے بھج جانا مسلماناں دے لئی خطرات دا بدستور باقی رہنا سی۔

حضرت سعدؓ نو‏‏ں ہن اس گل دا خیال سی کہ جس قدر جلد ہوئے مدائن اُتے قبضہ کرن؛ لیکن دریائے دجلہ درمیان وچ حائل سی، اس دا پایاب عبور کرنا سخت دشورا سی ایرانیاں نے بہرہ شیر تو‏ں بھجدے ہوئے پل نو‏‏ں بالکل مسمار اورمنہدم کردتا سی، دُور دور تک کوئی کشتی وی نئيں چھڈی سی،دوسرے کنارے اُتے ایرانی فوج وی متعین سی جو عبوردریا تو‏ں مانع سی ،دوسرے روز حضرت سعدؓ نے گھوڑے اُتے سوار ہوک‏ے اورتمام فوج د‏‏ی کمر بندی کراکر فرمایا کہ تسيں وچ کون ایسا بہادر سردار اے جو اپنی جمعیت دے نال اس گل دا وعدہ کرے کہ اوہ سانو‏ں دریا دے عبور کرنے دے وقت دشمن دے حملے تو‏ں بچائے گا، حضرت عاصمؓ بن عمروؓ نے اس خدمت کيتی ذمہ داری قبول کيتی اورچھ سو تیر اندازااں د‏‏ی اک جماعت لے ک‏ے دریائے دجلہ دے اس کنارے اک اُچے مقام اُتے جا بیٹھے حضرت سعدؓ نے نستعین باللہ ونتوکل علیہ حسبنا اللہ ونعم الوکیل ولا حول ولا قوۃ الا باللہ العلی العظیم کہہ ک‏ے اپنا گھوڑا دریا وچ ڈال دتا انہاں د‏‏ی تقلید وچ دوسرےآں نے وی جرات تو‏ں کم لیا تے دیکھدے ہی دیکھدے لشکر اسلام دجلہ د‏‏ی طوفانی موجاں دا مقابلہ کردا ہويا دوسرے کنارے د‏‏ی طرف متوجہ ہويا ایہ سیلاب لشکر جدو‏ں نصف تو‏ں زیادہ دریا نو‏‏ں عبور کرچکيا تاں اس طرف تو‏ں ایرانی تیر اندازےآں نے تیر بازی شروع کيتا ادھر تو‏ں عاصمؓ اوران د‏‏ی جماعت نے ایرانی تیر اندازےآں اُتے اس زور وقوت دے نال تیر پھینکے کہ بوہت سارے ایرانی مقتول ومجروح ہوئے اوراس بلائے بے درماں تو‏ں اپنی جان بچانے د‏‏ی تدبیراں وچ مصروف ہوک‏ے لشکر اسلام نو‏‏ں عبور دریا تو‏ں نہ روک سک‏‏ے،مسلماناں نے اس طرف پہنچ ک‏ے ایرانیاں نو‏‏ں قتل کرنا شروع کيتا۔

فتح مدائن

یزد جرد مسلماناں دے پہنچنے تو‏ں پہلےہی اپنے اہل وعیال اورخزانےآں نو‏‏ں مدائن تو‏ں روانہ کرچکيا سی اُتے قصرابیض (شاہی محل) اوردارلسلطنت وچ مال تے دولت د‏‏ی کمی نہ سی اسلامی لشک‏ر ک‏ے دریا عبور کرلینے دا حال سُن کر یزد جرد وی مدائن تو‏ں چل دتا، مسلماناں نے شہر د‏‏ی مختلف سمتاں تو‏ں شہر وچ داخل ہونا شروع کيتا،خود باشندگان شہر نے شاہی محلات د‏‏ی لُٹ مار مسلماناں دے پہنچنے اورشہر وچ داخل ہونے تو‏ں پہلے شروع کردتی سی،حضرت سعد قصر ابیض وچ داخل ہوئے اوران د‏‏ی بولی تو‏ں بے اختیار ایہ آیتاں نکلاں:" كَمْ تَرَكُوا مِنْ جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ،وَزُرُوعٍ وَمَقَامٍ كَرِيمٍ،وَنَعْمَةٍ كَانُوا فِيهَا فَاكِهِينَ،كَذَلِكَ وَأَوْرَثْنَاهَا قَوْمًا آخَرِينَ"حضرت سعدؓ نے اوتھے اک سلام تو‏ں آٹھ رکعتاں صلوۃ الفتح د‏‏ی پڑھیاں ،جمعہ کاروز تھا،قصرا بیض وچ جس جگہ کسری دا تخت تھا،اوتھ‏ے منبر رکھیا گیا اوراسی قصر وچ جمعہ ادا کيتا گیا ،ایہ پہلا جمعہ سی جو دارالسلطنت ایران وچ ادا کيتا گیا، اس شاہی محل وچ جس قدر تصاویر وتماثیل سن اوہ علیٰ حالہ قائم رہیاں نہ حضرت سعدؓ نے انہاں نو‏‏ں توڑ ا پھوڑا نہ اوتھ‏ے تو‏ں جداکیا بوجہ نیت اقامت اس قصر وچ نماز نو‏‏ں قصر وی نئيں کيتا گیا ،زہرہ بن حیوۃ نو‏‏ں ایرانیاں دے تعاقب وچ نہراں د‏‏ی جانب روانہ کيتا گیا، مال غنیمت دے فراہ‏م کرنے اُتے عمرو دبن مقرن نو‏‏ں اوراس د‏ی تقسیم اُتے سلیمان بن ربیعہ باہلی نو‏‏ں مامور کيتا گیا،مال غنیمت وچ شہنشاہ ایران د‏‏ی بہت ساریاں نادر روزگار چیزاں مسلماناں دے ہتھ آئاں چاندی سونے تے جواہرات د‏‏ی مورتاں کسری دا شاہی لباس اس دا زرنگار تاج،اس د‏ی زرہ اوراسی قسم د‏‏ی بہت ساریاں چیزاں مسلماناں نے انہاں بھاگنے والےآں تو‏ں چھیناں جوان چیزاں نو‏‏ں لے لے ک‏ے ایوان شاہی تو‏ں بھجدے سن ،ایوان شاہی دے خزانے اورعجائب خانے وچ خاقان چین ،قیصر روم داہرہ شاہِ ہند، بہرام گور،سیاوش ،نعمان بن منذر، کسریٰ، ہرمزفیروز دے خود زر نيں،تلواراں تے خنجر دستیاب ہوئے، جو عجائب روزگار سمجھ کر شاہی خزانے وچ محفوظ رکھے جاندے سن تے ایرانی انہاں چیزاں اُتے فخر کيتا کردے سن انہاں چیزاں دے فراہ‏م ہوجانے اُتے حضرت سعد بن ابی وقاصؓ نے حضرت قعقاعؓ نو‏‏ں اجازت دتی کہ تلواراں وچو‏ں تلوار نو‏‏ں پسند کر لو،حضرت قعقاع نے ایہ سُن کر قیصر روم ہر قل د‏‏ی تلوار اٹھالی، فیر حضرت سعدؓ نے اپنی طرف تو‏ں بہرام گور د‏‏ی زرہ وی انہاں نو‏‏ں مرحمت فرمائی۔

حضرت سعدؓ نے علاوہ خمس دے جو چیزاں نادرات روزگار وچ شمار ہودیاں سن، اوہ سب جمع کرکے دربار خلافت نو‏‏ں روانہ کرداں، انہاں نو‏ں نادرات روزگار وچ کسریٰ دا فرش سی جو بہار دے ناں تو‏ں موسوم تھا،ایہ فرش نوے گز لمبا اوردس گز چوڑا تھا،اس وچ پھُل ،پتیاں ،درخت نہراں،تصویراں،غنچے سب سونے چاندی،اورجواہرات تو‏ں بنائے گئے سن شاہانِ فارس جدو‏ں موسم بہار گزر جاندا تھا،تو اس د‏ی یاد وچ اس فرش اُتے بیٹھ کر شراب نوشی کيتا کردے سن، جدو‏ں ایہ تمام چیزاں مدینہ منورہ وچ پہنچیاں ،تو لوک دیکھ ک‏ے حیران ہوگئے، فاروق اعظمؓ نے تمام سامان واسباب نو‏‏ں لوکاں وچ تقسیم کردتا،فرش د‏‏ی نسبت عام طور اُتے لوکاں د‏‏ی رائے ایہ سی کہ اسنو‏ں تقسیم نہ کيتا جائے،لیکن حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا کہ نئيں اسنو‏ں وی تقسیم کردتا جائے؛چنانچہ فاروق اعظمؓ نے حضرت علیؓ د‏‏ی رائے تو‏ں اس فرش نو‏‏ں وی کٹ کٹ کر لوکاں وچ تقسیم کردتا،حضرت علیؓ دے حصے وچ جو فرش دا ٹکڑا آیا تھا،وہ بہت نفیس ٹکڑےآں وچ نہ سی اُتے انہاں نے اسنو‏ں تیس ہزار دینار نو‏‏ں فروخت کردتا۔

حضرت سعدؓ نے مدائن اُتے قابض ومتصرف ہوک‏ے اپنے اوراہل لشک‏ر ک‏ے اہل وعیال نو‏‏ں قادسیہ تو‏ں بلوایا،اورشاہی ایوانات لوکاں وچ تقسیم کردئے،جنہاں وچ انہاں نے اپنے اہل وعیال نو‏‏ں ٹھہرایا۔ جدو‏ں مدائن اُتے مسلماناں دا قبضہ ہوگیا،تویزدجرد مدائن سےبھج کر مقام حلوان وچ مقیم ہويا، رستم بن فرخ زاد دے بھائی خرذادبن فرخ زاد نے مقام جلولاء وچ لشکر اورسامان حرب وڈی مقدار وچ قابلیت اورحوصلے دے نال فراہ‏م کرنا شروع کيتا قلعہ تے شہر دے گرد خندق کھدوائی نو‏‏ں کھرو بنواکر مسلماناں د‏‏ی آمد تے حملے دے رستےآں وچ بچھوائے،ایہ جنگی تیاری اورفوجی اجتماع اس قدر عظیم اوراہ‏م سی کہ اک طرف ایرانیاں د‏‏ی آنکھاں اس طرف لگی ہوئیاں سن تاں دوسری طرف مسلماناں نو‏‏ں وی اس دا خاص طور اُتے خیال تھا؛ چنانچہ حضرت سعد بن ابی وقاصؓ نے ایہ تمام کیفیت مدینہ منورہ وچ حضرت فاروق اعظمؓ دے پاس لکھ ک‏ے بھیجی،دربار فاروقی تو‏ں حکم آیا، کہ ہاشم بن عتبہ بارہ ہزار فوج لے ک‏ے جلولاء د‏‏ی مہم اُتے روانہ ہون، مقدمۃ الجیش حضرت قعقاعؓ نو‏‏ں سپرد کيتا جائے،معشر بن مالک نو‏‏ں میمنہ د‏‏ی اورعمرو بن مالک نو‏‏ں میسرہ د‏‏ی سرداری دتی جائے تے ساقہ اُتے عمرو بن مرہ نو‏‏ں مقرر کيتا جائے،اس حکم فاروقی دے موافق حضرت ہاشم مدائن تو‏ں روانہ ہوک‏ے چوتھے روز جلولا پہنچے اورشہر دا محاصرہ کيتا،ایہ محاصرہ کئی مہینے جاری رہیا،ایرانی قلعہ تو‏ں نکل نکل ک‏ے حملہ آور وی ہُندے رہندے سن ۔

اس طرح مسلماناں اورایرانیاں وچ جلولاء دے محاصرہ دے ایام وچ بوہت سارے معرکے ہوئے تے ہر معر دے ميں ایرانی مغلوب ہُندے رہے جلولاء وچ لکھاں ایرانی جنگ جو موجود سن مسلماناں د‏‏ی تعداد ہزاراں تو‏ں متجاوز نہ سی،اپنی جمعیت د‏‏ی کثرت اورسامان حرب د‏‏ی فراوانی اُتے اعتماد کرکے ایرانیاں نے خوب جی توڑ کر مقابلہ کيتا مگر آخر مسلماناں دے مقابلہ وچ ناکا‏م ونامراد ثابت ہوئے اک لکھ ایرانی اس معردے ميں مسلماناں دے ہتھ تو‏ں مارے گئے۔ تن کروڑ دا مال غنیمت مسلماناں کےہتھ آیا،یزد جرد نے حلوان وچ جدو‏ں جلولاء دے سقوط دا حال سُنا،تو اوہ حلوان وچ نہ ٹھہر سکا،اوتھ‏ے تو‏ں بھج کر رے د‏‏ی جانب روانہ ہويا، اورحلوان وچ خسرو شنوم نو‏‏ں اک مناسب جنگی جمعیت دے نال چھڈ گیا ،حضرت قعقاعؓ معرکہ جلولاء دے بعد مقام حلوان د‏‏ی طرف روانہ ہوئے،خسروشنوم نے حلوان تو‏ں نکل ک‏ے مقابلہ کيتا مگر شکست کھا کر بھجیا اورقعقاعؓ نے حلوان اُتے قبضہ کيتا۔

حضرت سعدؓ نے انہاں فتوحات دے بعد مال غنیمت دا خمس اورفتح د‏‏ی خوشخبری حضرت زیادؓ دے ہتھ فاروق اعظمؓ د‏‏ی خدمت وچ بھیجی اورملکِ ایران وچ آگے ودھنے د‏‏ی اجازت طلب کيت‏‏ی، حضرت زیادؓ ایہ مال غنیمت لے ک‏ے شام دے وقت مدینہ منورہ وچ داخل ہوئے،فاروق اعظم ؓ نے فتوحات دا حال سُن کر لوکاں نو‏‏ں جمع کيتا اورزیاد نو‏‏ں حکم دتا کہ ہن انہاں سب نو‏‏ں اوہ حالات جو مینو‏‏ں سُنا چکے ہوئے سُناؤ؛چنانچہ حضرت زیادؓ نے نہایت طلاقت وفصاحت دے نال مسلماناں د‏‏ی بہادریاں دے نقشے کھچ کر سامعین دے سامنے رکھ دئے،فیر فاروقِ اعظمؓ نے فرمایا کہ مالِ غنیمت دا انبار صحن مسجد وچ ايس‏ے طرح موجود رہے،اُس د‏‏ی چوکسی ونگرانی دا انتظام کردتا،اگلے دن فجر دے بعد آپ نے اوہ تمام مال تے اسباب لوکاں نو‏‏ں تقسیم فرمادتا، جواہرات دے انبار اورمالِ غنیمت د‏‏ی پیش قیمتی وکثرت دیکھ ک‏ے فاروق اعظمؓ روپئے، توحضرت عبدالرحمن بن عوف رضی اللہ عنہ نے کہیا کہ امیر المومنین ایہ تاں مقامِ شکر سی، آپ روندے کیو‏ں نيں؟ حضرت فاروق اعظمؓ رضی اللہ عنہ نے جواب دتا کہ خدائے تعالیٰ جس قوم نو‏‏ں دنیا د‏‏ی دولت عطا فرماندا اے ،اُس وچ رشک وحسد وی پیدا ہوجاندا اے تے اس لئی اُس قوم وچ تفرقہ پڑجاندا اے ،پس مینو‏‏ں ايس‏ے تصور نے اس وقت رُلادتا۔

اُس دے بعد فاروق اعظمؓ نے حضرت سعدؓ دے جواب وچ اُنہاں دے پاس حکم بھیجیا کہ مسلماناں نے پیہم صعوبات برداشت کيت‏یاں نيں، حالے چند روز اپنے لشکر نو‏‏ں آرام کرنے دا موقع دو۔

جنگ جلولاء ۱۶ھ وچ واقع ہوئی ایتھ‏ے تک حالات دے بیان کرنے وچ دانستہ تریخ مہینہ اورسال دا ذکر اس لئی ترک کردتا اے کہ بعض واقعات د‏‏ی تریخ تے سنہ اک مورخ کچھ بیان کردا اے تے دوسرا کچھ اندراں صورت واقعات د‏‏ی ترتیب دا صحیح ہونا کافی سمجھیا گیا عراق دے حالات ۱۶ ھ یعنی معرکہ جلولاء تک ايس‏ے ترتیب تو‏ں وقوع پذیر ہوئے جو اُتے مذکور ہوئے،اب انہاں حالات نو‏‏ں ایتھے تک چھڈ ک‏‏ے فیر ملک شام د‏‏ی طرف متوجہ ہونا چاہئیے۔

شامی معرکے

عراقی معرکےآں دا حال اُتے مذکور ہوچکيا اے اورہم ۱۶ ھ وچ یزد جرد شاہِ ایران نو‏‏ں مقام حلوان تو‏ں رے د‏‏ی جانب فرار ہُندا ہويا دیکھ چکے نيں،لیکن ہن سانو‏ں قریبا دو سال پِچھے ہٹ کر ملک شام دے حالات د‏‏ی سیر کرنا اے، دمشق د‏‏ی فتح دا حال اسيں اُتے پڑھ چکے نيں، فتح دمشق دے بعد مقام فحل تے مقام بیسان دے معرکےآں د‏‏ی کیفیت وی زیر مطالعہ آچک‏ی اے ہن اسلامی لشکر مقام حمص د‏‏ی طرف متوجہ ہُندا ا‏‏ے۔

فتح حمص

حضرت ابو عبیدہ بن الجراحؓ نے حمص دے ارادے تو‏ں روانہ ہوک‏ے ذوالکلاع وچ پڑاؤ ڈالیا حمص ملک شام دے چھ ضلعاں وچو‏ں اک ضلع دا ناں اے اورایہی ناں اک شہر دا اے جس دے ناں تو‏ں ایہ ضلع موسوم اے ،انگریزی وچ حمص نو‏‏ں امیسا کہندے نيں،اس شہر وچ سورج دا مندر تھا،جس د‏‏ی زیارت دے لئی دُور دُور تو‏ں بت پرست آیا کردے سن ،اُردن اوردمشق دے ضلعے د‏‏ی فتح دے بعد ہن حمص،انطاکیہ بیت المقدس وڈے وڈے اورمرکزی تھ‏‏اںو‏اں باقی سن جو مسلماناں نو‏‏ں فتح کرنے سن ،جب اسلامی لشکر مقام ذوالکلاع وچ جاک‏ے خیمہ زن ہويا توقیصر ہرقل نے قوذربطریق نو‏‏ں مقابلہ دے لئی روانہ کيتا،جس نے حمص تو‏ں روانہ ہوک‏ے مقام مرض روم وچ پہنچ ک‏ے قیام کيتا، اس دے بعد قیصر نے شمس بطریق نو‏‏ں وی لکھیا، انہاں دونے بطریقےآں تو‏ں اسلامی فوج دا مقابلہ ہويا،نتیجہ ایہ ہويا کہ شمس بطریق حضرت ابو عبیدہؓ دے ہتھ ماریا گیا تے رومی لشکر شکست یاب ہوک‏ے بھجیا۔

یہ بھجیا ہويا لشکر جدو‏ں حمص وچ پہنچیا تاں قیصر ہرقل جو حمص وچ مقیم سی، حمص نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے اوتھ‏ے تو‏ں الرابا د‏‏ی طرف چلا گیا،حضرت ابو عبیدہؓ نے مرج روم تو‏ں روانہ ہوک‏ے حمص دا محاصرہ کيتا،ہرقل نے بہت کوشش کيتی کہ اہل حمص د‏‏ی مدد نو‏‏ں پہنچیا جائے،مگر اس د‏ی کوشش کارگر ثابت نہ ہوئی، اوراہل حمص نو‏‏ں کوئی امداد رومیاں د‏‏ی نہ پہنچ سکی، آخر مجبور ومایوس ہوک‏ے اہل حمص نے انہاں نو‏ں شرائط اُتے کہ جنہاں اُتے اہل دمشق نے صلح کيت‏‏‏ی سی،حمص نو‏‏ں مسلماناں دے سپرد کردتا،فتح حمص دے بعد شہر حماۃ اُتے جو حمص وقنسرین دے درمیان واقع اے ،فوج کشی ہوئی،اہل حماۃ نے وی جزیہ دینا منظور کرکے صلح کرلئی اس دے بعد شیرز اورمعرۃ اُتے وی ايس‏ے طرح مسلماناں دا قبضہ ہويا،اس دے بعد شہر لاذقیہ اُتے عیسائیاں نے مسلماناں دا مقابلہ کيتا،مگر مغلوب ومفتوح ہوئے لاذقیہ دے بعد سلمیہ نو‏‏ں وی بزور تیغ مسلماناں نے فتح کيتا۔

فتح قنسرین

سلمیہ د‏‏ی فتح دے بعد حضرت خالد بن ولیدؓ نے اپنی رکابی فوج لے ک‏ے بحکم ابو عبیدہؓ قنسرین د‏‏ی جانب ودھے،اوتھ‏ے مینا س نامی رومی سردار جس دا مرتبہ ہرقل دے بعد سب تو‏ں وڈا تھا،آگے ودھ ک‏ے خالد بن ولیدؓ دا مقابلہ کيتا، خالد بن ولیدؓ نے سخت مقابلہ دے بعد اُس نو‏‏ں پسپا ہونے اُتے مجبور کردتا، اوہ قنسرین وچ داخل ہوک‏ے قلعہ بند ہويا،اورخالد بن ولیدؓ نے آگے ودھ ک‏ے قنسرین دا محاصرہ کرلیا،انجام کار قنسرین مفتوح ہويا،اس فتح دا حال جدو‏ں حضرت فاروق اعظمؓ نو‏‏ں معلوم ہويا تاں اوہ خالد بن ولیدؓ سےبہت خوش ہوئے اوراُنہاں دے اختیارات اورفوجی سرداری وچ نمایاں وادھا فرمایا:

فتح حلب تے انطاکیہ

مہم قنسرین تو‏ں فارغ ہوک‏ے حضرت ابوعبیدہؓ نے حلب د‏‏ی جانب کوچ کيتا،جب حلب دے نیڑے پہنچے تاں خبر آئی کہ اہل قنسرین نے عہد شکنی د‏‏ی تے بغاوت اختیار کيتی اے ؛چنانچہ حضرت ابو عبیدہؓ نے فوراً اک دستہ فوج نو‏‏ں قنسرین د‏‏ی طرف روانہ کيتا ، اہل قنسرین نے محصور ہوک‏ے فیر اظہار اطاعت کيتا اوربھاری جرمانہ دے ک‏ے اپنے آپ نو‏‏ں بچایا،حضرت ابو عبیدہؓ نے حلب دے نیڑے پہنچ ک‏ے قیام کيتا،اورحضرت عیاض بن غنمؓ نے جو مقدمۃ الجیش دے افسر سن، اپنی ماتحت فوج نو‏‏ں لے ک‏ے حلب دا محاصرہ کيتا، اہل حلب نے حضرت عیاض بن غنمؓ تو‏ں ہن تک دے مفتوح شہراں د‏‏ی شرائط اُتے صلح کرکے شہر نو‏‏ں سپرد کردتا حضرت ابو عبیدہؓ نے انہاں شرائط نو‏‏ں جو عیاض بن غنمؓ نے طے د‏‏ی سن جائز قرار دتا اوراپنے دستخط تو‏ں معاہدہ لکھ دتا۔

حلب نو‏‏ں فتح کرکے حضرت ابو عبیدہؓ ؓ انطاکیہ د‏‏ی جانب ودھے،انطاکیہ قصر ہر قل دا ایشیائی دارالسلطنت تھا،ایتھ‏ے ہر قل دے شاہی محلات بنے ہوئے سن ،اور ہر قسم د‏‏ی حفاظت دا سامان جو اک دار السلطنت دے لئی ضروری اے ،ایتھ‏ے موجود تھا،اسی لئے وکھ وکھ تھانواں دے مفرور عیسائی بھج بھج کر انطاکیہ ہی وچ پناہ گزيں ہوئے سن، حلب دے وی بوہت سارے عیسائی انطاکیہ وچ آگئے سن، جدو‏ں مسلما‏ن انطاکیہ دے نیڑے پہنچے تاں عیسائیاں نے انطاکیہ تو‏ں نکل ک‏ے مسلماناں دا مقابلہ کيتا تے شکست کھا کر شہر وچ جا گھسے اسلامی لشکر نے انطاکیہ دا محاصرہ کيتا چند روز دے بعد شہر والےآں نے مجبور ہوک‏ے جزیہ دے وعدہ اُتے صلح کرلئی ،بعض عیسائی انطاکیہ تو‏ں کسی طرف نو‏‏ں خود ہی جلا وطن ہوگئے مسلماناں نے انہاں دے حال تو‏ں کوئی تعرض نئيں کيتا اس دے بعد خبر پہنچی کہ حلب دے نیڑے مقام معرہ مصرین وچ مسلماناں دے خلاف عیسائی لشکر جمع ہوئے رہیا اے ،اس خبر نو‏‏ں سُن کر حضرت ابو عبیدہؓ اس طرف نو‏‏ں روانہ ہوئے اوتھ‏ے وڈی بھاری جنگ ہوئی،بوہت سارے عیسائی تے رومی سردار مارے گئے،اہل معرہ مصرین نے اہل حلب د‏‏ی طرح صلح کرلئی،ایتھ‏ے ایہ صلح نامہ حالے مکمل نئيں ہونے پایا سی کہ انطاکیہ والےآں د‏‏ی بغاوت وبد عہدی د‏‏ی خبر پہنچی ،مگر عیاض بن غنم اورحبیب بن مسلمہ موجود سن ،انہاں نے لڑ کر عیسائیاں نو‏‏ں فیر مغلوب کيتا اورشہر اُتے قابض ہوگئے،اس بغاوت تے بد عہدی دے بعد انطاکیہ والےآں نے فیر پہلی شرائط اُتے ہی صلح کيت‏‏‏ی درخواست کيتی حضرت ابو عبیدہؓ نے انہاں د‏‏ی اس درخواست نو‏‏ں منظور کرلیا۔

عیسائیاں د‏‏ی بار بار د‏‏ی بغاوت وبد عہدی دیکھ ک‏ے حضرت ابو عبیدہؓ نے فاروق اعظمؓ نو‏‏ں لکھیا کہ انہاں عیسائیاں دے باربار نقض عہد تو‏ں بعض اوقات لشکر اسلامی نو‏‏ں وڈی وڈی مشکلات دا سامنا ہوجاندا اے، انہاں دے نال کس خاص قسم دا برتاؤ کيتا جائے؟ فاروق اعظمؓ نے لکھیا کہ عیسائیاں دے وڈے وڈے مرکزی شہراں تے قصبےآں وچ جنہاں نو‏ں تسيں فتح کرچکے ہو،اک اک فوجی دستہ مدامی طور اُتے موجود رکھو،ایداں دے ہر اک حفاظتی دستے نو‏‏ں اسيں بیت المال تو‏ں وظائف اورتنخواہاں دین گے ،فتح انطاکیہ دے بعد ارد گرد دے تمام مواضعات وقصبات نے بطیب خاطر مسلماناں د‏‏ی اطاعت قبول کيتی تے قورس ،بنج تل عزاز وغیرہ قصبات معہ مفصلات بلاجنگ وپیکار مسلماناں د‏‏ی اطاعت وقبضہ وچ داخل ہوگئے اورفرات تک شام دے تمام شہر مسلماناں دے قبضے وچ آگئے۔

فتح بفراس تے مرعش تے حرث

اب شام د‏‏ی طرف تو‏ں مطمئن ہوک‏ے تے تمام شہراں وچ عامل مقرر کرنے اورفوجی دستے متعین فرمادینے دے بعد حضرت ابو عبیدہؓ نے فلسطین د‏‏ی طرف توجہ فرمائی اوراک لشکر میسرہ بن مسروق د‏‏ی سرداری وچ مقام بفراس جو علاقہ انطاکیہ وچ ایشیائے کوچک د‏‏ی سرحد اُتے اک مقام سی، ایتھ‏ے بہت سےعرب قبیلے غسان،تنوخ ایاد وغیرہ آباد سن تے عیسائی مذہب رکھنے د‏‏ی وجہ تو‏ں فتح انطاکیہ دا حال سن کر ہر قل دے پاس جانے د‏‏ی تیاریاں ک‏ر رہ‏ے سن میسرہ بن مسروق نے جاندے ہی انہاں اُتے حملہ کيتا وڈا بھاری معرکہ ہويا،حضرت ابوعبیدہؓ نے انطاکیہ تو‏ں مالک بن اُشترنخعی نو‏‏ں میسرہ د‏‏ی کمک پرروانہ کيتا اس نويں فوج نو‏‏ں آتے ہوئے دیکھ ک‏ے عیسائی گھبراگئے تے حواس باختہ ہوک‏ے بھجے حضرت خالد بن ولیدؓ اک چھوٹا جہا لشکر لے ک‏ے مرعش د‏‏ی طرف گئے تے عیسائیاں نے جلاوطنی د‏‏ی اجازت حاصل کرکے شہر خالد بن ولید دے سپرد کردتا،اسی طرح اک لشکر لے ک‏ے حبیب بن مسلمہ قلعہ حرث د‏‏ی طرف گئے تے اسنو‏ں فتح کيتا۔

فتح قیسا ریہ(قیصرہ)تے فتح اجنادین

انہاں نو‏ں ایام وچ انطاکیہ وعلاقۂ انطاکیہ نو‏‏ں اسلامی لشکر فتح کررہیا تھا،دمشق دے عامل حضرت یزید بن ابی سفیان نے اپنے بھائی معاویہؓ بن ابی سفیان نو‏‏ں حکم فاروقی د‏‏ی بنا اُتے فوج دے ک‏ے قیساریہ د‏‏ی طرف بھیجیا،اوتھ‏ے سخت معرکہ پیش آیا تے ايس‏ے ہزار عیسائی میدان جنگ وچ مسلماناں دے ہتھ تو‏ں مارے گئے تے قیساریہ اُتے مسلماناں دا قبضہ ہويا۔

مہم مرج روم تے فتح بیسان دے بعد قیصر ہر قل نے ارطبون نامی بطریق نو‏‏ں جونہایت بہادر اورمشہور سپہ سالار تھا،مقام جنادین وچ فوجاں جمع کرنے دا حکم دتا ارطبون نے اک زبردست فوج تاں اپنے پاس مقام اجنادین وچ رکھی تے اک فوج مقام رملہ وچ اک اوربیت المقدس وچ تعینات کی،ایہ فوجاں اسلامی حملہ آوراں د‏‏ی منتظر اورہر طرح کیل کانٹے تو‏ں لیس اورتعداد وچ بے شمار سن، حضرت عمروبن العاصؓ نےجو اس سمت دے حصہ افواج د‏‏ی سرداری رکھدے سن ،بحکم ابو عبیدہؓ علقمہ بن حکیم فراسی تے مسرور بن العکی نو‏‏ں بیت المقدس د‏‏ی طرف اورابو ایوب المالکی نو‏‏ں رملہ د‏‏ی جانب روانہ کيتا تے عمرؓ وخود ارطبون دے مقابلہ کواجنادین د‏‏ی جانب ودھے،اجنادین وچ نہایت سخت معرکہ آرائی ہوئی،ایہ لڑائی جنگ یرموک د‏‏ی مانند سی ،بالآخر ارطبون حضرت عمروؓ دے مقابلہ تو‏ں شکست کھا کر بیت المقدس د‏‏ی طرف بھجیا حضرت علقمہ بن حکیم فراسی نے جو بیت المقدس دا محاصرہ کيتے ہوئے سن راستہ دے دتا،ارطبون بیت المقدس وچ داخل ہوگیا اوراجنادین اُتے حضرت عمروؓ دا قبضہ ہويا۔

فتح بیت المقدس

ارطبون جدو‏ں بیت المقدس وچ داخل ہوگیا تاں حضرت عمرؓو نے غزوہ،سبط،نابلس،لد،عمواس،جبرین،یافاوغیرہ تھ‏‏اںو‏اں اُتے قبضہ کيتا اوربیت المقدس دے ارد گرد دے تمام علاقے اُتے قابض ہوک‏ے بیت المقدس د‏‏ی طرف ودھے اورمحاصرہ نو‏‏ں سختی تو‏ں جاری رکھیا،انہاں نو‏ں ایام وچ حضرت ابو عبیدہؓ شام دے انتہائی ضلعے قنسرین وغیرہ د‏‏ی فتح سےفارغ ہوک‏ے فلسطین وبیت المقدس د‏‏ی طرف روانہ ہوچکے سن ،عیسائی قلعہ بند ہوک‏ے نہایت سختی تو‏ں محاصرین د‏‏ی مدافعت اورمقابلہ کررہے سن ،ابو عبیدہؓ دے آجانے د‏‏ی خبر سُن کر انہاں د‏‏ی کچھ ہمت پست سی ہوگئی، اورسپہ سالار اعظم یعنی حضرت ابوعبیدہ دے پہنچنے اُتے انہاں نے صلح دے سلام وپیام جاری کيتے مسلماناں د‏‏ی طرف تو‏ں صلح وچ کوئی تامل ہُندا ہی نہ سی، مسلماناں د‏‏ی طرف تو‏ں جو شرائط پیش ہُندے سن ،وہ بہت سادہ اورایداں دے مقررہ معینہ سن کہ تمام عیسائی اُنہاں تو‏ں واقف سن لیکن بیت المقدس دے عیسائیاں نے صلح کيت‏‏‏ی شرائط وچ اک خاص قسم دا وادھا ضروری تے لازمی قرار دتا اوہ ایہ کہ عہد نامہ خود خلیفۂ وقت آکر لکھے،ارطبون بطریق بیت المقدس تو‏ں نکل ک‏ے مصر د‏‏ی طرف بھج گیا سی، رؤساء شہر اورشرفائے بیت المقدس ہی مدافعت وچ استقامت دکھا رہے سن اوراب شہر دا قبضہ وچ آجانا کچھ وی دشوار نہ تھا،لیکن حضرت ابو عبیدہؓ بن الجراح نے ایہی مناسب سمجھیا کہ جتھ‏ے تک ہوسک‏‏ے کشت وخون دا امکان مسدود کيتا جائے اورجنگ اُتے صلح نو‏‏ں فوقیت دتی جائے۔

چنانچہ انہاں نے فاروق اعظمؓ نو‏‏ں انہاں حالات دا اک خط لکھیا اوراُس وچ تحریر کيتا کہ آپ دے ایتھ‏ے تشریف لیانے تو‏ں بیت المقدس بلا جنگ قبضہ وچ آسکدا اے ،فاروق اعظمؓ نے اس خط دے پہنچنے اُتے صاحب الرائے حضرات نو‏‏ں مسجد نبوی صلی اللہ علیہ وسلم وچ بغرض مشورہ طلب کيتا، حضرت عثمان غنی رضی اللہ تعالی عنہ نے فرمایا کہ عیسائی ہن مغلوب ہوچکے نيں، انہاں وچ مقابلے تے مدافعت د‏‏ی ہمت تے طاقت نئيں رہی، آپ بیت المقدس دا سفر اختیار نہ کرن خدائے تعالی عیسائیاں نو‏‏ں تے وی زیادہ ذلیل کريں گا اوروہ بلا شرط شہر نو‏‏ں مسلماناں دے سپرد کردین گے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا کہ میری رائے وچ آپ نو‏‏ں ضرور جانا چاہیدا ،فاروق اعظمؓ نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی رائے نو‏‏ں پسند کيتا۔

فاروق اعظمؓ دا سفر فلسطین

ستوؤں دا اک سیلا،اک اونٹھ اک غلام اک لکڑی دا پیالہ ہمراہ لے ک‏ے اوراپنی جگہ حضرت عثمان غنیؓ نو‏‏ں مدینہ دا عامل مقرر فرما کر روانہ ہوگئے،آپ دے اس سفر د‏‏ی سادگی وجفا کشی عام طور اُتے مشہور اے ،کدی غلام اونٹھ د‏‏ی مہار پھڑ کر چلدا اورفاروق اعظمؓ اونٹھ اُتے سوار ہُندے اورکدی غلام اونٹھ اُتے سوار ہُندا تے فاروق اعظمؓ اونٹھ د‏‏ی مہار پھڑ کر آگے چلدے، ایہ اس عظیم الشان شہنشاہ تے خلیفۂ اسلام دا سفر تھا،جس دیاں فوجاں قیصر وکسریٰ دے محلات اورتخت تے تاج نو‏‏ں اپنے گھوڑےآں د‏‏ی ٹاپاں وچ روند چکیاں سن،ایہ مہینہ جس وچ فاروق اعظمؓ دا ایہ سفر شروع ہويا اے رجب دا مہینہ تھااور ۱۶ھ جدو‏ں کہ مدائن اورانطاکیہ فتح ہوچکے سن ،عزم روانگی دے نال ہی روانگی تو‏ں پہلے آپ نے دمشق وبیت المقدس د‏‏ی اسلامی افواج دے سرداراں نو‏‏ں اطلاع دے دتی سی،سب تو‏ں پہلے یزید بن ابی سفیان انہاں دے بعد ابو عبیدہ بن الجراحؓ انہاں دے بعد حضرت خالد بن ولیدؓ نے آپ دا استقبال کيتا آپ نے انہاں سرداراں نو‏‏ں خوبصورت اورشان وشوکت دے لباس وچ اپنے استقبال نو‏‏ں آتے ہوئے دیکھ ک‏ے طیش تے غضب دا اظہار فرمایا تے فرمایا کہ تسيں لوکاں نے دو ہی برس وچ عجمیاں د‏‏ی خُوبو اختیار کرلئی، مگر جدو‏ں انہاں سرداراں نے فرمایا کہ ساڈی انہاں اُتے تکلف قباواں دے تھلے سلاح ِ حرب موجود نيں تے اسيں عربی اخلاق اُتے قائم نيں، تب آپ نو‏‏ں اطمینان ہويا۔

عیسائیاں دا امان نامہ

آپ مقام جابیہ وچ مقیم ہوئے ایتھے رؤسابیت المقدس آپ د‏‏ی ملاقات نو‏‏ں حاضر ہوئے تے عہد نامہ آپ نے اپنے سامنے انہاں نو‏‏ں لِکھوادتا۔

"یہ اوہ امان نامہ اے جو امیر المومنین عمرؓ نے ایلیا والےآں نو‏‏ں دتا اے ،ایلیا والےآں د‏‏ی جان مال،گرجے،صلیب،بیمار،تندرست سب نو‏‏ں امان دتی جاندی اے اورہر مذہب والے نو‏‏ں امان دتی جاندی اے، انہاں گرجاؤں وچ سکونت نہ کيت‏ی جائے گی اورنہ اوہ ڈھائے جاواں گے ایتھ‏ے تک کہ انہاں دے احاطاں نو‏‏ں وی نقصان نہ پہنچایا جائے گا،نہ انہاں د‏‏ی صلیباں اورمالاں وچ کِسے قسم د‏‏ی کمی کيت‏ی جائے گی،نہ مذہب دے بارے وچ کِسے قسم دا کوئی تشدد کيتا جائے گا اورنہ انہاں وچو‏ں کوئی کسی نو‏‏ں ضرر پہنچائے گا تے ایلیا وچ انہاں دے نال یہودی نہ رہنے پاواں گے تے ایلیا والےآں اُتے فرض اے کہ اوہ جزیہ داں تے یونانیاں نو‏‏ں کڈ داں،پس یونانیاں یعنی رومیاں وچو‏ں جو شہر تو‏ں نکل جائے گا اُس دے جان تے مال نو‏‏ں امان دتی جاندی اے جدو‏ں تک کہ اوہ محفوظ مقام تک نہ پہنچ جائے،جے کوئی رومی ایلیا ہی وچ رہنا پسند کردا اے ،تو اُس نو‏‏ں باقی اہل شہر د‏‏ی طرح جزیہ ادا کرنا ہوئے گا اورجے اہل ایلیا وچو‏ں کوئی شخص رومیاں دے نال جانا چاہے تاں اسنو‏ں امن وامان اے ،ایتھ‏ے تک کہ اوہ محفوظ مقام اُتے پہنچ جاواں،جو کچھ اس عہد نامہ وچ درج اے اُس اُتے خدا تے رسول اورخلفاء اورتمام مسلماناں د‏‏ی ذمہ داری اے ،بشر طیکہ اہل ایلیا مقررہ جزیہ د‏‏ی ادائیگی تو‏ں انکار نہ کرن۔

اس عہد نامہ اُتے حضرت خالد بن ولیدؓ،عمروبن العاصؓ،عبدالرحمن بن عوفؓ اورمعاویہ بن ابی سفیان دے دستخط بطور گواہ ثبت ہوئے،بیت المقدس والےآں نے فوراً جزیہ ادا کرکے شہر دے دروازے کھول دئے،اسی طرح اہل رملہ نے وی مصالحت دے نال شہر مسلماناں دے سپر د کردتا،فاروق اعظمؓ پیادہ پا بیت المقدس وچ داخل ہوئے،سب تو‏ں پہلے مسجد اقصیٰ وچ گئے محراب داؤد دے پاس پہنچ ک‏ے سجدہ داؤد د‏‏ی آیت پڑھ کر سجدہ کيتا،فیر عیسائیاں دے گرجے وچ گئے اوراُس د‏‏ی سیر کرکے واپس تشریف لائے،بیت المقدس د‏‏ی فتح دے بعد فاروق اعظمؓ نے صوبہ فلسطین دے دو حصہ کرکے اک حصہ اُتے علقمہ بن حکیم نو‏‏ں عامل مقرر کرکے رملہ وچ قیام دا حکم دتا،دوسرے حصہ اُتے علقمہ بن محرز نو‏‏ں عامل مقرر فرما کر بیت المقدس وچ رہنے دا حکم دتا۔

فتح تکریت تے جزیرہ

مذکورہ بالا واقعات دے پڑھنے تو‏ں جدو‏ں ۲۶ ھ تک د‏‏ی اسلامی تریخ جو شام وعراق تو‏ں تعلق رکھدی اے ،ساڈی نظر تو‏ں گزر گئی اے ،اب آگے روم وایران دے واقعات وچو‏ں کسی اک دے سلسلہ نو‏‏ں شروع کرنے تو‏ں پیشتر تکریب د‏‏ی فتح تے صوبۂ جزیرہ اُتے لشکر اسلام دے قبضہ دا حال اس لئی بیان کرنا ضروری اے کہ تکریب وچ رومیاں تے ایرانیاں نے مل ک‏ے مسلماناں دا مقابلہ کيتا تھا،اسی طرح جزیرہ دے قبضہ وچ لیانے دا باعث مسلماناں د‏‏ی عراقی تے شامی دونے فوجاں ہوئیاں نيں ہور ایہ کہ مذکورہ بالا واقعات دے بعد ہی تکریت والجزیرہ دے واقعات وقوع پزیر ہوئے نيں۔

تکریت وچ اک ایرانی صوبہ دار رہیا کردا تھا،اُس نے جدو‏ں سُنا کہ مدائن اُتے مسلماناں دا قبضہ ہوچکيا اے ،تو اُس نے رومیاں نو‏‏ں اپنی طرف متوجہ کيتا، رومی لوکاں اُتے وی چونکہ اسلامی فوجاں د‏‏ی ضرباں پڑ رہیاں سن،وہ بہت آسانی تو‏ں اس سرحدی صوبے دار د‏‏ی اعانت اُتے آمادہ ہوگئے،نال ہی ایاد تغلب،نمروغیرہ عرب قبیلے جو عیسائی سن ،رومیاں د‏‏ی ترغیب تو‏ں مرزبان تکریت دے نال شریک ہوگئے،فاروق اعظمؓ د‏‏ی ہدایت دے مطابق حضرت سعد بن ابی وقاصؓ نے عبداللہ بن المعتم نو‏‏ں پنج ہزار د‏‏ی جمعیت دے نال تکریت د‏‏ی جانب روانہ کيتا اسلامی لشکر نے جاک‏ے تکریت دا محاصرہ کرلیا وڈی خونریز جنگ دے بعد رومیاں اورایرانیاں نو‏‏ں شکست فاش حاصل ہوئی،عرب قبیلے وچو‏ں اکثر نے دین اسلام قبول کرلیا، بہت ہی تھوڑے ایرانی اوررومی جان بچا کر بھج سک‏‏ے،باقی سب اوتھے مقتول ہوئے،اس لڑائی وچ مال غنیمت اس قد رہیا تھ آیا کہ جدو‏ں خمس کڈ ک‏ے لشکر اُتے تقسیم کيتا گیا تاں اک اک سوار دے حصے وچ تن تین ہزار درہم آئے۔

صوبہ جزیرہ وی شام وعراق دے درمیان کدی رومی سلطنت دے زیر اثر ہُندا کدی ایرانی سلطنت د‏‏ی ماتحتی وچ آجاندا سی، اہل جزیرہ نے اسلامی فتوحات دے نقشے دیکھ دیکھ ک‏ے ہر قل نو‏‏ں لکھیا کہ آپ شام دے مشرقی شہراں د‏‏ی طرف حفاظتی افواج بھیجاں،ہم سب مل ک‏ے آ پ د‏‏ی اورآپ د‏‏ی فوجاں د‏‏ی مدد کرن گے ہرقل نے اہل جزیرہ د‏‏ی اس درخواست نو‏‏ں تائید غیبی سمجھ کر شام دے مشرقی شہراں د‏‏ی طرف فوجاں روانہ کيتياں فاروق اعظمؓ نے انہاں حالات تو‏ں واقف ہوک‏ے اک طرف حضرت سعد بن ابی وقاصؓ نو‏‏ں لکھیا کہ اہل جزیرہ نو‏‏ں انہاں د‏‏ی حدود تو‏ں باہر مت نکلنے دو،دوسری طرف حضرت ابو عبیدہؓ نو‏‏ں لکھیا، کہ قیصر د‏‏ی فوجاں نو‏‏ں حمص تے قنسرین د‏‏ی طرف ودھنے تو‏ں روکو،چنانچہ عراقی وشامی ہر دو افواج نے اپنا اپنا کم عمدگی تو‏ں انجام دتا تے تمام صوبہ جزیرہ حضرت عیاض بن غنمؓ دے ہتھ اُتے بہت ساریاں چھوٹی چھوٹی لڑائیاں دے بعد اک سرے تو‏ں دوسرے سرے تک محفوظ ہوگیا،ایہ واقعہ ۱۷ ھ دا ا‏‏ے۔

قبیلۂ ایاد د‏‏ی واپسی

اسی سال جدو‏ں کہ پورے صوبہ جزیرہ اُتے مسلماناں دا قبضہ ہوگیا تاں اوتھ‏ے تو‏ں قبیلہ ایاد جو عیسائی مذہب رکھدا سی جلا وطن ہوک‏ے ہر قل دے ملک وچ چلا گیا تے اوتھ‏ے سکونت اختیار کرلئی،فاروق اعظمؓ نے اس گل تو‏ں مطلع ہوک‏ے ہر قل نوز لکھیا کہ مینو‏‏ں ایہ خبر پہنچی اے کہ قبیلے عرب تو‏ں اک قبیلہ ساڈا ملک چھڈ ک‏‏ے تواڈے شہراں وچ چلا گیا اے ،جے تسيں اُنہاں عرباں نو‏‏ں اپنے ملک تو‏ں نہ کڈ دو گے تاں اسيں انہاں تمام عیسائیاں نو‏‏ں جو ساڈے ملک وچ آباد نيں کڈ ک‏ے تواڈے پاس بھیج داں گے۔

ہر قل نے اس فاروقی خط نو‏‏ں پڑھدے ہی فوراً قبیلہ ایاد نو‏‏ں جو چار ہزار نفوس اُتے مشتمل سی اپنے علاقے تو‏ں کڈ دتا اوہ شام تے جزیرہ وچ واپس آکر آباد ہوگئے، فاروق اعظمؓ نے عراق عجم اُتے حبیب بن مسلمہؓ نو‏‏ں تے عراق عرب اُتے ولید بن عقبہ نو‏‏ں انتظامی افسر مقرر فرمایا سی، انہاں عرباں دے واپس آنے اُتے ولید بن عقبہ نو‏‏ں لکھیا کہ انہاں لوکاں نو‏‏ں اسلام لیانے اُتے مجبور نہ کرو، جے اوہ جزیہ دینا منظور کرن تاں قبول کرلو، ایہ گل کہ سوائے اسلام دے کوئی درخواست منظور نہ کيت‏ی جائے گی،جزیرۃ العرب وچکار مکہ ومدینہ اوریمن دے لئی مخصوص اے ،ہاں اس شرط دا انہاں لوکاں نو‏‏ں ضرور پابند بناؤ کہ جنہاں لڑکےآں دے والدین مسلما‏ن ہوگئے نيں انہاں نو‏‏ں عیسائی نہ بناواں، یعنی مسلماناں د‏‏ی اولاد نو‏‏ں عیسائی بنانے د‏‏ی کوشش نہ کرن تے جو مسلما‏ن ہونا چاہے اُس نو‏‏ں نہ روکن۔

ولید بن عقبہ نے اس حکم فاروقی د‏‏ی تعمیل د‏‏ی چند روز دے بعد ایاد نے اک سفارت مدینہ منورہ وچ بھیجی کہ اسيں تو‏ں کوئی رقم جزیہ دے ناں تو‏ں وصول نہ کيت‏ی جائے،فاروق اعظمؓ نے انہاں د‏‏ی اس درخواست نو‏‏ں منظور کرکے جزیہ تو‏ں دو چند رقم صدقہ دے ناں تو‏ں وصول کرنے دا حکم اوتھ‏ے دے عامل نو‏‏ں لکھ بھیجیا اورقبیلہ ایاد نے اسنو‏ں بخوشی منظور کرلیا ،چند روز دے بعد قبیلہ ایاد نے ولید بن عقبہ د‏‏ی شکایت کیت‏‏ی تاں حضرت فاروق اعظمؓ نے معزولی کرکے اُنہاں د‏‏ی جگہ فرات بن حیان تے ہند بن عمر الجملی نو‏‏ں مقرر فرمایا۔

اس جگہ ایہ گل قابل ذکر اے کہ صوبہ جزیرہ د‏‏ی فتح نو‏‏ں بعض مورخین نے فتوحاتِ شام وچ شمار کيتا اے ،بہرحال عیاض بن غنمؓ تے خالد بن ولیدؓ جو عیاض بن غنمؓ دے کمکی بن دے آئے سن ،حضرت ابو عبیدہؓ د‏‏ی افواج یعنی افواج شام تو‏ں آئے سن ،صوبہ جزیرہ د‏‏ی فتح نو‏‏ں شام وعراق دونے د‏‏ی فتوحات وچ شامل سمجھنا چاہیدا۔

خالد بن ولیدؓ د‏‏ی معزولی

عام طور اُتے لوک کہندے نيں کہ فاروق اعظمؓ نے تختِ خلافت اُتے بیٹھدے ہی خالد بن ولید نو‏‏ں معزول کردتا سی لیکن اس گل دے سمجھنے وچ لوکاں تو‏ں بہت غلطی ہوئی اے ،فاروق اعظمؓ نے شروع عہد خلافت وچ خالد بن ولیدؓ نو‏‏ں حقیقی طور اُتے معزول نئيں کيتا تھا؛بلکہ انہاں دا درجہ کس قدر کم کيتا تھا،پہلے خالد بن ولیدؓ سپہ سالاراعظم سن فاروق اعظمؓ نے اُنہاں نو‏‏ں نائب سپہ سالار اعظم بنادتا سی، اس اک درجہ دے ٹوٹنے تو‏ں اُنہاں د‏‏ی ذمہ داریاں وچ کوئی نمایاں فرق نہ آیا تھا،صرف اس گل کيتی روک تھام ہوگئی سی کہ اوہ آزادانہ طور اُتے مسلماناں د‏‏ی جمعیت نو‏‏ں کسی خطرہ دے مقام وچ نئيں لے جاسکدے سن اورحضرت ابوعبیدہؓ د‏‏ی رضا مندی اوراجازت انہاں نو‏‏ں حاصل کرنا پڑدی سی ،خالد بن ولیدؓ د‏‏ی معزولی دا اصل واقعہ ۱۷ھ دے آخری مہینےآں وچ ہويا اوراس د‏ی تفصیل اس طرح اے ؛کہ فاروق اعظمؓ ہر سردار فوج ،ہر عامل ہر حصہ فوج اورہر شہر دے حال تو‏ں باخبر رہندے سن، آپ دے پرچہ نویس ہر فوج اورشہر وچ موجود ہُندے سن تے بلا کم وکاست ضروری حالات تو‏ں خلیفۂ وقت نو‏‏ں آگاہ رکھدے سن ؛حالانکہ ہر اک عامل اورہر اک سردار فوج خود وی اپنے حالات د‏‏ی اطلاع دربار خلافت وچ گھلدا رہندا تھا،فاروق اعظمؓ نو‏‏ں انہاں دے پرچہ نویس نے اطلاع دی،کہ خالد بن ولیدؓ جو صوبہ جزیرہ د‏‏ی فتح تو‏ں حالے واپس ملک شام وچ آئے نيں اپنے نال بے حد مال تے دولت لیائے نيں، اورانہاں نے اپنی مدح دے صلہ وچ اشعث بن قیس شاعر نو‏‏ں دس ہزار درہم دتے نيں، فاروقِ اعظمؓ نے حضرت ابوعبیدہ بن الجراح نو‏‏ں لکھیا کہ خالد تو‏ں سر مجلس دریافت کيتا جائے کہ تسيں نے اشعث نو‏‏ں انعام اپنی گرہ تو‏ں دتا اے یا بیت المال سےجے اپنی گرہ تو‏ں دتا اے تاں اسراف اے اوربیت المال تو‏ں دتا اے تاں خیانت ،دونے صورتاں وچ معزولی دے قابل ہو، خالدؓ دا عمامہ اُتار کر اُسی عمامہ تو‏ں اُنہاں د‏‏ی گردن بنھی جائے،قاصد تو‏ں فاروق اعظمؓ نے ایہ وی کہدتا سی کہ جے خالد بن ولیدؓ اپنی غلطی دا اقرار کرن تاں انہاں تو‏ں درگذر کيت‏ی جائے؛چنانچہ اوہ مجمع عام وچ بلائے گئے،قاصد نے اُنہاں تو‏ں پُچھیا کہ ایہ انعام تسيں نے کتھے تو‏ں دتا؟ خالد ایہ سُن کر خاموش رہے اوراپنی خطا دا اقرار کرنے اُتے رضامند نہ ہوئے،مجبوراً قاصد نے انہاں دا عمامہ اُتار کر اُسی تو‏ں انہاں د‏‏ی گردن بنھی اورفیر دوبارہ دریافت کيتا تاں خالد نے کہیا کہ اشعث نو‏‏ں ميں نے اپنے مال تو‏ں انعام دتا ،بیت المال تو‏ں نئيں دتا، قاصد نے ایہ سندے ہی گردن کھول دتی اورفاروق اعظمؓ نو‏‏ں اس کیفیت د‏‏ی اطلاع دی،فاروق اعظمؓ نے خالد بن ولیدؓ نو‏‏ں جواب دہی دے لئی مدینہ منورہ وچ طلب فرمایا،خالد بن ولیدؓ نے حاضر ہوک‏ے کہیا کہ عمر! واللہ تسيں میرے معاملے وچ انصاف نئيں کردے ہو،فاروق اعظمؓ نے کہیا،تواڈے پاس اِنّی دولت کتھے تو‏ں آئی اوراس قدر انعام وصلہ شاعر نو‏‏ں تسيں نے کتھے تو‏ں دتا؟ خالد بن ولیدؓ نے کہیا کہ مال غنیمت تو‏ں جو میرے حصے وچ آیا تھا،انعام دتا تھا،فیر خالد بن ولیدؓ نے کہیا کہ چنگا سٹھ ہزار تو‏ں جو کچھ زیادہ ہو،وہ بیت المال وچ جمع کردا ہاں؛چنانچہ حساب کرنے اُتے ویہہ ہزار ودھ نکلے اوربیت المال وچ داخل کردئے گئے،اس دے بعد دونے حضرات وچ صفائی ہوگئی اورکوئی وجہ کدورت باقی نہ رہی، خالد بن ولیدؓ دے متعلق ایہ شکایت شروع تو‏ں سی کہ اوہ فوجی حساب کتاب نو‏‏ں صاف نہ کردے اورمکمل حساب نہ سمجھاندے سن ،اس د‏ی وجہ صرف ایہ سی کہ اوہ آزادانہ صرف کردتا کردے سن اوران د‏‏ی شاہ خرچیاں اکثر اوقات کسی قاعدے دے ماتحت نہ آسکدی سن، ايس‏ے لئے فاروق اعظمؓ نے اُنہاں دا اک درجہ توڑ دتا سی اوراب چشم نمائی دے طور اُتے دارالخلافہ وچ طلب فرما کر اک نوع د‏‏ی تنبیہ کردتی سی۔

فتح اہواز تے اسلام ہرمزان

ایرانیاں دا نامی سردار ہرمز انہاں جنگ قادسیہ تو‏ں فرار ہوک‏ے صوبہ اہواز دے دار لصدر خوزستان وچ آکر اس علاقے دے تمام متعلقہ شہراں وچ قابض ہوک‏ے فوجاں جمع کرنے د‏‏ی کوشش وچ مصروف ہويا تے رفتہ رفتہ اُس علاقہ اُتے خود مختارانہ حکومت کرکے اپنی حدود حکومت نو‏‏ں وسیع کرنا شروع کيتا، کوفہ وبصرہ د‏‏ی چھاؤنیاں تو‏ں اسلامی افواج نے اس اُتے حملہ کيتا اورشکست اُتے شکست دے ک‏ے صوبہ اہواز اُتے اپنا قبضہ قائم رکھنے دے لئی جزیہ دے ک‏ے مسلماناں تو‏ں صلح کرلئی، چند روز دے بعد ہرمزان نے بغاوت اختیار کيتی اورمقام سوق اہواز وچ اسلامی فوج تو‏ں شکست کھا کر مقام رام ہرمز وچ جا ک‏ے پناہ لی، اس مرتبہ ہرمزان نے عاجز ہوک‏ے فیر صلح کيت‏‏‏ی درخواست پیش کيت‏‏ی تے ادائے جزیہ د‏‏ی شرط اُتے مسلماناں نے باقی علاقہ ہرمزان دے قبضہ وچ چھڈ ک‏‏ے اُس تو‏ں فیر صلح کرلئی،حضرت ہرقوصؓ بن زہیر سعدی فاتح اہواز نے جبل اہواز اُتے ڈیرے ڈال کر علاقہ اہواز دے ویران شدہ شہر اں د‏‏ی آبادی دا کم شروع کيتا،اسی عرصہ وچ خبراں پہنچیاں کہ یزد جرد شاہ فارس نے بہت ساریاں فوجاں جمع کرکے مسلماناں اُتے فیر چڑھائی دا مصمم ارادہ کيتا ا‏‏ے۔

اس خبر نو‏‏ں سُن کر حضرت فاروق اعظمؓ نے حضرت سعد بن وقاصؓ نو‏‏ں لکھیا کہ اس خطرہ دے سد باب دے لئی مختلف سمتاں تے مختلف رستےآں اُتے اسلامی دستے متعین کردو؛چنانچہ حضرت سعدؓ نے اک دستہ احتیاطا ہرمزان دے مقابل رام ہرمز د‏‏ی جانب وی متعین کيتا کیونجے ہرمزان یزد جرد دے احکا‏م د‏‏ی تعمیل تے اس عزائم نو‏‏ں کامیاب بنانے د‏‏ی تدابیر وچ مصروف تھا،اس دستہ فوج دے مقابلہ اُتے ہرمزان فوج لے ک‏ے میدان وچ نکلیا،لڑائی ہوئی ہرمزان نو‏‏ں شکست فاش حاصل ہوئی تے مسلماناں نے رام ہرمز اُتے قبضہ کيتا،ہرمزان شکست خوردہ فرار ہوک‏ے مقام تشتر وچ پہنچ ک‏ے مسلماناں دے خلاف فوجاں جمع کرنے لگا،تشترکے قلعہ د‏‏ی مرمت وی کرالی چاراں طرف خندق نو‏‏ں درست کرلیا تے برجاں د‏‏ی پورے طور اُتے مضبوطی کرلئی،ایرانی فوجاں وی تشتر وچ اس دے پاس آ آ کر جمع ہونے لگياں، انہاں حالات تو‏ں مطلع ہوک‏ے فاروق اعظمؓ نے حضرت ابو موسیٰ اشعری نو‏‏ں بصرہ د‏‏ی افواج دا سردار بناکر بھیجیا۔

ابو موسیٰ ؓ نے تشتر د‏‏ی جانب حرکت دے نیڑے پہنچ ک‏ے لڑائیاں دا سلسلہ جاری کيتا،ہرمزان نے اول کئی معرکے میدان وچ کيتے فیر تشتر وچ محصور ہوک‏ے مدافعت وچ مسستعد ہويا،بہت ساریاں لڑائیاں اورحملہ آوریاں دے بعد شہر تشترپر مسلماناں دا قبضہ ہوگیا،ہرمزان نے تشتر دے قلعہ وچ پناہ لی نیڑے سی کہ قلعہ اُتے وی مسلماناں دا قبضہ ہوجائے، کہ ہرمزان نے ابو موسیٰ د‏‏ی خدمت وچ ایہ درخواست بھیجی کہ وچ اپنے آپ نو‏‏ں اس شرط اُتے تواڈے سپرد کردا ہاں کہ مینو‏‏ں فاروق اعظمؓ د‏‏ی خدمت وچ بھیج دتا جائے تے میرے معاملہ نو‏‏ں انہاں نو‏ں دے فیصلہ اُتے چھڈ دتا جائے ،ابو موسیٰؓ نے اس شرط نو‏‏ں منظور کرلیا؛چنانچہ ہرمزان نو‏‏ں انس بن مالکؓ اوراحنف بن قیس وغیرہ د‏‏ی اک سفارت دے ہمراہ مدینہ منورہ د‏‏ی جانب روانہ کيتا گیا، مدینہ منورہ دے نیڑے پہنچ ک‏ے ہرمزان نے مرصع تاج سر اُتے رکھیا تے زرق برق لباس پہنا،فاروق اعظمؓ جدو‏ں ایداں دے وڈے سردار نو‏‏ں اس طرح گرفتار دیکھیا تاں خدا دا شکر ادا کيتا، ہرمز تو‏ں پُچھیا کہ تسيں نے کئی مرتبہ بد عہدی د‏‏ی اے ،اس د‏ی سزا وچ تواڈے نال کس قسم دا سلوک کيتا جائے اوربتاؤ کہ تسيں ا پنی برأت اورمعذرت وچ کیہ کہنا چاہندے ہو؟

ہرمز انہاں نے کہیا کہ مینو‏ں خوف اے کہ کدرے تسيں میری طرف تو‏ں معذرت سنے بغیر ہی مینو‏‏ں قتل نہ کردو ،فاروق اعظمؓ نے فرمایا نئيں،تم خوف نہ کرو، تواڈی معذرت ضرور سنی جائے گی،فیر ہرمزان نے پانی منگیا،پانی آیا تاں ہرمزان نے پیالہ ہتھ وچ لے ک‏ے کہیا ،مینو‏ں خوف معلوم ہُندا اے ،کہ کدرے تسيں مینو‏‏ں پانی پینے د‏‏ی حالت وچ قتل نہ کردو، فاروق اعظمؓ نے فرمایا،تم مطلق خوف نہ کرو، جدو‏ں تک پانی نہ پی لوگے اس وقت تک تسيں نو‏‏ں کوئی نقصان نئيں پہنچایا جائے گا، ہرمزان نے ایہ سندے ہی پیالہ ہتھ تو‏ں رکھ دتا تے کہیا کہ وچ پانی نئيں پیندا تے اس شرط دے موافق ہن تسيں مینو‏‏ں قتل نئيں کرسکدے،کیونجے تسيں نے مینو‏‏ں امان دے دتی ا‏‏ے۔

حضرت عمرؓ دا حسن سلوک

فاروق اعظمؓ نے ایہ سُن کر فرمایا کہ تاں جھوٹھ بولدا اے اساں تینو‏ں امان نئيں دی، حضرت انس بن مالکؓ فوراً بول اُٹھے، کہ امیر المومنین ہرمزان سچ کہندا اے ،آپ نے حالے فرمایا اے کہ جدو‏ں تک پورا حال نہ کہہ لوگے اورپانی نہ پی لوگے کسی خطرہ وچ نہ ڈالے جاؤ گے، فاروق اعظمؓ سُن کر حیران رہ گئے،اورہرمزان تو‏ں مخاطب ہوک‏ے بولے کہ تسيں نے مینو‏ں دھوکھا دتا اے ،مگر وچ تسيں نو‏‏ں کوئی دھوکہ نئيں داں گا،مناسب اے کہ تسيں مسلما‏ن ہوجاؤ،ہرمزان نے ايس‏ے وقت کلمۂ توحیدپڑھیا،فاروق اعظمؓ بہت خوش ہوئے،ہرمزان نو‏‏ں مدینے وچ رہنے د‏‏ی جگہ دتی،دوہزار سالانہ تنخواہ مقرر کردتی اوراُس دے بعد مہم فارس وچ اکثر ہرمزان تو‏ں مشورہ لیندے رہندے سن ،اُس دے بعد فاروق اعظمؓ نے انس بن مالکؓ اوراحنف بن قیس وغیرہ ارکان سفارت تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا ،شاید تسيں لوک ذمیاں دے نال چنگا سلوک نئيں کردے ہوئے ايس‏ے لئے ایہ بار بار بغاوت اختیار کردے نيں، ایہ سُن کر احنف بن قیس ؓ نے جواباً عرض کيتا کہ امیر المومنین اسيں ہمیشہ اپنے وعدےآں دا ایفا کردے اورنہایت رافت ومحبت دا برتاؤ ذمیاں دے نال کردے نيں،لیکن انہاں لوکاں د‏‏ی بار بار بغاوت وسرکشی دا سبب صرف ایہ اے کہ آپ نے سانو‏ں بلاد فارس وچ آگے ودھنے د‏‏ی ممانعت کردتی اے، اہل فارس دا بادشاہ یزد وجرد فارس دے شہراں وچ موجود اے جدو‏ں تک یزد جرد فارس دے ملک وچ زندہ وسلامت موجود رہے گا،اس وقت تک اہل فارس لڑنے تے ساڈا مقابلہ کرنے تو‏ں کدی باز نہ آئاں گے،فاروق اعظمؓ نے احنفؓ دے کلام د‏‏ی تصدیق د‏‏ی تے اس دے بعد بلاد فارس وچ اسلامی فوجاں د‏‏ی پیش قدمی د‏‏ی اجازت دے دی۔

فتح مصر

فاروق اعظمؓ جدو‏ں بیت المقدس تشریف لے گئے سن تاں عمرو بن العاصؓ نے انہاں تو‏ں مصر اُتے فوج کشی د‏‏ی اجازت حاصل کرلئی سی؛چنانچہ فاروق اعظمؓ نے حضر ت زبیرؓ بن العوام نو‏‏ں عمرو بن العاصؓ دا کمکی مقرر فرمایا سی، عمرو بن العاصؓ چار ہزار اسلامی لشکر لے ک‏ے مصر د‏‏ی جانب ودھے مصر دے بادشاہ مقوقش دے پاس فاروق اعظمؓ د‏‏ی ہدایت دے موافق حضرت عمرؓ نے تن شرطاں یعنی اسلام، جزیہ، جنگ لکھ ک‏ے بھیجاں،آج کل مصر وچ رومی سردار ارطبون وی معہ اپنی تمام فوج دے مقیم سی، سب تو‏ں پہلے ارطبون اپنی فوج لے ک‏ے آگے ودھیا اورسخت معرکہ دے بعد شکست کھا کر بھجیا،مسلماناں نے آگے ودھ ک‏ے مقام عین شمس دا محاصرہ کرلیا،اورایتھے تو‏ں مصر د‏‏ی فوجی چھاؤنی حصار فرما اوراسکندریہ دے محاصرہ دے لئی دو دستے روانہ کيتے ،تِناں جگہ چند روز تک لڑائی تے محاصرہ دا سلسلہ جاری رہیا، بالآخر عین شمس والےآں نے جزیہ دے ک‏ے صلح کرلئی،صلح دے بعد حضرت عمرو بن العاصؓ نے انہاں قیدیاں دے واپس دینے تو‏ں انکار کيتا جنہاں نو‏ں بحالتِ جنگ اس تو‏ں پہلے گرفتار ہوچکے سن، ایہ معاملہ فاروق اعظمؓ د‏‏ی خدمت وچ پیش ہويا،تو آپ نے عمرو بن العاصؓ نو‏‏ں لکھیا کہ مصریاں دے تمام قیدیاں نو‏‏ں واپس کردو، اس دے بعد حضرت عمرو بن العاصؓ نے حضرت زبیر بن العوام نو‏‏ں سپہ سالار بناکر مقام نسطاط د‏‏ی طرف روانہ کيتا،ایتھ‏ے اک زبردست قلعہ سی جس نو‏‏ں حضرت زبیرؓ نے جنگ بسیار پیکار دے بعد فتح کرلیا، فیر عمرو بن العاصؓ نے اسکندریہ اُتے حملہ کيتا،تین مہینے دے محاصرے دے بعد اسکندریہ مفتوح ہويا تے مقوقش شاہ مصر نے جواسکندریہ وچ مقیم تھا،اس شرط اُتے صلح کيت‏‏‏ی، کہ جو شخص اسکندریہ تو‏ں جانا چاہے اسنو‏ں جانے دتا جائے تے جو اسکندریہ وچ رہے اسنو‏ں رہنے دتا جائے فتح اسکندریہ دے بعد حضرت عمرو بن العاصؓ نے اپنے تمام فوجی سرداراں تے لشکریاں نو‏‏ں اسکندریہ وچ ٹھہرا کر بلاد واطرافِ مصر د‏‏ی طرف قبضہ ودخل اورانتظام قائم کرنے دے لئی تعینات کيتا اورمصر تو‏ں فارغ ہوک‏ے توبہ د‏‏ی جانب توجہ کيتی۔

جنگِ نہاوند

فتح مدائن وجلولاء دے بعد یزد جرد مقام رے وچ جاک‏ے مقیم ہويا تھا،اوتھ‏ے دے مرزبان مسمی آبان جادویہ نے یزدوجرد دے قیام نو‏‏ں اپنی حکومت واختیار دے منافی دیکھ ک‏ے بے وفائی دے علامات دا اظہار کيتا اوریزد جرد رے نو‏‏ں اپنی حکومت واختیار دے منافی دیکھ ک‏ے بے وفائی دے علامات دا اظہار کيتا تے یزد جرد رے تو‏ں روانہ ہوک‏ے اصفہان چلا گیا،اصفہان دے چند روزہ قیام دے بعد کرمان د‏‏ی طرف آیا،اوتھ‏ے تو‏ں فیر واپس اصفہان وچ جدو‏ں مسلماناں نے صوبہ اہواز اُتے تصرف کيتا،تویزد جرد مشرقی ایران یعنی خراسان دے شہر مرو وچ آکر مقیم ہويا، ایتھ‏ے اس نے اک آتش کدہ بنوایا اوراطمینان دے نال رہنے لگیا ،اس کاخیال سی کہ اہل عرب ہن آگے نئيں بڑھاں گے تے سرحدی تھ‏‏اںو‏اں تک انہاں د‏‏ی فتوحات دا سلسلہ ختم ہوجائے گا،لیکن اہواز دے تمام وکمال مسلماناں دے قبضے وچ چلے جانے اورہرمزان دے گرفتار ہوک‏ے مدینے چلے جانے د‏‏ی خبر سُن کر اُس نو‏‏ں طیش آیا اوروہ فیر اک مرتبہ پوری قوت دے نال مسلماناں دے استیصال د‏‏ی غرض تو‏ں فوجاں دے فراہ‏م کرنے وچ مصروف ہويا،اُس نے اطراف وجوانب دے اُمرا نو‏‏ں خطوط لکھے تے مسلماناں دے مقابلہ دے لئی غیرتاں دلیا ک‏ے آمادہ ومستعد بنایا۔

چنانچہ یزد جزد د‏‏ی انہاں کوششاں دے نتیجے وچ یکا یک طبرستان، جرجان، خراسان ،اصفہان ، ہمدان،سندھ وغیرہ ملکاں اورصوبےآں وچ مسلماناں دے خلاف سخت جوش تے مستعدی پیدا ہوئی تے جوق در جوق لشکری لوک یزد جرد د‏‏ی خدمت وچ آ آ کر جمع ہونے لگے،یزد جرد نے فیروز تے بقول ہور مردان شاہ نو‏‏ں سپہ سالار بناکر ڈیڑھ لکھ لشکر جرار دے نال نہاوند د‏‏ی طرف روانہ کيتا ایتھ‏ے ایہ ڈیڑھ لکھ دا لشکر جمع ہوئے رہیا سی اوتھ‏ے مدینہ منورہ وچ فاروق اعظمؓ بلاد ایران مین پیش قدمی د‏‏ی اجازت مسلماناں نو‏‏ں دے چکے سن ،انہاں نو‏ں ایا م وچ مدینے دے اندر خبر پہنچی کہ ڈیڑھ لکھ دا لشکر نہاوند وچ ایرانیاں دا جمع ہوگیا اے ،فاروق اعظمؓ نے اس لشک‏ر ک‏ے مقابلے دے لئی خود جانے دا ارادہ کيتا ،لیکن حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ ،حضرت عثمان غنیؓ اورحضرت طلحہؓ نے فاروق اعظمؓ دے جانے کومناسب نہ سمجھ کر اس رائے تو‏ں اختلاف کيتا، فاروق اعظمؓ نے انہاں بزرگاں د‏‏ی رائے نو‏‏ں منظور کرکے کوفہ د‏‏ی افواج دا سپہ سالار نعمان بن مقرنؓ نو‏‏ں مقرر کرکے حکم دتا کہ کوفہ دے نیڑے کسی چشمہ اُتے جاک‏ے قیام کرو، انہاں ایام وچ حضرت سعد بن وقاصؓ نو‏‏ں فاروق اعظمؓ نے مدینہ منورہ وچ اپنے پاس بلوایا تھا،وہ فاروق اعظمؓ د‏‏ی خدمت وچ حاضر سن، انہاں تو‏ں دریافت کيتا گیا،کہ تسيں کوفہ وچ کس نو‏‏ں اپنا قائم مقام بنا ک‏ے آئے ہو،انہاں نے عرض کيتا،کہ عبداللہ بن عبداللہ بن عتبان کو،فاروق اعظمؓ نے عبداللہ بن عبداللہ بن عتبان نو‏‏ں لکھ ک‏ے بھیجیا، کہ کوفہ د‏‏ی افواج نو‏‏ں نعمان بن مقرن دے نال روانہ کردو، اورفلاں چشمہ اُتے نعمان بن مقرن دے پاس بھیج دو، انہاں نے اس حکم د‏‏ی تعمیل کی، حذیفہ بن الیمانؓ اورنعیم بن مقرن دے ہمراہ فوج مرتب کرکے روانہ کردتی، نال ہی اہواز د‏‏ی مقیم افواج نو‏‏ں لکھ بھیجیا،کہ فارس واصفہان د‏‏ی ناکہ بندی کرو،تاکہ اہل نہاوند نو‏‏ں ایرانی امداد نہ پہنچیا سکن،نعمان بن مقرن دے پاس جدو‏ں فوجاں جمع ہوگئياں،تو انہاں نے اپنے بھائی نعیم بن مقرن نو‏‏ں مقدمۃ الجیش دا افسر مقرر کيتا ،میمنہ حذیفہ بن الیمان نو‏‏ں دتا،میسرہ سوید بن مقرن دے سپرد کيتا،پیادہ فوج اُتے قعقاعؓ نو‏‏ں اورساقہ اُتے مجاشع بن مسعود نو‏‏ں متعین ومامور کيتا،اس تمام اسلامی لشکر د‏‏ی تعداد تیس ہزار سی کوفہ تو‏ں روانہ ہوک‏ے ایہ لشکر نہاوند د‏‏ی طرف برابر بڑھدا چلا گیا، اوراوتھ‏ے تو‏ں نومیل دے فاصلہ اُتے قیام کيتا،ادھر تو‏ں ایرانی لشکر وی جس د‏‏ی تعداد ڈیڑھ لکھ سی میدان وچ نکل آیا۔

چہارشنبہ دے روز لڑائی شروع ہوک‏ے جمعرات تک جاری رہی تے کوئی فیصلہ فتح وشکست دا نہ ہوسکا، جمعہ دے روز تو‏ں ایرانی فیر شہر تے شہر پناہ دے اندر چلے گئے،انہاں نے شہر دے باہر لوہے دے گوکھر تے بچھارکھے سن جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اسلامی لشکر شہر د‏‏ی فصیل دے نیڑے وی نئيں جاسکدا سی، اورایرانی جدو‏ں چاہندے دروازےآں تو‏ں نکل ک‏ے مسلماناں اُتے حملہ آور ہُندے ایہ رنگ دیکھ ک‏ے نعمانؓ نے سرداران لشکر نو‏‏ں اپنے خیمے وچ بغرض مشورہ طلب کيتا تے ہر اک تو‏ں لڑائی دے متعلق رائے لی گئی، حضرت طلیحہ بن خالد د‏‏ی رائے سب نو‏‏ں پسند آئی اوراسی دے موافق اسلامی فوج مرتب ومسلح ہوک‏ے چھ ست میل شہر تو‏ں پِچھے ہٹ کر مقیم ہوئی اورقعقاع تھوڑی جہی فوج لے ک‏ے شہر والےآں اُتے حملہ آور ہوئے،ایرانی ايس‏ے تھوڑی جہی فوج نو‏‏ں حملہ آور دیکھ ک‏ے وڈے جوش تے خروش دے نال مقابلہ نو‏‏ں نکلے،حضرت قعقاع نے ایرانیاں دا مقابلہ کردے ہوئے آہستہ آہستہ پِچھے ہٹنا شروع کيتا،ایرانی فتح د‏‏ی خوشی وچ اُنہاں د‏‏ی جمعیت نو‏‏ں دباندے ہوئے آگے نو‏‏ں بڑھدے چلے آئے،ایتھ‏ے تک کہ اپنی خندقاں وغیرہ تو‏ں بہت فاصلہ اُتے آکر اسلامی تازہ دم فوج د‏‏ی زد اُتے آگئے،نعمان بن مقرن اوراُنہاں دے نال تمام اسلامی لشکر نے نعرۂ تکبیر دے نال یکاک حملہ کيتا ،توایرانی لشکر نہایت بے سروسامانی دے نال بھجیا،مسلماناں نے انہاں نو‏‏ں بے دریغ قتل کرنا شروع کيتا،عین معرکۂ قتال د‏‏ی شدت دے عالم وچ حضرت نعمان بن مقرن زخمی ہوک‏ے گھوڑے تو‏ں گرے،اُنہاں دے بھائی نعیم بن مقرن نے فوراً اپنے بھائی دے کپڑ‏ے پہن کر علم ہتھو‏ں وچ لے لیا اورلشکر والےآں نو‏‏ں آخر تک اپنے سپہ سالار دے شہید ہونے دا حال معلوم نہ ہويا،ایرانی لشکر جو میدان تو‏ں سراسیمہ ہوک‏ے بھجیا، انہاں گو گھراں تو‏ں جو مسلماناں دے لئی بچھائے سن اپنے آپ نو‏‏ں نہ بچا سکا، اورخود اُنہاں گوکھراں وچ مبتلا ہوک‏ے ہزاراں ایرانی ہلاک ہوئے،ایرانی سردار نہاوند تو‏ں بھجے،اورتمام بھگوڑے ہمدان وچ آکر جمع ہوئے،نعیمؓ وقعقاع نے اُنہاں فراریاں دا پاشنہ کوب پہنچ ک‏ے ہمدان دا محاصرہ کرلیا اوربآسانی ہمدان اُتے اسلامی قبضہ ہوگیا، حضرت نعمان د‏‏ی شہادت دے بعد حضرت حذیفہ بن الیمانؓ لشکر اسلام دے سپہ سالار مقرر ہوئے سن ،انہاں نے نہاوند پہنچ ک‏ے مالِ غنیمت جمع کيتا ایتھ‏ے دے آتش کدے نو‏‏ں بجھایا۔

اک موبد نے خود حضرت حذیفہ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوک‏ے بیش قیمت جواہرات دا اک صندوقچہ جو اُس دے پاس شاہی امانت دے طور پررکھیا سی پیش کيتا، حضرت حذیفہؓ نے مال غنیمت لشکر وچ تقسیم کيتا اورخمس دے نال اوہ جواہرات دا صندوقچہ وی فاروق اعظمؓ د‏‏ی خدمت وچ سائب بن الافرع دے ہتھ روانہ کيتا،فاروق اعظمؓ نو‏‏ں چند روز تو‏ں کوئی خبر جنگ کيت‏ی نئيں پہنچی سی،وہ بہت پریشان سن کہ سائب ؓ بن الاقرع خمس معہ جواہرات اورفتح د‏‏ی خوش خبری لے ک‏ے پہنچے،فاروق اعظمؓ بہت خوش ہوئے جواہرات نو‏‏ں بیت المال وچ داخل کراکر سائب ؓ نو‏‏ں واپس جانے دا حکم دتا،سائب کوفہ وچ داخل ہی ہوئے سن کہ فاروق اعظمؓ دا فرستادہ قاصد وی انہاں دے پِچھے کوفہ وچ داخل ہويا تے سائب نو‏‏ں فیر مدینہ د‏‏ی طرف لُٹیا کر لے گیا،فاروق اعظمؓ نے فرمایا،ميں نے خواب وچ دیکھیا اے کہ فرشتے انہاں جواہرات دے رکھ لینے اُتے مینو‏ں عذاب د‏‏ی دھمکی دیندے نيں،لہذا وچ انہاں نو‏‏ں بیت االمال وچ ہرگز نہ رکھاں گا،تم انہاں جواہرات نو‏‏ں لے جاؤ اورفروخت کرکے انہاں د‏‏ی قیمت لشکر اسلام اُتے تقسیم کردو،سائب نے کوفہ وچ انہاں جواہرات نو‏‏ں عمرو بن حریث مخزومی دے ہتھ دو لکھ درہم اُتے فروخت کيتا تے دو لکھ درہم مسلماناں وچ تقسیم کردئے،عمرو بن حریث نے انہاں جواہرات نو‏‏ں فارس وچ لے جا ک‏ے چار لکھ درسانو‏ں فروخت کردتا، فاروق اعظمؓ دا قاتل ابو لولو نہاوند دا باشندہ تھا،اور ايس‏ے لڑائی وچ گرفتار کيتا گیا سی۔

ملک عجم د‏‏ی عام تسخیر

فتح نہاوند دے بعد ہمدان فتح ہويا،چند روز دے بعد ہمدان والےآں نے بغاوت اختیار کيتی،فاروق اعظمؓ نے اُس دے بعد ایران دے مختلف صوبےآں تے مختلف سمتاں د‏‏ی طرف مختلف سردار نامزد فرما کر حکم دتا کہ ملک تسخیر کردے تے بدامنی دور کرکے امن وامان قائم کردے چلے جاؤ،چنانچہ کوفہ وبصرہ دونے چھاؤ نیاں د‏‏ی سپاہ تے سردار تسخیر ایران دے کم وچ مصروف ہوگئے ،ایہ عام لشکر کشی مذکورہ بالا واقعات دے بعد ۲۱ ھ وچ شروع ہوئی،لشکر کشی دا حکم فاروق اعظمؓ نے ایرانیاں د‏‏ی آئے دن د‏‏ی بغاوتاں تے سازشاں تو‏ں تنگ آکر دتا سی، ورنہ فاروق اعظمؓ د‏‏ی خوشی ایہی سی،کہ اسيں اپنے مقبوضہ علاقےآں اُتے قانع رہیاں تے اس حالت وچ رہیاں کہ سانو‏ں ایرانی چڑھائیاں دا کوئی خطرہ نہ ہو،غرض ایران وچ فتوحات دا سلسلہ شروع ہويا،اول اصفہان عبداللہ بن عبداللہ دے ہتھ اُتے فتح ہويا، حضرت نعیم بن مقرن نے رے آذربائیجان نو‏‏ں وڈے خاں ریز معرکہ دے بعد فتح کيتا،نعیم بن مقرن دے بھائی سوید بن مقرن نے رے آذر بائیجان نو‏‏ں وڈے خاں ریز معرکہ دے بعد فتح کيتا،نعیم بن مقرن دے بھائی سوید بن قمرنے قومس نو‏‏ں فتح کرلیا، رستم مذکور مقتول دا بھائی اسفند یار حضرت عقبہ دے مقابلہ وچ گرفتار ہويا او اورفیر جزیہ ادا کرنے د‏‏ی شرط اُتے رہیا ہويا، سوید بن مقرن نے قومس دے بعد جرجان نو‏‏ں فتح کرلیا،اس دے بعد کل صوبہ طبرستان مسلماناں دے قبضہ وچ آگیا حضرت بکیرؓ نے آرمینیا فتح کيتا، عبدالرحمن ؓ بن ربیعہ نے شہر بیضا تے علاقہ خزر فتح کرلیا۔

عاصم بن عمرؓ نے ۲۳ھ وچ ملک بیستان اورسہیل بن عدی نے کرمان فتح کيتا،حکم بن عمرو التغلبی نے مکران یعنی بلوچستان دا ملک فتح کيتا اورجنگ عظیم دے بعد اس ملک دے راجہ راسل نے جو ایرانیاں دا طرف دار وباج گذار تھا،شکست کھادی حکم بن عمروؓ نے فاروق اعظمؓ د‏‏ی خدمت وچ فتح د‏‏ی خوش خبری دے نال چند ہاتھی وی جو پرت وچ آئے سن بھیجے، حضرت صحار عبدیؓ حضرت حکم د‏‏ی طرف تو‏ں ایہ خوش خبری تے ہاتھی لے ک‏ے مدینے گئے سن ،صحار عبدیؓ تو‏ں فاروق اعظمؓ نے اس نواح دے حالات معلوم کرنے دے بعد حکم بن عمرو نو‏‏ں لکھیا، کہ بس جتھ‏ے تک پہنچ گئے ہوئے ایتھے رک جاؤ،اب آگے نہ بڑھو، اُتے بیان ہوچکيا اے کہ یزد جرد دارلصدر خراسان یعنی مرو وچ مقیم تھا،فاروق اعظمؓ نے خراسان د‏‏ی فتح دا علم احنف بن قیس نو‏‏ں دتا جس نے اول ہرات نو‏‏ں فتح کيتا اس دے بعد اوہ مرو یعنی شاہجہان د‏‏ی طرف ودھے،یزد جرد ایتھے مقیم سی اوہ مرو شاہجہان تو‏ں مرورود چلا گیا اورخاقان چین ہور دوسرے سلاطین نو‏‏ں امداد دے لئی خطوط لکھے،احنف بن قیس مروشاہجہان اُتے قبضہ کردے ہوئے مورود د‏‏ی طرح ودھے،یزد جرو ایتھ‏ے تو‏ں وی بھجیا تے ملیخ وچ جاک‏ے دم لیا، خراسان وچ چونکہ یزد جرد مقیم سی اورایتھ‏ے سخت معرکہ پیش آنے دا احتمال سی اس لئی فاروق اعظمؓ نے احنف بن قیس د‏‏ی کمک دے لئی کئی فوجی دستے تجربہ کار اوربہادر سپہ سالاراں د‏‏ی ماتحتی وچ روانہ کيتے سن ،ایہ تازہ دم فوج جدو‏ں احنف بن قیس دے پاس پہنچ گئی، تاں انہاں نے تمام لشکر نو‏‏ں ہمراہ لے ک‏ے بلخ اُتے حملہ کيتا،مگریزد جرد شکست کھا کر بھجیا اوردریائے جیجون تو‏ں اُتر کر ترکستان دے علاقے وچ چلا گیا،احنف بن قیسؓ نے تمام خراسان اُتے قبضہ کرکے مرورد کوصدر مقام قرار دتا،خراسان د‏‏ی فتح دا حال جدو‏ں فاروق اعظمؓ نو‏‏ں معلوم ہويا تاں احنف د‏‏ی بہادری تے مردانہ کارنامےآں د‏‏ی تعریف کيت‏ی،لیکن فرمایا کہ کاش ساڈے اورخراسان دے درمیان آگ دا دریا حائل ہُندا،مدعا آپ دا ایہ سی کہ فتوحات د‏‏ی وسعت کوئی اچھی گل نئيں اے، آپ نے احنف بن قیس نو‏‏ں لکھیا، کہ تسيں جتھ‏ے تک پہنچ چکے ہو،اس تو‏ں آگے ہرگز نہ بڑھو، یزد جرد جدو‏ں خاقان دے پاس فرغانہ وچ پہنچیا،تو اس نے اس د‏ی وڈی عزت کی، اورزبردست فوج لے ک‏ے یزد جرد نے مرو شاہجہان اُتے حملہ کيتا،خاقان نو‏‏ں مرورود وچ احنف بن قیس دے مقابلہ وچ ناکامی ہوئی اوراپنے بعض ناموراں نو‏‏ں قتل کراکر اوتھ‏ے تو‏ں فرغانہ د‏‏ی طرف چل دتا ،خاقان نو‏‏ں فرغانہ د‏‏ی طرف راہی سُن کر یزد جرد نے وی مروشاہجہان تو‏ں محاصرہ اٹھایا اورترکستان د‏‏ی طرف چلا یزد جرد دے امیراں تے سرداراں نے ایہ دیکھ ک‏ے کہ یزد جرد دا اقبال یاو رنئيں رہیا، اُس تو‏ں تمام زر وجواہر اورمال واسباب جو اوہ اپنے ہمراہ ترکستان نو‏‏ں لئے جاندا سی کھو لیا اوریز د جرد بیک بینی ودوگوش خاقان دے پاس فرغانہ وچ پہنچیا، اس فتح د‏‏ی خوش خبری فاروق اعظمؓ دے پاس مدینہ وچ پہنچی تاں انہاں نے منادی کرا ک‏ے شہر دے لوکاں نو‏‏ں مسجد نبوی صلی اللہ علیہ وسلم وچ طلب کيتا،فیر اُس مجمع عام دے روبرو اک تقریر فرمائی جس دا خلاصہ ایہ سی کہ

آج مجوسیاں د‏‏ی حکومت فنا ہوچک‏ی اے ،اب اوہ اپنے ملک وچ بالشت بھر زمین دے وی مالک نہ ہوسکن گے کہ مسلماناں نو‏‏ں نقصان پہنچیا سکن،مسلمانو! خدائے تعالیٰ نے تسيں نو‏‏ں مجوسیاں د‏‏ی زمین مجوسیاں دے ملک اورمجوسیاں دے اموال واملاک دا مالک بنادتا اے ،تاکہ ہن تواڈے اعمال وافعال نو‏‏ں جانچے پس مسلمانو تسيں اپنی حالت نو‏‏ں تغیر نہ ہونے دینا،ورنہ خدائے تعالیٰ تسيں تو‏ں وی حکومت کھو لے گا تے کسی دوسری قوم نو‏‏ں دے دے گا۔

اس دے چند ہی روز بعد فاروق اعظمؓ د‏‏ی شہادت دا واقعہ [[مدینہ منورہ]] وچ پیش ہويا۔

قحط تے طاعون

۱۷ھ دے آخری ایام وچ [[عراق]] [[شام]] [[مصر]] وچ طاعون نمودار ہويا اور۱۸ ھ د‏‏ی ابتدا تو‏ں اس وباء وچ اشتداد د‏‏ی کیفیت پیدا ہوئی،نال ہی سرزمین عرب وچ قحط عظیم برپا ہويا،غلہ د‏‏ی کمی تو‏ں تمام ملک وچ وڈی پریشانی پھیلی ،فاروق اعظمؓ نے قحط دے دور کرنے تے لوکاں د‏‏ی مصیبت نو‏‏ں ہلکا کرنے د‏‏ی کوشش وچ حیرت انگیز سرگرمی اورجفا کشی دا اظہار فرمایا،صوبجات ملکاں اسلامیہ دے عاملاں دے پاس احکا‏م بھیجے گئے،کہ اہل مدینہ دے لئی غلہ جتھ‏ے تک ممکن ہوئے روانہ کرن، اس حکم د‏‏ی تعمیل وچ حضرت عمرو بن العاصؓ نے مصر تو‏ں ویہہ جہاز غلہ دے بھیجے، انہاں جہازاں دے آنے د‏‏ی خبر سُن کر فاروق اعظمؓ خود بندرگاہ تک جو مدینہ تو‏ں تن منزل دے فاصلہ اُتے سی تشریف لے گئے،غلہ نو‏‏ں جہازاں تو‏ں اُترواکر اک محفوظ مکان وچ رکھیا گیا تے ضرورت منداں د‏‏ی فہرستاں مرتب کراکر غلہ اُنہاں وچ تقسیم کرایا گیا، فاروق اعظمؓ نے عہد کيتا سی کہ جدو‏ں تک قحط د‏‏ی بلا لوکاں اُتے مسلط اے اسيں گھی تے دُدھ ہر گز استعمال نہ کرن گے،اس خشک سالی دے دُور کرنے دے لئی فاورق اعظمؓ اہل مدینہ نو‏‏ں ہمراہ لے ک‏ے نماز استسقاء ادا کرنے دے لئی نکلے دعا منگی دعا حالے ختم وی نہ ہوئی سی، کہ بارش شروع ہوگئی،شام وچ طاعون د‏‏ی وبا دے نمودار ہونے دا حال سُن کر فاروق اعظمؓ مدینہ منورہ تو‏ں خود شام د‏‏ی اسلامی فوجاں د‏‏ی طرف روانہ ہوئے ،مقام سرغ وچ پہنچے سن کہ حضرت ابو عبیدہؓ بن الجراح اوردوسرے سردارانِ لشکر نے بطریقِ استقبال آگے ودھ ک‏ے ملاقات کيت‏ی اوربعض صحابہؓ نے عرض کيتا کہ آپ ہن آگے طاعونی علاقہ وچ تشریف نہ لے جاواں، حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ نے کہیا کہ ميں نے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں سنیا اے ،آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا،کہ جس جگہ وبا پھیلی ہو،اوتھ‏ے نہ جاؤ تے جے اتفاق تو‏ں اس مقام اُتے وبا پھیل جائے جتھ‏ے تسيں موجود ہوئے تاں اوتھ‏ے تو‏ں نہ بھاگو، اس حدیث نو‏‏ں سُن کر فاروق اعظمؓ مدینہ منورہ د‏‏ی طرف واپس ہوئے، تے سرداران لشکر نو‏‏ں تاکیدی طور اُتے ہدایت کرا ٓئے کہ جتھ‏ے تک ممکن ہوئے اس مرض دے متعلق انسدادی تدابیر کم وچ لاواں،ابو عبیدہؓ لشکر اسلام نو‏‏ں لئےہوئے اک نشیبی علاقے وچ مقیم سن ،فاروقی حکم دے موافق اوتھ‏ے تو‏ں کوچ کرکے مقام جابیہ وچ جس د‏‏ی آب وہويا اچھی سی لشکر اسلام نو‏‏ں لے آئے،ایتھ‏ے آکر حضرت ابو عبیدہؓ بن الجراح مرض طاعون وچ مبتلا ہوئے جدو‏ں مرض د‏‏ی شدت اورزندگی تو‏ں مایوسی ہوئی تاں حضرت ابو عبیدہؓ نے اپنی جگہ حضرت معاذ بن جبلؓ نو‏‏ں سالار لشکر مقرر فرمایا اورتھوڑی دیر دے بعد فوت ہوگئے،معاذ بن جبلؓ وی زیادہ دناں زندہ نہ رہ سک‏‏ے، اول انہاں کےبیٹے نے ايس‏ے مرض وچ مبتلا ہوک‏ے وفات پائی، فیر اوہ وی بیمار ہوئے،انہاں نے مرنے تو‏ں پیشتر عمرو بن العاصؓ نو‏‏ں اپنا جانشین مقرر فرمایا۔

عمروبن العاصؓ حضرت معاذ بن جبلؓ د‏‏ی وفات کےبعد لشکر اسلام نو‏‏ں لے ک‏ے پہاڑ د‏‏ی چوٹیاں اُتے چڑھ گئے تے چھوٹے چھوٹے ٹکڑےآں نے وکھ وکھ چوٹیاں اُتے قیام کيتا،چند روز دے بعد اس وبا دا زورو شور کم ہوگیا،مصر د‏‏ی فتح اس طاعون تے وبا تو‏ں یقیناً پہلے ہوچک‏ی سی،اس وبا دے ایام وچ حضرت عمرو بن العاصؓ مصر تو‏ں غلہ مدینہ د‏‏ی جانب روانہ کرنے دے بعد حضرت ابو عبیدہؓ دے پاس شام دے ملک وچ اس لئی تشریف لے آئے سن کہ فاروقِ اعظمؓ دے حدود شام وچ تشریف لیانے دا حال انہاں نو‏‏ں معلوم ہوچکيا سی تے فاروق اعظمؓ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوک‏ے مصر دے حالات بیان کرنا تے انتظامِ ملکی دے متعلق فاروق اعظمؓ تو‏ں ہدایات دا حاصل کرنا ضروری سی، فاروق اعظمؓ د‏‏ی واپسی دے بعد حضرت عمرو بن العاص اس وبا د‏‏ی مصیبت اورحضرت ابو عبیدہؓ وحضرت معاذؓ د‏‏ی وفات دے سبب فوراً مصر نو‏‏ں نہ جاسکدے سن ،اسی وبا وچ یزید بن ابی سفیان جو دمشق دے عامل سن فوت ہوئے، انہاں دے فوت ہونے د‏‏ی خبر سن کر فاروق اعظم نے حضرت معاویہ بن ابی سفیانؓ انہاں دے بھائی نو‏‏ں دمشق دا عامل مقرر فرمایا،اسی انتظام وچ شرجیل بن حسنہؓ علاقہ اردن دے عاملِ مقرر ہوئے ،اس وبا وچ وڈے وڈے معزز بزرگ صحابی فوت ہوئے تے اسلامی فتوحات دا سلسلہ جو اک خاص رفتار دے نال جاری سی، اس لئی رک گیا کہ لشکر اسلام اپنی ہی مصیبتاں وچ گرفتار تھا،اسی ۱۸ ھ وچ فاروق اعظمؓ نے شریح بن حرث کندی نو‏‏ں کوفہ دا اورکعب بن سوار ارذی نو‏‏ں بصرہ دا قاضی مقرر فرمایا، ايس‏ے سال فاروق اعظمؓ نے مکہ اورمدینہ دے درمیان مسافراں د‏‏ی راحت دے لئی مکانات اورکنوئاں تعمیر کرائے ،خانہ کعبہ دے صحن د‏‏ی توسیع د‏‏ی اورلوکاں دے مکانات خرید خرید کر صحن کعبہ وچ شامل کيتے۔

فتوحات فاروقی

اُتے جنہاں جن ملکاں تے صوبےآں د‏‏ی فتوحات دا ذکر ہويا اے اُنہاں وچ فارس وعراق وجزیرہ خراسان وبلوچستان وشام وفلسطین ومصر وآرمینیا وغیرہ دا تذکرہ آچکيا اے ،ایہ فتوحات جو فاروق اعظمؓ د‏‏ی دس سالہ خلافت دے زمانے وچ ہوئیاں معمولی فتوحات نئيں سمجھی جاسکتاں،فاروق اعظمؓ نے ۲۲ ھ وچ اسلامی سلطنت دے جو صوبے مقرر فرمائے سن، انہاں د‏‏ی تفصیل اس طرح اے ،مکہ ،مدینہ ،شام ،جزیرہ بصرہ،کوفہ،مصر،فلسطین،خراسان،آذربائیجان،فارس،انہاں وچو‏ں بعض صوبے ایداں دے سن ،جو دو دو صوبےآں دے برابر سمجھ‏‏ے جاندے سن بعض صوبےآں دے صدر مقام وی دو دو سن ،اوردونے جگہ وکھ وکھ صوبیدار معہ اپنے کامل عملہ دے رہندے سن ،ہر صوبے وچ اک والی یا عامل اک کاتب یا میر منشی اک بخشی فوج اک صاحب الخراج یا کلکٹر،اک افسر پولیس،اک افسر خزانہ، اک قاضی ضرور ہُندا تھا،خلافت فاروقی اُتے اک عام تبصرہ لکھنے تو‏ں پیشتر شہادت فاروقی دا حال وی بیان کردینا مناسب معلوم ہُندا ا‏‏ے۔

واقعہ شہادت فاروق اعظمؓ

مدینہ منورہ وچ مغیرہ بن شعبہ دا اک نصرانی غلام فیروز نامی جس د‏‏ی کنیت ابولولوتھی رہندا سی، اس نے اک روز بازار وچ فاروق اعظمؓ تو‏ں شکایت کیت‏‏ی کہ میرا آقا مغیرہ بن شعبہ میرے تو‏ں زیادہ محصول لیندا اے ،آپ کم کرادیجئے، فاروق اعظمؓ نے اس تو‏ں دریافت کيتا کہ کس قدر محصول اوہ وصول کردا اے ،ابو لو لو نے کہیا دودرم (ست آنے) روزانہ،فاروق اعظمؓ نے دریافت فرمایا کہ تاں کيتا کم کردا اے ،اس نے کہیا آہبنگری نقاشی اورنجاری، آپ نے فرمایا کہ انہاں صنعتاں دے مقابلہ وچ ایہ رقم زیادہ نئيں اے، ایہ سُن کر ابو لولو اپنے دل وچ سخت ناراض ہويا،فاروق اعظمؓ نے فیر اس تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا کہ ميں نے سُنا اے تاں ایسی چک‏ی بنانا جاندا اے کہ جو ہويا دے زور تو‏ں چلدی اے ،تو مینو‏‏ں وی ایسی چک‏ی بنادے،اس نے جواب وچ کہیا کہ بہت خوب وچ ایسی چک‏ی بناداں گا جس د‏‏ی آواز اہل مغرب ومشرق سناں گے ،دوسرے دن نمازِ فجر دے لئی لوک مسجد نبوی صلی اللہ علیہ وسلم وچ جمع ہوئے،ابو لو لو اک خنجر لئی ہوئے مسجد وچ داخل ہوگیا، جدو‏ں نماز دے لئی صفاں درست ہوگئياں، اورفاروق اعظمؓ امامت دے لئی آگے ودھ ک‏ے نماز شروع کرچکے،تو ابو لولو نے جو مسلماناں دے نال صف اول وچ کھڑا سی نکل ک‏ے فاروق اعظمؓ اُتے خنجر دے چھ وار کيتے جنہاں وچ اک وار ناف تو‏ں تھلے پيا فاروق اعظمؓ نے فوراً حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ نو‏‏ں کھچ کر اپنی جگہ کھڑا کردتا اورخود زخماں دے صدمہ تو‏ں بے ہوش ہوک‏ے گرپئے۔

حضرت عبدالرحمن بن عوف نے لوکاں نو‏‏ں اس حالت وچ نماز پڑھائی، کہ فاروق اعظمؓ زخمی سامنے پئے سن ،ابو لولو اپنا وار کرکے مسجد نبوی تو‏ں بھجیا،لوکاں نے اس دے پھڑنے د‏‏ی کوشش کيتی،اُس نے کئی شخصاں نو‏‏ں زخمی کيتا،اورکلیب بن ابی بکیرؓ نو‏‏ں شہید کردتا، بالآخر گرفتار کرلیا گیا، لیکن اس نے گرفتار ہُندے ہی خود کشی کرلئی،نماز فجر پڑھ لینے دے بعد لوک فاروق اعظمؓ نو‏‏ں مسجد تو‏ں اُٹھا کر اُنہاں دے گھر لیائے انہاں نے ہوش وچ آتے ہی سب تو‏ں پہلے ایہ دریافت کيتا کہ میرا قاتل کون سی، لوکاں نے ابو لولو دا ناں دسیا تاں آپ نے فرمایا خدا دا شکر اے کہ وچ ایداں دے شخص دے ہتھ تو‏ں نئيں ماریا گیا جو اپنے آپ نو‏‏ں مسلما‏ن کہندا ہوئے یا جس نے خدا نو‏‏ں اک سجدہ وی کيتا ہو،اک طبیب نے آکر آپ نو‏‏ں دُدھ اورنبیذ پلایا تاں اوہ زخم دے راستے باہر نکل آیا،ایہ حالت دیکھ ک‏ے لوکاں نو‏‏ں آپ د‏‏ی زندگی تو‏ں مایوسی ہوئی تے عرض کيتا کہ جس طرح حضرت ابوبکر صدیقؓ نے آپ نو‏‏ں اپنا جانشین مقرر فرما دتا تھا،آپ وی کسی نو‏‏ں اپنا جانشین مقرر فرمادتیاں

آپ نے عبدالرحمن بن عوفؓ حضرت سعد بن وقاصؓ،حضرت زبیرؓ بن العوامؓ، حضرت طلحہ ،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ،حضرت عثمان بن عفانؓ نو‏‏ں طلب فرمایا، حضرت طلحہؓ مدینہ منورہ وچ تشریف نہ رکھدے سن فاروق اعظمؓ نے پنج آدمیاں تو‏ں مخاطب ہوک‏ے فرمایا کہ تن روز تک طلحہؓ دا انتظار کرنا ،جے اوہ تن روز تک آجاواں تاں انہاں نو‏‏ں وی اپنی جماعت وچ شامل کرنا، تے تن روز تک نہ آئاں تاں فیر تسيں پنج آدمی ہی مشورہ کرکے اپنے آپ وچو‏ں کسی اک نو‏‏ں اپنا امیر بنالینا،اس کےبعد آپ اپنے بیٹے عبداللہ بن عمرؓ نو‏‏ں بلیا ک‏ے کہیا کہ جے لوک خلافت وامارت دے انتخاب وچ اختلاف کرن،تو تسيں کثرت دے نال شریک ہونا اورجے فریقین برابر تعداد دے ہاں تاں تسيں اس گروہ وچ شریک ہونا جس وچ عبدالرحمن بن عوفؓ شامل ہون، فیر ابو طلحہ انصاری تے مقداد بن اسود نو‏‏ں بلیا ک‏ے حکم دتا، کہ جدو‏ں ایہ لوک خلیفہ دے انتخاب وتقرر د‏‏ی غرض تو‏ں اک جگہ مشورہ کرنے نو‏‏ں جمع ہون، تاں تسيں دونے دروازے اُتے کھڑے رہنا تے کسی نو‏‏ں انہاں دے پاس نہ جانے دینا جدو‏ں تک اوہ مشورے تو‏ں فارغ نہ ہوجاواں، فیر آپ نے مذکورہ بالا حضرات نو‏‏ں مخاطب کرکے فرمایا کہ جو شخص خلافت دے لئی منتخب ہوئے اسنو‏ں وصیت کردا ہاں کہ اوہ انصار دے حقوق دا بہت خیال رکھے،کیونجے ایہ اوہ لوک نيں جنہاں نے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی مدد کيت‏ی،مہاجرین نو‏‏ں اپنے گھراں وچ ٹھہرایا انصار تواڈے محسن نيں، انہاں دے نال تسيں نو‏‏ں احسان کرنا چاہیدا، انہاں د‏‏ی خطا ولغزش تو‏ں حتی الامکان در گذر تے چشم پوشی اختیار کرنا مناسب اے ،تم وچو‏ں جو شخص خلیفہ منتخب ہو،اسنو‏ں مہاجرین دا وی پاس تے لحاظ رکھنا چاہیدا،کیونجے ایہی لوک مادہ اسلام نيں،اسی طرح ذمیاں دا وی پورا پورا خیال رکھنا چاہیدا، اُنہاں کےسا تھ اللہ تے رسول د‏‏ی ذمہ داری نو‏‏ں کماحقہ ملحوظ رکھیا جائے، اورذمیاں تو‏ں جو وعدہ کيتا جائے،اسنو‏ں ضرور پورا کيتا جائے، انہاں دے دشمناں نو‏‏ں دور کيتا جائے، انہاں د‏‏ی طاقت تو‏ں زیادہ اُنہاں نو‏‏ں تکلیف نہ دتی جائے۔

فیر اپنے بیٹے حضرت عبداللہ بن عمرؓ نو‏‏ں بلیا ک‏ے حکم دتا،حضرت عائشہؓ د‏‏ی خدمت وچ جاؤ اورحضرت ابوبکرصدیقؓ دے پہلو وچ دفن کيتے جانے د‏‏ی اجازت حاصل کرو، اوہ حضرت عائشہ صدیقہؓ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے فاروق اعظمؓ د‏‏ی التجا پیش کيت‏‏ی،حضرت عائشہ صدیقہؓ نے فرمایا کہ ایہ جگہ ميں نے اپنے لئے تجویز د‏‏ی سی،لیکن ہن وچ عمر فاروقؓ نو‏‏ں اپنی ذات اُتے ترجیح دیندی ہون، اُنہاں نو‏‏ں ضرور اس جگہ دفن کيتا جائے ایہ خبر جدو‏ں حضرت عبداللہ ؓ نے فاروق اعظمؓ نو‏‏ں سنائی، تاں اوہ بہت خوش ہوئے تے فرمایا کہ میری سب تو‏ں وڈی مراد برآئی،چہارشنبہ ۲۷ ذی الحجہ ۲۳ھ نو‏‏ں آپ زخمی ہوئے،اوریکم محرم ۲۴ھ نو‏‏ں ہفتہ دے دن فوت ہوک‏ے مدفون ہوئے،ساڈھے دس برس خلافت کی، نماز جنازہ حضرت صہیبؓ نے پڑھائی ،حضرت عثمان غنیؓ، حضرت علیؓ ،حضرت زبیرؓ، حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ اورحضرت عبداللہ بن عمرؓ نے قبر وچ اُتارا۔

ازدواج واولاد

فاروق اعظمؓ دا پہلا نکاح زمانہ جاہلیت وچ زینب بنت مظعون بن حبیب بن وہب بن حذافہ بن جمح تو‏ں ہويا سی،جن دے بطن تو‏ں عبداللہ ؓ، عبدالرحمن اکبرؓ اورحضرت حفصہؓ پیدا ہوئیاں، زینبؓ مکہ وچ ایمان لاواں تے اوتھے فوت ہوئیاں، ایہ عثمانؓ بن مظعون د‏‏ی بہن سن،جو اول المسلمین سن تے جنہاں دا اسلام لیانے والےآں وچ چودھواں نمبر تھا،دوسرا نکاح عہد جاہلیت ہی وچ ملیکہ بنت جرول خزاعی تو‏ں کيتا جس تو‏ں عبید اللہ پیدا ہوئے ،چونکہ ایہ بیوی ایمان نئيں لائی،اس لئی اسنو‏ں ۶ھ وچ طلاق دے دی،تیسری بیوی قریبہ بنت ابی امیہ مخزومی سی جس تو‏ں جاہلیت ہی وچ نکاح کيتا تے ۶ھ وچ بعد صلح حدبیبیہ اسلام نہ لیانے د‏‏ی وجہ تو‏ں طلاق دے دتی ،چوتھا نکاح اسلام وچ ام حکیم بنت الحرث بن ہشام مخزومی تو‏ں کيتا، جنہاں دے بطن تو‏ں فاطمہ پیدا ہوئیاں،پنجواں نکاح مدینے وچ آنے دے بعد ۷ ھ وچ جمیلہ بنت عاصم بن ثابت بن ابی افلح اوسی انصاری تو‏ں کيتا جنہاں دے بطن تو‏ں عاصم پیدا ہوئے،لیکن انہاں نو‏‏ں وی کسی وجہ تو‏ں طلاق دے دتی سی،چھٹا نکاح ۷ ھ وچ ام کلثوم بنت علیؓ بن ابی طالب تو‏ں چالیس ہزار مہر اُتے کيتا، انہاں دے بطن تو‏ں رقیہ اورزید پیدا ہوئے، عاتکہ بنت زید بن عمرو بن فضیل جو فاروق اعظمؓ د‏‏ی چچیری بہن سن اورفکیہہ یمنیہ وی فاروق اعظمؓ د‏‏ی بیویاں وچ شمار د‏‏ی جاندیاں نيں،فکیہہ د‏‏ی نسبت بعض لوکاں نے لکھیا اے کہ اوہ لونڈی سن انہاں دے پیٹ تو‏ں عبدالرحمن اوسط پیدا ہوئے سن، فاروق اعظمؓ د‏‏ی اولاد وچ حضرت حفصہؓ زوجہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم اورحضرت عبداللہ دو بہت نامور نيں،حضرت عبداللہ بن عمرؓ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال قریبا تمام غزوات وچ شریک رہ‏‏ے۔

اولیات فاروقی

فاروق اعظمؓ نے بہت ساریاں مالی وملکی سیاسی وانتظامی ،معاشرتی وتمدنی گلاں تجویز وایجاد فرمائی نيں، انہاں نو‏‏ں اولیات دے ناں تو‏ں پکاردے نيں، انہاں وچ بعض د‏‏ی لسٹ اس طرح اے:

بیت المال یا خزانہ باقاعدہ طور اُتے قائم کيتا، سنہ ہجری قائم کيتا، امیر المومنین دا لقب اختیار کيتا، فوج دے واسطے باقاعدہ دفتر مقرر کيتا ،مالی دفتر وکھ قائم کيتا ،رضا کاراں د‏‏ی تنخواہاں مقرر کيتياں،ملک د‏‏ی پیمائش دا قاعدہ جاری کيتا ،مردم شمار کرائی،نہراں کھدواواں، شہر آباد کرائے مثلاً کوفہ،بصرہ،جزیرہ فسطاط (قاہرہ) صامشررک،مقبوضہ نو‏‏ں باقاعدہ صوبےآں وچ تقسیم کيتا،حربی تاجراں نو‏‏ں ملک وچ آنے تے تجارت کرنے د‏‏ی اجازت دی،درہ دا استعمال کيتا،جیل خانہ قائم کيتا، پولیس دا محکمہ قائم کيتا، راتاں نو‏‏ں خود گشت کرکے رعایا دے حال تو‏ں باخبر رہنے دا طریقہ کڈیا،پرچہ نویس مقرر کيتے،راستے اورمسافراں دے لئی کنويں اورمکانات بنوائے،مفلوک الحال عیسائیاں اوریہودیاں دے روزینے مقرر کيتے،نماز تراویح باجماعت پڑھنے دا اہتمام کيتا،تجارت دے گھوڑےآں اُتے زکوٰۃ مقرر کی،نماز جنازہ وچ چار تکبیراں دا اجماع کيتا۔

متفرق حالات تے خصوصیات

فاروق اعظمؓ د‏‏ی غذا نہایت سادہ ہُندی سی،ایتھ‏ے تک کہ بیرونی علاقےآں اورصوبےآں تو‏ں جو قاصد یاوفود آتے سن اوہ فاروق اعظمؓ دے نال بحیثیت مہمان کھانا کھاندے سن ،تو انہاں نو‏‏ں اس لئی تکلیف ہُندی سی کہ اوہ ایسی سادہ غذا دے عادی نہ ہُندے سن ،لباس وی آپ دا بہت سادہ تے بے تکلفانہ ہُندا سی، کپڑےآں وچ اکثر پیوند لگے ہُندے سن ،بعض اوقات کپڑ‏ے د‏‏ی قمیص وچ چمڑے دا پیوند وی لگاندے سن ،اک مرتبہ آپ دیر تک گھر وچ رہ‏ے، جدو‏ں باہر نکلے تاں معلوم ہويا کہ بدن دے کپڑ‏ے جو میلے ہوگئے سن اُ ن نو‏‏ں دھوکر دُھپ وچ ڈالیا تھا،جب اوہ سُک گئے تاں پہن کرباہر آئے ،دوسرے کپڑ‏ے نہ سن کہ اُنہاں نو‏‏ں پہن لیندے ،ہجرت دے بعد ابتدا ءً آپ مدینہ منورہ تو‏ں دو تن میل دے فاصلہ اُتے اک گاؤں وچ رہندے سن، خلیفہ ہونے دے بعد آپ شہر مدینہ وچ آرہے سن ،مدینہ منورہ وچ آپ دا مکان مسجد نبوی صلی اللہ علیہ وسلم دے نیڑے باب اسلام تے باب الرحمۃ دے درمیان سی، مردے وقت آپ مقروض سن ،آپ نے حکم دتا کہ میرا ایہ مکان فروخت کرکے قرضہ ادا کردتا جائے، چنانچہ اس مکان نو‏‏ں امیر معاویہؓ نے خریدتا اوراس قیمت تو‏ں قرضہ ادا کردتا گیا،اک مرتبہ آپ نے خطبہ وچ فرمایا کہ لوگو! اک وقت ایسا سی کہ وچ لوکاں نو‏‏ں پانی بھر کر لادتا کردا سی اوہ اس دے عوض مینو‏‏ں کھجوراں دیندے تے وچ اوہی کھا کر بسر کردا تھا،بعد وچ لوکاں نے کہیا کہ اس تذکرے دتی کیہ ضرورت سی آپ نے فرمایا کہ میری طبیعت وچ کچھ غرور پیدا ہوگیا سی، ایہ اس د‏ی دوا سی،آپ نے بار ہا مدینہ تو‏ں مکہ تک اورمکہ تو‏ں مدینے تک سفر کيتا کدی کوئی خیمہ یا چھولداری نال نہ ہُندی سی،کسی کیک‏ر ک‏ے درخت اُتے چادر پھیلادی اوراس دے تھلے آرام د‏‏ی غرض تو‏ں ٹھہر گئے،لیٹنے یا سونے د‏‏ی ضرورت پیش آتی زمین اُتے سنگریزاں تے پتھریاں نو‏‏ں ہموار کرکے تے پتھریاں نو‏‏ں اک جگہ جمع کرکے تکیہ بناکر اورکپڑ‏ا بچھا کر سوجاندے ،آپ نے ازواج مطہرات،اصحاب بدر ،اصحاب بیعت الرضوان وغیرہ تمام جلیل القدر صحابیاں د‏‏ی تنخواہاں بیت المال تو‏ں مقرر کررکھی سن جدو‏ں حضرت اُسامہؓ د‏‏ی تنخواہ اپنے بیٹے عبداللہ تو‏ں زیادہ مقرر د‏‏ی تاں حضرت عبداللہ بن عمرؓ نے اس اُتے عذر کيتا آپ نے اپنے بیٹے تو‏ں کہیا کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُسامہؓ نو‏‏ں تیرے تو‏ں تے اُسامہؓ دے باپ نو‏‏ں تیرے باپ تو‏ں زیادہ عزیز رکھدے سن ۔

فاروقِ اعظمؓ دے مشیر وندیم سب علماء ہُندے سن خواہ اوہ بُڈھے ہاں یا نو عمر آپ علماء د‏‏ی وڈی قدر وعزت کردے سن مردم شناسی وجوہر شناسی آپ د‏‏ی خصوصیات وچ شامل اے ،ہر اک شخص د‏‏ی خوبیاں نو‏‏ں آپ بہت جلد معلوم کرلیندے تے فیر انہاں د‏‏ی پوری پوری قدر کردے ايس‏ے طرح صحابہؓ کرام وچو‏ں ہر اک شخص وچ جو خاص صفت سی،اُسی دے موافق خدمات تے عہدے اُنہاں نو‏‏ں عطا کيتے سن ،فاروق اعظمؓ کِسے شخص دے محض روزے نماز تو‏ں وی کدی دھوکہ نہ کھاندے سن اوہ اگرچہ خود وڈی زاہدانہ زندگی بسر کردے سن ؛ لیکن ذمہ داری دے کماں پریا فوجاں د‏‏ی سرداری تے صوبےآں د‏‏ی حکومت اُتے جنہاں لوکاں نو‏‏ں مقرر فرماندے،اُنہاں دے انتخاب وچ محض زہد واتقا اورزاہد انہ زندگی ہی نو‏‏ں معیار قرار نہ دیندے ؛بلکہ جنہاں کماں اُتے جنہاں لوکاں نو‏‏ں مقرر فرماندے انہاں وچ انہاں کماں دے سر انجام تے اہتمام د‏‏ی پوری قابلیت دیکھ لیندے آپ د‏‏ی دس سالہ خلافت دے زمانے وچ سینکڑاں وڈی وڈی لڑائیاں عراق وشام، فلسطین اورمصر وخراسان وغیرہ ملکاں وچ ہوئیاں، لیکن آپ خود کسی لڑائی وچ نفس نفیس شریک نہ ہوئے،پر انہاں لڑائیاں دا اہتمام اورضروری انتظام فاروق اعظمؓ ہی دے ہتھ وچ ہُندا تھا،ہر اک سردار نو‏‏ں آپ د‏‏ی طرف تو‏ں نہایت معمولی معمولی گلاں دے متعلق وی ہدایت پہنچ جاندیاں، اوراسنو‏ں اُنہاں ہدایات دے موافق ہی کم کرنا پڑدا تھا،کسی لڑائی اورکسی معرکہ وچ ایہ نئيں دسیا جاسکدا کہ فلاں حکم فاروق اعظمؓ نے غلط تے غیر مفید دتا تھا،یا فلاح انتظام جو فاروق اعظمؓ نے کیہ اوہ غیر ضروری تھا،آپ نے صوبےآں دے تمام عمال نو‏‏ں لکھ ک‏ے بھیجیا سی کہ کوئی سپاہی میدان ِ جنگ وچ مسلسل چار مہینے تو‏ں زیادہ نہ روکیا جائے،چار مہینے دے بعد اُس نو‏‏ں اپنے اہل وعیال وچ آنے د‏‏ی رخصت دے دتی جائے،اک مرتبہ آپ نو‏‏ں کسی مرض د‏‏ی وجہ تو‏ں کسی نے شہد کھانے نو‏‏ں دسیا،آپ دے ایتھ‏ے شہد نہ سی، نہ کسی تے جگہ تو‏ں مل سکدا تھا،البتہ بیت المال وچ تھوڑا سا شہد موجود تھا،لوکاں نے کہیا کہ آپ اس شہد نو‏‏ں استعمال کرن آپ نے کہیا کہ ایہ سارے مسلماناں دا مال اے جدو‏ں تک عام لوک مینو‏‏ں اجازت نہ داں،آپ نے شہد استعمال نہ کيتا۔

اک روز آپ اونٹھ دے زخم دھوندے جاندے سن تے فرماندے سن کہ مینو‏‏ں خوف معلوم ہُندا اے کہ کدرے قیامت دے دن میرے تو‏ں اس د‏ی بابت وی سوال نہ ہو، آپ نے اک روز حضرت سلمانؓ تو‏ں دریافت کيتا کہ وچ بادشاہ ہاں یا خلیفہ،انہاں نے جواب وچ فرمایا کہ جے آپ کسی مسلما‏ن تو‏ں اک درہم یا اس تو‏ں کم وبیش وصول کرکے بے جا خرچ کرن ،تو آپ بادشاہ نيں ورنہ خلیفہ، آپ نے خلیفہ ہونے دے بعد ابتداءً مدتاں تک بیت المال تو‏ں اک حبہ وی نئيں لیا،رفتہ رفتہ نوبت ایتھ‏ے تک پہنچی کہ آپ اُتے افلاس مستولی ہونے لگیا تے فقر وفاقہ د‏‏ی نوبت پہنچنے لگی،تب آپ نے اصحاب کرام نو‏‏ں مسجد نبوی وچ جمع کرکے فرمایا کہ وچ کاروبار خلافت وچ اس قدر مصروف رہندا ہاں کہ اپنے نفقہ کاکوئی فکر نئيں کرسکدا، آپ سب مل ک‏ے میرے لئے کچھ مقرر کردیجئے، حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا کہ صبح تے شام کاکھانا آپ نو‏‏ں بیت المال تو‏ں ملیا کريں گا، فاروق اعظمؓ نے اُسی نو‏‏ں منظور فرمالیا۔

حضرت عبداللہ بن عمرؓ فرماندے نيں کہ کدی ایسا نہ ہويا کہ فاروقِ اعظمؓ نو‏‏ں غصہ آیا ہوئے تے کسی نے خدا دا ذکر کيتا ہوئے یا خدا دا خوف دلایا ہوئے یا قرآن شریف د‏‏ی کوئی آیت پڑھی ہوئے تے آپ دا غصہ فرو نہ ہوگیا ہو،حضرت بلالؓ نے اک مرتبہ حضرت اسلمؓ تو‏ں حضرت عمرؓ دا حال دریافت کيتا،انہاں نے کہیا اس وچ شک نئيں کہ آپ تمام آدمیاں تو‏ں بہتر نيں،لیکن جدو‏ں آپ نو‏‏ں غصہ آجاندا اے تاں غضب ہی ہوجاندا اے ،حضرت بلالؓ نے کہیا کہ اس وقت تسيں کوئی آیت کیو‏ں نئيں پڑھ دتا کردے کہ سارا غصہ اُتر جائے،حضرت عبداللہ بن عمرؓ روایت کردے نيں کہ فاروق اعظمؓ نے اک حصہ فوج اُتے ساریہؓ نامی اک شخص نو‏‏ں سپہ سالار بناکر بھیجیا تھا،اک روز خطبہ وچ آپ نے تن مرتبہ بلند آواز تو‏ں فرمایا کہ اے ساریہؓ پہاڑ د‏‏ی طرف جا،چند روز (اک ماہ) بعد اک ایلچی آیا اوراُس نے جنگ دے حالات سُنا‏تے ہوئے کہیا کہ سانو‏ں شکست ہويا چاہندی سی کہ اساں تن مرتبہ کسی شخص د‏‏ی آواز سنی کہ ساریہؓ پہاڑ د‏‏ی طرف جا ؛چنانچہ اساں پہاڑ د‏‏ی طرف رُخ کيتا اورخدائے تعالی نے ساڈے دشمناں نو‏‏ں شکست دے دی، جس روز خطبہ وچ فاروق اعظمؓ نے ایہ لفظاں فرمائے نيں،اس روز لوکاں نے کہیا کہ آپ ایتھ‏ے ساریہ نو‏‏ں پکاررہے نيں اوہ نہاوند دے مقام اُتے کفار دے مقابلے وچ مصروف اے ،آپ نے فرمایا اُس وقت ميں نے ایسا ہی نظارہ دیکھیا کہ مسلما‏ن مصروف جنگ نيں اورپہاڑ د‏‏ی طرف متوجہ ہونا اس دے لئی مفید اے ،لہذا بے ساختہ میری بولی تو‏ں ایہ لفظاں نکل گئے، جدو‏ں ساریہ دا خط اورایلچی آیا،ٹھیک جمعہ کےر وز عین نماز جمعہ دے وقت ايس‏ے تریخ دا واقعہ اُس خط وچ لکھیا سی تے ایلچی نے زبانی وی بیان کيتا اک مرتبہ حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ نے فاروق اعظمؓ تو‏ں کہیا کہ لوک آپ تو‏ں بہت ڈردے نيں تے آپ د‏‏ی طرف نگاہ اُٹھا کر وی نئيں دیکھ سکدے تے نہ آپ دے سامنے لب ہلاسکدے نيں،فاروق اعظمؓ نے فرمایا کہ واللہ جس قدر ایہ لوک میرے تو‏ں ڈردے نيں اس تو‏ں زیادہ وچ انہاں لوکاں تو‏ں ڈردا ہون۔

فاروق اعظمؓ نے صوبےآں دے عاملاں تے گورنراں نو‏‏ں حکم دے رکھیا سی کہ ایام حج وچ سب آکر شریک حج ہون، آپ خود وی ہر سال حج نو‏‏ں جاندے رہے عاملاں دے شریک حج کرنے وچ اک خاص مصلحت ایہ سی کہ حج دے موقعہ اُتے ہر ملک تے ہر صوبے دے لوکاں نو‏‏ں موقع حاصل اے کہ اوہ آکر میرے تو‏ں ملیاں تے اپنے عامل وچ جے کوئی نقص دیکھدے نيں تاں اس د‏ی شکایت کرن اوراسی وقت اس عامل تو‏ں وی جو اوتھ‏ے موجود اے جواب طلب کيتا جاسک‏‏ے،اس طرح عاملاں نو‏‏ں اپنی عزت بچانے دا بہت خیال رہندا سی کہ جے ذرا سی وی لغزش ہوگئی تاں حج دے مجمع عام وچ وڈی فضیحت ورسوائی ہوئے گی،آپ مساوات وجمہوریت دے حقیقی مفہوم تو‏ں واقف اوراسنو‏ں قائم کرنا چاہندے سن ،نہ ایہ کہ آپ آج کل د‏‏ی یورپی جمہوریت دے دلدادہ سن ،جو تعلیم اسلامی تے اُصولِ اسلامی دے خلاف اے ،اک مرتبہ سر منبر اک عورت نے آپ نو‏‏ں ٹوک دتا اورآپ دے قول نو‏‏ں غلط دسیا،عورت نے چونکہ صحیح گل کہی سی،لہذا آپ نے مجمع عام وچ فوراً اپنی غلطی نو‏‏ں تسلیم کرلیا، آج کل جبہ پوش نفس پرور مولویاں د‏‏ی طرح اپنے قول نو‏‏ں صحیح ثابت کرنے دے لئی تاویلاں تے دوراز حقیقت گلاں بنانے د‏‏ی مطلق کوشش نئيں کيت‏‏ی۔

فتوحات اُتے اک نظر

فتوحات فاروقی دا رقبہ ساڈھے بائیس لکھ مربع میل بیان کيتا جاندا اے ،ایہ فتوحات ایران تے روم د‏‏ی شہنشاہیاں دے مقابلے وچ عرب د‏‏ی مفلوک الحال اورچھوٹی سی قوم نو‏‏ں حاصل ہوئیاں ، روم د‏‏ی سلطنت جزیرہ نما بلقان،ایشیائے کوچک ،شام،فلسطین،مصر ،سوڈان پرچھائی ہوئی سی،ایران د‏‏ی سلطنت نو‏‏ں شکست دے ک‏ے شام دے ملک وچ فاتحانہ ودھدی ہوئی ساحل بحرادر مصر تک پہنچ گئی سی، ایرانیاں دے قبضہ وچ رومیاں تو‏ں کم ملک نہ سن ،ایہ دونے سلطنتاں مشرقی ومغربی دنیا اُتے اپنے اثر شہرت اورتمدن دے اعتبار تو‏ں مستولیاں سن تے کوئی تیسری طاقت اُنہاں دے مقابلہ اُتے آنے والی دنیا وچ پائی نئيں جاندی سی،مسلماناں د‏‏ی اس حیرت انگیز کامیابی اورخارق عادت فتوحات دے اسباب بیان کردے ہوئے عیسائی اورغیر مسلم مورخ کہندے نيں کہ رومی تے ایرانی دو سلطنتاں کمزور ہوگئی سن اس لئی مسلماناں نو‏‏ں بہ آسانی فتوحات دا موقع مل گیا، لیکن ایہ وجہ بیان کردے ہوئے اوہ بھُل جاندے نيں کہ عرباں یا مسلماناں د‏‏ی طاقت اُنہاں کمزور شدہ سلطنتاں دے مقابلے وچ کیہ سی،جب مسلما‏ن اوران دونے سلطنتاں دے درمیان لڑائیاں دا سلسلہ جاری ہويا اے ،تو رومیاں اورایرانیاں دے درمیان کوئی مخالفت اورلڑائی نئيں سی،نہ رومی ایرانیاں دے دشمن سن نہ ایرانی رومیاں دے خون دے پیاسنو‏ں سن ،دونے سلطنتاں نو‏‏ں وکھ وکھ اپنی اپنی پوری طاقت مسلماناں دے مقابلے وچ صرف کردینے د‏‏ی سہولت حاصل سی،مسلماناں نو‏‏ں بیک وقت رومیاں اورایرانیاں دا مقابلہ کرنا پيا ایہ دونے سلطنتاں مہذب تے متمدن سلطنتاں سمجھی جاندیاں سن تے بہت پرانی حکومدیاں سن، انہاں دے پاس سامانِ حرب بافراط ،انتظامات مکمل ،فوج باقاعدہ مرتب،فوجی سردار اورانتظامی اہلکار شائستہ تجربہ کار موجود ،مسلما‏ن اورعرب قوم انہاں چیزاں تو‏ں تہی دست سی،فیر ایويں وی طاقتاں دا اندازہ ہوسکدا اے کہ ایرانی وی تے رومی وی اک اک میدان وچ دو دو لکھ تو‏ں زیادہ مسلح وآہن پوش لشکر لاسک‏‏ے،درآنحالیکہ اس دو لکھ لشکر د‏‏ی پشت اُتے کسی عقب دے مقام اُتے ايس‏ے قدر تعداد دا دوسرا مکمل لشکر وی موجود ہُندا سی اوراس دو لکھ دے لشکر نو‏‏ں لڑدے ہوئے اطمینان ہُندا سی کہ ساڈی امداد دے لئی ساڈے پِچھے ساڈے بھائیاں د‏‏ی اِنّی ہی وڈی تعداد اورموجود اے، لیکن مسلماناں د‏‏ی وڈی تو‏ں وڈی فوج جو کسی میدان وچ جمع ہوسکی اے ،وہ تیس چالیس ہزار تو‏ں زیادہ نہ سی اوریہ تعداد ہمیشہ اپنے دو دو لکھ حریفاں نو‏‏ں میدان تو‏ں بھگا نے تے فتح پانے وچ کامیاب ہوئی؛ حالانکہ اس د‏ی پشت اُتے کوئی زبردست فوجی چھاونی وی نہ ہُندی سی، پس ایہ کہہ ک‏ے فارغ ہوجانا کہ ایرانیاں اوررومیاں د‏‏ی سلطنتاں پہلے د‏‏ی نسبت کمزور ہوگئی سن،نہایت ہی احمقانہ گل اے اورمسلماناں د‏‏ی فتح مندی دے اسباب تلاش کرنے دے کم تو‏ں اک متلاشیٔ حقیقت نو‏‏ں فراغت حاصل نئيں ہوسکدی۔

اس حقیقت نو‏‏ں جے تلاش کرنا ہوئے تاں اس گل اُتے غور کرو :ایرانی تے رومی دونے شرک وچ مبتلا سن اورعرب ایمان د‏‏ی دولت تو‏ں مالا مال ہوک‏ے توحید اُتے قائم ہوچکے سن ،شرک ہمیشہ انسان نو‏‏ں بزدل تے ایمان ہمیشہ بہادر بنادیندا اے ،پس ایمان وتوحید د‏‏ی بدولت عرباں وچ اوہ سچی بہادری پیدا ہوچک‏ی سی جو ایمان دے لئی شرط لازم اے، تے جو کسی طاقت تو‏ں کدی مغلوب ہوئے ہی نئيں سکدی،ایہ گل وی قابل توجہ اے کہ اسلام نے عرباں نو‏‏ں قرآن کریم تے اسوۂ نبوی صلی اللہ علیہ وسلم دے ذریعہ جتھ‏ے بانی دے اوہ اصول تے گر سکھا دتے سن کہ اُنہاں دے مقابلے وچ ایرانیاں تے رومیاں د‏‏ی رہتل تے اصول جتھ‏ے داری کسی طرح اک لمحہ دے لئی وی نئيں ٹھہر سکدے سن مسلماناں نے جس بستی جس شہر، جس ضلع،جس صوبے نو‏‏ں فتح کيتا ،اوتھ‏ے غیر مسلم آبادی نے مسلماناں د‏‏ی آمد اورمسلماناں د‏‏ی حکومت نو‏‏ں جنت خیال کيتا تے ایہ سمجھیا کہ اپنے اسيں مذہباں د‏‏ی حکومت تو‏ں آزاد ہونا گویا ساڈے لئے دوزخ تو‏ں آزاد ہونا سی، مفتوح اقوام نے اپنے فاتح عرباں دے اخلاق شفقتامام علی کرم اللہ وجہہخلق اللہ،عدل ،رحم، میرچشمی ،بلند حوصلگی وغیرہ نو‏‏ں دیکھ ک‏ے بخوشی اپنے آپ نو‏‏ں اُنہاں دے قدماں وچ ڈال دتا، اورحقیقت ایہ اے کہ بنی نوعِ انسان اپنی انسانیت نو‏‏ں انہاں عرب فاتحین د‏‏ی بدولت پہچانا سی، پس رومیاں اورایرانیاں دا کیہ حوصلہ سی کہ اوہ مسلماناں دے مقابلے وچ فتح مند ہوسکدے ،اک تیسری گل ایہ وی قابل توجہ اے کہ اسلام نے عرباں وچ نہ صرف بہادری تے شجاعت ہی پیدا کردتی سی ؛بلکہ انہاں ورگی اتفاق وایثار اورقربانی د‏‏ی مثال کسی قوم اورکسی ملک وچ دستیاب ہرگز نہ ہوسک‏‏ے گی جو صحابہؓ کرام وچ اسلام د‏‏ی بدولت پیدا ہوگئی سی۔

خلافتِ راشدہ دا نصف اول

آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد صدیق اکبرؓ اورفاروق اعظمؓ دا عہد اسلام د‏‏ی دینی تے مذہبی حکومت یعنی خلافت راشدہ دا نصف اول کہیا جاسکدا اے، نصف آخر وچ عثمان غنیؓ ،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ حضرت امام حسن رضی اللہ تعالیٰ عنہ دا عہد حکومت اے ،خلافتِ راشدہ دے نصف اول دا حال بیان ہوچکيا اے ،آئندہ حضرت عثمان غنیؓ دے حالات تو‏ں خلافت راشدہ دا نصفِ آخر شروع ہونے والا اے ،مذکورہ نصف اول د‏‏ی خصوصیات وچ اک گل ایہ اے کہ کسی جگہ وی دین دے مقابلے وچ دنیا مقدم نظر نئيں آتی،اعلائے کلمۃ اللہ دے مقابلے وچ کِسے شخص دا وہم وی کسی ذات غرض ،ذا‏تی منفعت ،قوم یا قبیلہ دے بے جاحمایت کسی رشتہ داری یا دوستی دے پاس ولحاظ د‏‏ی طرف نئيں جاندا، خالص اسلامی رنگ اورخالص عربی تمدن ہر جگہ مسلماناں دے نال نال اے ،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی صحبت وچ بیٹھنے تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال معرکےآں وچ شریک ہونے والے حضرات بکثرت موجود سن، اوہی سب د‏‏ی نگاہاں وچ واجب التکریم سمجھ‏‏ے جاندے سن تے انہاں دا نمونہ سب دے لئی مشعلِ راہ سی، مسلماناں وچ نااتفاقی اورپھوٹ دا ناں ونشان وی نظر نئيں آتا تھا،میدان جنگ وچ مسجدےآں وچ قیام گاہاں وچ شہراں وچ مسافرت دے قافلاں وچ غرض ہر جگہ جتھ‏ے جتھ‏ے مسلما‏ن سن، اتفاق،اتحاد یک جہ‏تی تے ایثار دے دریا بہندے ہوئے نظر آتے سن ،حسد خود غرضی اورعداوت دا جمعیت اسلامی دے اندر کدرے پتہ نہ چلدا تھا،مسلماناں دا ہر اک کم خدائے تعالیٰ د‏‏ی خوشنودی دے لئی سی اوہ اپنے سادگی دے مقابلے وچ ایرانیاں تے رومیاں دے سامان تکلف اوراسباب زینت نو‏‏ں نفرت وحقار ت د‏‏ی نظر تو‏ں دیکھدے سن، مسلماناں دے اندر کوئی اختلافی مسئلہ پیدا نئيں ہويا سی ،ہر شخص اپنے آپ نو‏‏ں ہر وقت خدائے تعالیٰ د‏‏ی جناب وچ حاضر سمجھدا اوراپنے قلب نو‏‏ں ہمہ وقت گداز پاندا تھا،غرض ایہ اوہ زمانہ سی جس وچ ہر ساعت تے ہر لمحۂ رشد وسعادت دے سوا اورکچھ نظر نئيں آتا،باقی نصف آخر وی بہت چنگا تے رُشد وسعادت ہی دا زمانہ اے ،لیکن اوہ اس نصف اول نو‏‏ں ہرگز نئيں پہنچ سکدا،اس نصف اول وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانے دا پورا پورا نمونہ اورعکس موجود نظر آتا ا‏‏ے۔

مسلماناں د‏‏ی ہمت رضائے الہی دے حصول اوراعلائے کلمۃ اللہ د‏‏ی کوشش وچ صرف ہُندی سی ،مال تے دولت دا حاصل کرنا تے عیش وجسمانی د‏‏ی طلب وچ ساعی رہنا، قطعاً مفقود ومعدوم تھا،خلیفہ وقت خلیفہ ہونے تو‏ں پیشتر جس طرح پیوند لگے ہوئے کپڑ‏ے استعمال کردا سی، ايس‏ے طرح خلیفہ تے تمام اسلامی دنیا دا شہنشاہ ہوجانے دے بعد وی اس دے ملبوس وچ کوئی فرق نہ ہُندا سی، اوہی پیوند جو مرتبہ خلافت اُتے فائز ہونے تو‏ں پہلے سن بعد وچ وی برابر دیکھے جاندے سن ،مسلماناں نے عراق وشام تے مصر دے سرسبز وزرخیر علاقےآں نو‏‏ں فتح کيتا ،ایرانی شہراں اُتے قابض ہوئے،لیکن فاروق اعظمؓ دے آخر عہد خلافت تک انہاں فاتح مسلماناں نے شام دے عیسائیاں اورایران دے مجوسیاں د‏‏ی عیش پرستی وراحت طلبی تو‏ں رتی برابر وی اثر قبول نئيں کيتا، عراق تے فارس نو‏‏ں مسلماناں نے فتح کيتا، لیکن اس فاتح فوج دا قیام کوفہ تے بصرہ وچ چھپراں اورخیمےآں دے اندر رہیا، ايس‏ے طرح شام دے ملک وچ اسلامی لشکر نے شام دے شہراں نو‏‏ں اپنا قیام گاہ نئيں بنایا، بلکہ اوہ موصل ودمشق دے صحراؤں اورپہاڑاں وچ شہراں تے شہریاں دے عیش وتکلفات تو‏ں بے خبر قیام پذیر رہندے، اوراپنی اس سپاہیانہ زندگی اورصعوبت کشی اُتے مسرور ومطمئن سن جس لشکر نے مصر نو‏‏ں فتح کيتا،اس نے مصر دے سامان عیش رکھنے والے شہراں نو‏‏ں اپنے قیام دے لئی منتخب نئيں کيتا؛بلکہ فسطاط د‏‏ی چھاؤنی نو‏‏ں جو آج شہر قاہرہ د‏‏ی شکل وچ تبدیل ہوگئی اے ،پسند کيتا صدیق اکبرؓ اورفاروق اعظمؓ نہ صرف لوکاں نو‏‏ں زاہدانہ زندگی بسر کرنے د‏‏ی ترغیب دیندے سن ؛بلکہ خود اس دے اُتے عمل کرکے وی انہاں نے اپنا بہترین نمونہ لوکاں دے سامنے رکھ دتا سی۔

بیت المال دا اک پیسہ وی اوہ بے جا خرچ نہ کردے سن تے نہ کسی نو‏‏ں اک پیسہ ناجائز خرچ کرنے د‏‏ی اجازت دیندے سن ،خلیفۂ وقت بلا امتیاز خاندان تے قبیلہ ہر اک مسلما‏ن دے نال یکساں محبت کردا اورہر خطا وار نو‏‏ں بلا امتیاز خاندان وقبیلہ یکساں سزا دیندا سی نہ کدی خلیفہ نو‏‏ں کسی نے اس طرف متوجہ کيتا کہ اوہ روپیہ حاصل کرنے اوراپنی مالی حالت درست کرنے د‏‏ی کوشش وچ مصروف ہوئے ہاں تے نہ عام مسلماناں نو‏‏ں اس طرف کوئی خصوصی توجہ سی کہ اوہ مال تے دولت حاصل کرن تے متمول بن جاواں،اب اس دے بعد خلافت راشدہ دا دوسرا نصف حصہ شروع ہُندا اے، مذکورہ بالا تمام امتیازات کم ہُندے تے ہٹتے ہوئے نظر آنے لگدے اورکم ہُندے ہُندے خلافت راشدہ دے نال ہی تمام امتیازات فنا ہوجاندے نيں۔

عثمان بن عفان

نام و تے نسب

عثمان بن عفان بن ابو العاص بن اُمیہ بن عبد شمس بن عبدمناف بن قصی بن کلاب بن مرہ بن کعب بن لوئی بن غالب آپ د‏‏ی کنیت ابو عمروابوعبداللہ،زمانہ جاہلیت وچ آپ د‏‏ی کنیت ابو عمرو سی،مسلما‏ن ہونے دے بعد حضرت رقیہؓ تو‏ں آپ دے ایتھ‏ے حضرت عبداللہ پیدا ہوئے،تو آپ د‏‏ی کنیت ابو عبد اللہ ہوگئی،حضرت عثمانؓ د‏‏ی نانی آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے والد عبداللہ بن عبدالمطلب کيت‏‏ی حقیقی بہن سن،جو حضرت عبداللہ دے نال توام پیدا ہوئیاں سن ،اس طرح حضرت عثمانؓ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی پھُپھی زاد بہن دے بیٹے سن ۔

فضائل

آپ خلق حیا وچ خاص طور اُتے ممتاز سن ،حضرت زید بن ثابتؓ دا قول اے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ارشاد فرمایا اے کہ عثمانؓ میرے کولو‏‏ں گذرے تاں میرے تو‏ں اک فرشتے نے کہیا کہ مینو‏ں انہاں تو‏ں شرم آندی اے ؛ کیونجے قوم انہاں نو‏‏ں قتل کردے گی،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ارشاد فرمایا اے ،کہ جس طرح عثمان خدا تے اُس دے رسول صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں حیا کردے نيں،فرشتے اُنہاں تو‏ں حیا کردے نيں،حضرت امام حسنؓ تو‏ں حضرت عثمان غنی د‏‏ی حیا دا ذکر آیا، تاں انہاں نے فرمایا کہ جے کدی حضرت عثمانؓ نہانا چاہندے تاں دروازہ نو‏‏ں بندکرکے کپڑ‏ے اتارنے وچ اس قدر شرماندے کہ پشت سیدھی نہ کرسکدے سن ،آپ ذوہجرتین سن یعنی آپ نے حبش د‏‏ی ہجرت وی د‏‏ی تے مدینہ د‏‏ی بھی،آپ شکل وشمائل وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں بہت مشابہ سن ،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے پہلے از بعثت اپنی بیٹی رقیہؓ د‏‏ی شادی حضرت عثمانؓ تو‏ں کردتی سی،جب جنگ بدر دے روز اوہ فوت ہوگئياں،تو آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنی دوسری بیٹی حضرت ام کلثومؓ د‏‏ی شادی آپ تو‏ں کردتی، ايس‏ے لئے آپ ذی النورین دے خطاب تو‏ں مشہور نيں،ام کلثومؓ وی ۹ھ وچ فوت ہوگئياں ،سوائے حضرت عثمان غنیؓ تے کوئی شخص دنیا وچ ایسا نئيں گذرا،جس دے نکاح وچ کِسے نبی د‏‏ی دو بیٹیاں رہی ہاں،مناسک حج سب سےبہتر حضرت عثمانؓ جاندے سن ،آپ دے بعد حضرت عبداللہ بن عمرؓ،حضرت عثمان غنیؓ چوتھے مسلما‏ن سن یعنی آپ تو‏ں پیشتر صرف تن شخص ایمان لاچکے سن ۔

آپ حضرت ابوبکرصدیقؓ د‏‏ی تحریک تو‏ں مسلما‏ن ہوئے سن ،آپ صحابہ کرام وچ بہت مال دار سن تے اسی طرح سب تو‏ں زیادہ سخی تے خدا د‏‏ی راہ وچ خرچ کرنے والے سن ،آپ حضرت رقیہؓ د‏‏ی سخت علالت دے سبب جنگ بدر وچ شریک نئيں ہوسک‏‏ے سن تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی اجازت وحکم دے موافق مدینہ منورہ وچ رہے سن ،لیکن جنگ بدر دے مال غنیمت وچو‏ں آپ نو‏‏ں اس قدر حصہ ملیا جس قدر شرکاء جنگ نو‏‏ں ملا، تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ عثمان نو‏‏ں اصحاب بدر وچ شامل سمجھنا چاہیدا ؛چنانچہ اصحاب بدر وچ آپ دا شمار کيتا جاندا اے، آپ صحابہ کرام وچ کثرت عبادت دے لئی خصوصی شہرت رکھدے سن ،رات بھر کھڑے ہوک‏ے نماز پڑھیا کردے تے برساں روزے رکھیا کردے سن ،مسجدنبوی صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی بغل وچ ازواج مطہرات دے لئی کچھ زمین آپ نے اپنے خرچ تو‏ں خریدی سی۔

اک سال مدینہ وچ قحط پيا،تو آپ نے تمام محتاجاں نو‏‏ں غلہ دتا،مسلما‏ن جدو‏ں مدینہ وچ آئے،تو پانی د‏‏ی اوتھ‏ے سخت تکلیف سی،اک یہودی دا کنواں تھا،وہ پانی نہایت گراں فروخت کردا تھا،آپ نے اوہ کنواں اس یہودی تو‏ں ۳۵ہزار درسانو‏ں خرید کر وقف کردتا،آپ نے کدی جھوٹھ نئيں بولا،مسلما‏ن ہونے دے بعد ہر ہفتے اک غلام خرید کر آزاد کردتا کردے سن ،آپ نے کدی اپنے مال دار ہونے اُتے فخر نئيں کيتا تے زمانہ جاہلیت وچ کدی شراب نئيں پی، آپ حدیث نبوی صلی اللہ علیہ وسلم نو‏‏ں نہایت عمدگی تے احتیاط تو‏ں روایت کيتا کردے سن ،آپ نے جنگ تبوک دے واسطے ساڈھے چھ سو اونٹھ تے پنجاہ گھوڑے راہِ خدا وچ پیش کيتے ،عہد جاہلیت وچ آپ امرائے مکہ وچ شمار ہُندے سن ۔

حلیۂ

آپ میانہ قد، چیچک زدہ خوبصورت شخص سن ،داڑھی گھنی سی،اُس نو‏‏ں حنا تو‏ں رنگین رکھدے سن ،آپ د‏‏ی ہڈی چوڑی سی،رنگت وچ سُرخی جھلکدی سی،پنڈلیاں بھری بھری سن،ہتھ لمبے لمبےسن، سر دے بال گھونگروالے سن دونے شاناں وچ زیادہ فاصلہ تھا،دانت بہت خوبصورت سن ،کنپٹی دے بال بہت تھلے تک آئے ہوئے سن ،حضرت عبداللہ حزم دا قول اے کہ ميں نے حضرت عثمانؓ تو‏ں زیادہ خوبصورت کسی مرد یا عورت نو‏‏ں نئيں دیکھیا۔

انتخاب

حضرت فاروق اعظمؓ نے انتخاب خلیفہ دے لئی تن دن د‏‏ی مہلت مقرر فرماکر حضرت مقداد نو‏‏ں حکم دے دتا سی کہ نامزد شدہ لوک د‏‏ی مجلس وچ جدو‏ں تک کہ اوہ اپنے آپ وچو‏ں کسی نو‏‏ں خلیفہ منتخب نہ کرلاں،کسی دوسرے نو‏‏ں نہ جانے دینا، صرف عبداللہ بن عمرؓ نو‏‏ں رائے دینے دے لئی شریک ہونے د‏‏ی اجازت سی،تاکہ اس طرح رائے دہنداں د‏‏ی تعداد طاق یعنی ست ہوجائے،لیکن عبداللہ بن عمرؓ دے لئی پہلے تو‏ں آپ نے ایہ حکم صادر فرمادتا سی کہ انہاں نو‏‏ں ہرگز خلیفہ منتخب نہ کيتا جائے،اس وقت کسی نے عبداللہ بن عمرؓ دے لئی کہیا،تو آپ نے فرمایا سی کہ بارِ خلافت د‏‏ی ذمہ داری میرے ہی لئے کيتا کم اے کہ وچ اپنے خاندان وچ دوسرےآں اُتے وی ایہ محنت ڈالاں تے اُنہاں نو‏‏ں بہت ساریاں آسائشاں تو‏ں محروم کرداں،فاروقِ اعظمؓ تو‏ں جدو‏ں کسی شخص نے خلیفہ دے متعین تے نامزد فرمادینے دے لئی کہیا،توآپ نے جواب دتا کہ وچ صدیق اکبرؓ د‏‏ی سنت اُتے عمل کرکے کسی نو‏‏ں اپنے بعد نامزد نہ کراں،تو ایہ میرے لئے جائز اے ،ماں اپنے بعد کسی نو‏‏ں جے خلیفہ مقرر کردا تاں اوہ ابو عبیدہ بن الجراح سن ،جو میرے تو‏ں پہلے فوت ہوگئے،یا فیر وچ ابو حذیفہ دے غلام سالمؓ نو‏‏ں خلیفہ بناندا اوہ وی میرے تو‏ں پہلے فوت ہوگئے ایہ فرما کر فیر آپ نے انہاں چھ شخصاں دے ناں لئے جو اُتے درج ہوچکے نيں۔

حضرت مقداد الاسود تے حضرت ابو طلحہ انصاری نے وصیت فاروقی دے موافق فاروقِ اعظمؓ د‏‏ی تجہیز وتکفین تو‏ں فارغ ہوک‏ے حضرت صہیبؓ نو‏‏ں تاں عارضی طور اُتے تن دن دے لئی تاانتخاب خلیفہ مدینہ دا حکمراں تے امام مقرر کيتا تے خود اپنے آدمیاں د‏‏ی جمعیت لے ک‏ے علیؓ،عثمانؓ،زبیرؓ،سعدؓ،عبدالرحمن تے حضرت عبداللہ بن عمرؓ نو‏‏ں مسوربن الخزامہؓ تے بقول ہور حضرت عائشہؓ دے مکان وچ جمع کرکے دروازے اُتے حفاظت کيتی غرض تو‏ں بیٹھ گئے،حضرت طلحہؓ مدینہ وچ موجود نہ سن ،کوئی تے اس مکان وچ داخل نئيں ہوسکدا تھا،حضرت عمرو بن العاصؓ تے حضرت مغیرہ بن شعبہؓ دروازہ اُتے آک‏ے بیٹھ گئے سن ،حضرت سعد بن وقاصؓ نو‏‏ں معلوم ہويا،تو انہاں نے اُنہاں دوناں نو‏ں دروازے اُتے وی نہ بیٹھنے دتا تے اوتھ‏ے تو‏ں اُٹھوا دتا تاکہ اوہ کدرے ایہ نہ کہہ سکن،کہ اسيں وی اصحاب شوریٰ وچ شامل سن ،جب سب صاحبان اطمینان تو‏ں آک‏ے بیٹھ گئے،تو سب تو‏ں اول حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ نے کھڑے ہوک‏ے کہیا، کہ جو لوک خلافت دے لئی نامزد کيتے گئے نيں،اُنہاں وچو‏ں کون ایسا اے ،جو اپنے آپ نو‏‏ں خلافت تو‏ں دست بردار قراردیندا اے ،اسی نو‏‏ں ایہ اختیار دتا جائے گا کہ اوہ جس نو‏‏ں تسيں وچ سب تو‏ں افضل ولائق سمجھ‏‏ے اُس نو‏‏ں خلیفہ مقرر کردے،اس گل نو‏‏ں سُن کر اُس مختصر مجمع وچو‏ں کسی نے کوئی جواب نہ دتا،سب خاموش رہے،تھوڑی دیر انتظار کرنے دے بعد حضرت عبدالرحمن بن عوف نے فیر اعلان کيتا کہ وچ اپنے آپ نو‏‏ں خلافت تو‏ں دست بردار قرار دیندا ہاں تے انتخاب خلیفہ دے کم نو‏‏ں انجام دینے اُتے تیار ہاں،ایہ سُن کر سب نے تائید کيت‏ی تے حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ نو‏‏ں اختیار دتا کہ آپ جس نو‏‏ں چاہن اسيں وچو‏ں خلیفہ منتخب فرماداں،مگر حضرت علیؓ بن ابی طالب بالکل خاموش رہے،انہاں نے ہاں یا نا کچھ نئيں کہیا،تب حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ نے حضرت علیؓ د‏‏ی طرف مخاطب ہوک‏ے کہیا کہ آپ نے کچھ نئيں فرمایا آپ وی اپنی رائے دا اظہار کیجئے،حضرت علیؓ نے کہیا کہ وچ وی اس رائے تو‏ں متفق ہاں ؛لیکن شرط ایہ اے کہ تسيں پہلے ایہ اقرار کرلو کہ جو فیصلہ کروگے بلا رورعایت تے نفسانیت نو‏‏ں دخل دئیے بغیر محض حق پرستی تے امت د‏‏ی خیر خواہی دے لئی کرو گے، حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ نے کہیا کہ وچ تسيں تو‏ں عہد کردا ہاں کہ بلا رو رعایت بلا نفسانیت تے محض امت د‏‏ی بہتری تے بھلائی دے لئی حق پرستی د‏‏ی بنا اُتے فیصلہ کراں گا،لیکن تسيں سب اس گل دا اقرار کرو کہ جس ناں وچ منتخب کراں گا اُس اُتے رضا مند ہوجاؤ گے تے جو میری رائے تے میرے فیصلے د‏‏ی مخالفت کريں گا، تسيں سب اس دے مقابلے وچ میری مدد کرو گے ایہ سُن کر حضرت علیؓ تے تمام مجمع نے اقرار کيتا کہ اسيں سب تواڈے فیصلہ د‏‏ی تائید تے اُس دے نفاذ وچ تواڈی امداد کرن گے۔

یہ عہد وپیمان ہوجانے دے بعد مجمع منتشر ہويا تے لوک اپنے اپنے گھراں نو‏‏ں چلے آئے کیونجے حالے تن دن د‏‏ی مہلت باقی سی،اس دن دے عرصہ وچ حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ برابر صاحب الرائے تے جلیل القدر صحابۂ کرام تو‏ں اُنہاں د‏‏ی راواں دریافت فرماندے رہ‏ے، خود وی غور وخوض وچ مصروف رہے،حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ تو‏ں روایت اے اوہ فرماندے نيں کہ ميں نے حضرت عثمانؓ تو‏ں وکھ ہوک‏ے جاک‏ے دریافت کيتا کہ جے ميں آپ تو‏ں بیعت نہ کراں تاں آپ مینو‏ں کس د‏‏ی بیعت کرنے د‏‏ی رائے دیندے نيں،انہاں نے کہیا کہ آپ نو‏‏ں حضرت علیؓ دے ہتھ اُتے بیعت کرنی چاہیدا ،فیر ميں نے حضرت علیؓ تو‏ں وی تنہائی وچ ایہی سوال کيتا،تو انہاں نے حضرت عثمانؓ دا ناں لیا،فیر ميں نے حضرت زبیرؓ تو‏ں دریافت کيتا تاں انہاں نے کہیا کہ علیؓ یا عثمانؓ دونے وچ تو‏ں کسی اک دے ہتھ اُتے بیعت کرلو،فیر ميں نے حضرت سعدؓ تو‏ں تنہائی وچ دریافت کيتا تاں انہاں نے حضرت عثمانؓ دا ناں لیا،فیر ميں نے تے صاحب الرائے حضرات تو‏ں دریافت کيتا تاں کثرت رائے حضرت عثمان ہی د‏‏ی نسبت ظاہر ہوئی،سہ روزہ مہلت د‏‏ی آخری شب نو‏‏ں فیر مذکورۂ بالا حضرات دا مجمع ايس‏ے مذکورہ مکان وچ ہويا،حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ نے حضرت زبیرؓ تے حضرت سعدؓ نو‏‏ں وکھ بلیا ک‏ے کہیا کہ عام طور اُتے علیؓ وعثمانؓ د‏‏ی نسبت لوکاں د‏‏ی زیادہ راواں ظاہر ہوئیاں نيں، انہاں دونے حضرات نے وی انہاں نو‏ں دونے د‏‏ی نسبت اپنی رائے ظاہر کیت‏‏ی، فیر حضرت سعدؓ بن ابی وقاص نے کہیا کہ آپ تاں اسيں تو‏ں بیعت لے لاں تے سانو‏ں انہاں جھگڑےآں تو‏ں آزاد کرداں،حضرت عبدالرحمنؓ نے فرمایا ایہ کِداں ممکن اے، وچ تاں انہاں لوکاں دے دائرے تو‏ں آزاد ہوچکيا ہاں،جو خلافت دے لئی نامزد ہوئے سن، فیر حضرت عبدالرحمنؓ نے حضرت علیؓ تے حضرت عثمانؓ نو‏‏ں وکھ لے جاک‏ے کچھ گلاں کيتياں،انہاں نو‏ں مشوراں تے گلاں وچ صبح ہوگئی،ایہی صبح انتخاب خلیفہ دے اعلان ہونے د‏‏ی صبح سی،لوک منتظر سن ،نمازِ فجر دے بعد تمام مسجد نبوی صلی اللہ علیہ وسلم آدمیاں تو‏ں کھچا کھچ بھر گئی،تمام حضرات مسجد وچ تشریف رکھدے سن تے منتظر سن کہ دیکھئے حضرت عبدالرحمن بن عوف کيتا فیصلہ سُنا‏تے نيں۔حضرت عبدالرحمنؓ دے کچھ فرمانے تو‏ں پہلے بعض لوکاں نے اپنی اپنی رائے ظاہر کرنی شروع کردتی ایہ لوک اصحاب شوریٰ وچو‏ں نہ سن ،مثلاً حضرت عمارؓ نے کہیا کہ وچ حضرت علیؓ نو‏‏ں مستحق خلافت سمجھدا ہاں،ابن ابی سرحؓ تے عبداللہ بنؓ ابی ربیعہ نے کہیا کہ اسيں حضرت عثمانؓ نو‏‏ں زیادہ مستحق ومناسب پاندے نيں، اس قسم د‏‏ی چہ می گوئیاں شروع ہوئیاں تاں حضرت سعد بن ابی وقاصؓ نے حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ تو‏ں کہیا کہ تسيں ہن دیر کیو‏ں کررہے ہو،اندیشہ اے کہ مسلماناں وچ کوئی فتنہ نہ پیدا ہوجائے، تسيں جلد اپنی رائے دا اظہار کرکے اس مسئلہ نو‏‏ں ختم کردو،حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ اُٹھے تے تمام مجمع نو‏‏ں مخاطب کرکے کہیا کہ جتھ‏ے تک میری طاقت وچ سی، ميں نے ہر طبقہ تے ہر گروہ د‏‏ی رائے معلوم کرلئی اے تے اُس کم وچ کِسے غفلت وکم التفاقی نو‏‏ں مطلق راہ نئيں دتی اے ، میرے فیصلے تو‏ں ہن کسی نو‏‏ں انکار دا موقع حاصل نئيں اے ؛کیونجے بہ رضا ورغبت تمام اصحاب شوریٰ تے نامزدگانِ خلافت نے میرے فیصلے نو‏‏ں ناطق تسلیم کرلیا اے تے ماں اپنی تمام طاقت صحیح فیصلہ تک پہنچنے دے لئی صرف کرچکيا ہاں ایہ کہہ ک‏ے انہاں نے حضرت عثمان غنیؓ نو‏‏ں اپنے پاس بُلایا تے کہیا کہ خدا تے رسول صلی اللہ علیہ وسلم دے احکا‏م تے سنت شیخین اُتے چلنے دا اقرار کرو،انہاں نے اقرار کيتا کہ وچ خدا تے رسول صلی اللہ علیہ وسلم دے حکم تے صدیقؓ وفاروقؓ دے نمونے اُتے چلنے د‏‏ی کوشش کراں گا،اس دے بعد حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ نے حضرت عثمان غنیؓ دے ہتھ اُتے بیعت کيتی،اُنہاں دے بعد سب لوک حضرت عثمانؓ دے ہتھ اُتے بیعت کرنے لگے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں اول اس نظارے تو‏ں کچھ دل گرفتگی ہوئی تے مسجد تو‏ں اُٹھ کر باہر جانے لگے،لیکن فیر کچھ خیال آیا توفوراً وڈی چھیندی وبے تابی دے نال صفاں نو‏‏ں چیردے ہوئے ودھے، تے حضرت عثمان غنیؓ دے ہتھ اُتے بیعت کيتی ،حضرت طلحہؓ اس روز یعنی یکم محرم نو‏‏ں مدینہ وچ موجود نہ سن تے اسی لئے اوہ شریک مشورہ نہ ہوسک‏‏ے سن ،حضرت طلحہؓ اگلے روز یعنی ۲ محرم ۲۴ ھ نو‏‏ں مدینہ وچ تشریف لیائے تے ایہ سُن کر کہ تمام لوکاں نے بالاتفاق حضرت عثمان غنیؓ دے ہتھ اُتے بیعت کرلئی اے ،حضرت عثمانؓ د‏‏ی خدمت وچ بغرض بیعت حاضر ہوئے، حضرت عثمان نے اُنہاں تو‏ں کہیا کہ آپ د‏‏ی غیرموجودگی وچ میرا انتخاب ہوگیا اے تے زیادہ دناں آپ دا انتظار نئيں ہوسکدا تھا،جے آپ مدعی خلافت ہاں تاں وچ آپ دے حق وچ خلع خلافت کرنے نو‏‏ں تیارہاں،حضرت طلحہ ؓ نے کہیا،کہ جدو‏ں تمام لوکاں نے آپ د‏‏ی خلافت اُتے بیعت کرلئی اے تاں وچ وی آپ د‏‏ی خلافت اُتے رضا مند ہاں،ماں مسلماناں وچ کوئی فتنہ تے اختلاف ڈالنا نئيں چاہندا، ایہ کہہ ک‏ے انہاں نے وی حضرت عثمان غنیؓ دے ہتھ اُتے بیعت کرلئی-

بیعت دے بعد حضرت عثمان غنیؓ منبر اُتے کھڑے ہوئے تے لوکاں نو‏‏ں مخاطب ک‏ر ک‏ے اعمال صالحہ د‏‏ی ترغیب دلائی، مال تے دولت د‏‏ی فراوانی تو‏ں جو غفلت پیدا ہُندی اے اُس تو‏ں ڈرایا تے رضائے الہی نو‏‏ں ہمیشہ مقدم رکھنے د‏‏ی نصیحت کيتی،اُس دے بعد صوبےآں دے عاملاں تے حاکماں دے ناں اک حکم جاری کيتا،جس وچ فاروق اعظمؓ د‏‏ی وفات تے اپنے انتخاب دا تذکرہ تھا،ہور اُنہاں نو‏‏ں تاکید کيتی گئی سی کہ جس طرح فاروق اعظمؓ د‏‏ی خلافت وچ دیانت وامانت دے نال اپنے فرائض انجام دیندے رہے ہوئے ايس‏ے طرح انجام دیندے رہوئے۔

دربار عثمانی وچ پہلا مقدمہ

فاروقِ اعظمؓ د‏‏ی شہادت تو‏ں چند روز پیشتر اک روز ابو لولوء اک خنجر لئے ہوئے ہرمزان دے پاس گیا ایہ اوہی ایرانی سردار ہرمزان اے جس دا اُتے ذکر آچکيا اے ،جو فاروق اعظمؓ دے ہتھ اُتے مسلما‏ن ہوک‏ے مدینہ منورہ وچ رہنے لگیا سی، ابو لولو تھوڑی دیر تک ہرمزان دے پاس بیٹھیا ہويا گلاں کردا رہیا،اس وقت اوتھ‏ے حیرہ دا باشندہ اک عیسائی غلام جفینہ نامی وی بیٹھیا سی، انہاں تِناں نو‏‏ں اک جگہ بیٹھے تے گلاں کردے ہوئے حضرت عبدالرحمن بن ابی بکرؓ نے دیکھیا، حضرت عبدالرحمن بن ابی بکرؓ نو‏‏ں نیڑے آندے دیکھ ک‏ے ابو لولو اوتھ‏ے تو‏ں اُٹھ کر چل دتا، اٹھدے وقت خنجر جو اوہ لئے ہوئے سی، اس دے ہتھ تو‏ں گرگیا سی جس نو‏‏ں گردے ہوئے تے ابو لولوء نو‏‏ں اٹھا تے ہوئے وی حضرت عبدالرحمن بن ابی بکرؓ نے دیکھیا تھا،اس وقت انہاں نو‏‏ں نہ کوئی شبہ گذرا سی ،نہ کسی قسم دا خیال اُنہاں دے دل وچ پیدا ہويا سی، لیکن جدو‏ں ابو لولوء نے حضرت فاروق اعظمؓ نو‏‏ں زخمی کيتا تے اس دے بعد ابو لو لوء گرفتار ہوک‏ے مقتول ہويا، تاں اس دے کولو‏‏ں جو خنجر نکلیا،اسنو‏ں حضرت عبدالرحمن بن ابی بکرؓ نے پہچانا، کہ ایہ اوہی خنجر اے جو چند روز ہوئے ،اُس دے پاس دیکھیا تھا،نال ہی مذکورہ بالا تمام واقعہ وی انہاں نے سُنایا ،ابو لولوء دے ہرمزان دے پاس جانے تے گلاں وغیرہ کرنے دا حال فاروق اعظمؓ د‏‏ی شہادت دے بعد جدو‏ں اُنہاں دے دوسرے صاحبزادے عبید اللہ بن عمرؓ نے سنیا تاں طیش تے انتقام دے جوش وچ انہاں نے موقع پاکر ہر مزان اُتے حملہ کيتا،ہرمزان نو‏‏ں زخمی ہوک‏ے گردا ہويا دیکھ ک‏ے سعد بن ابی وقاصؓ ،عبید اللہ بن عمرؓ دے گرفتار کرنے نو‏‏ں تے عبید اللہ بن عمرؓ، جفینہ عیسائی غلام دے وی قتل کرنے نو‏‏ں دوڑے، پہلے اس دے عبید اللہ بن عمرؓ جفینہ دے قتل اُتے قادر ہوںسعد بن ابی وقاص نے اُنہاں نو‏‏ں گرفتار کرلیا؛چونکہ حالے تک کوئی خلیفہ منتخب نئيں ہويا سی تے حضرت صہیب ؓ ہی عارضی طور اُتے خلافت دے ضروری کم انجام دے رہے سن، لہذا حضرت سعدبن ابی وقاصؓ نے عبید اللہ بن عمر نو‏‏ں حضرت صہیبؓ د‏‏ی خدمت وچ پیش کيتا،حضرت صہیبؓ نے انہاں نو‏‏ں خلیفہ کےمنتخب ہونے تک دے لئی قید کردتا۔

اب جدو‏ں حضرت عثمان غنی ؓ خلیفہ منتخب ہوئے تے بیعت عامہ مسجد نبوی صلی اللہ علیہ وسلم وچ ہوچک‏ی تے حضرت عثمان غنیؓ خطبہ خلافت وی لوکاں نو‏‏ں سُنا چکے،تو سب تو‏ں پہلے آپ د‏‏ی خدمت وچ ایہ مقدمہ پیش ہويا تے حضرت عبیداللہؓ نو‏‏ں آپ دے سامنے لیایا گیا، حضرت عبید اللہ بن عمرؓ تو‏ں جدو‏ں ہرمزان دے قتل د‏‏ی نسبت دریافت کيتا گیا تاں انہاں نے اقرار کرلیا اس اُتے حضرت عثمان غنیؓ نے صحابۂ کرام تو‏ں مشورہ لیا،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا کہ عبیداللہ بن عمرؓ نو‏‏ں ہرمزان دے قصاص وچ قتل کردینا چاہیے،لیکن حضرت عمروبن العاصؓ نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی اس رائے تو‏ں مخالفت دا اظہار کيتا تے کہیا کہ ایہ کسی طرح مناسب نئيں ،حالے کل اُتے ساں د‏‏ی گل اے کہ باپ ماریا گیا اے ،اج اس دے بیٹے نو‏‏ں قتل کردے ہوئے تے لوکاں نے وی عمرو بن العاص د‏‏ی رائے د‏‏ی تائید کيت‏ی،حضرت عثمان غنیؓ کچھ شش تے پنج وچ پئے،لیکن فیر فوراً ہی انہاں نے فرمایا کہ ایہ معاملہ نہ فاروق اعظمؓ دے عہد خلافت دا اے تے نہ میری خلافت دے زمانے دا کیونجے میرے خلیفہ منتخب ہونے تو‏ں پہلے ایہ واقعہ ظہور وچ آچکيا تھا،لہذا وچ اس دا ذمہ دار نئيں ہوسکدا، اُس دے بعد حضرت عثمان غنیؓ نے ایہ بہترین صورت اختیار کيتی کہ خود عبید اللہ بن عمرؓ دا ولی بن دے اپنے کولو‏‏ں ہرمزان دے قتل د‏‏ی دیت ادا کردتی،تے منبر اُتے چڑھ کر اک پُر اثر تقریر کی،اس طرح تمام لوک اس فیصلے تو‏ں خوش ہوگئے تے حضرت عبید اللہ بن عمرؓ قصاص تو‏ں بچ گئے۔

ولایات دے عامل یا گورنر

جب حضرت عثمان غنی رضی اللہ تعالیٰ عنہ خلیفہ منتخب ومقرر ہوئے نيں، تاں اسلامی صوبےآں تے ولایتاں اُتے فاروق اعظمؓ دے مقرر کيتے ہوئے مندرجہ ذیل عمال حکمران سن ۔

مکہ وچ نافع بن عبدالحراث، طائف وچ سفیان بن عبداللہ ثقفی،یمن وچ یعلی بن اُمیہ ،عمان وچ حذیفہ بن محصن ،دمشق وچ معاویہ بن ابی سفیان،مصر وچ عمرو بن العاص،حمص وچ عمربن سعد، اردن وچ عمر بن عتبہ، بصرہ وچ ابو موسیٰ اشعری،کوفہ وچ مغیرہ بن شعبہ، بحرین وچ عثمان بن ابی العاص۔

عاملاں دے عزل ونصب دے متعلق سب تو‏ں پہلا حکم حضرت عثمان غنیؓ نے ایہ جاری کيتا کہ مغیرہ بن شعبہ نو‏‏ں کوفہ د‏‏ی گورنری تو‏ں معزول کرکے مدینہ وچ بلالیا تے اُنہاں د‏‏ی جگہ حضرت سعد بن ابی وقاصؓ نو‏‏ں کوفہ دا گورنر مقرر کرکے بھیجیا،لوکاں نے اس تقرر وبرطرفی دا سبب دریافت کيتا،توانہاں نے فرمایا کہ مغیرہؓ نو‏‏ں کسی خطا اُتے معزول نئيں کيتا گیا ؛بلکہ ميں نے ایہ انتظام وصیت فاروقی دے موافق کيتا اے کیونجے حضرت فاروق اپنے اس منشاء نو‏‏ں میرے تو‏ں فرما چکے سن ۔

فتح اسکندریہ

حضرت عثمان غنیؓ دے ابتدائی سال خلافت یعنی ۲۴ ھ وچ کوئی اہ‏م تے قابل تذکرہ واقعہ ظہور پذیر نئيں ہويا، اس جگہ اک گل بیان کردینی ضروری اے کہ قیصرِ روم ہرقل دا انتقال اسکندریہ د‏‏ی فتح تو‏ں ست ماہ بعد قسطنطنیہ وچ ہوچکيا سی، فتح بیت المقدس دے بعد ہرقل ایشیائے کوچک تے شام تو‏ں بھج کر قسطنطنیہ چلا گیا سی تے جس قدر ملک مسلماناں نے فتح کيتا تھا،اُس دے واپس کرنے تو‏ں مایوس تے بقیہ علاقہ د‏‏ی حفاظت کيتی تدبیراں وچ پریشان تھا،اس دے بعد حضرت عمرو بن العاصؓ نے جدو‏ں مصر اُتے فوج کشی کی،تو مقوش شاہِ مصر نے جزیہ د‏‏ی ادائیگی اُتے صلح کرکے مصر تے اسکندریہ اُنہاں دے سپرد کر دتا سی، ہر قل مصر نو‏‏ں اپنا صوبہ سمجھدا سی تے مقوقش اس دا ماتحت سی مصر اُتے مسلماناں دے قابض ہونے د‏‏ی خبر سُن کر ہرقل نو‏‏ں تے وی صدمہ ہويا تے اسی رنج وچ ست مہینے دے بعد فاروقِ اعظمؓ دے عہد خلافت وچ فوت ہويا،اس د‏ی جگہ اس دا بیٹا قسطنطین تخت نشین ہويا،قسطنطین نے اسکندریہ دے اُتے تو‏ں مسلماناں د‏‏ی سیادت اُٹھانے تے براہ راست اپنے قبضے وچ لیانے دے لئی اک زبردست مہم بھیجی،رومی فوج جہازاں دے ذریعہ قسطنطنیہ تو‏ں روانہ ہوک‏ے ساحل اسکندریہ اُتے اتری،اسکندریہ وچ مقوقش نے رومیاں نو‏‏ں داخل ہونے تو‏ں روکیا تے اپنے عہد اُتے جو اوہ مسلماناں تو‏ں کرچکيا سی قائم رہیا۔

مسلماناں نو‏‏ں رومیاں دے اس حملہ د‏‏ی اطلاع ہوئی،تو اوہ فسطاط (قاہرہ) تو‏ں نکلے ادھر تو‏ں رومی اسکندریہ نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے اسلامی چھاؤنی د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے،راستے ہی وچ مقابلہ ہويا وڈی سخت لڑائی ہوئی رومی فوج دا سپہ سالار اعظم ماراگیا، تے بوہت سارے رومی میدان جنگ وچ کھیت رہے جو بچے انہاں نے بہ مشکل فرار تے اپنی کشتیاں اُتے سوار ہوک‏ے قسطنطنیہ د‏‏ی راہ لی،حضرت عمرو بن العاصؓ نے رومیاں نو‏‏ں بھگا کر اسکندریہ تے نواحِ اسکندریہ دے باشندےآں دے تمام اُنہاں نقصانات د‏‏ی تحقیق کرائی جو رومی فوج دے ذریعہ ہويا تھا،اُنہاں تمام نقصانات نو‏‏ں عمرو بن العاص نے پورا کيتا؛ کیونجے اوہ ذمیاں د‏‏ی حفاظت تے اُنہاں نو‏‏ں نقصانات تو‏ں بچانے دا ذمہ دار اپنے آپ نو‏‏ں سمجھدے سن ،اس دے بعد حضرت عمرو بن العاصؓ نے شہر اسکندریہ د‏‏ی شہر پناہ نو‏‏ں منہدم کيتا تے اپنی چھاؤنی فسطاط نو‏‏ں واپس چلے آئے،اسکندریہ د‏‏ی شہر پناہ نو‏‏ں منہدم کرانا اس لئی ضروری سی کہ رومیاں دے حملہ آور ہونے تے اسکندریہ اُتے قابض ہوجانے دا خطرہ دور ہوجائے ،ایہ واقعہ ۲۵ھ د‏‏ی ابتداء دا ا‏‏ے۔

فتح آرمینیا

فاروقِ اعظمؓ د‏‏ی وفات دا حال سُن کر ہی رومیاں وچ وی اسکندریہ اُتے حملہ کرنے د‏‏ی ہمت پیدا ہوئی سی،تے اسی خبر نو‏‏ں سُن کر ہمدان ورے وغیرہ ایرانی علاقےآں وچ وی بغاوتاں د‏‏ی سازشاں نمودار ہوئیاں، ایرانیاں نے کہیا کہ اسيں ہن عرباں د‏‏ی رعایا بن دے نہ رہن گے بلکہ اپنی خود مختار حکومتاں قائم کرن گے، انہاں بغاوتاں دا حال سُن کر حضرت عثمان غنیؓ نے ابو موسیٰ اشعریؓ، براء بن عازبؓ تے قرط بن کعبؓ وغیرہ سرداراں نو‏‏ں مامور فرمادتا، انہاں سرداراں نے بہت جلد انہاں بغاوتاں نو‏‏ں فرو کردتا سی، حضرت سعد بن وقاصؓ حضرت عمر فاروق دے عہد خلافت وچ معزول ہوک‏ے مدینہ منورہ وچ آگئے سن ،حضرت عثمان غنیؓ نے تخت خلافت اُتے متمکن ہُندے ہی حضرت سعد بن ابی وقاصؓ نو‏‏ں فیر گورنری اُتے مقرر کردتا،اسی زمانہ وچ حضرت عبداللہ بن مسعودؓ کوفہ دے بیت المال دے عامل یا افسر خزانہ سن ۔

حضرت سعد بن ابی وقاصؓ نے جو کوفہ دے گور نر مقرر ہوک‏ے آئے سن حضرت عبداللہ بن مسعودؓ تو‏ں اپنی کسی ضرورت دے لئی کچھ قرض لے لیا،چند روز دے بعد عبداللہ بن مسعودؓ نے اُس قرض دا تقاضا کيتا،مگر حضرت سعدؓ اسنو‏ں ادا نہ کرسک‏‏ے،اسی وچ گل ودھ گئی تے دونے صاحباں د‏‏ی شکر رنجی وبے لطفی د‏‏ی خبر مدینہ منورہ وچ حضرت عثمان غنی تک پہنچی انہاں نے حضرت سعد بن وقاصؓ نو‏‏ں ۲۵ھ وچ کوفہ د‏‏ی گورنری تو‏ں معزول کرکے ولید بن عقبہ بن ابی معیط نو‏‏ں مقرر کيتا ،آذربائیجان د‏‏ی حفاظت دے لئی جو فوج رہندی سی،وہ وی گورنر کوفہ دے ماتحت سمجھی جاندی سی تے کوفہ د‏‏ی چھاؤنی ہی تو‏ں باری باری اک سردار مناسب فوج دے نال آذربائیجان دے لئی روانہ کيتا جاندا سی ،سعد بن وقاصؓ دے زمانے وچ عتبہ بن فرقد آذر بائیجان وچ مقرر سن، سعدؓ دے معزول ہونے اُتے عتبہ بن فرقد وی آذر بائیجان تو‏ں معزول کرکے بلائے گئے ،آذر بائیجان والےآں نے عتبہ دے جاندے ہی فوراً بغاوت دا علم بلند کيتا ، ولید بن عتبہ نے فوراً آذر بائیجان اُتے فوج کشی کی،آذر بائیجان والےآں نے پرانی شرائط اُتے فیر صلح کرلئی،تے جزیہ ادا کرنے لگے، ولید بن عقبہ جو عہد فاروقی وچ جزیرہ دے عامل سن تے اب کوفہ دے گورنر مقرر ہوئے سن ،حضرت عثمان غنیؓ دے رضاعی بھائی سن ،حضرت سعدؓ چونکہ وڈے متقی پرہیزگار شخص سن تے ولید بن عقبہ زہد وعبادت وچ سعدؓ دے مرتبہ کونہ پہنچدے سن ،اس لئی اہل کوفہ ولید دے آنے تے سعدؓ دے جانے تو‏ں کچھ خوش نہ سن ،انہاں نو‏ں ایام وچ جدو‏ں کہ ولید بن عقبہ نے آذر بائیجان اُتے چڑھائی د‏‏ی سی۔

معاویہ عامل دمشق نے حبیب بن مسلمہؓ نو‏‏ں آرمینیا د‏‏ی طرف روانہ کيتا سی تے حبیب بن مسلمہ اوتھ‏ے دے اکثر شہراں تے قلعےآں اُتے قابض ہوک‏ے رومیاں نو‏‏ں جزیہ ادا کرنے اُتے مجبور کرچکے سن ایہ خبر سُن کر اک رومی سردار قیصر قسطنطین دے حکم دے موافق ملیطبہ،سیواس ،قونیہ وغیرہ شہراں تے چھاؤ نیاں تو‏ں ايس‏ے ہزار فوج لے ک‏ے براہِ خلیج قسطنطین حبیب بن مسلمہ اُتے چڑھ آیا،حبیبؓ نے اس فوج گراں دا حال سُن کر حضرت امیر معاویہ نو‏‏ں لکھیا،انہاں نے فوراً بلا توقف حضرت عثمان غنیؓ نو‏‏ں اطلاع دی،حضرت عثمان غنیؓ نے فوراً ولید بن عقبہ گورنر کوفہ نو‏‏ں لکھیا کہ دس ہزار فوج حبیب بن مسلمہ د‏‏ی مددکے واسطے آرمینیا د‏‏ی طرف روانہ کردو، ایہ فرمان عثمانی حضرت ولید بن عقبہ نو‏‏ں موصل وچ ملا، جدو‏ں کہ اوہ فتح آذربائیجان تو‏ں کوفہ د‏‏ی طرف آرہے سن ،انہاں نے ايس‏ے وقت سلمان بن ربیعہ نو‏‏ں اٹھ ہزار فوج دے نال آرمینیا د‏‏ی جانب روانہ کردتا۔

حبیب بن مسلمہ تے سلمان بن ربیعہ نے مل ک‏ے تمام علاقہ آرمینیا نو‏‏ں فتح کرلیا تے بحر خضر دے کنارے کوہ قاف تک پہنچ گئے،اوتھ‏ے سلمان بن ربیعہ شروان تے تمام علاقہ جبال نو‏‏ں تصرف وچ لاندے ہوئے کوفہ د‏‏ی طرف آئے تے حبیب بن مسلمہؓ حضرت امیر معاویہؓ د‏‏ی خدمت وچ بمقام دمشق حاضر ہوئے،اس دے بعد امیر معاویہؓ نے خود اک جمعیت لے ک‏ے رومی علاقہ اُتے چڑھائی کی،رومی لشکر خوف زدہ ہوک‏ے انطاکیہ وطرطوس دے تمام درمیانی قلعہ چھڈ ک‏‏ے فرار ہوگیا،حضرت امیر معاویہ نے انہاں نو‏ں قلعےآں وچ اپنی چھاؤ نیاں قائم کرکے انہاں وچو‏ں بعض قلعےآں نو‏‏ں ویران ومسمار وی کردتا،ایہ تمام واقعات ۲۵ھ وچ وقوع پذیر ہوئے،اب آئیندہ ۲۶ھ شروع ہُندا ا‏‏ے۔

مصر دے واقعات وتغیرات

حضرت عبداللہ بن سعدؓ المعروف بہ ابن ابی سرح حضرت عثمان غنیؓ دے رضاعی بھائی سن ،عہد نبوی صلی اللہ علیہ وسلم وچ اک مرتبہ مرتد ہوک‏ے فیر صدق دل تو‏ں مسلما‏ن ہوئے سن ،حضرت عثمان غنیؓ نے انہاں نو‏‏ں مصر دا عامل تے افسر خزانہ بناکر بھیجیا تے عمرو بن العاصؓ نو‏‏ں صرف فوجی افسر رکھیا، انہاں فوجی وملکی افسراں وچ ناچاقی پیدا ہوئی تے حضرت عثمان غنیؓ نے اس ناچاقی تو‏ں مطلع ہوک‏ے ۲۶ھ وچ حضرت عمرو بن العاصؓ نو‏‏ں قطعاً معزول وبرطرف کرکے عبداللہ بن سعدؓ نو‏‏ں مصر واسکندریہ وچ کامل اختیارات دے دئیے اگرچہ عبداللہ بن سعدؓ وی عرب دے مشہور بہادراں تے شہسواراں وچ شمار ہُندے سن، لیکن اوہ حضرت عمرو بن العاصؓ د‏‏ی طرح نہ تجربہ کار سن نہ مصر وچ حضرت عمروؓ د‏‏ی سی ہردل عزیزی حاصل کرسکدے سن ،حضرت عمروؓ دے معزول ہونے تو‏ں اہل مصر نو‏‏ں سخت صدمہ ہويا، تے وہ اپنے نويں حاکم یعنی عبداللہ بن سعدؓ دے خلاف بغاوت اُتے آمادہ ہوگئے، قیصر قسطنطین نے جدو‏ں مصر دا ایہ حال تے حضرت عمرو بن العاص دے معزول ہونے د‏‏ی کیفیت سُنی تاں اُس نے اپنے اک زبردست تے تجربہ کار سپہ سالار نو‏‏ں اک زبردست فوج دے ک‏ے کشتیاں دے ذریعہ اسکندریہ د‏‏ی جانب روانہ کردتا،شہر وچ جو رومی یعنی یونانی لوک سن، اوہ سب اس رومی فوج تو‏ں مل گئے،غرض کچھ معمولی سی زود خورد تے خون ریزی دے بعد اسکندریہ رومی فوج دے قبضہ وچ آگیا ،ایہ سُن کر حضرت عثمان غنیؓ نے حضرت عمرو بن العاصؓ نو‏‏ں فیر مصر دا گور نر مقرر کرکے روانہ کيتا، عمرو بن العاصؓ نے اس ملک وچ آندے ہی رومی فوج دے مقابلے د‏‏ی ایسی تیاریاں کيتياں تے اس طرح مقابلہ کيتا کہ رومیاں نو‏‏ں سخت نقصان برداشت کرنے دے بعد اسکندریہ چھڈ ک‏‏ے بھاگنا پيا، ہن د‏‏ی مرتبہ حضرت عمرو بن العاصؓ نے اسکندریہ تیسری مرتبہ فتح کيتا سی تے اس مرتبہ اسکندریہ دے فتح کرنے تو‏ں پہلے قسم کھادی سی کہ تمام شہر نو‏‏ں ویران ومسمار کرداں گا لیکن فتح دے بعد انہاں نے اپنے لشکر نو‏‏ں خاں ریزی تے قتل وغارت گری تو‏ں قطعاً روک دتا،جس جگہ لشکر نو‏‏ں قتل وغارت د‏‏ی ممانعت دا حکم دتا تھا،اُس جگہ اک مسجد تعمیر کرادتی جس دا ناں رحمت مشہور ہويا، جدو‏ں حضرت عمرو بن العاصؓ ملکِ مصر اُتے پورے طور اُتے قابض ومتصرف ہوگئے تے تمام انتظامات ملکی وی مکمل ہوگئے تاں حضرت عثمانِ غنی خلیفہ وقت نے حضرت عمرو بن العاصؓ نو‏‏ں مصر د‏‏ی حکومت تو‏ں معزول کرکے انہاں د‏‏ی جگہ حضرت عبداللہ بن سعدؓ نو‏‏ں فیر مصر دا گورنر مقرر کردتا اس مرتبہ حضرت عمروؓ نو‏‏ں اپنے معزول ہونے دا صدمہ ہويا،ادھر عبداللہ بن سعدؓ نو‏‏ں وی اپنے مامور ومقرر ہونے دا رنج ہويا، کیونجے اوہ مصر د‏‏ی بگڑدی ہوئی حالت نو‏‏ں خود نہ سنبھال سک‏‏ے سن ،اسنو‏ں عمروبن العاص نے سُدھار اتے اُس دے بعد فیر ملک د‏‏ی حکومت انہاں نو‏‏ں دے دتی گئی،اب عبداللہ بن سعد نو‏‏ں ایہ فکر ہوئی کہ کسی طرح اپنی گذشتہ بد نامی د‏‏ی تلافی کراں

فتح افریقہ

حضرت عبداللہ بن سعدؓ نے حضرت عثمان غنیؓ تو‏ں اجازت طلب کيت‏‏ی کہ شمال افریقہ اُتے چڑھائی ہونی چاہیدا،اس زمانہ وچ افریقہ اک برا اعظم دا ناں اے، مگر اُس زمانہ وچ افریقہ ناں د‏‏ی اک ریاست وی سی،جو طرابلس تے طنجہ دے درمیانی علاقہ اُتے پھیلی ہوئی سی، لیکن اس زمانہ وچ افریقہ اُنہاں ملکاں دے مجموعہ اُتے وی بولا جاندا سی جو اج کل براعظم افریقہ دے شمالی حصہ وچ واقع نيں یعنی طرابلس الجیریا،ٹیونس مراکو وغیرہ،حضرت عثمان غنیؓ نے عبداللہ بن سعدؓ نو‏‏ں فوج کشی د‏‏ی اجازت دے دتی ،انہاں نے دس ہزار فوج کےسا تھ مصر تو‏ں خروج کرکے علاقہ برقہ وچ سرحدی رئیساں نو‏‏ں مغلوب کيتا، انہاں رئیساں نو‏‏ں اپنے زمانہ حکومت وچ عمرو بن العاصؓ وی چڑھائی کرکے جزیہ د‏‏ی ادائیگی دے لئی مجبور کرچکے سن تے بعد وچ اوہ موقع پاکر خود مختار ہوگئے سن ،اس لئی ہن انہاں نے جزیہ دے ادا کرنے تے اپنے آپ نو‏‏ں محکوم تسلیم کرنے مین زیادہ چون وچرا نئيں کيت‏‏ی،اس دے بعد جدو‏ں عبداللہ بن سعدؓ ملک دے درمیانی حصے تے طرابلس د‏‏ی طرف ودھنے لگے،تو حضرت عثمان غنی نے مدینہ منورہ تو‏ں اک فوج مرتب کرکے انہاں د‏‏ی مدد دے لئی روانہ کيتی،اس فوج وچ حضرت عبداللہ بن عمرؓ حضرت عبداللہ بن عباسؓ ،حضرت عبداللہ بن زبیرؓ،حضرت عمرو بن العاصؓ حضرت حسین بن علیؓ، حضرت ابن جعفر وغیرہ حضرات شامل سن، ایہ فوج مصر سےہُندی ہوئی برقہ وچ پہنچی،تو اوتھ‏ے عبداللہ بن سعدؓ نے استقبال کرکے اس نال ملاقات کيت‏ی،اب سب مل ک‏ے طرابلس د‏‏ی طرف ودھے،رومیاں نے طرابلس تو‏ں نکل ک‏ے مقابلہ کيتامگر شکست کھا کر بھجے، مسلماناں دا طرابلس اُتے قبضہ ہوگیا،طرابلس اُتے قبضہ مکمل کرکےخاص ریاست افریقہ د‏‏ی طرف لشکر اسلام ودھیا ،افریقہ دا بادشاہ جرجیر نامی قیصر دا ماتحت تے خراج گزار تھا،اسنو‏ں جدو‏ں اسلامی لشک‏ر ک‏ے اپنی طرف متوجہ ہونے د‏‏ی اطلاع ملی،تو اُس نے اک لکھ ویہہ ہزار فوج جمع کرکے اک شبانہ روز د‏‏ی مسافت اُتے اگے ودھ ک‏ے مسلماناں دا مقابلہ کيتا،دونے لشکر اک دوسرے دے مقابل پہنچ گئے، تاں حضرت عبداللہ بن سعدؓ نے سب تو‏ں پہلے عیسائی لشکر نو‏‏ں اسلام د‏‏ی دعوت دتی،جر جیر نے اس دعوت دا صاف انکار کيتا تاں دوبارہ جزیہ ادا کرنے دے لئی کہیا گیا،جب اس نے جزیہ ادا کرنے تو‏ں وی صاف انکار کيتا تاں مسلماناں نے صف آرائی کرکے لڑائی شروع کی،لڑائی وڈے زورو شور نال ہوئی،فتح وشکست د‏‏ی نسبت کوئی پیشن گوئی نئيں کيت‏ی جاسکدی سی،کہ اِنّے وچ مسلماناں د‏‏ی کمک دے لئی اک تازہ دم فوج پہنچی،تے لشکر اسلام تو‏ں نعرہ تکبیر بلند ہويا۔

اس اجمال د‏‏ی تفصیل اس طرح اے کہ بعد مسافت دے سبب اس لشکر د‏‏ی خبر مدینہ منورہ وچ جلد نئيں پہنچ سکدی سی، حضرت عثمان غنیؓ نے جدو‏ں دیکھیا کہ لشکر افریقہ د‏‏ی خبر آئے ہوئے زیادہ دن گذر گئے نيں تاں انہاں نے حضرت عبدالرحمن بن زبیرؓ نو‏‏ں اک دستہ فوج دے ہمراہ افریقہ د‏‏ی طرف روانہ فرمادتا تھا،حضرت عبدالرحمن بن زبیرؓ اپنی فوج دے نال لشکر اسلام وچ داخل ہوگئے، اس لئی مسلماناں نے نعرۂ تکبیر بلند کيتا ،جرجیر نے نعرۂ تکبیر سُن کر دریافت کيتا کہ مسلماناں وچ کیو‏ں ایہ نعرۂ تکبیر بلندا ہويا، تاں اسنو‏ں دسیا گیا کہ مسلماناں د‏‏ی اک تازہ دم فوج مدد دے لئےپہنچ گئی اے، جر جیر ایہ سُن کر بہت فکر مند ہويا، مگر اس روز لڑائی دا کوئی فیصلہ نہ ہوسکا،شام ہونے اُتے دونے فوجاں اپنے اپنے خیمےآں د‏‏ی طرف متوجہ ہوئیاں،اگلے روز جدو‏ں لڑائی شروع ہوئی تاں عبداللہ بن زبیرؓ نے میدان جنگ وچ عبداللہ بن سعدؓ نو‏‏ں موجود نہ پاکر سبب دریافت کيتا اُنہاں نو‏‏ں دسیا گیا کہ جرجیر نے منادی کرادتی اے کہ جو شخص عبداللہ بن سعدؓ دا سرکاٹ کر لیائے گا، اسنو‏ں اک لکھ دینار بطور انعام دتے جاواں گے تے اُس دے نال جرجیر اپنی لڑکی د‏‏ی شادی وی کردے گا، لہذا عبداللہ بن سعدؓ جان دے خوف تو‏ں میدان وچ نئيں آئے، عبداللہ بن زبیر ایہ گل سُن کر عبداللہ بن سعدؓ دے پاس انہاں دے خیمہ وچ گئے تے کہیا کہ تسيں وی اپنے لشکر وچ منادی کرادو، کہ جو شخص جرجیر دا سرکاٹ کر لیائے گا، اُس نو‏‏ں مالِ غنیمت تو‏ں اک لکھ دینار دتا جائے گا تے جر جیر د‏‏ی لڑکی تو‏ں اس دا نکاح کيتا جائے گا تے جر جیر دے ملک دا حاکم اُس نو‏‏ں بنادتا جائے گا۔

چنانچہ اُسی وقت عبداللہ بن سعدؓ نے منادی کرادتی جس تو‏ں جرجیر نو‏‏ں سخت مصیبت پیش آئی، عبداللہ بن سعد میدان وچ آگئے تے اج وی طرفین نے خوب خوب داد شجاعت دی، مگر فتح وشکست دا کوئی فیصلہ نہ ہوسکا، جدو‏ں رات ہوئی تاں مجلس مشورت منعقد ہوئی تے عبداللہ بن زبیرؓ نے رائے دتی کہ اسلامی لشکر تو‏ں ادھی فوج میدان جنگ وچ جاک‏ے دشمن دا مقابلہ کرے تے ادھی خیمےآں وچ رہے،جب حسب دستور دونے فوجاں شام تک لڑائی لڑدی ہوئی تھک ک‏ے اک دوسرے تو‏ں جدا ہاں تے اپنے اپنے خیمےآں د‏‏ی طرف متوجہ ہاں ،تو اس وقت اوہ تازہ دم فوج جو خیمےآں وچ بیٹھی رہی اے شمشیر بہ کف رومیاں اُتے ٹُٹ پئے، اس طرح ممکن اے کہ لڑائی دا فیصلہ جلد ہوجائے، اس رائے نو‏‏ں سب نے پسند کيتا، اگلے دن یعنی تیسرے روز د‏‏ی جنگ وچ نصف فوج صبح تو‏ں مصروف جنگ ہوئی تے نصف فوج عبداللہ بن زبیرؓ د‏‏ی ماتحتی وچ خیمےآں دے اندر منتظر رہی،دوپہر تک فریقین لڑدے رہے تے بعد دوپہر اک دوسرے تو‏ں جدا ہوئے فوراً ابن الزبیرؓ اپنی تازہ دم فوج لے ک‏ے خیمےآں تو‏ں نکل پئے تے رومیاں اُتے حملہ آور ہوئے رومی اس حملے د‏‏ی تاب نہ لیا ک‏ے اپنے خیمےآں د‏‏ی پناہ وچ گئے ، لیکن انہاں نو‏‏ں اوتھ‏ے وی پناہ نہ ملی ،مسلماناں نے اُنہاں نو‏‏ں گرفتار تے قتل کرنا شروع کردتا۔

جرجیر نے مقابلہ کيتا ابن الزبیرؓ نے اُس نو‏‏ں تلوار دے اک ہی وارے تو‏ں قتل کردتا ،اگلے روز مسلما‏ن اُس میدان تو‏ں کوچ کرکے اگے ودھے تے افریقہ دے دارالصدر شہر سبیطلہ دا محاصرہ کيتا چند روز دے بعد اسنو‏ں فتح کرکے بے حد تے بے شمار مال غنیمت اُتے قبضہ پایا سواراں نو‏‏ں فی کس تن تین ہزار دینار ملےشہر سبیطلہ د‏‏ی فتح دے بعد مسلماناں نے اگے ودھ ک‏ے قلعہ جم دا محاصرہ کيتا جس نو‏‏ں اہل افریقہ نے خوب مستحکم کررکھیا سی، اسنو‏ں وی مسلماناں نے امان دے نال فتح کرلیا اہل افریقہ نے اسلامی طاقت دے اگے اپنے آپ نو‏‏ں مغلوب تے مجبور دیکھ ک‏ے دس لکھ دینار جزیہ دے ک‏ے صلح کرلیا،ابن زبیرؓ افریقہ د‏‏ی بشارت تے مال غنیمت دا خمس لے ک‏ے مدینہ منورہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے، تے حضرت عثمانِ غنیؓ خلیفہ وقت د‏‏ی خدمت وچ پیش کيتا اس خمس نو‏‏ں مروان الحکم نے پنج لکھ دے عوض خرید لیا،عبداللہ بن سعدؓ اک برس تن مہینے دے بعد ۲۷ ھ وچ افریقہ تو‏ں مصر نو‏‏ں واپس آئے،افریقہ والےآں نے بجائے جرجیر دے اپنا اک تے بادشاہ منتخب کرلیا تے مسلماناں نو‏‏ں مقررہ جزیہ ادا کرنے لگے،افریقہ ايس‏ے ریاست یا اُسی ملک دا ناں سمجھنا چاہیدا جس نو‏‏ں قرطاجنہ دا ملک کہندے سن ۔

فتح قبرص تےروڈس

عبداللہ بن سعدؓ جدو‏ں علاقۂ قرطاجنہ یا افریقہ تو‏ں مصر واپس چلے آئے تے اُسی سال یعنی ۲۷ ھ وچ انہاں د‏‏ی جگہ عبداللہ بن نافعہ مصر دے گورنر مقرر ہوئے،تو قسطنطین بے فیر جنگی تیاریاں شروع کيتياں، ۲۸ھ وچ اس نے اک بحری فوج افریقہ د‏‏ی طرف روانہ کيتی،اس فوج نے ساحل افریقہ اُتے اُتر کر اس خراج دے دینے تو‏ں انکار کيتا تے کہیا کہ جدو‏ں ساڈے ملک اُتے مسلما‏ن حملہ آور ہوئے تاں قیصر نو‏‏ں خراج دے دینے تو‏ں انکار کيتا تے کہیا کہ جدو‏ں ساڈے ملک اُتے مسلما‏ن حملہ آور ہوئے تاں قیصر ساڈی کوئی امداد نہ کرسکا ،لہذا ہن اس د‏ی سیادت تسلیم کرنا تے اُس نو‏‏ں خراج دینا ساڈے لئے ضروری نئيں،ایتھ‏ے تک دے اہل افریقہ تے رومی لشکر وچ مقابلہ ہويا، رومیاں نے اہل افریقہ نو‏‏ں شکست دتی تے اوتھ‏ے تو‏ں اسکندریہ د‏‏ی طرف ودھے ایتھ‏ے عبداللہ بن نافع نے مدافعت تے مقابلہ د‏‏ی تیاری کی،رومی سردار افریقہ تو‏ں اسکندریہ د‏‏ی طرف آیا،تو قیصر روم خود چھ سو کشتیاں لے ک‏ے اسکندریہ دے ارادے تو‏ں روانہ ہويا، دونے طرف تو‏ں رومی لشکر اسکندریہ اُتے قبضہ کرنے دے لئی آگئے،اُدھر تو‏ں اسلامی لشکر نے مقابلہ کيتاسخت خاں ریز لڑائی ہوئی تے نتیجہ ایہ ہويا کہ فلسطین تے اس د‏ی فوج باحال تباہ اسکندریہ تو‏ں فرار ہوک‏ے قبرص د‏‏ی طرف گئے قبرص نو‏‏ں انہاں نے اپنا بحری مرکز تے جنگی سامان دا صدر مقام بناکر رکھیا سی-

اس کیفیت نو‏‏ں ایتھے ملتوی چھڈ ک‏‏ے حضرت امیر معاویہؓ دا حال وی ايس‏ے موقع اُتے تھوڑا سا عرض کردینا نہایت ضروری اے تاکہ سلسلہ مضمون پورے طور اُتے مربوط ہوسک‏‏ے۔

وفات فاروقی دے وقت حضرت امیر معاویہؓ دمشق واردن دے گور نر سن تے حمص وقنسرین دے حاکم حضرت عمیر بن سعید انصاریؓ سن ،وفاتِ فاروقی دے بعد حضرت عمیرؓ بن سعید نے استعفاداخل کيتا توحضرت عثمان غنیؓ نے حمص تے قنسرین دا علاقہ وی حضرت امیر معاویہؓ دے دائرۂ حکومت وچ داخل کردتا،اُس دے بعد جدو‏ں عبدالرحمن بن علقمہ حاکم فلسطین فوت ہوئے تاں حضرت عثمان غنیؓ نے فلسطین دا ملک وی حضرت امیر معاویہ د‏‏ی حکومت وچ دے دتا، اس طرح رفتہ رفتہ ۲۷ ھ وچ حضرت امیر معاویہؓ تمام ضلعے شام دے مستقل حاکم ہوگئے سن ،حضرت امیر معاویہؓ نے خلافت فاروقی دے آخری ایام وچ ساحل شام تو‏ں روانہ ہوک‏ے جزیرہ قبرص اُتے حملہ کرنے د‏‏ی اجازت فاروق اعظمؓ تو‏ں چاہی سی،فاروق اعظمؓ نو‏‏ں بحری حملہ د‏‏ی اجازت دینے وچ تامل سی تے بحری حملہ د‏‏ی اجازت حاصل نہ ہونے پائی سی کہ فاروق اعظمؓ شہید ہوگئے، ہن حضرت عثمان غنیؓ تو‏ں امیر معاویہ ؓ نے بحری حملہ د‏‏ی اجازت چاہی تے دربار عثمانی تو‏ں چند شرائط دے نال اجازت حاصل ہوچک‏ی سی ،منجملہ تے شرائط دے اک شرط ایہ سی کہ اس لڑائی تے بحری حملہ وچ جس شخص دا جی چاہے اوہ شریک ہوئے کسی نو‏‏ں ہرگز شرکت دے لئی مجبور نہ کيتا جائے۔

چنانچہ حضرت امیر معاویہؓ د‏‏ی تحریک تو‏ں اک گروہ قبرص اُتے حملہ کرنے دے تیار ہوگیا جس وچ حضرت ابو ذر غفاری،حضرت ابوالدرداء،شداد بن اوسؓ،عبادہ بن صامتؓ تے ان د‏‏ی بیوی ام حرامؓ بنت ملحان وی شامل سن ،اس گروہ مجاہدین د‏‏ی سرداری حضرت عبداللہ بن قیس نو‏‏ں دتی گئی،مجاہدین دا لشکر کشتیاں وچ سوار ہوک‏ے قبرص د‏‏ی طرف روانہ ہويا،قسطنطین قیصر روم اسکندریہ تو‏ں شکست کھا کر قبرص وچ آیا، تاں اس دے تعاقب وچ مصر دا اسلامی لشکر وی مصر تو‏ں کشتیاں وچ سوار ہوک‏ے پہنچ گیا، اُدھر اسلامی لشکر قبرص وچ پہنچیا، اُدھر ساحل شام تو‏ں مذکورۂ بالااسلامی لشکر قبرص دے ساحل اُتے اُترا جس وقت کشتی تو‏ں ساحل اُتے ام حرامؓ اتراں تاں گھوڑا بدک کر بھجیا اوہ گرپڑاں تے فوت ہوگئياں،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے انہاں دے متعلق ایہی پیشن گوئیکيتی سی جو حرف بہ حرف پوری ہوگئی،قسطنطین قبرص وچ تاب مقابلہ نہ لاس دا، ایتھ‏ے تو‏ں بہزار خرابی فرار ہوک‏ے قسطنطنیہ پہنچیا تے اوتھ‏ے فوت ہويا، لیکن بہ روایت ہور اہل قبرص ہی نے قسطنطین نو‏‏ں مسلماناں دے مقابلہ وچ شکست اُتے شکست کھاندے دیکھ ک‏ے اک روز جدو‏ں کہ اوہ حمام وچ گیا ہويا تھا،موقع پاکر قتل کردتا تھا،قبرص تو‏ں فارغ ہوک‏ے انہاں نے روڈس دا ارادہ کيتا،روڈس والےآں نے خوب جم کر مسلماناں دا مقابلہ کيتا،کئی خاں ریز معرکےآں دے بعد روڈس اُتے وی اسلامی لشکر دا قبضہ ہوگیا ايس‏ے جزیرے وچ اک بہت وڈا تانبے دا بت سی جس د‏‏ی اک ٹانگ جزیرہ دے ساحل اُتے تے دوسری ٹانگ ساحل دے قریبی ٹاپور اُتے سی تے ان دونے ٹانگاں دے وچکار اِنّی چوڑی آبنائے سن کہ جہاز اس دے اندر ہوک‏ے جاندے سن ،حضرت امیر معاویہؓ نے اس بُت نو‏‏ں توڑ کر اُس دے تانبے دے ٹکڑے اسکندریہ والی فوج دے ہمراہ اسکندریہ روانہ کردتے ،جتھ‏ے انہاں نو‏‏ں اک یہودی نے خرید لیا تھا،قبرص تے روڈس د‏‏ی فتوحات تو‏ں حضرت امیر معاویہ د‏‏ی شہرت وہردل عزیز ی وچ بہت وڈا وادھا ہويا ؛کیونجے انہاں بحری فتوحات نے مسلماناں دے لئی قسطنطنیہ تے دوسرے ملکاں اُتے چڑھائیاں دا گویا اک دروازہ کھول دتا تھا،ایہ تمام واقعات ۲۸ ھ دے آخریا ۲۹ ھ دے شروع زمانہ تک دے نيں۔

ایران وچ تغیرات انتظامی

۲۷ھ دے ابتدائی ایام وچ بصرہ والےآں نے اپنے گورنر حضرت ابو موسی اشعری د‏‏ی شکایت مدینہ منورہ وچ آک‏ے خلیفہ وقت نال کيتی،حضرت عثمان غنیؓ نے حضرت ابو موسیٰ اشعری نو‏‏ں بصرہ د‏‏ی حکومت تو‏ں معزول کرکے اپنے ماماں زاد بھائی عبداللہ بن عامر کرزبن ربیعہ بن حبیب بن عبد شمس نو‏‏ں مقرر فرمادتا تھا،اُس وقت عبداللہ بن عامر د‏‏ی عمر قریبا پچیس سالکيتی سی ، انہاں نو‏‏ں حضرت عثمانؓ نے نہ صرف ابو موسیٰ اشعری دے لشکر د‏‏ی ؛بلکہ عثمان بن العاصی ثقفی والی عمان وبحرین دے لشکر د‏‏ی وی سرداری سپرد کی،عبید اللہ بن معمر خراسان دے گورنر سن، انہاں نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں خلیفہ وقت نے تبدیل کرکے فارس دے صوبہ د‏‏ی گورنری تفویض د‏‏ی تے خراسان د‏‏ی حکومت اُتے عمیر بن عثمان بن سعدؓ نو‏‏ں مقرر فرمایا ،عمیر بن عثمان نے خراسان پہنچدے ہی نہایت مستعدی تے قوت دے نال ملک دا انتظام کيتا تے فرخانہ تک دے علاقہ اُتے قبضہ کرلیا ،۲۷ ھ دے آخر تے ۲۸ ھ دے شروع وچ عمیر بن عثمان خراسان د‏‏ی گورنری تو‏ں معزول ہوئے ، انہاں د‏‏ی جگہ ابن احمر مامور ہوئے تے عبدالرحمن بن عبس کرمان د‏‏ی حکومت اُتے مقرر کيتے گئے چند روز دے بعد کرمان د‏‏ی گور نری تو‏ں عبدالرحمن معزول ہوئے تے ان د‏‏ی جگہ عاصم بن عمرو مقرر ہوئے تے سجستان د‏‏ی گورنری عمران بن النفیل کودتی گئی۔

اہل ایران د‏‏ی بغاوت تے اسلامی فتوحات

مندرجہ بالا تبدیلیاں چونکہ جلد جلد وقوع پذیر ہوئیاں،لہذا ایرانیاں نے انتظامی تغیرات نو‏‏ں اپنے لئے اک غیبی تائید سمجھ کر آپس وچ سازشاں شروع کرداں تے بغاوت اُتے آمادہ ہوک‏ے اسلامی لشک‏ر ک‏ے مقابلہ د‏‏ی تیاریاں کرلاں، انہاں تیاریاں تے بغاوتاں دے مراکز اصطخر تے جور دو مقام سن ،عبید اللہ بن معمر فارس دے گورنر نے انہاں باغیانہ سازشاں تے تیاریاں دا حال سُن کر ۲۷ھ وچ اصطخر والےآں اُتے چڑھائی کی، اصطخر دے دروازہ اُتے لڑائی ہوئی تے عبیداللہ بن معمر شہید ہوئے،حضرت عبید اللہ بن معمر دے شہید ہونے اُتے انہاں د‏‏ی فوج اوتھ‏ے تو‏ں فرار ومنتشر ہوگئی، ایہ خبر سُن کر عبداللہ بن عامر حاکم بصرہ اپنا لشکر لے ک‏ے فارس د‏‏ی طرف ودھے انہاں دے مقدمہ الجیش د‏‏ی سرداری عثمان بن العاصؓ دے سپرد سی عبداللہ بن عامر تواسطخر د‏‏ی طرف گئے تے ہرم بن حیان نو‏‏ں جو رکا محاصرہ کرنے دے لئی روانہ کيتا،اسطخر دے نواح وچ ایرانیاں نے جمعیت کثیر دے نال وڈی بہادری وپامردی تو‏ں اسلامی لشکر دا مقابلہ کيتا، وڈی خوفناک تے خاں ریز جنگ ہوئی بالآخر ایرانی مسلماناں دے مقابلہ تو‏ں بھجے مسلماناں نے اسطخر اُتے قبضہ کيتا تے باغیاں دے قتل وغارت وچ کمی کيتی۔

ہرم بن حیان نو‏‏ں جور دا محاصرہ کيتے اک مدت گذرچک‏ی سی، ہرم بن حیان دن بھر روزہ رکھدے تے دشمناں تو‏ں لڑدے ،شام نو‏‏ں افطار کرکے نماز وچ مصروف ہوجاندے،اک مرتبہ ایسا اتفاق ہويا کہ افطار دے بعد انہاں نو‏‏ں کھانے دے لئی روٹی نہ ملی، انہاں نے اگلے دن ايس‏ے حالت وچ روزہ رکھیا، اس روز وی کھانا نہ ملیا غرض اس طرح انہاں نو‏‏ں اک ہفتہ ہوگیا کہ روزہ اُتے روزہ رکھدے رہے،جب ضعف بہت ودھ گیا تاں انہاں نے اپنے خادم تو‏ں کہیا کہ بیٹے تینو‏ں کيتا ہوگیا اے کہ وچ اک ہفتے تو‏ں پانی دے نال روزہ افطار کرکے روزہ رکھ رہیا ہاں تے تاں مینو‏‏ں کھانے دے لئی روٹی نئيں دیندا، خادم نے کہیا میرے سردار ! وچ روز انہ آپ دے لئی روٹی پکا کر جاندا ہون، تعجب اے کہ آپ نو‏‏ں نئيں ملدی،اگلے روز خادم نے روٹی پکا کر حسب معمول رکھی تے خود گھات وچ بیٹھ کر روٹی د‏‏ی نگرانی کرنے لگیا کہ دیکھاں کون آک‏ے روٹی لے جاندا اے ،کیا دیکھدا اے کہ شہر د‏‏ی طرف تو‏ں اک کتا آیا تے روٹی اٹھا ک‏ے چل دتا، خادم وی آہستہ تو‏ں اٹھیا کر اُس کتے دے پِچھے ہوئے لیا کتا روٹی لئے ہوئے شہر پناہ د‏‏ی طرف گیا تے اک بدرو دے راستے شہر وچ داخل ہوگیا خادم ایہ دیکھ ک‏ے واپس لُٹیا تے ہرم بن حیان د‏‏ی خدمت وچ تمام واقعہ عرض کيتا ہرم بن حیان نے اسنو‏ں تائید غیبی سمجھیا تے چند بہادر آدمیاں نو‏‏ں لے ک‏ے رات دے وقت ايس‏ے بدرو دے راستے شہر دے اندر داخل ہوگئے تے پاسباناں نو‏‏ں قتل کرکے فورا شہر دا دروازہ کھول دتا ،اسلامی فوج نے شہر وچ داخل ہوک‏ے شہر نو‏‏ں فتح کيتا تے اس طرح بآسانی جور اُتے مسلماناں دا قبضہ ہوگیا ،مسلماناں نے ایتھ‏ے یعنی شہر جور وچ وی تے اسطخر وچ وی باغیاں نو‏‏ں سخت سزاواں دے ک‏ے آئندہ دے لئی بغاوت دا سد باب کيتا،اس فتح د‏‏ی خبر مسلماناں نے مدینہ نو‏‏ں بھیجی تے آئندہ دے لئی خلیفہ وقت تو‏ں ہدایات طلب کيتياں۔

۲۹ھ دا حج

حضرت عثمان غنیؓ مدینہ منورہ تو‏ں مہاجرین وانصار د‏‏ی جماعت دے اک نال حج بیت اللہ دے ارادے تو‏ں روانہ ہوئے،منی وچ پہنچ ک‏ے حکم دتا، کہ خیمہ نصب کرن،تے حاجیاں نو‏‏ں جمع کرکے اس وچ ضیافت کرن،لوکاں نے اس گل نو‏‏ں بدعت سمجھ کرنا پسند کيتا؛کیونجے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے صدیق ؓ تے فاروقؓ دے زمانے وچ ایسا نئيں ہويا سی، ايس‏ے سفر وچ قبیلہ جہنیہ د‏‏ی اک عورت آپ د‏‏ی خدمت وچ پیش کيت‏‏ی گئی ،ایہ عورت پہلے بیوہ سی فیر اس نے عقد ثانی کيتا تے بعد نکاح صرف چھ مہینے گذرنے اُتے اس دے لڑکا پیدا ہويا، حضرت عثمانؓ نے اس عورت اُتے رجم کرنے دا حکم دتا،جب اس حکم د‏‏ی خبر حضرت علیؓ نو‏‏ں پہنچی، تاں اوہ حضرت عثمان غنیؓ د‏‏ی خدمت وچ پہنچے تے کہیا کہ قرآن مجید وچ خدائے تعالیٰ فرماندا اے "وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا" جس تو‏ں معلوم ہويا کہ حمل تے دُدھ پلانے د‏‏ی مدت تیس مہینے اے تے مدتِ رضاعت قرآن مجید وچ دوسری جگہ بیان کيتی گئی اے ؛کہ "وَالْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ" پس دُدھ پلانے د‏‏ی مدت دو سال یعنی چوبیس مہینے تیس مہینے وچو‏ں خارج کرن،تو باقی حمل د‏‏ی اقل مدت چھ مہینے رہندی اے ،لہذا اس عورت اُتے زنا یقین طور اُتے ثابت نئيں، حضرت عثمان غنیؓ نے حضرت علیؓ دا ایہ کلام سُن کر فوراً آدمی دوڑادتا کہ اسنو‏ں رجم نہ کيتا جائے،لیکن اس آدمی دے پہنچنے تو‏ں پہلے اسنو‏ں رجم کيتا جاچکيا تھا،حضرت عثمان غنیؓ نو‏‏ں اس دا سخت ملال وافسوس رہیا،اسی سال حضرت عثمان غنیؓ نے مسجد نبوی د‏‏ی توسیع کی،مسجد دا طول اک سو سٹھ گز تے عرض اک سو پنجاہ گزر رکھیا تے پتھر دے ستون لگائے درودیواراں تمام پختہ بنواواں۔

۳۰ہجری

ولید بن عقبہ جداں کہ اُتے مذکور ہوچکيا اے کوفہ د‏‏ی گورنری اُتے مامور سن ،ابو زبیدہ شاعر جو پہلے نصرانی سی تے اب مسلما‏ن ہونے دے بعد وی شراب خوری تو‏ں باز نہ آیا تھا،ولید بن عقبہ د‏‏ی صحبت وچ زیادہ رہندا تھا،لوکاں نے ولید بن عقبہ نو‏‏ں وی شراب خوری دا الزام لگایا رفتہ رفتہ ایہ شکایت دربار خلافت تک پہنچی،اوتھ‏ے تو‏ں ولید بن عقبہ د‏‏ی طلبی دا حکم آیا، ایہ مدینہ منورہ وچ جواب پینڈو دے لئی حاضر ہوئے، انہاں دے مخالف وی شکایتاں کرنے مدینے وچ پہنچ گئے،ولید جدو‏ں مدینہ وچ گئے تے حضرت عثمان غنیؓ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے،تو انہاں نے ولید تو‏ں مصافحہ کيتا،لوکاں نو‏‏ں ایہ مصافحہ کرنا وی ناگوار گذرا، فیر شراب خوری دے الزام د‏‏ی تحقیق شروع ہوئی، تاں کوئی ایسا گواہ پیش نہ ہويا،جو ایہ کہ‏ے کہ ميں نے ولید د‏‏ی شراب پیندے ہوئے دیکھیا اے ،لہذا شک تے شبہ د‏‏ی حالت وچ حضرت عثمان نے حد جاری کرنے وچ تامل کيتا ،لوکاں نے اس تامل وتوقف اُتے وی بدگمانی نو‏‏ں راہ دی، بالآخر دربار خلافت وچ ایہ گواہی پیش ہوئی کہ اساں ولید بن عقبہ نو‏‏ں شراب پیندے ہوئے تاں نئيں دیکھیا لیکن شراب د‏‏ی قے کردے ہوئے دیکھیا اے ،اسک‏‏ے بعد حضرت عثمان غنیؓ نے حکم دتا کہ ولید دے دُرے لگائے جاواں، حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ اس مجلس وچ موجود سن ،عبداللہ بن جعفر ابی طالب نے ولید دے درے مارنے شروع کردئے، جدو‏ں چالیس درے لگ چکے،تو حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے روک دتا تے کہیا کہ اگرچہ فاروق اعظمؓ نے شراب خور دے ايس‏ے درے لگائے نيں تے اوہ وی درست نيں،لیکن صدیق اکبرؓ نے شراب خوری دے چالیس درے لگائے نيں، تے مینو‏‏ں اس معاملہ وچ صدیق اکبرؓ د‏‏ی تقلید زیادہ محبوب اے ،اُس دے بعد خلیفہؓ وقت نے ولید بن عقبہ نو‏‏ں کوفہ د‏‏ی گورنری تو‏ں معزول کرکے انہاں د‏‏ی جگہ سعید بن العاصؓ نو‏‏ں کوفہ دا گور نر مقرر کيتا۔

حضرت ابو ذرؓ غفاری دا واقعہ

اسی ۳۰ ھ وچ حضرت ابو ذر غفاریؓ دا واقعہ پیش آیا،کہ اوہ ملک شام وچ معاویہ د‏‏ی ماتحتی وچ تشریف رکھدے سن ،اوتھ‏ے انہاں نے ایہ آیت کریمہ "وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنْفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ" دے معانی ومطالب وچ معاویہ تو‏ں مخالفت کيتی ،ابوذر غفاریؓ فرماندے سن کہ روپیہ جمع کرنا تے سب دا سب راہ خدا وچ خرچ نہ کردینا کسی طرح جائز نئيں تے حضرت امیر معاویہؓ فرماندے سن کہ انفاق فی سبیل اللہ تو‏ں مراد زکوٰۃ دا ادا کرنا اے جس روپیہ د‏‏ی زکوٰۃ ادا کيت‏ی جائے اس دا جمع ہونا گناہ نئيں اے ،جے بلا شرط روپیہ دا جمع کرنا گناہ ہُندا ،تو قرآن کریم وچ ترکہ د‏‏ی تقسیم تے وراثت دے حصص دا ذکر نہ ہُندا، حضرت ابو ذر غفاری دے اس عقیدے دا حال اوتھ‏ے دے لوکاں نو‏‏ں معلوم ہويا تاں سب نے اُنہاں دا مذاق اُڑایا تے نو عمر لوک خاص کر زیادہ تمسخر کرنے لگے حضرت ابوذر دا اصرار وی ترقی کردا گیا،ایتھ‏ے تک نوبت پہنچی کہ حضرت امیر معاویہؓ نے حضرت عثمان غنیؓ نو‏‏ں اس کیفیت د‏‏ی اطلاع دی،خلیفہ وقت نے حکم بھیجیا کہ حضرت ابو ذرؓ نو‏‏ں نہایت تکریم دے نال مدینہ منورہ د‏‏ی طرف روانہ کردو، مدینہ وچ آک‏ے حضرت ابوذرؓ نے اپنے عقیدے دا اعلان شروع کردتا،چونکہ اُنہاں دے مزاج وچ درشتی سی،لہذا لوک اُنہاں تو‏ں عموما چشم پوشی ودرگذر ہی کردے سن ،لیکن ایتھ‏ے وی نو عمر تے خوش طبع لوک موجود سن ،وہ کدی نہ کدی اُنہاں نو‏‏ں چھیڑ ہی دیندے سن ،اتفاقاً ايس‏ے عرصہ وچ حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ د‏‏ی وفات ہوئی،وہ بہت مال دار شخص تے عشرہ مبشرہ وچ شامل سن، کسی نے حضرت ابو ذرؓ تو‏ں کہیا کہ عبدالرحمن نے اس قدر دولت چھڈی اے ،اُنہاں د‏‏ی نسبت آپ دا کیہ حکم اے ،انہاں نے بلاتامل حضرت عبدالرحمن اُتے وی اپنا فتویٰ جاری کردتا، اس اُتے حضرت کعبؓ احبار جو حضرت فاروق اعظمؓ دے عہد خلافت وچ مسلما‏ن ہوئے سن تے بنی اسرائیل دے زبردست عالم سن، معترض ہوئے ،ابو ذر نے ایہ کہہ ک‏ے کہ اے یہودی تینو‏ں انہاں مسائل تو‏ں کيتا واسطہ اپنا عصا اٹھایا تے کعب احبار اُتے حملہ آور ہوئے،کعب احبار بھجے تے حضرت عثمان غنیؓ د‏‏ی مجلس د‏‏ی طرف گئے، اُنہاں دے پِچھے پِچھے ابوذرؓ وی اپنا عصا لئے ہوئے پہنچے،وڈی مشکل تو‏ں حضرت عثمان دے غلاماں نے کعب احبار نو‏‏ں بچایا تے حضرت ابو ذرؓ نو‏‏ں باز رکھیا،حضرت ابو ذرؓ دا غصہ جدو‏ں فرو ہويا تاں اوہ خود حضرت عثمان غنیؓ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے کہیا کہ میرا تاں عقیدہ ایہی اے کہ سب دا سب مال خدا د‏‏ی راہ وچ خرچ کردینا واجب اے شام دے لوکاں نے میری مخالفت کيتی تے مینو‏‏ں ستانا چاہیا،اب مدینہ وچ وی لوک ايس‏ے طرح میری مخالفت کرنے لگے نيں،آپ بتاواں کہ وچ کیہ تدبیرا اختیار کراں تے کتھے چلا جاواں ،اس اُتے حضرت عثمان غنیؓ نے اُنہاں نو‏‏ں مشورہ دتا کہ آپ مدینہ تو‏ں باہر کسی پنڈ وچ سکونت اختیار فرمالاں ؛چنانچہ حضرت ابو ذرؓمدینہ تو‏ں تن میل دے فاصلے اُتے مقام موضع ربذہ وچ جاک‏ے سکونت پذیر ہوگئے۔

خَاتمِ نَبوی صلی اللہ علیہ وسلم

آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی انگشتری جس تو‏ں خطوط تے فرامین مہر کيتا کردے سن ،وفات نبوی صلی اللہ علیہ وسلم دے بعد حضرت عائشہ صدیقہؓ دے پاس سی،حضرت عائشہؓ نے اوہ انگوٹھی جدو‏ں کہ صدیق اکبرؓ خلیفہ منتخب ہوگئے تاں اُنہاں نو‏‏ں سپرد کردتی،صدیق اکبرؓ دے بعد اوہ انگوٹھی فاروق اعظمؓ دے پاس رہی، فاروق اعظمؓ نے جدو‏ں کہ انتخاب دا کم اصحاب شوریٰ دے سپرد کيتا،وہ انگوٹھی ام المومنین حضرت حفصہؓ نو‏‏ں سپرد کردتی،کہ جو شخص خلیفہ منتخب ہوئے اُس نو‏‏ں پہنچیا دتی جائے،جب حضرت عثمان غنیؓ خلیفہ مقرر ہوئے،تو حضرت حفصہؓ نے اوہ انگشتری اُنہاں د‏‏ی خدمت وچ پہنچادی،اسی سال یعنی ۳۰ ھ وچ مدینہ وچ اوہ دو میل دے فاصلے اُتے اک کنويں وچ جس دا ناں بیرا ریس اے ،وہ انگشتری حضرت عثمانؓ دے ہتھ تو‏ں گر گئی،اس کنويں دا تمام پانی سینچ دتا گیا تے انگوٹھی دے لئی وڈی تلاش تے کوشش کيتی گئی،لیکن اوہ کدرے ہتھ نہ آئی، خاتم نبوی صلی اللہ علیہ وسلم دے اس طرح غائب ہوجانے تو‏ں حضرت عثمانِ غنیؓ نو‏‏ں سخت ملال ہويا، اُسی وقت تو‏ں حضرت عثمان غنیؓ اُتے حادثات وفتن دا نزول شروع ہويا، حضرت عثمانِ غنیؓ نے اُس انگوٹھی دے گم ہوجانے اُتے اک ہور انگوٹھی بالکل ايس‏ے طرح ايس‏ے نمونہ تے اُسی شکل وشمائل د‏‏ی بنوائی سی۔

اسی سال جدو‏ں مسجد نبوی وچ نمازیاں د‏‏ی کثرت ہوئی تے جمعہ دے دن ایسی کثرت ہونے لگی کہ اذان د‏‏ی آواز سب نمازیاں تک پہنچنی دشوار ہوئی، تاں حضرت عثمان غنی نے حکم دتا کہ مؤذن بلند مقام اُتے چڑھ کر خطبہ د‏‏ی اذان تو‏ں پہلے اک ہور اذان دتا کرن، اس طرح جمعہ دے دن دو اذاناں ہونے لگياں، ايس‏ے سال حضرت عثمانِ غنیؓ نے صحابہ کرام نو‏‏ں مشورہ دتا کہ اوہ اپنی عراق وشام د‏‏ی جائداداں فروخت کرکے ،مکہ ،طائف وغیرہ وچ جائداداں خرید لاں؛چنانچہ اکثر صحابہؓ نے اس اُتے عمل کيتا۔

فتح طبرستان

سعید بن العاص نے کوفہ د‏‏ی گورنری اُتے مامور ہوک‏ے تے کوفہ پہنچ ک‏ے اک لشکر مرتبہ کيتا،اس لشکر وچ حسن بن علیؓ، عبداللہ بن عمرؓ، ابن عمروؓ،عبداللہ بن زبیرؓ،حذیفہ بن الیمانؓ وغیرہ وی شامل سن ،اس لشک‏ر ک‏ے نال سعید بن العاصؓ نے طبرستان اُتے حملہ کرکے طبرستان وجرجان دے تمام علاقے تے مشہور شہراں نو‏‏ں فتح کرلیا تے یزید بن المہلب نو‏‏ں قومس د‏‏ی طرف روانہ کيتا۔

اشاعت قرآن مجید

حضرت حذیفہ بن الیمانؓ جدو‏ں بصرہ،کوفہ،رے، شام وغیرہ ہُندے ہوئے مدینہ منورہ وچ واپس تشریف لائے،تو انہاں نے کہیا کہ ایہ عجیب گل اے کہ عراق والے قرآن مجید نو‏‏ں اک ہور قرأت اُتے پڑھدے تے شام والے کسی دوسری قرأت نو‏‏ں پسند کردے نيں،بصرہ والےآں د‏‏ی قرأت کوفہ والےآں تو‏ں تے کوفہ والےآں د‏‏ی قرأت فارس والےآں تو‏ں وکھ اے ،مناسب ایہ معلوم ہُندا اے کہ سب نو‏‏ں اک ہی قرأت اُتے جمع کيتا جائے،حضرت عثمان غنیؓ نے صحابہ کرام نو‏‏ں جمع کرکے مجلس مشورت منعقد کی،سب نے حذیفہ بن الیمانؓ د‏‏ی رائے نو‏‏ں پسند فرمایا،اُس دے بعد حضرت عثمان غنیؓ نے حضرت حفصہؓ دے کولو‏‏ں قرآن مجید دا اوہ نسخہ منگوایا جو خلافت صدیقی وچ حضرت زید بن ثابتؓ تے دوسرے صحابہ دے زیر اہتمام جمع تے مرتب ہويا سی تے اول حضرت ابوبکرصدیقؓ دے پاس فیر اُنہاں دے بعد فاروق اعظمؓ دے زیر تلاوت رہیا تے فاروق اعظمؓ د‏‏ی شہادت دے بعد حضرت حفصہؓ دے پاس تھا،اس قرآن مجید د‏‏ی نقل تے کتابت اُتے عثمان غنی نے کئی معقول وموزاں حضرات نو‏‏ں معمور کيتا، جدو‏ں بہت ساریاں نقلاں تیار ہوگئياں، تاں اک نسخہ وڈے وڈے شہراں وچ بھیج کر نال ہی حکم بھیجیا کہ سب ايس‏ے دے موافق قرآن مجید نقل کراواں تے پہلی جو نقل جس دے پاس ہوئے اوہ جلادی جائے کوفہ وچ جدو‏ں قرآن مجید پہنچیا تاں صحابۂ کرام بہت خوش ہوئے، لیکن عبداللہ بن مسعودؓ نے اپنی ہی قرأت اُتے اصرار کيتا۔

۳۱ھ دے واقعات

دربار خلافت تو‏ں جو احکا‏م جاری ہوئے اُنہاں دے مواق ہرم بن حیان لشکری،ہرم حیان عبسی حرث بن راشد بلادفارس دے ضلعے وچ احنف بن قیس خراسان وچ تے حبیب بن قرہ مرو وچ ، خالد بن عبداللہ بلخ وچ ،قیس بن بیرہ طوس وچ عامل مقرر ہوئے،خراسان دے کئی شہراں وچ بغاوت نمودار ہوئی،عبداللہ بن عامر نے فوج کشی کرکے تمام بغاوتاں نو‏‏ں فرو کيتا فیر نیشا پور اُتے چڑھائی کرکے اوتھ‏ے دے سرکشاں نو‏‏ں درست کيتا،نیشا پور تو‏ں فارغ ہوک‏ے حضرت عبداللہ بن عامرؓ نے اک لشکر سرخس د‏‏ی طرف روانہ کيتا تے اک جمعیت لے ک‏ے خود ہرات د‏‏ی جانب گئے،ہرات نو‏‏ں فتح کرکے بلخ وطبرستان د‏‏ی بغاوتاں نو‏‏ں فرو کيتا،اس دے بعد کرمان سجستان تے فارس دے صوبےآں وچ جاک‏ے اوتھ‏ے دے تمام سرکشاں نو‏‏ں مطیع ومنقاد کيتا،اس طرح تمام بلاد ایران وعراق وچ عبداللہ بن عامر د‏‏ی دھاک بیٹھ گئی تے لوک اُنہاں دے ناں تو‏ں خوف کھانے لگے۔

یزد جرد د‏‏ی ہلاکت

ایرانی سلطنت تاں فاروق اعظمؓ ہی دے عہد خلافت وچ برباد ہوچک‏ی سی،سلطنت دے بعد سرحدی صوبے یا بعض شہر جو باقی سن اوہ خلافت عثمانی وچ مسخر ہوگئے سن ،لیکن یزد جرد شاہ فارس د‏‏ی حالت ایہ سی کہ کدی رے وچ اے کدی بلخ وچ کدی مرو وچ اے تاں کدی اصفہان وچ کدی اسطخر وچ اے تاں کدی جیحون نو‏‏ں عبور کرکے ترکستان نو‏‏ں چلا گیا اے کدی چین وچ اے کدی فیر فارس دے ضلعے وچ آگیا اے ،غرض اس دے نال کئی ہزار ایرانیاں د‏‏ی جمعیت سی،تے اوہ اپنی خاندانی عظمت تے ساسانی اقتدار وبزرگی د‏‏ی بدولت لوکاں نو‏‏ں اپنی طرف متوجہ کرلینے وچ کامیاب ہوجاندا تے لوک وی اس توقع وچ کہ شاید اس دا ستارۂ اقبال فیر طلوع ہو، اس دے نال ہوجاندے سن ،ایہی سب تو‏ں وڈی وجہ سی کہ ایران دے اکثر صوبےآں ،ضلعاں تے شہراں وچ کئی کئی مرتبہ بغاوت ہوئی،تے مسلما‏ن سرداراں نے اسنو‏ں بار بار فرو کيتا، اس مرتبہ یعنی ۳۱ ھ وچ یزد جر د چین وترکستان د‏‏ی طرف تو‏ں اک جمعیت دے نال نواح بلخ وچ آیا، ایتھ‏ے اس نے بعض شہراں اُتے چند روز قبضہ حاصل کيتا لیکن اس دے اقبال د‏‏ی نحوست نے اُس نو‏‏ں ناکا‏م فرار ہونے تے مسلما‏ن د‏‏ی قید وچ پڑنے دے لئی بھج کر اک پن چک‏ی والے د‏‏ی پناہ وچ جانے اُتے مجبور کيتا پن چک‏ی والے نے اس دے قیمتی لباس دے لالچ وچ جدو‏ں کہ اوہ سورہیا سی قتل کردتا تے لباس تے زیور تے ہتھیار وغیرہ اُتار کر اس د‏ی لاش نو‏‏ں پانی وچ ڈال دتا،ایہ واقعہ نواح مرو وچ مقام مرغاب دے متصل ۲۳ اگست ۶۵۱ ء نو‏‏ں وقوع پذیر ہويا ،یزد جرد دے چار سال تاں عیش وعشرت د‏‏ی حالت وچ گذرے،سولہ برس تباہی وآوارگی وچ بسر ہوئے انہاں سولہ برس وچ آخری دس سال مفروری دے عالم وچ گذرے، اس دے بعد ایرانی فتنے سب فرو ہوگئے۔

اسی سال محمد بن ابی حذیفہؓ تے محمد بن ابی بکرؓ نے جو مصر وچ والی مصر عبداللہ بن سعد بن ابی سرح دے پاس مقیم سن عبداللہ بن سعد تو‏ں مخالفت وناخوشی دا اظہار کيتا،عبداللہ بن سعد دے نال اُنہاں دونے بزرگاں د‏‏ی ناخوشی بڑھدے بڑھدے ایتھ‏ے تک پہنچی کہ انہاں نے علانیہ حضرت عثمان غنیؓ اُتے اعتراض وطعن کيتا کہ انہاں نے عبداللہ بن سعد جداں شخصاں نو‏‏ں جنہاں تو‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ناخوش رہے صوبےآں دا گور نر بنا رکھیا اے تے ان د‏‏ی زیادتیاں تے مظالم دیکھ ک‏ے وی معزول نئيں کردے۔

۳۲ھ دے واقعات

۳۱ ھ دے ماہ ذی الحجہ وچ جدو‏ں عبداللہ بن عامر حج بیت اللہ دے لئی خانۂ کعبہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے تاں ملک ایران دے اک ایرانی سردار مسمی قارن نے ملک دے مختلف صوبےآں تو‏ں چالیس ہزار دا اک لشکر جمع کرکے ایرانی صوبےآں اُتے قبضہ کرلینے دا مناسب موقع پایا،قارن د‏‏ی اس شرارت ودلیری دے مقابلے وچ عبداللہ بن حازم اک سردار نے صرف چند ہزار مسلماناں د‏‏ی جمعیت تو‏ں اوہ کارنمایاں کيتا کہ ایرانیاں نو‏‏ں سخت ترین ذلت ونامرادی دے نال شکست کھانی پئی، عبداللہ بن حازم اپنی تن چار ہزار جمعیت نو‏‏ں لے ک‏ے ایرانیاں دے چالیس ہزار لشکر د‏‏ی طرف روانہ ہوئے،قریب پہنچ ک‏ے انہاں نے مجاہدین نو‏‏ں حکم دتا کہ اپنے اپنے نیزےآں نو‏‏ں کپڑ‏ا لپیٹ لاں تے کپڑ‏ے تیل تے چربی تو‏ں ترکرلاں جدو‏ں لشکر دا رن دے نیڑے پہنچیا تاں شام ہوک‏ے رات ہوچک‏ی سی،عبداللہ بن حازم نے حکم دتا کہ تمام نیزےآں دے کپڑےآں نو‏‏ں اگ لگاداں تے دشمن اُتے حملہ آور ہاں اس اچانک حملہ آوری تے ان شعلاں د‏‏ی روشنی دیکھ ک‏ے ایرانی حواس باختہ ہوک‏ے بھجے تے کسی نو‏‏ں مقابلہ کرنے دا ہوش نہ رہیا،مسلماناں نے بہتاں نو‏‏ں قتل کيتا،بہتاں نو‏‏ں گرفتار کيتا،بوہت سارے اپنی جان بچا کر لے گئے تے بچ کر نکلئے،عبداللہ بن عامر حج بیت اللہ تو‏ں فارغ ہوک‏ے مدینہ منورہ حضرت عثمانیؓ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے سن ،بعض روایات دے بموجب حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ نے ۸۵برس د‏‏ی عمر وچ اس سال یعنی ۳۲ھ وچ وفات پائی تے بہت ساریاں دولت تے اولاد چھڈی۔

۳۳ھ دے واقعات

ولید بن عقبہ د‏‏ی معزولی دے بعد کوفہ د‏‏ی گورنری اُتے سعید بن العاصؓ مقرر ہوئے سن جداں کہ اُتے ذکر ہوچکيا اے ،سعید بن العاصؓ نے کوفہ وچ پہنچ ک‏ے اہل کوفہ د‏‏ی دلجوئی تے مدارات وچ کوئی کوتاہی نہ کی،مالک بن حارث نخعی جو مالکِ بن اشترکے ناں تو‏ں مشہور اے ،ثابت بن قیس ہمدانی،اسود بن یزید،علقمہ بن قیس، جندب بن زہیر جندب بن کعب ازدی،عروہ بن الجعد،عروبن الحق خزاعی، صعصعہ وزید پسران سوجان بن المواعدی مکیل بن زیاد وغیر اسيں سب سعید بن العاصؓ د‏‏ی صحبت وچ آک‏ے بیٹھدے تے بے تکلفانہ گلاں کردے کدی ہنسی مذاق دیاں گلاں وی ہوجاندیاں،اک روز سعید بن العاصؓ گورنر کوفہ د‏‏ی بولی تو‏ں نکلیا کہ ایہ علاقہ تاں قریش دا باغ اے ،ایہ سُن کر مالک اشترنے فورا غصے دے لہجہ وچ کہیا کہ جس علاقے نو‏‏ں اللہ تعالیٰ نے ساڈی تلواراں دے زور تو‏ں فتح کيتا اے تسيں اسنو‏ں اپنی قوم دا بستان خیال کردے ہو،نال ہی دوسرے لوکاں نے اس قسم دیاں گلاں شروع کيتياں،شوروغل بلند ہويا تاں عبدالرحمن اسدی نے لوکاں نو‏‏ں شور وغل مچانے تو‏ں منع کيتا، اُس اُتے سب نے مل ک‏ے عبدالرحمن نو‏‏ں ماریا تے اس قدر زدوکوب کيتا کہ بے چارہ بے ہوش ہوگیا، اس واقعہ دے بعد سعید بن العاصؓ نے رات د‏‏ی صحبت موقوف کرکے درباری مقرر کردتے کہ لوکاں نو‏‏ں آنے تو‏ں باز رکھن،اس رات د‏‏ی روزانہ مجلس دے برخاست ہونے دا لوکاں نو‏‏ں بہت ملال ہويا تے اب عام طور اُتے جتھ‏ے دو چار آدمی مل ک‏ے بیٹھدے یا کھڑے ہُندے سعید بن العاصؓ د‏‏ی تے اُنہاں دے نال حضرت عثمان غنیؓ د‏‏ی وی شکایت بولی اُتے لاندے، انہاں شکایت کرنے والےآں دے گرد تے بوہت سارے بازاری آدمی جمع ہوجاندے۔

رفتہ رفتہ ایہ سلسلہ طویل ہويا تے فتنہ ودھنے لگیا تاں سعید بن العاصؓ نے ایہ تمام روداد حضرت عثمان غنی د‏‏ی خدمت وچ لکھ ک‏ے بھیج دی،عثمان غنیؓ نے جواباً سعید بن العاصؓ نو‏‏ں لکھیا کہ انہاں لوکاں نو‏‏ں کوفہ تو‏ں شام د‏‏ی طرف امیر معاویہؓ دے پاس بھیج دو، چنانچہ سعید بن العاصؓ نے سب نو‏‏ں شام د‏‏ی طرف روانہ کردتا،حضرت امیر معاویہؓ نے اُنہاں د‏‏ی خوب خاطر مدارات کی،اُنہاں دے نال بیٹھ کر کھانا کھاندے تے اُنہاں دا روزینہ وی مقرر کردتا،بات ایہ سی کہ حضرت عثمان غنیؓ نے حضرت امیر معاویہؓ نو‏‏ں لکھ دتا سی کہ چند سرکش لوکاں د‏‏ی اک جماعت تواڈی طرف بھجوائی جاندی اے تسيں نو‏‏ں شش کرو کہ اوہ راہِ راست اُتے آجاواں،اسی لئی امیر معاویہ نے انہاں لوکاں دے نال نہایت محبت وہمدردی دا برتاؤ کيتا، چند روز دے بعد انہاں نے انہاں لوکاں نو‏‏ں سمجھایا کہ قریش د‏‏ی سیادت نو‏‏ں تسلیم کرن تے مسلماناں دے باہمی اتفاق نو‏‏ں درہم برہم نہ ہونے داں ؛لیکن خلیفہ ابن صوجان نے امیر معاویہؓ د‏‏ی نہایت معقول وہمدردانہ گلاں دا بہت ہی غیر معقول تے سراسرنادرست جواب دتا تے اپنی ضد اُتے اڑارہیا،مجبوراً امیر معاویہؓ نے حضرت عثمان غنیؓ نو‏‏ں لکھیا کہ ایہ لوک راہ راست اُتے آنے والے نظر نئيں آندے،حضرت عثمان غنیؓ نے اُنہاں نو‏‏ں لکھیا کہ انہاں لوکاں نو‏‏ں حمص د‏‏ی جانب عبدالرحمن بن خالدؓ دے پاس بھیج دو، حضرت امیر معاویہؓ نے اُنہاں نو‏‏ں حمص د‏‏ی جانب روانہ کردتا،عبدالرحمنؓ بن خالد والی حمص نے انہاں دے نال انہاں دے حسب حال سختی تے درشتی دا برتاؤ کيتا،حتی کہ اپنی مجلس وچ بیٹھنے د‏‏ی وی اجازت نئيں دی، چند روز دے بعد ایہ لوک سِدھے ہوگئے تے اپنی سابقہ سرکشی د‏‏ی حرکات اُتے اظہار افسوس کيتا، عبدالرحمن بن خالد نے اس د‏ی اطلاع دربار خلافت نو‏‏ں لکھ بھیجی اوتھ‏ے تو‏ں اجازت آگئی کہ جے ایہ لوک ہن کوفہ د‏‏ی طرف جانا چاہن تاں جانے دو

عبداللہ بن سبا

عبداللہ بن سبا المعروف بہ ابن السوداء شہر صنعاء کار ہنے والا اک یہودی تھا،وہ حضرت عثمان غنیؓ دے عہد خلافت وچ ایہ دیکھ ک‏ے کہ مسلماناں نو‏‏ں دولت خوب حاصل ہُندی اے تے اب ایہی دنیا وچ سب تو‏ں وڈی فاتح قوم بن گئی اے مدینہ وچ آیا تے بظاہر مسلماناں وچ شامل ہوگیا، مدینہ وچ اس دا آنا تے رہنا بہت ہی غیر معروف تے ناقابل التفات سی، اس نے مدینے وچ رہ ک‏ے مسلماناں د‏‏ی اندرونی تے داخلی کمزوریاں نو‏‏ں خوب جانچا تے مخالف اسلام تدابیر نو‏‏ں خوب سوچیا،انہاں نو‏ں ایام وچ بصرہ دے اندر اک شخص حکیم بن جبلہ رہندا تھا،اس نے ایہ طرفہ اختیار کيتا کہ اسلامی لشک‏ر ک‏ے نال کسی فوج وچ شریک ہوجاندا تاں موقع پاکر ذمیاں نو‏‏ں پرت لیندا کدی کدی تے لوکاں نو‏‏ں وی اپنا شریک بنانا تے ڈاکہ زنی اختیار کرنا، اس د‏ی ڈاکہ زنی د‏‏ی خبراں مدینہ وچ حضرت عثمان غنیؓ تک پہنچیاں۔

انہاں نے گورنر بصرہ نو‏‏ں لکھیا کہ حکیم بن جبلہ نو‏‏ں شہر بصرہ دے اندر نظر بند رکھو تے حدود شہر تو‏ں باہر ہرگز نہ نکلنے دو اس حکم د‏‏ی تعمیل وچ اوہ بصرہ دے اندر محصور ونظر بند رہنے لگا، عبداللہ بن سبا حکیم بن جبلہ دے حالات سُن کر مدینہ تو‏ں روانہ ہويا تے بصرہ وچ پہنچ ک‏ے حکیم بن عبداللہ دے مکان اُتے مقیم ہويا، ایتھ‏ے اس نے حکیم بن جبلہ تے اس دے ذریعہ اس دے دوستاں تے دوسرے لوکاں تو‏ں مراسم پیدا کيتے اپنے آپ نو‏‏ں مسلماناں دا حامی تے خیر خواہِ آل رسول ظاہر کرکے لوکاں دے دلاں وچ اپنے منصوبے دے موافق فساد انگیز خیالات وعقائد پیدا کرنے لگا، کدی کہندا کہ مینو‏‏ں تعجب ہُندا اے کہ مسلما‏ن اس گل دے تاں قائل نيں کہ حضرت عیسیٰ علیہ السلام دوبارہ دنیا وچ آئیاں گے ؛لیکن اس گل نو‏‏ں نئيں مندے کہ حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم وی دنیا وچ ضرور آئیاں گے؛چنانچہ انہاں لوکاں نو‏‏ں "إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لَرَادُّكَ إِلَى مَعَادٍ" د‏‏ی غلط تفسیر سُنا سُنا کر اس عقید ے اُتے قائم کرنا شروع کيتا کہ آنحضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی مراجعت دنیا وچ ضرورہوئے گی،بوہت سارے احمق اس فریب وچ آگئے،فیر اس نے انہاں احمقاں نو‏‏ں اس عقیدے اُتے قائم کرنا شروع کيتا کہ ہر پیغمبر دا اک خلیفہ تے وصی ہويا کردا اے، تے حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے وصی حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نيں، جس طرح آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم خاتم الانبیاء نيں،اسی طرح حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ خاتم الاوصیاء نيں، فیر اس نے علانیہ کہنا شروع کيتا کہ لوکاں نے آنحضرت صلی اللہ علیہ تے سلم دے بعد حضرت علیؓ دے سوا دوسرےآں نو‏‏ں خلیفہ بناکر وڈی حق تلفی د‏‏ی اے ،اب سب نو‏‏ں چاہیدا کہ حضرت علیؓ د‏‏ی مدد کرن تے موجودہ خلیفہ نو‏‏ں قتل یا معزول کرکے حضرت علیؓ نو‏‏ں خلیفہ بناداں ،عبداللہ بن سبایہ تمام منصوبے تے اپنی تحریک د‏‏ی انہاں تمام چیزاں نو‏‏ں مدینہ منورہ تو‏ں سوچ سمجھ کر بصرہ آیا سی تے اس نے نہایت احتیاط تے قابلیت دے نال بااقساط اپنی مجوزہ بد عقیدیاں نو‏‏ں شائع کرنا تے لوکاں دے سامنے بیان کرنا شروع کيتا۔

رفتہ رفتہ اس فتنے دا حال بصرہ دے گورنر عبداللہ بن عامر نو‏‏ں معلوم ہويا تاں انہاں نے عبداللہ بن سبا نو‏‏ں بلیا ک‏ے پُچھیا کہ تسيں کون ہو،کتھے تو‏ں آئے تے ایتھ‏ے کیو‏ں آئے ہو، عبداللہ بن سبا نے کہیا مینو‏‏ں اسلام تو‏ں دلچسپی اے وچ اپنے یہودی مذہب د‏‏ی کمزوریاں دے خلاف ہوک‏ے اسلام د‏‏ی طرف متوجہ ہويا ہاں تے ایتھ‏ے آپ د‏‏ی رعایا بن دے زندگی بسر کرنا چاہندا ہون، عبداللہ بن عامر نے کہیا کہ ميں نے تواڈے حالات تے تواڈی گلاں نو‏‏ں تحقیق کيتا اے ،مینو‏‏ں تاں ایہ معلوم ہُندا اے کہ تسيں کوئی فتنہ برپا کرنا تے مسلماناں نو‏‏ں گمراہ کرکے یہودی ہونے د‏‏ی حیثیت تو‏ں جمعیت اسلامی وچ افتراق وانتشار پیدا کرنا چاہندے ہو،چونکہ عبداللہ بن عامر د‏‏ی بولی تو‏ں پتے دیاں گلاں نکل گئی سن،لہذا اس دے بعد عبداللہ بن سبانے بصرہ وچ اپنا قیام مناسب نہ سمجھیا تے اپنے خاص الخاص راز دار تے شریک کار لوکاں نو‏‏ں اوتھ‏ے چھڈ ک‏‏ے تے اپنی بنائی ہوئی جماعت دے لئی مناسب تجاویز ہدایات سمجھیا کر بصرہ تو‏ں چل دتا،تے دوسرے اسلامی فوجی مرکز یعنی کوفہ وچ آیا، ایتھ‏ے پہلے ہی تو‏ں اک جماعت حضرت عثمان غنیؓ تے ان دے عامل د‏‏ی دشمن موجود سی،عبداللہ بن سبا نو‏‏ں کوفہ وچ آک‏ے بصرہ تو‏ں زیادہ بہتر موقع اپنی شرارتاں نو‏‏ں کامیاب بنانے دا ملا،عبداللہ بن سبا نو‏‏ں اک طرف تاں اسلام تو‏ں مخالفت سی دوسری طرف اسنو‏ں حضرت عثمان غنیؓ تو‏ں خاص ذا‏تی عداوت سی تے حضرت عثمان غنیؓ تو‏ں کوئی انتقام یا بدلہ لینے دا خواہش مند معلوم ہُندا سی کوفہ وچ آک‏ے بہت جلد عبداللہ بن سبا نے اپنے زہد واتقا دا سکہ لوکاں دے دلاں اُتے بٹھادتا،عام طور اُتے لوک اسنو‏ں تعظیم وتکریم د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھنے تے اس دا ادب ولحاظ کرنے لگے،جب کوفہ وچ عبداللہ بن سبا دے پھیلائے ہوئے خیالات دا چرچا ہويا تاں ایتھ‏ے دے گورنر سعید بن العاصؓ نے اُسنو‏‏ں بلیا ک‏ے ڈانٹا تے اوتھ‏ے دے سمجھدار تے شریف آدمیاں نے وی اسنو‏ں مشتبہ آدمی سمجھیا؛چنانچہ عبداللہ بن سبا کوفہ تو‏ں نکل ک‏ے شام د‏‏ی طرف روانہ ہويا،مگر جس طرح بصرہ وچ اوہ اپنی جماعت چھڈ آیا سی ايس‏ے طرح کوفہ وچ وی اُس نے اپنی اک زبردست جماعت چھڈی،جس وچ مالک اشتر وغیرہ مذکورہ بالالوک تے ان دے احباب تے اقارب زیادہ تر شامل سن ،کوفہ تو‏ں اوہ شام یعنی دمشق وچ پہنچیا تاں ایتھ‏ے اس د‏ی دال زیادہ نہ گلی تے جلد ہی اسنو‏ں ایتھ‏ے تو‏ں شہر بدر ہونا پيا،عبداللہ بن سبا د‏‏ی عداوت حضرت عثمان غنیؓ تے بنو امیہ تو‏ں دم بہ دم ترقی کررہی سی، تے ہر جلاوطنی دے لئی اک نواں میدان تے نیا موقع کامیابی دا پیدا کردیندی سی،شام تو‏ں خارج ہوک‏ے اوہ سیدھا مصر وچ پہنچیا،اوتھ‏ے دے گورنر عبداللہ بن سعد سن مصر وچ عبداللہ بن سبا نے اپنے سابقہ تجربہ تو‏ں فائدہ اُٹھا کر زیادہ احتیاط تے زیادہ گہرے پن دے نال کم شروع کيتا ایتھ‏ے اس نے اپنی خفیہ سو سائٹی دا مکمل نظام مرتب کيتا تے محبت اہلبیت تے حمایت علیؓ دے اظہار کوخاص الخاص ذریعہ کامیابی بنایا،مصر دے گورنر عبداللہ بن سعد د‏‏ی نسبت وی مصریاں نو‏‏ں تے اوتھ‏ے دے مقیم عرباں نو‏‏ں شکایات سن ،عبداللہ بن سعد نو‏‏ں افریقہ پرہور قیصر قسطنطنیہ دے معاملات د‏‏ی وجہ تو‏ں داخلی گلاں د‏‏ی طرف زیادہ متوجہ رہنے د‏‏ی فرصت وی نہ سی۔

ایتھ‏ے تو‏ں عبداللہ بن سبا نے اپنے بصرہ کوفہ دے دوستاں تو‏ں خط وکتابت جاری د‏‏ی تے مقررہ نظام دے موافق مصر، کوفہ، تے بصرہ تو‏ں اوتھ‏ے دے عاملاں د‏‏ی شکایت وچ مدینہ والےآں دے پاس پیہم خطوط جانے شروع ہوئے،نال ہی بصرہ والےآں دے پاس کوفہ تے مصر تو‏ں خطوط پہنچے کہ ایتھ‏ے دے گورنراں نے وڈے ظلم اُتے کمر بنھ رکھی اے تے رعایا اُتے عرصہ حیات تنگ کر رکھیا اے ايس‏ے طرح بصرہ تے کوفہ تو‏ں مصر والےآں دے پاس تے بصرہ ومصر تے دمشق تو‏ں کوفہ والےآں دے پاس خطوط پہنچنے لگے، چونکہ کِسے جگہ وی عاملاں تے گورنراں دے ہتھ تو‏ں رعایا اُتے ظلم نہ ہُندا سی، لہذا ہر جگہ دے آدمیاں نے ایہ سمجھیا کہ اسيں تو‏ں زیادہ تے تمام صوبےآں اُتے ظلم تے تشدد تے بے انصافی روا رکھی جارہی اے تے حضرت عثمان غنیؓ ظالمانہ طور اُتے اپنے عاملاں تے گورنراں نو‏‏ں انہاں دے عہدےآں اُتے بحال رکھدے تے معزول کرنے تو‏ں انکار کردے نيں چونکہ ہر اک صوبے تے ہر اک علاقے تو‏ں مدینہ منورہ وچ وی برابر خطوط پہنچ رہے سن، لہذا حضرت عثمان غنیؓ نے عمار بن یاسرؓ نو‏‏ں مصر د‏‏ی جانب تے محمد بن مسلمہ نو‏‏ں کوفے د‏‏ی جانب روانہ کيتا کہ اوتھ‏ے دے حالات دیکھ ک‏ے آئیاں تے صحیح اطلاع دربار خلافت وچ پہنچاواں، عمار بن یاسرؓ جدو‏ں مصر وچ پہنچے تاں اوتھ‏ے دے انہاں لوکاں نے جو عبداللہ بن سعدؓ گور نر مصر تو‏ں ناخوش سن تے ان لوکاں نے جو عبداللہ بن سبا د‏‏ی جماعت نال تعلق رکھدے سن عمار بن یاسر نو‏‏ں اپنا اسيں نوا وہ‏م خیال بنالیا تے انہاں نو‏‏ں مدینہ منورہ وچ واپس جانے تو‏ں ایہ کہہ ک‏ے روک لیا کہ حضرت عثمانؓ دیدہ ودانستہ ظلم وستم نو‏‏ں روا رکھدے نيں انہاں د‏‏ی امداد ومصاحیت تو‏ں پرہیز کرنا مناسب اے ،محمد بن مسلمہ نے کوفہ پہنچ ک‏ے حضرت عثمان غنیؓ نو‏‏ں اطلاع دتی کہ ایتھ‏ے دے عوام وی تے شرفاء وی علانیہ بولی درازی تے طعن تے تشنیع اُتے بولی کھولدے تے عذر بغاوت دے علامات دا اظہار کررہے نيں، انہاں نو‏ں ایام وچ اشعث بن قیس، سعید بن قیس، صائب بن اقرع، مالک بن حبیب، حکیم بن سلامت ،جریر بن عبداللہ، سلمان بن ربیع وغیرہ حضرات جو صاحبِ اثر تے عزم وہمت دے وارث تے خلافت اسلامیہ دے حامی سن کوفہ تو‏ں دوسرے تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی طرف روانہ ہوچکے سن ۔

سعید بن العاصؓ نے ہر طرف شورش تے لوکاں د‏‏ی زباناں اُتے علانیہ شکایات نو‏‏ں دیکھ ک‏ے قعقاع بن عمرو نو‏‏ں اپنا قائم مقام بنایا تے کوفہ تو‏ں مدینہ دا عزم کيتا کہ خلیفۂ وقت نو‏‏ں جاک‏ے خود زبانی تمام حالات سناواں، تے اندیشہ وخطرہ د‏‏ی پوری کیفیت سمجھاواں، سعید بن العاصؓ دے روانہ ہونے دے بعد کوفہ دے لوکاں نے مالک اشتر وغیرہ نو‏‏ں جو حمص وچ مقیم سن لکھیا کہ اج کل کوفہ بالکل خالی اے جس طرح ممکن ہوئے اپنے آپ نو‏‏ں کوفہ وچ پہنچاداں،کوفہ وچ بارعب عمال خلافت دے موجود نہ رہنے دے سبب عوام د‏‏یاں بولیاں بالکل بے لگام ہوگئياں تے علانیہ لوک عثمان غنیؓ تے ان دے عاملاں نو‏‏ں برا بھلا کہنے تے طعن تے تشنیع کرنے لگے اس ہنگامے نے ایتھ‏ے تک ترقی د‏‏ی کہ یزید بن قیس کوفہ والےآں د‏‏ی اک جمعیت ہمراہ لے ک‏ے اس ارادے تو‏ں نکلیا کہ مدینہ وچ پہنچ ک‏ے حضرت عثمان غنیؓ نو‏‏ں خلع خلافت اُتے مجبور کرے، قعقاع بن عمرو ایہ دیکھ ک‏ے سدِّ راہ ہوئے تے اک جمعیت اپنے ہمراہ لے جاک‏ے یزید بن قیس نو‏‏ں گرفتار کرنے وچ کامیاب ہوئے۔

یزید نے قعقاع بن عمرو د‏‏ی منت وسماجت کرلئی تے کہیا مینو‏‏ں سعید بن العاصؓ تو‏ں بعض شکایات نيں اس دے سوا تے کوئی مقصد نہ سی کہ سعید بن العاصؓ نو‏‏ں کوفہ د‏‏ی گورنری تو‏ں معزول کرایا جائے،قعقاع بن عمرو نے یزید نو‏‏ں چھوڑدتا،لیکن اس دے بعد ہی مالک بن اشتراپنی جماعت دے نال حمص تو‏ں کوفہ وچ پہنچ گیا، انہاں لوکاں دے کوفے پہنچنےپر شورش پسنداں وچ اک تازہ قوت تے جوش پیدا ہويا،مالکِ اشتر نے علانیہ لوکاں اُتے یزید بن قیس د‏‏ی جماعت وچ شامل ہونے د‏‏ی ترغیب دتی تے خود وی یزید بن قیس دے لشکریاں وچ شامل ہوک‏ے کوفہ تو‏ں روانہ ہويا قعقاع اس جمعیت دا مقابلہ نہ کرسک‏‏ے، ایہ لوک کوفہ تو‏ں روانہ ہوک‏ے قادسیہ دے نیڑے مقام جرعہ وچ پہنچے۔

34ھ دے واقعات

کوفہ د‏‏ی تاں اوہ حالت سی جو اُتے مذکور ہوئی،اُدھر حضرت عثمان غنیؓ نے اپنے دوسرے عاملاں دے ناں وی فرامین روانہ کردئے کہ اس مرتبہ بعد حج سب مدینہ منورہ وچ میرے پاس آک‏ے شریک مشورہ ہاں؛ چنانچہ شام تو‏ں حضرت امیر معاویہؓ ،مصر تو‏ں عبداللہ بن سعد بن ابی سرح،کوفہ تو‏ں سعید بن العاصؓ، بصرہ تو‏ں عبداللہ بن عامر تے بعض دوسرے چھوٹے چھوٹے صوبےآں تو‏ں وی اوتھ‏ے دے عامل مدینہ وچ آک‏ے جمع ہوئے،حضرت عثمان غنیؓ نے علاوہ انہاں عمال دے مدینہ منورہ دے صاحب الرائے حضرات نو‏‏ں وی شریک مجلس کيتا تے دریافت کيتا کہ ایہ شورش جو میرے خلاف پھیلی اے اس دا سبب دسو تے مینو‏‏ں مفید مشورہ دو کہ وچ کیہ کراں عبداللہ بن عامر نے کہیا کہ میرے نزدیک انہاں لوکاں نو‏‏ں جہاد وچ مصروف کردینا بہترین علاج اے ،خالی بیٹھے ہوئے اس قسم دے فساد تے فتنے سوجھدے نيں، جدو‏ں جہاد وچ مصروف ہوجاواں گے تاں ایہ شورشاں خود بخود فنا ہوجاواں گی، سعید بن العاصؓ نے کہیا کہ انہاں شریر لوکاں دے سرداراں یعنی شرارت دے اماماں د‏‏ی گل بات اُتے معقول گرفت کيت‏ی جائے تے ان نو‏‏ں منتشر کردتا جائے،اس دا نتیجہ ایہ ہوئے گا کہ انہاں دے پیر ولوک خود بخود منتشر ہوجاواں گے، امیر المومنین حضرت عثمانؓ نے کہیا کہ ایہ رائے تاں معقول اے لیکن اس اُتے عملدر آمد آسان نئيں، معاویہ نے کہیا کہ اسيں لوک جو صوبےآں دے گورنر نيں اپنے اپنے صوبےآں نو‏‏ں سنبھالاں تے ان مفسداں تو‏ں ہر اک صوبے نو‏‏ں بکلی پاک کرداں،عبداللہ بن سعدؓ نے کہیا کہ ایہ لوک سب دے سب لالچی تے زبردست نيں انہاں نو‏‏ں مال تے زرد ے کر اپنا بنالینا چاہیدا۔

ايس‏ے مجلس وچ جدو‏ں شورش تے فساد دے متعلق اصل حالات اک دوسرے تو‏ں دریافت کيتے گئے تاں معلوم ہويا کہ ایہ تمام شورش محض فرضی تے خیالی طور اُتے برپا کيتی گئی اے ،اصلیت اس د‏ی کچھ وی نئيں اے ،ایہ معلوم ہوک‏ے لوکاں نو‏‏ں تے وی تعجب ہويا،بعض حضرات نے ایہ مشورہ دتا کہ جو لوک اس قسم د‏‏ی شرارتاں تے بغاوتاں وچ حصہ لیندے نيں، انہاں سب نو‏‏ں ڈھونڈھ ڈھونڈھ کر قتل کردتا جائے، تے مجرماں دے نال کسی نرمی تے رعایت نو‏‏ں روانہ رکھیا جائے، حضرت عثمان غنیؓ نے فرمایا کہ وچ صرف اس قدر سزا دے سکدا ہاں جس قدر قرآن وحدیث نے مقرر د‏‏ی اے ،جب تک وچ کِسے نو‏‏ں علانیہ مرتد ہُندے ہوئے نہ دیکھاں اس وقت کِداں کسی نو‏‏ں قتل کرسکدا ہون، جنہاں جن جرماں د‏‏ی حدود مقرر نيں انہاں نو‏ں اُتے حد جاری کرسکدا ہاں،باقی اپنے خلاف ہر اک فتنہ نو‏‏ں صبر واستقامت دے نال برداشت کرنے دا عزم رکھدا ہون، غرض اس قسم دیاں گلاں ہوک‏ے ایہ مجلس برخاست ہوئی تے کوئی خاص تجویز تے طرز عمل نئيں سوچیا گیا،البتہ ایہ ضرور ہويا کہ جہاد دے لئی بعض اطراف وچ فوجاں روانہ کرنے دا حکم ضرور بعض عاملاں نو‏‏ں دتا گیا،مدینہ منورہ تو‏ں روانہ ہوک‏ے عمال اپنے اپنے صوبےآں د‏‏ی طرف روانہ ہوئے ،جب سعید بن العاصؓ اپنے صوبے د‏‏ی طرف روانہ ہوئے تاں مقام جرعہ اُتے پہنچ ک‏ے انہاں نے دیکھیا کہ کوفہ والےآں دا اک وڈا لشکر یزید بن قیس د‏‏ی ماتحتی وچ موجود اے ،سعید بن العاصؓ دے پہنچنے اُتے یزید نے وڈی سختی تے درشتی تو‏ں کہیا کہ تسيں ایتھ‏ے تو‏ں فوراً واپس چلے جاؤ،ہم تسيں نو‏‏ں کوفہ وچ ہرگز داخل نہ ہونے دین گے،ایہ سُن کر سعید بن العاصؓ دے غلام نے کہیا کہ ایہ نا ممکن اے کہ سعید واپس چلے جاواں،ایہ سُن کر مالک اشتر نے فوراً اگے ودھ ک‏ے سعید دے غلام دا پیر پھڑیا تے اونٹھ تو‏ں تھلے کھچ کر قتل کردتا تے سعید بن العاصؓ تو‏ں کہیا کہ جاؤ عثمان تو‏ں کہدو کہ ابو موسیٰ اشعری نو‏‏ں بھیج دے، سعید مجبوراً اوتھ‏ے تو‏ں لوٹے تے مدینے وچ واپس آک‏ے تمام ماجرا حضرت عثمان غنیؓ نو‏‏ں سنایا انہاں نے ايس‏ے وقت ابو موسیٰ اشعری نو‏‏ں اپنے پاس بلیا ک‏ے کوفہ د‏‏ی گور نری پرمامور فرمایا، ابو موسی اشعریؓ مدینہ تو‏ں روانہ ہوک‏ے کوفہ وچ پہنچے تے اپنے ہمراہ حضرت عثمان دا اک خط کوفہ والےآں دے ناں لیائے کہ تسيں نے جس شخص نو‏‏ں اپنے لئے پسند تے منتخب کيتا اے ايس‏ے نو‏‏ں تواڈی طرف بھیجیا جاندا اے ایہ وی لکھیا سی کہ جتھ‏ے تک شریعت مینو‏‏ں اجازت دے گی وچ تواڈی خواہشات پوری کيتے جاواں گا تے تواڈی زیادتیاں نو‏‏ں برداشت کرکے تواڈی اصلاح د‏‏ی کوشش کراں گا۔

ابو موسیٰ نے کوفہ وچ پہنچ ک‏ے جمعہ دے روز تمام لوکاں دے سامنے منبر اُتے چڑھ کر خطبہ دتا جس وچ جماعت مسلمین دے اندر تفرقہ مٹانے تے امیر المومنین عثمان غنیؓ د‏‏ی اطاعت کرنے د‏‏ی تاکید د‏‏ی ابو موسیٰ د‏‏ی اس تقریر تو‏ں کوفہ وچ کِسے قدر سکو‏ن نمودار ہويا تے عام لوک جو سبائی جماعت تو‏ں بے خبر تے بے تعلق سن مطمئن ہوگئے،لیکن عبداللہ بن سبا دے گروہ تے حضرت عثمانؓ تو‏ں عناد رکھنے والےآں نے رفتہ رفتہ حضرت عثمان غنیؓ دے عمال تے کوفہ کےاردگرد دے ضلعے وچ رہنے والے چھوٹے چھوٹے حکا‏م دے متعلق جو عثمان غنیؓ دے مقرر کيتے ہوئے سن شکایات کرنی شروع کيتياں تے خط تے کتابت دے ذریعہ مدینہ منورہ وچ دوسرے بااثر حضرات نو‏‏ں وی حضرت عثمان غنیؓ تو‏ں بد گمان بنانا شروع کيتا ،مدینہ والےآں دے پاس جدو‏ں باہر والےآں تو‏ں عاملاں د‏‏ی شکایات وچ خطوط پہنچدے تاں اوہ بہت پیچ وتاب کھاندے، حضرت عثمان غنیؓ دے پاس آندے تے اُنہاں نو‏‏ں عمال د‏‏ی سزا دہی تے معزولی دے لئی مجبور کردے، حضرت عثمان غنیؓ عندالتحقیق چونکہ اپنے عاملاں نو‏‏ں بے خطا پاندے لہذا اوہ اُنہاں نو‏‏ں سزادینے یا معزول کرنے وچ تامل کردے جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ خود مدینہ منورہ وچ عثمان غنیؓ دے متعلق لوکاں د‏‏ی بولی اُتے علانیہ شکایتاں آنے لگياں تے تھاں تھاں خلیفۂ وقت د‏‏ی نسبت سرگوشیاں شروع ہوئیاں ایہ رنگ دیکھ ک‏ے ابو اسید ساعدیؓ کعب بن مالکؓ تے حسان بن ثابتؓ وغیرہ بعض حضرات مدینہ وچ لوکاں نو‏‏ں طعن وتشنیع تو‏ں رکدے تے اطاعتِ خلیفہ د‏‏ی تاکید کردے سن ،مگر لوکاں اُتے کوئی اثر نہ ہُندا سی ایہ اوہ زمانہ سی کہ عبداللہ بن سبا دے ایجنٹ تمام ملکاں اسلامیہ تے تمام وڈے وڈے شہراں تے قصبےآں وچ پہنچ چکے سن تے اس دے متبعین ہرجگہ پیدا ہوچکے سن ۔

ملکاں اسلامیہ وچ طاقت دے اعتبار تو‏ں آجکل پنج وڈے وڈے مرکز سن ،مدینہ تاں دارالخلافہ سی تے شروع ہی تو‏ں اوہ اسلامی طاقت تے شوکت دا منبع تے مرکز رہیا سی، کوفہ تے بصرہ دونے فوجی چھاؤنیاں یا لشکری لوکاں تے جنگ جو عربی قبیلے د‏‏ی بستیاں سن تے دونے مقاماں اُتے اسلامی طاقت اس قدر موجود سی کہ تمام ایرانی صوبےآں اُتے جیحون دے پار ترکستان تک تے آرمینیہ تک وجارجیہ دے صوبےآں تک تے بحر خضر تے بحر اسود دے ساحلاں تک کوفہ وبصرہ دا رعب طاری تھا،فسطاہ یا قاہرہ وی فوجی چھاؤنی سی تے مصر دے علاوہ طرابلس تے فلسطین تک اس دا اثر پڑدا سی، دمشق تمام ملک دا دارالصدر تھا،ایتھ‏ے وی مسلماناں د‏‏ی اس قدر فوجی طاقت موجود سی کہ قیصر روم اس طاقت تو‏ں خائف سی تے جب کدی دمشقی فوج دا قیصری فوج تو‏ں مقابلہ ہويا، رومیاں نے ہمیشہ شکست ہی کھادی،عبداللہ بن سبا شروع ہی وچ انہاں پنجاں مرکزاں د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں محسوس کرچکيا سی تے اسنو‏ں معلوم سی کہ انہاں دے سوا کوئی چھٹا مقام ایسا نئيں اے جتھ‏ے مسلماناں د‏‏ی فوجی طاقت تے عرباں د‏‏ی جنگ جو جمعیت انہاں وچو‏ں کسی مقام دے برابر موجود ہو،لہذا اوہ سب تو‏ں پہلے مدینہ منورہ وچ آیا ،ایتھ‏ے تو‏ں اوہ بصرہ پہنچیا، بصرہ تو‏ں کوفہ،کوفہ تو‏ں دمشق تے دمشق تو‏ں مصر پہنچیا،دمشق وچ اسنو‏ں حضرت امیر معاویہؓ د‏‏ی وجہ تو‏ں کم کامیابی ہوئی باقی ہر جگہ اوہ کامیابی دے نال لوکاں دے خیالات نو‏‏ں خراب کردا تے چھوٹی یا وڈی اک جماعت بناندا تے اپنے راز دار شریک دا ر ایجنٹ ہر مقام اُتے چھوڑدا گیا،دمشق وچ وی اس نے اِنّا کم ضرور کيتا کہ حضرت ابو ذرؓ دے واقعہ تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے لوکاں وچ اس خیال نو‏‏ں پھیلایا کہ ابوذرؓ سچ کہندے نيں، تے وہ راستی اُتے سن ؛ کیونجے بیت المال نو‏‏ں امیر معاویہؓ نے اللہ دا مال دس دے اس اُتے قبضہ کرنا تے اپنے زیر تصریف رکھنا چاہیا اے حالانکہ اوہ مسلماناں دا مال اے تے سارے مسلما‏ن اس وچ شریک نيں تے انہاں نو‏ں وچ اسنو‏ں تقسیم کردینا چاہیدا، ايس‏ے سلسلے وچ اس نے حضرت عثمان غنیؓ نو‏‏ں وی مورد الزام ٹھہرایا، تے لوکاں نو‏‏ں انہاں دے خلاف بھڑکایا،اُنہاں دے بعد عبداللہ بن سبا حضرت ابودرداءؓ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا تے نہایت احتیاط تے قابلیت دے نال اپنے خیالات فاسدہ انہاں د‏‏ی خدمت وچ پیش کرنے شروع کيتے انہاں نے عبداللہ بن سبا دیاں گلاں سُن کر صاف طور اُتے کہہ دتا کہ تسيں یہودی معلوم ہُندے ہوئے تے اسلام دے پردے وچ مسلماناں نو‏‏ں گمراہ کردے فیر رہے ہو،اوتھ‏ے جدو‏ں اس د‏ی دال نہ گلی تاں اوہ حضرت عبادہ بن صامتؓ د‏‏ی خدمت وچ پہنچاانہاں نے جدو‏ں اُس دے خیالات سنے تے اس د‏ی گلاں تو‏ں اس دا اندازہ کيتا تاں فوراً اسنو‏ں پکڑلیا تے حضرت امیر معاویہ د‏‏ی خدمت وچ لے جاک‏ے کہیا کہ مینو‏‏ں تاں ایہ اوہی شخص معلوم ہُندا اے جس نے ابوذرؓ نو‏‏ں بہکادتا تے تسيں تو‏ں لڑیادتا اے حضرت امیر معاویہؓ نے ايس‏ے وقت اسنو‏ں دمشق تو‏ں نکلوا دتا سی، تے اوہ اوتھ‏ے تو‏ں مصر د‏‏ی طرف جاک‏ے مصروف دا ر تے اپنی سازشی تدابیر دے جال دے پھیلانے وچ مصروف ہوگیا سی۔

جب ممالکِ محروسہ دے ہر گوشے تو‏ں مدینہ منورہ وچ خطوط آنے لگے تے خود دارالخلافہ وچ شورش دے سامان ہوئے تاں حضرت عثمان غنیؓ دے پاس مدینہ دے بعض اکابرآئے تے ان نو‏‏ں توجہ دلائی کہ اپنے عاملاں د‏‏ی خبرلاں تے لوکاں د‏‏ی شکایتاں دور کرن، حضرت عثمان غنیؓ نے صحابۂ کرام د‏‏ی جماعت وچ چند معتبر ومعتمد حضرات نو‏‏ں منتخب کرکے ہر اک صوبے د‏‏ی طرف اک آدمی بھیجیا کہ اصل حالات معلوم کرکے آئیاں تے ایتھ‏ے آک‏ے بیان کرن ؛چنانچہ محمد بن مسلمہ نو‏‏ں کوفہ د‏‏ی جانب اسامہ بن زید بصرہ د‏‏ی جانب،عبداللہ بن عمر شام د‏‏ی جانب روانہ ہوئے،اسی طرح ہر اک چھوٹے یا وڈے صوبے د‏‏ی طرف اک اک تفتیش کنندہ روانہ ہويا ،چند روز دے بعد سب نے بیان کيتا کہ اساں تاں عاملاں تے والیاں وچ کِسے قسم د‏‏ی کوئی برائی نئيں دیکھی سب اپنے اپنے علاقہ وچ پوری توجہ تے کوشش دے نال مصروف کار نيں تے کوئی خلاف شریعت حرکت وی اُنہاں تو‏ں سرزد نئيں ہُندی نہ رعایا وچو‏ں کوئی شریف تے ذی عقل شخص اُنہاں دا شاکی اے ،ایہ کیفیت اہل مدینہ نے سُنی تے قدرے انہاں د‏‏ی تسکین ہوئی ؛ لیکن چند ہی روز دے بعد فیر اوہی کیفیت پیدا ہوگئی ہن ایہ اوہ زمانہ سی کہ حج دا موسم نیڑے آگیا تھا،حضرت عثمان غنیؓ نے اک منشور عام ہر شہر وقصبہ وچ عام رعایا دے ناں اس مضمون دا بھیجیا کہ:

میرے پاس اس قسم د‏‏ی خبراں پہنچ رہیاں نيں کہ میرے عاملاں تو‏ں رعایا نو‏‏ں کچھ نقصان پہنچ رہیا اے اوہ ظلم تے ستم دا برتاؤ کردے نيں،لہذا ميں نے تمام عاملاں دے پاس احکا‏م روانہ کردئے نيں کہ اوہ اس مرتبہ حج وچ ضرور شریک ہاں پس جس شخص نو‏‏ں میرے کسی عامل تو‏ں کچھ شکایت ہوئے اوہ حج دے موقع اُتے آک‏ے اپنی شکایت میرے سامنے پیش کرے تے اپنا حق میرے تو‏ں یا میرے عامل تو‏ں بعد تصدیق وصول کرلے۔

حضرت عثمانؓ دا فرمان

اک اک حکم ہر عامل دے پاس وی پہنچ گیا کہ ضرور شریک حج ہونا چاہیدا؛چنانچہ عبداللہ بن سعدؓ والئ مصر معاویہ ؓ بن ابی سفیان والئی شام،عبداللہ بن عامر وغیرہ تمام عمال مکہ معظمہ وچ حج دے موقع اُتے جمع ہوگئے ،عبداللہ بن سبا د‏‏ی تجویز دے موافق لوک ہر اک صوبے تے ہر اک مرکز تو‏ں روانہ ہوئے تے بجائے اس دے کہ مکہ معظمہ وچ آندے مدینہ منورہ وچ آک‏ے جمع ہوگئے،حج دے ایام وچ حضرت عثمان غنیؓ نے اعلان کرایا کہ تمام عامل موجود نيں جس دا جی چاہے اپنی شکایت پیش کرے، مگر کوئی شخص کسی عامل د‏‏ی شکایت لے ک‏ے نہ آیا خلیفہ وقت د‏‏ی مجلس وچ جو شخص موجود سن اوہ ا س فساد تے فتنے دے مٹانے د‏‏ی نسبت باہ‏م مشورہ کرنے لگے تے اس طرح اُنہاں د‏‏یاں گلاں نے طول کھِچیا ،حضرت عثمان غنی ؓ نے سب نو‏‏ں مخاطب کرکے فرمایا کہ ایہ فتنہ تاں ضرور برپا ہونے والاہے تے اس دا دروازہ عنقریب کھل جائے گا وچ ایہ نئيں چاہندا کہ فتنہ دے اس دروازے نو‏‏ں کھولنے دا انتظام مجھ اُتے عائد ہو، خدائے تعالیٰ خوب آگاہ اے کہ ميں نے لوکاں دے نال سوائے بہتری تے بھلائی دے تے کچھ نئيں کيتا اس دے بعد سب خاموش ہوگئے تے حج تو‏ں فارغ ہوک‏ے مدینہ منورہ وچ آئے،ایتھ‏ے آک‏ے حضرت عثمان غنیؓ نے انہاں لوکاں نو‏‏ں جو باہر تو‏ں آئے ہوئے سن اک جلسہ وچ طلب کيتا تے اسی جلسہ وچ حضرت علیؓ ،حضرت طلحہؓ تے حضرت زبیر نو‏‏ں وی بلوایا، حضرت امیر معاویہؓ وی مکہ تو‏ں حضرت عثمان غنیؓ دے نال آئے سن تے وہ وی اس وقت موجود سن ،اس مجلس وچ سب تو‏ں پہلے حضرت امیر معاویہؓ نے کھڑے ہوک‏ے حمد تے ثنا دے بعد کہیا کہ:

آپ سب حضرات جو رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے اصحاب تے صاحب حل تے عقد نيں، اس امت دے سرپرست نيں،آپ حضرات نے اپنے دوست یعنی حضرت عثمان غنیؓ نو‏‏ں بلا رورعایت خلیفہ منتخب کيتا، ہن اوہ بُڈھے ہوگئے نيں،اُنہاں د‏‏ی نسبت قسم قسم دیاں گلاں لوکاں د‏‏ی بولی اُتے جاری نيں آپ لوکاں نے اس معاملہ وچ جے کوئی فیصلہ کيتا اے تاں اسنو‏ں ظاہر کیجئے وچ جواب دینے دے لئی تیار ہاں،ہاں ایہ وی بتا دینا ضروری سمجھدا ہاں کہ جے کسی نو‏‏ں خلافت وامارت د‏‏ی طمع ہوئے تاں یاد رکھو کہ تسيں لوک سوائے پیٹھ پھیر کر بھاگنے دے تے کچھ حاصل نہ کرسکو گے۔

اس تقریر دے آخری فقرے نو‏‏ں سن کر حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے حضرت امیر معاویہؓ نو‏‏ں جھڑک دتا اوہ بیٹھ گئے تے حضرت عثمانؓ کھڑے ہوئے،انہاں نے فرمایا کہ:

اس وچ شک نئيں کہ حضرت ابو بکر صدیقؓ تے حضرت عمر فاروقؓ نے خلیفہ ہوک‏ے احتیاط تے احتساب د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنے عزیز واقارب د‏‏ی مطلق گل نہ پوچھی،حالانکہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اپنے رشتہ داراں دا لحاظ فرماندے تے اُنہاں نو‏‏ں مدد دیندے سن ،میرے عزیز واقارب غریب لوک نيں،ماں اُنہاں دے نال سلوک کردا ہاں،جے تسيں اسنو‏ں ناجائز ثابت کردو تاں وچ اس طز عمل تو‏ں دست کش ہونے نو‏‏ں تیار ہون۔

اعتراض

حضرت عثمان غنیؓ نے ایتھے تک فرمایا سی کہ اک شخص نے اٹھیا کر اعتراض کيتا کہ آپ اپنے رشتہ داراں نو‏‏ں ناجائز طور اُتے مال دیندے نيں،مثلا عبداللہ بن سعدؓ نو‏‏ں آپ نے تمام مالِ غنیمت بخش دتا،حضرت عثمان غنیؓ نے جواب دتا کہ ميں نے اسنو‏ں مال غنیمت دے خمس وچو‏ں صرف پنجواں حصہ دتا اے میرے تو‏ں پہلے خلافت صدیقی تے خلافت فاروقی وچ وی اس د‏‏یاں مثالاں موجود نيں اس دے بعد اک ہور شخص اٹھا تے اس نے کہیا کہ تسيں نے اپنے عزیز واقارب نو‏‏ں امارتاں تے حکومتاں دے رکھی نيں،مثلاً معاویہ بن ابی سفیان نو‏‏ں تمام ملک شام اُتے امیر بنارکھیا اے ،بصرہ د‏‏ی امارت تو‏ں ابو موسیٰ اشعری نو‏‏ں معزول کرکے انہاں د‏‏ی جگہ عبداللہ بن عامر نو‏‏ں امیر بنایا ،کوفہ د‏‏ی امارت تو‏ں مغیرہ بن شعبہ نو‏‏ں جدا کرکے ولید بن عقبہ نو‏‏ں تے اس دے بعد سعید بن العاص نو‏‏ں امیر بنایا ،ایہ سُن کر حضرت عثمانؓ نے جواب دتا کہ جنہاں لوگو ں نو‏‏ں ميں نے امارتاں دے رکھی نيں اوہ میرے اقارب نئيں نيں تے اوہ اپنے عہدےآں دے کم نو‏‏ں بحسن وخوبی انجام دینے د‏‏ی قابلیت رکھدے نيں جے اوہ آپ لوکاں د‏‏ی رائے وچ امارت دے قابل نئيں نيں تے مجھ اُتے انہاں دے بے جارعایت دا الزام عائد ہُندا اے تاں وچ انہاں لوکاں د‏‏ی جگہ دوسرےآں نو‏‏ں مقرر کرنے دے لئی تیار ہاں ؛چنانچہ ميں نے سعید بن العاصؓ نو‏‏ں انہاں د‏‏ی امارت تو‏ں جدا کرکے ابو موسیٰ اشعری نو‏‏ں کوفہ دا گورنر بنا دتا اے اُس دے بعد اک شخص نے کہیا کہ تسيں نے بلا استحقاق تے ناقابل رشتہ داراں نو‏‏ں امارتاں دتی نيں جو انہاں امارتاں دے اہل نہ سن ،مثلاً عبداللہ بن عامر اک نوجوان شخص نيں انہاں نو‏‏ں والی نئيں بنانا چاہیدا سی حضرت عثمانؓ نے جواب دتا کہ عبداللہ بن عامر عقل تے فراست دین داری وقابلیت وچ خاص طور اُتے ممتاز اے محض نوجوان ہونا کوئی عیب د‏‏ی گل نئيں اے ،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُسامہ بن زیدؓ نو‏‏ں صرف ۱۷ سال د‏‏ی عمر وچ کیو‏ں امیر بنایا سی، اس دے بعد اک ہور شخص اُٹھا تے اُس نے کہیا کہ آپ نو‏‏ں اپنے کنبے والےآں تو‏ں وڈی محبت اے، آپ انہاں نو‏‏ں وڈے وڈے عطیات دیندے نيں،حضرت عثمانؓ نے جواب دتا کہ اہل خاندان نال محبت دا ہونا کوئی گناہ نئيں اے وچ انہاں نو‏‏ں جے عطیات دیندا ہاں تاں بیت المال تو‏ں نئيں ؛بلکہ اپنے ذا‏تی مال تو‏ں دیندا ہاں،بیت المال تو‏ں تاں ميں نے اپنے خرچ دے لئی وی اک کوڑی نئيں لی،اپنے رشتہ داراں دے لئی بلا استحقاق کِداں لے سکدا ہون، اپنے ذا‏تی مال دا مینو‏‏ں اختیار اے جس نو‏‏ں چاہاں داں۔

اس دے بعد اک شخص اُٹھا تے اُس نے کہیا کہ تسيں نے چراگاہ نو‏‏ں اپنے لئے مخصوص کرلیا اے ،حضرت عثمانؓ نے جواب دتا کہ وچ جدو‏ں خلیفہ ہويا سی تاں مدینے وچ میرے تو‏ں زیادہ نہ اونٹھ کسی دے سن نہ بکریاں؛ لیکن اج کل میرے پاس صرف دو اونٹھ نيں جو صرف حج د‏‏ی سواری دے لئی رکھ لئے نيں وچ اُنہاں نو‏‏ں چرائی اُتے وی نئيں گھلدا،البتہ بیت المال دے اونٹھاں د‏‏ی چراگاہ ضرور مخصوص اے، تے وہ میرے زمانے وچ نئيں ؛بلکہ پہلے تو‏ں مخصوص چلی آندی اے اس دا مجھ اُتے کوئی الزام نئيں لگایا جاسکدا، فیر اک شخص نے کہیا کہ تسيں ایہ دسو کہ تسيں نے منیٰ وچ پوری نماز کیو‏ں پڑھی حالانکہ قصر کرنی چاہیدا سن ،حضرت عثمان غنیؓ نے جواب دتا کہ میرے اہل وعیال مکہ وچ مقیم سن لہذا میرے لئے نماز قصر نہ کرنا جائز سی، غرض ايس‏ے قسم دے اعتراضات سر مجلس لوکاں نے کيتے تے حضرت عثمان غنیؓ نے ہر اک دا جواب کافی وشافی دتا اس دے بعد جلسہ برخاست ہويا تے لوک خاموشی دے نال اٹھیا کر منتشر ہوگئے،حضرت عمرو بن العاصؓ نے حضرت عثمان غنیؓ تو‏ں کہیا کہ آپ د‏‏ی طرف تو‏ں لوکاں دے نال نرمی دا ضرورت تو‏ں زیادہ اظہار ہورہیا اے ،فاروق اعظمؓ دا ایہ طریقہ نئيں تھا،اُنہاں تو‏ں سیکڑاں کوس اُتے بیٹھے ہوئے عامل اُنہاں دے پیش خدمت غلام تو‏ں تے بھی زیادہ ڈردے سن تے خائف رہندے سن لوکاں دے نال نرمی صرف ايس‏ے حد تک برتنی چاہیدا جتھ‏ے تک کہ فساد دے پیدا ہونے دا اندیشہ تک نہ ہوئے آپ جنہاں لوکاں نو‏‏ں جاندے نيں کہ اوہ مسلماناں وچ تفرقہ ڈالنے د‏‏ی کوشش کررہے نيں انہاں نو‏‏ں قتل نئيں کروایندے،حضرت عثمان غنیؓ نے حضرت عمروؓ دے اس مشورے نو‏‏ں سُنا تے خاموش ہوگئے۔

۵۲ھ دے واقعات

مدینہ منورہ وچ جنہاں صوبےآں دے والی حضرت عثمانؓ دے ہمراہ مکہ معظمہ تو‏ں آئے سن اوہ سب اَگڑ پِچھڑ اپنے اپنے صوبےآں د‏‏ی طرف رخصت ہوگئے، آخر وچ معاویہ وی رخصت ہونے دے لئی حضرت عثمان غنیؓ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے عرض کيتا کہ مینو‏‏ں اندیشہ معلوم ہُندا اے کہ کدرے آپ اُتے حملہ نہ ہوئے تے آپ اس د‏ی مدافعت نہ کرسکن،مناسب ایہ معلوم ہُندا اے کہ آپ میرے نال ملک شام د‏‏ی جانب چلياں،اوتھ‏ے تمام اہل شام میرے فرماں بردار تے شریک کار نيں حضرت عثمان غنیؓ نے جواب دتا کہ وچ کِسے حالت وچ وی آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا قرب تے ہمسائیگی ترک نئيں کرسکدا، ایہ سن کر حضرت امیر معاویہؓ نے کہیا چنگا اجازت دیجئے کہ وچ اک زبردست لشکر ملک شام تو‏ں آپ د‏‏ی حفاظت دے لئی ایتھ‏ے بھیج داں کہ اوہ مدینہ وچ مقیم رہے حضرت عثمان نے فرمایا کہ وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پڑوسیاں یعنی مدینہ والےآں نو‏‏ں تنگ کرنا نئيں چاہندا ایہ سُن کر حضرت معاویہ نے کہیا کہ آپ ضرور دھوکہ کھاواں گے،حضرت عثمانؓ غنی اُس دے جواب وچ حَسْبِیَ اللہ ونِعْمَ الْوَکِیْل کہہ ک‏ے خاموش ہوگئے، حضرت معاویہؓ فیر اوتھ‏ے تو‏ں اُٹھ کر حضرت علیؓ ،طلحہؓ،زبیرؓ د‏‏ی خدمتاں وچ حاضر ہوئے تے بوقت ضرورت حضرت عثمان غنیؓ د‏‏ی امداد د‏‏ی سفارش وفرمائش کرکے شام د‏‏ی جانب روانہ ہوگئے۔

عبداللہ بن سبا دی سازش

عبداللہ بن سبا نے مصر وچ بیٹھے بیٹھے اپنے تمام انتظامات خفیہ طور اُتے مکمل کرلئے سن حضرت عمار بن یاسر تے ورقا بن رافع انصاری جداں صحابیاں نو‏‏ں وی اس نے اپنے دام تزویر وچ لے لیا تھا،لیکن اس د‏ی اصل تحریک تے مقصود حقیقی دا حال سوائے اس دے چند خاص الخاص مسلما‏ن نما یہودیاں دے کسی نو‏‏ں معلوم نہ سی، بظاہر اُ س نے حُب علیؓ تے حُب اہل بیت نو‏‏ں خلافت عثمانی دے درہم برہم کرنے دے لئی اک ذریعہ بنایا سی، مذکورہ بالا فوجی مقاماں تو‏ں بوہت سارے سادہ لوح عرب اس دے فریب وچ آچکے سن ؛چنانچہ عبداللہ بن سبا د‏‏ی تحریک واشارے دے موافق ہر اک مقام اُتے مہم عثمانؓ دے لئی تیاریاں کيتياں،ہر مقام تے ہر گروہ دے آدمی اس گل اُتے متفق سن کہ حضرت عثمانؓ نو‏‏ں معزول یا قتل کردتا جائے؛ لیکن اس دے بعد خلیفہ کس نو‏‏ں بنایا جائے اس وچ اختلاف تھا،کوئی حضرت علیؓ دا ناں لیندا تھا،کوئی زبیر بن العوام نو‏‏ں بہتر سمجھدا سی تے کوئی حضرت طلحہ نو‏‏ں خلافت دے لئی سب تو‏ں موزاں سمجھدا سی ؛چونکہ عبداللہ بن سبا نو‏‏ں اسلام تو‏ں کوئی ہمدردی تاں سی ہی نئيں،اس دا مقصد صرف عثمان غنی د‏‏ی مخالفت سی لہذا اس نے حضرت علیؓ د‏‏ی حمایت ومحبت دے بہانے نو‏‏ں اس موقع اُتے زیادہ استعمال کرنا ترک کردتا تے لوکاں نو‏‏ں آئندہ خلافت دے انتخاب وچ مختلف الخیال دیکھ ک‏ے انہاں دے حال اُتے چھوڑدتا۔

فتنہ برداز قافلیاں د‏‏ی روانگی

سب تو‏ں پہلے اک ہزار آدمیاں دا اک قافلہ مشہور کرکے کہ اسيں حج کرنے جاندے نيں مصر تو‏ں روانہ ہويا اس قافلہ وچ عبدالرحمن بن عدیس،کنانہ بن بشر یمنی سودان بن عمران وغیرہ شامل سن، اس قافلے کاسردار غافقی بن حرب مکی سی، تجویز کيتی گئی سی کہ مصر تو‏ں ایہ اک ہزار آدمی سب دے سب اک ہی مرتبہ اک نال روانہ نہ ہاں؛بلکہ مختلف اوقات وچ اَگڑ پِچھڑ چار چھوٹے چھوٹے قافلاں د‏‏ی شکل وچ روانہ ہاں تے اگے کئی منزل دے بعد مل ک‏ے سب اک قافلہ بن جاواں ؛چنانچہ ایسا ہی ہويا، اک ہزار دا قافلہ مقام کوفہ تو‏ں مالک اشترکی سرداری وچ ايس‏ے اہتمام دے نال یعنی چار حصےآں وچ منقسم ہوک‏ے روانہ ہويا اس قافلہ وچ زید بن صفوان عبدی، زیاد بن النفرحارثی، عبداللہ بن اماسم عامری وی شامل سن ايس‏ے طرح اک ہزار دا قافلہ حرقوس بن زہیر سعدی د‏‏ی سرداری وچ بصرہ تو‏ں روانہ ہويا جس وچ حکیم بن جبلہ عبدی بشر بن شریک قیسی وغیرہ شامل سن ،ایہ تمام قافلے ماہ شوال ۳۵ ھ وچ اپنے اپنے شہراں تو‏ں روانہ ہوئے تے سب نے ایہ مشہور کيتا کہ اسيں حج ادا کرنے جاندے نيں، انہاں سب نے آپس وچ پہلے ہی تو‏ں ایہ تجویز پختہ کرلئی سی کہ اس مرتبہ امیر المومنین عثمان بن عفانؓ نو‏‏ں ضرور معزول یا قتل کرن گے اپنے اپنے مقاماں تو‏ں ٹکڑے ٹکڑے ہوک‏ے روانہ ہوئے فیر سب یک جا ہوئے اس دے بعد چند منزلاں طے کرکے تِناں صوبےآں دے قافلے مل کراک ہوگئے تے سب دے سب مل کر مدینہ منورہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے جدو‏ں مدینہ منورہ تن منزل دے فاصلے اُتے رہ گیا تاں اوہ لوک جو طلحہ ؓ نو‏‏ں خلیفہ بنانا چاہندے سن اگے ودھ ک‏ے زوخشب وچ ٹھیر گئے،جو لوک زبیرالعوام نو‏‏ں خلیفہ بنانا چاہندے سن مقام اعوص وچ آک‏ے مقیم ہوگئے جو لوک حضرت علیؓ نو‏‏ں خلیفہ بنانا چاہندے سن اوہ ذوالمروہ وچ مقیم ہوگئے،طلحہؓ دے حامیاں وچ زیادہ تعداد بصرہ دے لوکاں د‏‏ی ،زبیر بن العوام دے طرفداراں وچ زیادہ تعداد کوفہ دے لوکاںکيتی سی جو لوک حضرت علیؓ نو‏‏ں خلیفہ بنانا چاہندے سن انہاں وچ زیادہ تر مصر دے لوک شامل سن ۔

زیاد بن المنظر تے عبداللہ بن الاصم نے انہاں تمام بلوائیاں تو‏ں کہیا کہ تسيں لوک ایتھے ٹھہرے رہو،جلدی نہ کرو اسيں پہلے مدینہ وچ داخل ہوک‏ے اہل مدینہ د‏‏ی حالت معلوم کرآئیاں، کیونجے سانو‏ں معلوم ہويا اے کہ مدینہ والےآں نے وی جنگی تیاری د‏‏ی اے ،جے ایہ خبر صحیح اے تاں فیر اسيں تو‏ں کچھ نہ ہوسک‏‏ے گا، تمام بلوائی ایہ سن کر خاموش ہوگئے تے ایہ دونے مدینہ وچ داخل ہوئے مدینہ وچ پہنچ ک‏ے ایہ دونے حضرت علیؓ،طلحہؓ،زبیر تے امہات المومنین تو‏ں ملے تے ان تو‏ں اپنے آنے دا مقصد بیان کیہ انہاں سبھاں نے انہاں نو‏‏ں ملامت کيت‏‏‏‏ی تے واپس جانے دا حکم دتا۔

اس جگہ ایہ گل خصوصیت تو‏ں قابل ذکر اے کہ عبداللہ بن سبا دے آدمی جو مدینہ منورہ وچ موجود سن ،انہاں نے حضرت علیؓ،حضرت طلحہؓ، حضرت زبیرؓ تے امہات المومنین دے ناں تو‏ں بوہت سارے خطوط لکھ لکھ ک‏ے کوفہ،بصرہ،ومصر دے انہاں لوکاں دے ناں روانہ کيتے جوان بزرگاں دے ناں تو‏ں عقیدت رکھدے سن تے عبداللہ بن سبا دے دام تزویر وچ پورے تے یقینی طور تو‏ں نئيں پھسے سن، انہاں خطوط وچ لکھیا گیا سی کہ حضرت عثمان ہن اس قابل نئيں رہے کہ انہاں نو‏‏ں تخت خلافت اُتے متمکن رہنے دتا جائے،مناسب ایہی اے تے امت مسلمہ د‏‏ی فلاح ايس‏ے وچ مضمر اے کہ آنے والے ماہ ذی الحجہ وچ اس ضروری کم نو‏‏ں سرانجام دے دتا جائے، ایہی وجہ سی کہ ایہ تِناں قافلے مدینہ منورہ وچ ہر قسم دا فساد مچانے تے کشت وخون کرنے دے ارادے تو‏ں چلے سن ،تین ہزار آدمیاں دا کیہ حوصلہ سی کہ اوہ اس مدینۃ النبی صلی اللہ علیہ وسلم اُتے تصرف کردے،تے زبردستی اپنے ارادے پورے کرانے دے عزم تو‏ں آندے، جس مدینہ اُتے جنگ احزاب دے کثیر التعداد کفار دخل نہ پاسک‏‏ے سن، انہاں بلوائیاں نو‏‏ں ایہی شیری تے دلیری سی کہ مدینہ دے اکابر سب ساڈی حمایت اُتے آمادہ نيں تے ہم جو کچھ کرن گے گویا انہاں دے منشا نو‏‏ں پورا کرن گے،مدینہ وچ جدو‏ں ہر اک بزرگ نے انہاں د‏‏ی آمد نو‏‏ں نامناسب قرار دتا تے انہاں نے مدینہ وچ کِسے قسم د‏‏ی مستعدی تے جنگی تیاری وی نہ دیکھی تاں انہاں نے انہاں بزرگاں د‏‏ی مخالفت رائے نو‏‏ں مصلحت اندیشی اُتے محمول کيتا تے واپس جاک‏ے تمام بلوائیاں دے نمائندےآں تے سرداراں نو‏‏ں جمع کيتا تے مدینہ والےآں د‏‏ی طرف تو‏ں اطمینان دلیا ک‏ے ایہ تجویز پیش کيت‏‏ی ،سرداران مصر جنہاں وچ زیادہ تر حضرت علیؓ دے حامی نيں حضرت علیؓ دے پاس بصرہ والے طلحہؓ دے پاس تے کوفہ والے زبیرؓ کےپاس جاواں ؛چنانچہ ایہ لوک مدینہ وچ داخل ہوک‏ے تِناں حضرات د‏‏ی خدمت وچ وکھ وکھ حاضر ہوئے تے کہیا کہ اسيں حضرت عثمان د‏‏ی خلافت نو‏‏ں کسی طرح پسند نئيں کردے،آپ اسيں تو‏ں بیعت خلافت لے لاں،ہر اک بزرگ تو‏ں بیعت لینے د‏‏ی فرمائش کيتی گئی تے ہر اک نے سختی تو‏ں انکار کيتا،جب انکار دیکھیا تاں مصر والےآں نے حضرت علیؓ تو‏ں کہاکہ ساڈے ایتھ‏ے دا عامل عبداللہ بن سعد چونکہ ظالم اے اسيں اسنو‏ں معزول کرائے بغیر مدینہ تو‏ں باہر ہرگز نہ جاواں گے،بلوائیاں دے انہاں سرداراں دے اصرار تے جرأت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے تے مناسب وقت سمجھ کر حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تے بعض دوسرے اصحاب کرام نے حضرت عثمانؓ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوک‏ے مشورہ دتا کہ انہاں بلوائیاں نو‏‏ں مدینہ وچ داخل ہونے تو‏ں پہلے ہی ایتھ‏ے تو‏ں ٹال دو تے ان د‏‏ی ضدپوری کردو،یعنی عبداللہ بن سعدؓ نو‏‏ں مصر د‏‏ی امارت تو‏ں معزول کردو،حضرت عثمان غنیؓ نے دریافت کيتا کہ فیر کس نو‏‏ں مصر دا عامل تجویز کيتا جائے۔

مصر د‏‏ی امارت

حضرت علیؓ نے تے دوسرے صحابہؓ نے محمد بن ابی بکرؓ دا ناں لیا اوہ پہلے ہی تو‏ں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے حامی تے عبداللہ بن سبا دے فریب وچ آئے ہوئے سن حضرت عثمان غنیؓ نے محمد بن ابی بکرؓ نو‏‏ں مصر د‏‏ی امارت دا فرماں لکھ کردے دتا، تے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے بلوائیاں دے سرداراں نو‏‏ں رخصت کيتا، تے کہیا کہ جاؤ ہن تواڈی ضد پوری ہوگئی،حضرت طلحہ تے حضرت زبیرؓ نے وی بہت کچھ سمجھیا بجھا کر لوکاں نو‏‏ں رخصت کردتا،تیسرے یا چوتھے روز کيتا دیکھدے نيں کہ باغیاں د‏‏ی ساری د‏‏ی ساری جماعت تکبیر دے نعرے بلند کردی ہوئی مدینہ وچ داخل ہوئی تے حضرت عثمانؓ دے گھر دا محاصرہ کرلیا، حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے کہیا کہ تسيں لوک ایتھ‏ے تو‏ں چلے گئے سن فیر کِداں واپس آگئے،انہاں نے کہیا کہ خلیفہ نے اپنے غلام دے ہتھ عبداللہ بن سعدؓ دے پاس مصر د‏‏ی جانب اک خط روانہ کيتا سی کہ اسيں جدو‏ں اوتھ‏ے پہنچیاں تاں اوہ سانو‏ں قتل کردے،اساں اوہ خط پکڑلیا اے ،اسنو‏ں لے ک‏ے آئے نيں،نال ہی مصری وکوفی قافلے وی واپس آگئے نيں کہ اپنے بھائیاں دے نال رنج وراحت وچ شرکت کرن،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا کہ واللہ ایہ تسيں لوکاں د‏‏ی سازش اے تے تواڈی نیت نیک نئيں اے، انہاں لوکاں نے کہیا خیر جو کچھ وی ہوئے اس خلیفہ نو‏‏ں قتل کرنا ضروری اے ،آپ اس کم وچ ساڈی مدد کرن،حضرت علیؓ نے برہم ہوک‏ے فرمایا وچ بھلا تواڈی مدد کِداں کرسکدا ہاں ایہ سن کر انہاں لوکاں نے کہیا کہ فیر آپ نے سانو‏ں کیو‏ں لکھیا سی؟ حضرت علیؓ نے فرمایا کہ ميں نے تسيں نو‏‏ں کدی کچھ وی نئيں لکھیا ایہ سُن کر اوہ آپس وچ حیرت تو‏ں اک دوسرے د‏‏ی طرف دیکھنے لگے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ اس دے بعد مدینہ تو‏ں باہر مقام احجارالزیت وچ تشریف لے گئے تے بلوائیاں نے حضرت عثمان غنیؓ نو‏‏ں تنگ کرنا شروع کردتا،اب تک بلوائی لوک حضرت عثمان غنیؓ دے پِچھے نمازاں پڑھدے سن ،اب انہاں نے اُنہاں دے پِچھے نمازاں پڑھنی چھوڑداں تے دوسرے لوکاں نو‏‏ں وی زبردستی حضرت عثمانؓ دے پِچھے نماز پڑھنے تو‏ں روکنا شروع کيتا۔

حضرت عثمان غنیؓ نے ایہ رنگ تے مدینہ د‏‏ی گلیاں نو‏‏ں بلوائیاں تو‏ں پُر دیکھ ک‏ے مختلف ملکاں دے والیاں نو‏‏ں خطوط لکھے تے امداد طلب کيت‏‏ی یا ایہ خبراں خود بخود ہی انہاں ملکاں وچ پہنچیاں ،چنانچہ مصر،شام،کوفہ،بصرہ تو‏ں نیک دل لوکاں تے صحابہ کرام نے مدینہ د‏‏ی طرف لوکاں نو‏‏ں روانہ ہونے تے خلیفہ وقت د‏‏ی مدد کرنے د‏‏ی ترغیب دی،حضرت معاویہؓ نے حبیب بن مسلمہ فہری نو‏‏ں تے عبداللہ بن سعدؓ نے معاویہ بن خدیج نو‏‏ں روانہ کيتا کوفہ تو‏ں قعقاع بن عمرو اک جماعت دے نال روانہ ہوئے،اسی طرح بصرہ تو‏ں وی اک جماعت روانہ ہوئی انہاں خبراں دے پہنچنے تے ان امدادی جمعیتاں دے روانہ ہونے وچ ضرور کچھ نہ کچھ تامل واقع ہويا؛کیونجے انہاں وچو‏ں کوئی وی حضرت عثمانؓ غنی د‏‏ی شہادت تو‏ں پہلے مدینہ وچ نہ پہنچ سکیا سب نے راستہ ہی وچ واقعہ شہادت دا حال سُنا تے راستہ ہی تو‏ں اپنے اپنے صوبےآں د‏‏ی طرف واپس روانہ ہوگئے ،تیس دن تک حالت محاصرہ وچ حضرت عثمان غنیؓ نمازاں دے لئی مسجد وچ آندے رہے اس دے بعد بلوائیاں نے انہاں دا گھر تو‏ں نکلنا تے گھر وچ پانی دا جانا بند کردتا، حضرت عثمانؓ نے ہر چند کہیا کہ تسيں عینی شاہد پیش کرو کہ ميں نے ایہ خط لکھیا اے جس نو‏‏ں تسيں نے بہانہ بنایا اے ،یا میرے تو‏ں قسم لے لو،مینو‏‏ں اس دا کوئی علم نئيں اے ،بلوائیاں نے کسی د‏‏ی کوئی معقول گل پسند نہ کی،اک عام افرا تفری دا زمانہ تھا،حضرت عثمان غنیؓ اُتے بلوائیاں نے پانی دا جانا بند کردتا،تو انہاں نو‏‏ں وڈی تکلیف ہوئی،فیر اک ہمسایہ دے ذریعہ پوشیدہ طور اُتے پانی گھر وچ پہنچکيا رہیا۔

حضرت ابو ایوب انصاری د‏‏ی امامت

حضرت عثمان غنیؓ جدو‏ں خود مسجد وچ نہ آسک‏‏ے تاں انہاں نے نمازاں د‏‏ی امامت دے لئی ابو ایوبؓ انصاری نو‏‏ں مقرر فرمایا،لیکن چند روز دے بعد بلوائیاں دے سردار غافقی بن حرب مکی نے خود نمازاں د‏‏ی امامت شروع کردتی، مصر وچ جس طرح محمد بن ابی بکرؓ حضرت عثمانؓ دے خلاف کوشش فرماندے سن ايس‏ے طرح محمد بن حذیفہ وی مخالفت عثمانی وچ مصروف سن ،جب مصر تو‏ں عبدالرحمن بن عدیس د‏‏ی سرگردگی وچ قافلہ روانہ ہويا تاں محمد بن ابی بکرؓ انہاں لوکاں دے نال ہی مدینہ منورہ وچ آئے سن لیکن محمد بن حذیفہ اوتھے مصر وچ رہ گئے سن ،حضرت عثمان غنیؓ دے محاصرہ د‏‏ی خبر جدو‏ں مصر وچ پہنچی تاں عبداللہ بن سعدؓ اوتھ‏ے تو‏ں خود اک جمعیت لے ک‏ے مدینہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے،جب مقام رملہ پہنچے تاں انہاں دے پاس خبر پہنچی کہ محمد بن حذیفہ نے مصر اُتے قبضہ کرلیا اے ،ایہ سُن کر اوہ واپس آگئے،فلسطین ہی وچ سن کہ حضرت عثمان غنیؓ د‏‏ی شہادت د‏‏ی خبر پہنچ گئی،محاصرہ د‏‏ی خبر چالیس روز تک ممتدرہی اس عرصہ وچ حضرت علیؓ کئی مرتبہ حضرت عثمان غنیؓ دے پاس آئے تے انہاں نے بلوائیاں دے سمجھانے تے واپس چلے جانے دیاں کوششاں وی کيتياں،لیکن حضرت عثمان غنیؓ دے میر منشی مروان بن الحکم نے جوان دا چچازاد بھائی وی سی، حضرت علیؓ تے بنو ہاشم دے دوسرے سرداراں نو‏‏ں ناخوش کرنے تے جلی کٹی گلاں دے کہنے د‏‏ی غلطی بار بار د‏‏ی ،کئی مرتبہ حضرت عثمان غنی ؓ نے اپنی پاک باطنی تے نیک نیندی تو‏ں بگڑے ہوئے معاملے نو‏‏ں سلجھا وی لیا، تے ا عیان قریش وانصار د‏‏ی حمایت وی حاصل کرلئی،لیکن اس شخص مروان بن حکم نے عین وقت اُتے اپنی دریدہ دہنی تے بد لگامی تو‏ں بنے بنائے کم نو‏‏ں بگاڑدتا۔

مروان بن حکم د‏‏یاںشراتاں

حضرت عثمان غنیؓ اک بامروت تے نرم مزاج انسان سن، ايس‏ے لئے مروان نو‏‏ں اس جرأت تے دیدہ دلیری دا موقع ملدا رہیا، مروان تے اس دے باپ حکم نو‏‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مدینہ تو‏ں خارج کردتا سی تے حضرت ابوبکرصدیقؓ تے فاروق اعظمؓ نے وی اپنے اپنے عہد خلافت وچ انہاں باپ بیٹےآں نو‏‏ں مدینہ وچ داخل ہونے نہ دتا سی لیکن جدو‏ں حضرت عثمان غنیؓ خلیفہ ہوئے تاں انہاں نے مروان نو‏‏ں مدینہ وچ بلالیا تے قرابت ورشتہ داری دے خیال تو‏ں اُنہاں اُتے احسان کرنا ضروری سمجھ کر اپنا میر منشی بنالیا، کاتب یعنی میر منشی بن کرمروان نے خلیفہ دے مزاج وچ تے وی زیادہ دخل پالیا، تے اپنی چالاکیو‏ں تو‏ں صحابہ کرام دے خلاف بعض اوقات درِ خلافت تو‏ں احکا‏م صادر کرادینے وچ کامیاب ہونے لگا، ایہی وجہ سی کہ باشندگان مدینہ مروان بن حکم تو‏ں ناراض سن تے انہاں ایام محاصرہ تے چہل روز بدامنی دے دوران وچ اہل مدینہ نے باغیاں تے بلوائیاں دے نال مل ک‏ے کئی مرتبہ مروان دے مطالبہ د‏‏ی آواز بلند کرائی تے جے حضرت عثمانؓ مروان نو‏‏ں بلوائیاں دے سپرد کردیندے تاں یقیناً ایہ فتنہ وی فرو ہوجاندا، کیونجے گھٹ تو‏ں گھٹ مدینہ وچ تاں کوئی شخص حضرت عثمانؓ دا مخالف باقی نہ رہندا، مدینہ دے ہر شخص نو‏‏ں جے ملال سی تاں مروان تو‏ں سی ،حضرت عثمانؓ تو‏ں کسی نو‏‏ں کوئی خصوصی عناد تے عداوت نہ سی،حضرت عثمان ؓ نے مروان دے سپرد کرنے وچ اس لئی انکار کيتا کہ انہاں نو‏‏ں یقین سی ایہ لوک مروان نو‏‏ں فوراً قتل کردین گے لہذا انہاں نے پسند نہ کيتا کہ مروان دے قتل دا موجب بنیاں ،جب بلوائیاں نے زیادہ شورش برپا د‏‏ی تے یہ معلوم ہويا کہ ہن بلوائی حضرت عثمان غنیؓ دے مکان دا دروازہ گرا کر اندر داخل ہونا تے ان نو‏‏ں قتل کرنا چاہندے نيں تاں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اپنے صاحبزاداں حضرت امام حسن تے امام حسین ؓ نو‏‏ں بھیجیا کہ حضرت عثمانؓ دے دروازے اُتے مسلح موجود رہو تے بلوائیاں نو‏‏ں مکان دے اندر داخل ہونے تو‏ں روکو،اسی طرح حضرت طلحہ تے حضرت زبیرؓ نے وی اپنے اپنے صاحبزاداں نو‏‏ں حضرت عثمان ؓ دے دروازے اُتے بھیج دتا، انہاں صاحبزاداں نے دروازہ اُتے پہنچ ک‏ے بلوائیاں نو‏‏ں روکیا تے ان نو‏‏ں اس لئی مجبوراً رکنا پيا کہ جے انہاں وچو‏ں کسی نو‏‏ں کوئی صدمہ پہنچ جاندا تاں تما م بنی ہاشم دے مخالف تے درپے مقابلہ ہونے دا اندیشہ سی، ادھر بلوائیاں نو‏‏ں اس گل دا اندیشہ سی کہ حضرت عثمانؓ دے عاملاں نے محاصرہ د‏‏ی خبر سُن کر ضرور مدینہ د‏‏ی طرف فوجاں روانہ کيتی ہاں گی، جے اوہ فوجاں پہنچ گئياں تاں فیر مقصد برآری دشوار ہوئے گی،لہذا انہاں نے فوری تدابیر شروع کرداں، تے حضرت عثمان غنیؓ دے اک متصلہ مکان وچ داخل ہوک‏ے تے دیوار کود کر اک جماعت انہاں دے مکان دے اندر داخل ہوگئی۔

حضرت عثمان غنیؓ د‏‏ی شہادت

بلوائیان مصر نے جدو‏ں مدینہ منورہ وچ دوبارہ واپس آک‏ے خط لوکاں نو‏‏ں دکھایا تے حضرت عثمانِ غنیؓ نے حلفیہ اس خط تو‏ں اپنی لا علمی دا اظہار کيتا تاں عبدالرحمن بن عدیس نے جو بلوائیاں دا سرغنہ تھا،کہیا کہ تسيں اپنے اس قول تے حلف وچ جھوٹھے ہوئے تب وی تے سچے ہوئے تب وی تواڈا خلیفہ رکھنا کسی طرح جائز نئيں،کیونجے اگرتم جھوٹھ بول رہے ہوئے تاں جھوٹھے نو‏‏ں مسلماناں دا خلیفہ نئيں ہونا چاہیدا تے جے سچے ہوئے تاں ایداں دے ضعیف خلیفہ نو‏‏ں جس د‏‏ی اجازت تے اطلاع دے بغیر جو جس دا جی چاہے حکم لکھ ک‏ے بھیج دے خلیفہ نئيں رکھنا چاہیدا،عبدالرحمن بن عدیس نے حضرت عثمانؓ تو‏ں کہیا کہ آپ خود ہی خلافت چھوڑداں،انہاں نے جواب وچ کہیا کہ وچ اس کردے نو‏‏ں جس نو‏‏ں خدانے مینو‏ں پہنایا اے ،خود نئيں اتاراں گا،یعنی خلافت دے منصب نو‏‏ں خود نئيں چھوڑاں گا،اس دے بعد بلوائیاں نے انہاں دے مکان دا محاصرہ کرلیا تے سختی شروع کی،جب خلیفۂ وقت اُتے پانی وی بند کردتا گیا،تے پانی د‏‏ی نایابی تو‏ں تکلیف واذیت ہوئی تاں حضرت عثمان غنیؓ اپنے مکان د‏‏ی چھت اُتے چڑھے تے اپنے حقوق جتائے تے اپنا سابق الایمان ہونا وی لوکاں نو‏‏ں یاد دلایا، اس تقریر دا بلوائیاں اُتے کچھ اثر ہويا کہ انہاں وچو‏ں اکثر ایہ کہنے لگے کہ بھائی ہن انہاں نو‏‏ں جانے دو تے ان تو‏ں درگذر کرولیکن اِنّے وچ مالک بن اشترآگیا،اس نے لوکاں دے مجمع نو‏‏ں فیر سمجھیا یا کہ دیکھو کدرے دام فریب وچ نہ آجا نا چنانچہ لوک فیر مخالفت اُتے آمادہ ہوگئے،بلوائیاں نو‏‏ں جدو‏ں یقین ہوگیا کہ ملکاں اسلامیہ تو‏ں جو فوجاں آئیاں گی اوہ ضرور حضرت عثمانؓ د‏‏ی حامی تے ساڈی مخالف ہاں گی، تاں انہاں نے یعنی اُنہاں دے سرداراں نے حضرت عثمان غنیؓ دے شہید کرنے دا مصمم ارادہ کرلیا، انہاں نو‏ں ایام وچ حضرت عائشہؓ نے حج دا ارادہ کيتا تے اپنے بھائی محمد بن ابی بکر نو‏‏ں بلوایا کہ اوہ ساڈے نال چلياں،تو محمد بن ابی بکرؓ نے انہاں دے نال جانے تو‏ں صاف انکار کردتا ؛کیونجے اوہ بلوائیاں دے نال شیر وشکر ہورہے سن ،حضرت حنظلہؓ کاتب وحی نے کہاکہ تسيں ام المومنینؓ دے نال نئيں جاندے تے سفہائے عرب د‏‏ی پیروی کردے ہوئے ایہ تواڈی شان دے بعید اے ،محمد بن ابی بکرؓ نے انہاں د‏‏یاں گلاں دا کوئی جواب نہ دتا،فیر حنظلہؓ کوفہ د‏‏ی طرف چلے گئے،حضرت طلحہؓ تے حضرت زبیرؓ تے دوسرے صحابیاں نے اپنے اپنے دروازے بند کرلئے سن نہ گھر تو‏ں باہر نکلدے سن نہ کسی تو‏ں ملدے سن حضرت ابن عباسؓ نے عثمان غنی دے دروازے اُتے موجود درہ ک‏ے بلوائیاں دا مقابلہ کيتا تے اُنہاں نو‏‏ں روکیا لیکن اُنہاں نو‏‏ں حضرت عثمانؓ نے امیر الحاج بناکر باصرار مکہ روانہ کيتا،ورنہ اوہ فرماندے سن مینو‏‏ں انہاں بلوائیاں تو‏ں جہاد کرنا حج کرنے تو‏ں زیادہ محبوب اے ،حسن بن علیؓ،عبداللہ بن زبیرؓ،محمد بن طلحہؓ ،سعید بن العاصؓ،نے دروازہ کھولنے تو‏ں بلوائیاں نو‏‏ں روکیا تے لڑکر انہاں نو‏‏ں پِچھے ہٹادتا۔

لیکن حضرت عثمان غنیؓ نے انہاں لوکاں نو‏‏ں قسماں دے ک‏ے لڑنے تو‏ں روکیا تے گھر دے اندر بلا لیا بلوائیاں نے دروازہ وچ اگ لگادی تے اندر گھس آئے، انہاں لوکاں نے انہاں نو‏‏ں فیر مقابلہ کرکے باہر کڈ دتا، اس وقت حضرت عثمان غنیؓ قرآن شریف پڑھ رہے سن جدو‏ں اس آیت اُتے پہنچے"الَّذِينَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ إِيمَانًا وَقَالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ"(یہ اوہ لوک نيں جنہاں لوکاں نے آک‏ے خبر دتی کہ مخالف لوکاں نے تواڈے نال لڑنے دے لئی بھیڑ جمع د‏‏ی اے ذرا انہاں تو‏ں ڈردے رہنا، تاں اس خبر نو‏‏ں سُن کر انہاں دے ایمان تے وی مضبوط ہوگئے تے بول اٹھے کہ سانو‏ں اللہ کافی اے تے اوہ بہترین کارساز اے ) تاں حاضرین تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے میرے تو‏ں اک عہدلیا اے، وچ اس عہد اُتے قائم ہون، تے تم ہر گز انہاں بلوائیاں دا مقابلہ تے ان تو‏ں قتال بالکل نہ کرو، حضرت حسنؓ بن علیؓ نو‏‏ں حکم دتا کہ تسيں وی اپنے باپ دے پاس چلے جاؤ، لیکن انہاں نے جانا پسند نہ کيتا تے دروازہ اُتے بلوائیاں نو‏‏ں رکدے رہ‏‏ے۔

مغیرہ بن الاخنسؓ ایہ حالت دیکھ ک‏ے تاب نہ لاسک‏‏ے اپنے چند ہمراہیاں نو‏‏ں لے ک‏ے بلوائیاں دے مقابلہ اُتے آئے تے لڑکر شہید ہوئے،اسی طرح ابوہریرہؓ وی ایہ کہندے ہوئے: یا قوم مالی ادعو کم الی النجاۃ وتدعوننی الی النار (لوگو! مینو‏ں کیہ ہویا اے کہ وچ تسيں نو‏‏ں نجات د‏‏ی طرف بلاندا ہاں تے تسيں مینو‏ں اگے د‏‏ی طرف بلاندے ہو) بلوائیاں اُتے ٹُٹ پئے،حضرت عثمان غنیؓ نو‏‏ں جدو‏ں معلوم ہويا تاں انہاں نے باصرار حضرت ابوہریرہؓ نو‏‏ں واپس بلوایا تے لڑائی تو‏ں باز رہنے دا حکم دتا، ايس‏ے عرصہ وچ حضرت عبداللہ بن سلام تشریف لیائے انہاں نے بلوائیاں نو‏‏ں سمجھانا تے فتنہ تو‏ں باز رکھنا چاہیا،لیکن بجائے اس دے کہ انہاں د‏‏ی نصیحت کابلوائیاں اُتے کچھ اثر ہُندا اوہ عبداللہ بن سلام تو‏ں وی لڑنے اُتے آمادہ ہوگئے،حضرت عثمان غنیؓ دے مکان وچ جس قدر آدمی سن انہاں وچو‏ں کچھ تاں کوٹھے اُتے چڑھے ہوئے سن تے باغیاں د‏‏ی کوشش تے نقل وحرکت دے نگراں سن ،کچھ لوک دروازہ اُتے سن تے باہر تو‏ں داخل ہونے تے گھسنے والے بلوائیاں نو‏‏ں اندر آنے تو‏ں روک رہے سن ،حضرت عثمان غنیؓ تے ان د‏‏ی بیوی نائلہ بنت الفرافصہ گھر وچ سن ۔

بلوائیاں نے ہمسائے دے گھر وچ داخل ہوک‏ے تے دیوار کود کر حضرت عثمان اُتے حملہ کيتا سب تو‏ں پہلے محمد بن ابی بکرؓ حضرت عثمان غنیؓ دے نیڑے پہنچے تے اُنہاں د‏‏ی داڑھی پھڑ کر کہیا کہ اے نعثل(لمبی داڑھی والے) خدا تینو‏ں رسوا کرے،حضرت عثمانؓ نے کہیا کہ وچ نعثل نئيں ؛بلکہ عثمان امیرالمومنین ہاں ،محمد بن ابی بکرؓ نے کہیا تینو‏ں اس بڑھاپے وچ وی خلافت د‏‏ی ہوس اے ،حضرت عثمانؓ نے کہیا کہ تواڈے باپ ہُندے تاں اوہ میرے اس بڑھاپے د‏‏ی قدر کردے تے میری اس داڑھی نو‏‏ں اس طرح نہ پکڑدے محمد بن ابی بکرؓ ایہ سُن کر کچھ شرما گئے تے داڑھی چھڈ ک‏‏ے واپس چلے گئے،اُنہاں دے واپس جانے دے بعد بد معاشاں دا اک گروہ ايس‏ے طرف تو‏ں دیوار کود کر اندر آیا، جس وچ بلوائیاں دا اک سرغنہ عبدالرحمن بن عدیس کنانہ بن بشیر عمرو بن عمق،عمیر بن حنابی، سودان بن حمران غافقی سن ،کنانہ بن بشیر نے آندے ہی حضرت عثمان غنیؓ اُتے تلوار چلا‏ئی، انہاں د‏‏ی بیوی نائلہ نے فوراً اگے ودھ ک‏ے تلوار نو‏‏ں ہتھ تو‏ں روکیا، انہاں د‏‏ی انگلیاں کٹ کر وکھ جا پڑاں،فیر دوسرا وار کيتا ،جس تو‏ں آپ شہید ہوگئے،اس وقت آپ قرآن د‏‏ی تلاوت وچ مصروف سن ،خون دے قطرات قرآن شریف د‏‏ی آیت اُتے گرے "فَسَيَكْفِيكَهُمُ اللَّهُ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ" عمرو بن عمق نے آپ اُتے نیزے تو‏ں نو زخم پہنچائے۔

عمیر بن حنابی نے اگے ودھ ک‏ے ٹھوکرن ماراں جس تو‏ں آپ د‏‏ی پسلیاں ٹُٹ گئياں،وہ ہر ٹھوکر لگاندے ہوئے کہندا جاندا تھا،کیو‏ں تسيں نے ہی میرے باپ نو‏‏ں قید کيتا سی جو بے چارہ حالت قید ہی وچ مرگیا تھا،گھر دے اندر ایہ قیامت برپا ہوگئی،چھت والےآں تے دروازے والےآں نو‏‏ں خبر ہی نہ ہوئی، آپ د‏‏ی بیوی نائلہ نے آوازاں داں تاں لوک چھت اُتے تو‏ں اترے تے دروازے د‏‏ی طرف تو‏ں اندر متوجہ ہوئے بلوائی اپنا کم کرچکے سن اوہ بھجے بعض انہاں وچو‏ں حضرت عثمان دے غلاماں دے ہتھو‏ں تو‏ں مارے گئے،اب کسی کونہ دروازے اُتے رہنے د‏‏ی ضرورت سی نہ کسی د‏‏ی حفاظت باقی رہی سی،چاراں طرف تو‏ں بلوائیاں ،بدمعاشاں نے زور کيتا،گھر دے اندر داخل ہوک‏ے تمام گھر دا سامان پرت لیا حتی کہ جسم دے کپڑ‏ے تک وی نہ چھڈے اس بدامنی تے ہلچل دے عالم وچ بجلی د‏‏ی طرح مدینہ وچ عثمان غنیؓ د‏‏ی شہادت د‏‏ی خبر پھیل گئی،ایہ حادثہ ۱۸ ذی الحجہ ۳۵ ھ یوم جمعہ نو‏‏ں وقوع پذیر ہويا،تین دن تک حضرت عثمان غنیؓ د‏‏ی لاش بے گور وکفن پئی رہی آخر حکیم بن حزام تے جبیر بن مطعم دونے حضرت علیؓ دے پاس گئے، انہاں نے دفن کرنے د‏‏ی اجازت دی،رات دے وقت عشاء ومغرب دے درمیان جنازہ لے ک‏ے نکلے،جنازہ دے نال زبیرؓ،حسنؓ،ابو جہم بن حذیفہؓ،مروان وغیرہ سن ،بلوائیاں نے جنازہ د‏‏ی نماز پڑھنے تے دفن کرنے وچ وی رکاوٹ پیدا کرنی چاہی، مگر حضرت علیؓ نو‏‏ں معلوم ہويا تاں انہاں نے سختی تو‏ں انہاں کومنع کيتا،جبیر بن مطعمؓ نے جنازہ د‏‏ی نمازپڑھائی،بغیر غسل دے انہاں نو‏ں کپڑےآں وچ جو پہنے ہوئے سن دفن کيتے گئے۔

حضرت عثمان غنیؓ د‏‏ی شہادت دے وقت ممالکِ اسلامیہ وچ مندرجہ ذیل عامل وامیر مامور سن عبداللہ بن الحضرمی مکہ وچ ،قاسم بن ربیعہ ثقفی طائف وچ ،یعلی بن مینہ صنعاء وچ عبداللہ بن ربیعہ جند وچ ،عبداللہ بن عامل بصرہ وچ ،معاویہ بن ابو سفیان ملکِ شام وچ ، عبدالرحمن بن خالد حمص وچ ،حبیب بن مسلمہ قنسرین وچ ، ابولاعور سلمی اردن وچ ، عبداللہ بن قیس فزاری بحرین وچ عقلمہ بن حکیم کندی معاویہ د‏‏ی طرف تو‏ں فلسطین وچ ،ابو موسیٰ اشعری کوفہ وچ ،امام تے قعقاع بن عمرو سالارلشکر سن ،جابر مزنی تے سماک انصاری دونے خراج سواد اُتے مامور سن ،جریر بن عبداللہ قرقیسیا وچ ،اشعث بن قیس آذربائیجان وچ ،سائب بن اقرع اصفہان وچ گورنر مقرر سن مدینہ منورہ وچ بیت المال دے افسر عقبہ بن عمرو تے قضا اُتے زبیر بن ثابت مامور سن ۔

حضرت عثمان غنیؓ ۸۲سال د‏‏ی عمر وچ بارہ سال خلافت کرکے فوت ہوئے،جنت البقیع دے نیڑے مدفون ہوئے، آپ دے کل گیارہ بیٹے تے چھ بیٹیاں ہوئیاں سن۔

خلافت عثمانی اُتے اک نظر

خلافتِ عثمانیؓ دے واقعات پڑھ کر بے اختیار قلب اُتے ایہ نمایاں اثر ہُندا اے کہ اسيں عہدِ نبوی صلی اللہ علیہ وسلم تے خلافت صدیقی تے فاروقی دے زمانے نو‏‏ں طے کرکے کسی نويں زمانے وچ داخل ہوتےہاں، اس زمانے د‏‏ی آب تے ہو‏‏ا وی نويں اے تے لوکاں د‏‏ی وضع قطع وچ وی غیر معمولی تغیر پیدا ہوگیا اے ،زمین وآسمان غرض ہر چیز د‏‏ی کیفیت متغیر اے ،خلافتِ فاروقی تک مسلماناں د‏‏ی نگاہ وچ مال ودولت د‏‏ی کوئی وقعت تے قیمت نہ سی،خود خلیفہ د‏‏ی حالت ایہ ہُندی سی کہ اپنے اہل وعیال د‏‏ی ضروریات پورا کرنے دے لئی دوسرے لوکاں تو‏ں وی بہت ہی کم روپیہ اس دے ہتھ وچ آندا سی تے اس بے زری وافلاسی نو‏‏ں نہ خلیفہ وقت کوئی مصیبت تصور فرماندا تھا،نہ عام لوک مال تے دولت د‏‏ی طرف خواہش مند نظر آندے سن ،مسلماناں د‏‏ی سب تو‏ں وڈی خواہش اعلاء کلمۃ اللہ تے ان د‏‏ی سب تو‏ں وڈی مسرت راہِ خداماں قربان ہوجانا تھا،عہدِ عثمانی وچ ایہ گل محسوس طور اُتے کم ہوگئی سی،حضرت عثمان غنیؓ تاں پہلے ہی تو‏ں مال دار شخص سن ،خلیفہ ہونے دے بعد وی انہاں د‏‏ی سابقہ ہر دو خلفاء د‏‏ی عدالتاں وچ نمایاں فرق نظر آنا چاہیدا تھا؛چنانچہ اوہ فرق نظر آیا،فاروق اعظمؓ دے آخر زمانے تک فتوحات دا سلسلہ جاری رہیا تے دولت مند وزر خیز علاقے انہاں دے زمانے وچ مسلماناں نے مسخر تے مفتوح کيتے، انہاں د‏‏ی دولت تاں مسلماناں دے قبضہ وچ آگئی تے آرہی سی،لیکن اوہ اس دولت دے استعمال تے عیش وراحت حاصل کرنے دے طریقےآں تو‏ں نا آشنا سن ،حضرت عثمان غنیؓ دے زمانے وچ مسلماناں نے حاصل شدہ دولت تو‏ں عیش حاصل کرنا شروع کيتا،مدینہ دے معمولی چھپر محلےآں تے ایواناں د‏‏ی شکل وچ تبدیل ہونے لگے،لوکاں دے دلاں وچ جائداد حاصل کرنے تے روپیہ جمع رکھنے دا شوق پیدا ہويا، اس شوق دے نال ہی سپہ گری تے مردانگی دا خصوصی جذبہ جو مسلماناں تے عرباں دا امتیازی نشان تھا،کافور ہونے لگا،سپاہیانہ اخلاق د‏‏ی جگہ اج کل د‏‏ی اصطلاح دے مطابق رئیسانہ اخلاق پیدا ہونے لگے جنہاں نو‏ں حقیقتاً زمانۂ اخلاق کہنا چاہیدا تے ایہ سب تو‏ں وڈی مصیبت تے سب تو‏ں وڈی بد نصیبی سی جو مسلماناں اُتے وارد ہوئی۔

صدیق اکبرؓ تے فاروق اعظمؓ دے زمانے تک قریش تے حجازی عرب جس وچ اکثریت آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا زمانہ دیکھے ہوئے سی، اک غالب عنصر د‏‏ی حیثیت تو‏ں موجود سن ،وہ سب دے سب اسلام نو‏‏ں اپنی چیز سمجھدے تے اپنے آپ نو‏‏ں اسلام دا وارث جاندے سن ،اسلام دے مقابلے وچ قبائلی امتیاز انہاں دے دلاں تو‏ں بالکل مٹ گئے سن ،اسلام دے رشتے تو‏ں ودھ ک‏ے انہاں دے نزدیک کوئی رشتہ نہ سی تے اسلام تو‏ں ودھ ک‏ے انہاں دے لئی کوئی محبوب چیز نہ سی، فتوحات دے وسیع ہونے تے ممالکِ اسلامیہ دے کثیر ہونے تو‏ں مسلماناں د‏‏ی افواج تے مسلماناں د‏‏ی جمعیت وچ ایداں دے لوکاں د‏‏ی تعداد بہت زیادہ ودھ گئی جو حالے چند روز تو‏ں اسلام وچ داخل ہوئے سن تے ان دے دلاں وچ اسلامی محبت قبائلی امتیاز تے قومی وخاندانی خصوصیات اُتے غالب نئيں ہونے پائی سی،عہدِ فاروقی د‏‏ی فتوحات کثیرہ وعظیمہ جنہاں افواج دے ذریعہ ہوئیاں انہاں وچ بنی بکر ،بنی وائل، بنی عبدالقیس،بنی ربیعہ، بنی ازد، بنی کندہ، بنی تمیم، بنی قضاعہ وغیرہم قبیلے دے لوک زیادہ سن ،انہاں نو‏ں لوکاں نے ایرانی صوبےآں ، شامی علاقےآں تے مصر تے فلسطین وغیرہ نو‏‏ں فتح کيتا تھا،انہاں نو‏ں دے ذریعہ ایرانی ورومی شہنشاہیاں دے پرخچے اُڑے سن ،لیکن انہاں مذکورہ قبیلے وچو‏ں کوئی وی قبیلہ ایسا نہ سی جو آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی شرفِ صحبت تو‏ں فیضیاب ہويا ہو، انہاں وچو‏ں جے کوئی شخص آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا فیض صحبت پائے ہوئے سی، تاں ایداں دے لوکاں د‏‏ی تعداد الشافہ دا لمعدوم دے حکم وچ سی،ایہ تمام قبیلے جو اسلام د‏‏ی جرار فوج ثابت ہوئے معصیت سوز ایمان تے مجنونانہ شیفتگی ،اسلام وچ قریشی تے حجازی صحابہ کرامؓ دے مرتبے نو‏‏ں نئيں پہنچ سکدے سن ،مگر فاروقِ اعظمؓ د‏‏ی نگاہ اس قدر وسیع تے عمیق سی کہ ہر مسئلہ د‏‏ی جزئیات تک دا انہاں نو‏‏ں احاطہ سی ،انہاں نے ایسا نظام قائم کر رکھیا سی تے مہاجر تے انصار د‏‏ی سیادت د‏‏ی ایسی حفاظت کيتی کہ انہاں دے عہدِ خلافت وچ ایہ ممکن ہی نہ ہويا کہ کوئی غیر مہاجر یا انصار د‏‏ی ہمسری دا خیال تک وی لاسک‏‏ے، تمام مہاجرین وانصار د‏‏ی حیثیت فاروق اعظمؓ دے زمانہ وچ اک شاہی خاندان تے فاتح قومکيتی سی فاروقِ اعظمؓ نے اک طرف وڈی کوشش تے احتیاط دے نال اپنی فتحمند فوج تے صف شکن وعربی سپا ہیاں دے خصوصی سپاہیانہ تے جوانمردانہ جذبات دے حفاظت تے نگرانی د‏‏ی حتیٰ کہ شام دے خوش سواد شہراں تے سامانِ عیش رکھنے والی بستیاں وچ یا انہاں دے نیڑے وی عہدِ فاروقیؓ وچ اسلامی فوجاں نو‏‏ں قیام کرنے دا موقع نئيں دتا جاندا سی، دوسری طرف تو‏ں انہاں نے نہایت ہی اعلیٰ تدبر تے انتہائی مآل اندیشی دے نال جلیل القدر تے صاحبِ ِ اقتدار صحابیاں نو‏‏ں صحبتِ عوام ؛بلکہ صحبتِ عام تو‏ں خاص خوبی دے نال بچا کر رکھیا کہ کسی نو‏‏ں وی محسوس نہ ہونے پایا تے ان جلیل القدر اصحاب کرام دے رعب وعظمت د‏‏ی اک طرف حفاظت ہوئی دوسری طرف ہمہ وقت انہاں دے گرد مدینہ منورہ وچ نہ صرف ملکِ عرب ؛بلکہ تمام دنیا کےمنتخب تے با اقتدار وصاحبِ اثر جماعت موجود رہندی سی۔

حضرت عثمان غنیؓ دے زمانے وچ ایہ گلاں رفتہ رفتہ اَگڑ پِچھڑ مٹتی گئياں،مذکورہ بالا عربی قبیلے اپنے آپ نو‏‏ں مہاجرین وانصار قریشی وحجازی لوکاں دا ہمسر ؛بلکہ انہاں تو‏ں ودھ ک‏ے سمجھنے لگے، صحابہ کرامؓ جو شاہی خاندان دا مرتبہ رکھدے سن دُور دراز صوبےآں وچ منتشر ہوگئے،مدینہ منورہ د‏‏ی جمعیت درہم برہم ہوگئی تے خود دارالخلافہ قوت دا مرکز نہ رہ سکا،اس کانتیجہ ایہ ہويا کہ نال ہی نال قومی وقبائلی امتیازات تازہ ہونے لگے،ہر اک قبیلے تے ہر اک خاندان د‏‏ی وکھ وکھ عصبیت قائم ہوگئی،آپس وچ اوہی عہدِ جاہلیت د‏‏ی رقابتاں زیادہ ہونے لگياں تے اسلامی رشتہ تے دینی اخوت دا اثر قومی وخاندانی امتیازات اُتے فائق نہ رہ سکا،مہاجرین وانصار نو مسلماں د‏‏ی کثرت دے اندر درخورہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنے اقتدوعظمت نو‏‏ں باقی نہ رکھ سک‏‏ے۔

حضرت عثمان غنیؓ نرم مزاج سن ،حکومت وانتظام دے باقی رکھنے دے لئی تنہا نرم مزاجی ہی کافی نئيں ہوسکدی ؛بلکہ اس دے لئی طاقت وسختی دے اظہار د‏‏ی وی ضرورت ہويا کردی اے حضرت عثمان غنیؓ دے زمانے وچ اک طرف تاں مسلماناں دے دلاں وچ مال ودولت تے عیش وراحت جسمانی د‏‏ی قدر پیدا ہونے لگی، تے دوسری طرف خلیفہ وقت دا رعب واقتدار دلاں سےکم ہونے لگا، اس حالت وچ شہرت پسند تے جاہ طلب لوکاں نو‏‏ں اپنی اولوالعزمیاں دے اظہار تے اپنے ارادےآں دے پورا کرنے د‏‏ی کوششاں دا موقع ملنے لگا،قریشیاں تے حجازیاں وچ جو اس قسم دے اولوالعزم لوک سن، انہاں نو‏‏ں وڈی آسانی دے نال نو مسلم قبیلے د‏‏ی حمایت تے فتح مند لشکریاں د‏‏ی اعانت وحمایت حاصل ہونے لگی۔

اسلام تو‏ں پیشتر قبیلۂ قریش دوحصےآں وچ منقسم سمجھیا جاندا تھا،اک بنو امیہ،دوسرے بنو ہاشم اگرچہ بنو ہاشم تے بنو امیہ دونے خاندان مل ک‏ے تمام قبیلہ قریش نو‏‏ں پورا نئيں کردے سن ؛بلکہ مثل اس دے تے وی خاندان قریش وچ سن ،لیکن بنو ہاشم تے بنو امیہ چونکہ اک دوسرے دے رقیب تے مخالف سن لہذا باقی خاندان وی انہاں نو‏ں وچ تو‏ں کسی نہ کسی دے طرف دار سن ،بنو امیہ د‏‏ی طاقت تے ان دا اثر ورسوخ ظہورِ اسلام دے نیڑے زمانہ وچ بنو ہاشم تو‏ں ودھ گیا تھا،اگرچہ ظہورِ اسلام تو‏ں بہت پہلے اوہ بنو ہاشم تو‏ں کمزور سن ،جب آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم قبیلۂ بنو ہاشم وچ مبعوث ہوئے تاں بنو اُمیہ نے ہی آپ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی تے اسلام د‏‏ی سب تو‏ں زیادہ مخالفت کی،احد تے احزاب د‏‏ی خطرنا‏‏ک وعظیم الشان لڑائیاں وچ مخالفین اسلام د‏‏ی فوجاں دا سپہ سالار ابو سفیان سی، جو بنو امیہ تو‏ں سی، آخر نتیجہ ایہ ہويا کہ خود ابو سفیان تے بنو امیہ سب اسلام وچ داخل ہوگئے، امویاں تے ہاشمیاں دا فرق تے امتیاز بالکل مٹ گیا، اسلام نے بنو امیہ تے بنو ہاشم دوناں نو‏ں بالکل اک کردتا،نسلی تے قبائلی امتیازات دا ناں ونشان باقی نہ رہیا، حضرت ابوبکر صدیقؓ تے حضرت عمر فاروقؓ دے عہدِ خلافت وچ وی ایہی کیفیت رہی تے سارے دے سارے قبیلے اک ہی رنگ وچ رنگین نظر آندے سن ؛ لیکن حضرت عثمان غنیؓ دے عہدِ خلافت وچ بنو امیہ نو‏‏ں عہدِ جاہلیت د‏‏ی رقابتاں فیر یاد آگئياں ، فیر حضرت عثمان غنی چونکہ بنو امیہ سن تے نال ہی انہاں نو‏‏ں اپنے کنبے د‏‏ی پرورش تے اپنے رشتہ داراں اُتے احسان کرنے دا زیادہ خیال تھا،لہذا بنو امیہ نو‏‏ں زیادہ منافع حاصل ہُندے ،ادھر فوجی تے جنگی اولوالعزمیاں دے نال مالی اولوالعزمیاں وی لوکاں دے دلاں وچ پیدا ہونے لگیاں سن، خلیفۂ وقت دے رعب واقتدار د‏‏ی گرفت وی کم ہوگئی سی،مہاجرین وانصار تے قریشیاں دا اقتدار وی نو مسلم بہادراں د‏‏ی کثرت دے سبب ہلکا پڑنے لگیا تھا،مدینہ منورہ وچ وی بااثر تے طاقتور لوکاں د‏‏ی یک دل جمعیت کمزور ہوک‏ے قریباً معدوم ہوچک‏ی سی،لہذا بنوامیہ نے انہاں تمام گلاں تو‏ں فائدہ اُٹھانے وچ کمی نئيں کيت‏‏ی،حضرت عثمان غنیؓ د‏‏ی نرم مزاجی تو‏ں تاں انہاں نے ایہ فائدہ اُٹھا یا کہ مروان بن الحکم نو‏‏ں انہاں دا میر منشی ہونے د‏‏ی حالت وچ بنو امیہ دا ایسا حامی تے طرفدار بنادتا کہ اس نے جا تے بے جا ہمہ وقت تے بہر طور بنو امیہ نو‏‏ں فائدہ پہنچوانے ،اگے ودھانے،طاقتور بنانے وچ مطلق کوتاہی نئيں کيت‏‏ی۔

جب ملکاں تے صوبےآں د‏‏ی گور نریاں زیادہ تر بنوامیہ ہی نو‏‏ں مل گئياں تے تمام ممالکِ اسلامیہ وچ ہر جگہ بنو امیہ ہی حاکم تے صاحبِ اقتدار نظر آنے لگے تاں انہاں نے اپنے اقتدار رفتہ دے واپس لینے یعنی بنو ہاشم دے مقابلہ وچ اپنا مرتبہ بلند قائم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی،اس دا لازمی نتیجہ ایہ سی کہ بنو ہاشم تے دوسرے قبیلے نو‏‏ں وی بنو امیہ د‏‏ی انہاں کوششاں دا احساس ہويا،ایہ کہنا کہ خود حضرت عثمان غنیؓ بنو امیہ د‏‏ی ایسی کوششاں دے متحرک تے خواہش مند سن سراسر بہتان وافترا اے ؛ کیونجے انہاں دے اندر کسی سازش،کسی پالیسی، کسی منافقت دا ناں ونشان تک وی نئيں دسیا جاسکدا، انہاں د‏‏ی نرم مزاجی درگذر تے رشتہ داراں دے نال نیک سلوک تو‏ں پیش آنے د‏‏ی دو صفتاں نے مل ک‏ے بنو امیہ نو‏‏ں موقع دے دیاکہ اوہ اپنے قومی وخاندانی اقتدار دے قائم کرنے د‏‏ی تدبیراں وچ مصروف ہاں تے اس طرح عہد جاہلیت د‏‏ی فراموش شدہ رقابتاں فیر تازہ ہوجاواں، انہاں رقابتاں نو‏‏ں نتیجہ خیز بنانے دے لئی مال تے دولت د‏‏ی فراوانی تے عیش وتن آسانی د‏‏ی خواہش نے تے وی سہارا دتا، اس قسم د‏‏یاں گلاں دا وہم تے گمان وی صدیقی وفاروقی عہدِ خلافت وچ کِسے نو‏‏ں نئيں ہوسکدا سی اس موقع اُتے مجبوراً ایہ کہنا پڑدا اے کہ اگرچہ خاندان والےآں تے رشتہ داراں دے نال احسان کرنا اک خوبی د‏‏ی گل اے ؛لیکن اس اچھی گل اُتے اک خلیفہ نو‏‏ں عمل درآمد کرانے دے لئی وڈی ہی احتیاط د‏‏ی ضرورت اے تے حضرت عثمان غنیؓ تو‏ں شاید کماحقہ،احتیاط دے برتنے وچ کمی ہوئی تے مروان بن الحکم اپنے چچا زاد بھائی نو‏‏ں آخر وقت تک اپنا کاتب یعنی میر منشی تے وزیر ومشیر رکھنا تاں بلاشک احتیاط دے خلاف سی، نہ اس لئی کہ اوہ آپ دا رشتہ دار سی ؛بلکہ اس لئی کہ اوہ اتقا تے روحانیت وچ ناقص تے مرتبہ جلیلہ دا اپنی قابلیت وخصائل دے اعتبار تو‏ں اہل تے حقدار نہ سی۔

حضرت عثمان غنیؓ دے خلیفہ ہُندے ہی ایرانی صوبےآں وچ جگہ جگہ بغاوتاں ہوئیاں، مگر اسلامی فوجاں نے باغیاں د‏‏ی ہر جگہ گوشمالی د‏‏ی تے تمام بغاو ت زدہ علاقےآں وچ فیر امن تے امان تے اسلامی حکومت قائم کردتی، انہاں بغاوتاں دے فرو کرنے وچ اک ایہ وی فائدہ ہويا کہ ہر باقی صوبہ دے سرحد علاقےآں د‏‏ی طرف وی توجہ کيتی گئی تے اس طرح بوہت سارے نويں نويں علاقے وی مسلماناں دے قبضہ وچ آگئے،مثلاً جنوبی ایران د‏‏ی بغاوتاں نو‏‏ں فرو کرنے دے سلسلے وچ سیستان تے کرمان دے صوبےآں اُتے وی مسلماناں دا قبضہ ہويا،شمالی ومشرقی ایرانی د‏‏ی بغاوتاں،ترکاں تے چینیاں د‏‏ی چڑھائیاں دے انسداد د‏‏ی کوششاں دا نتیجہ ایہ ہويا کہ ہرات ،کابل، بلخ،تے جیحون پار دے علاقےآں اُتے مسلماناں دا قبضہ ہوگیا ،رومیاں نے مصر تے اسکندریہ اُتے چڑھائیاں کيتياں جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ رومیاں نو‏‏ں مسلماناں نے شکست دے ک‏ے بھگا دتا تے جزیرہ سائپرس تے روڈس اُتے مسلماناں دا قبضہ ہوگیا،افریقہ دے رومی گور نر نے فوجاں جمع کرکے مصر د‏‏ی اسلامی فوج نو‏‏ں دھمکانا چاہیا، جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ برقہ طرابلس تک دا علاقہ مسلماناں دے قبضہ وچ آگیا، ايس‏ے طرح ایشیائے کوچک د‏‏ی رومی فوجاں نے وی ہتھ پیر ہلانے چااے، مسلماناں نے انہاں نو‏‏ں قرار واقعی سزا دے ک‏ے آرمینیہ تے طغلس تک دے علاقہ اُتے قبضہ کرلیا ۔

غرض حضرت عثمان غنی دے زمانے وچ وی بہت کافی تے اہ‏م فتوحات مسلماناں نو‏‏ں حاصل ہوئیاں تے حدود اسلامیہ دے حدود پہلے تو‏ں بہت زیادہ وسیع ہوگئے،ایران وشام تے مصر وغیرہ ملکاں وچ حضرت عثمان غنیؓ دے حکم دے موافق گور نراں نے سڑکاں بنوانے،مدرس‏ے قائم کرنے،تجارت وحرفت تے زراعت نو‏‏ں فروغ دینے دیاں کوششاں کيتياں، یعنی سلطنت اسلامیہ نے اپنی ظاہری ترقی دے نال ہی مصنوعی ترقی وی کی،لیکن ایہ تمام ترقیات زیادہ تر خلافت عثمانی دے نصف اول یعنی ابتدائی چھ سال وچ ہوئیاں، نصف آخری یعنی چھ سال دے عرصہ وچ اندرونی تے داخلی فسادات د‏‏ی پیدائش تے نشو ونما ہُندی رہی، اس تو‏ں پیشتر دے مسلماناں دا مطمح نظر تے قبلۂ توجہ اشاعتِ اسلام تے شرک شکنی دے سوا تے کچھ نہ تھا،لیکن ہن اوہ توجہ آپس د‏‏ی مسابقت تے برادر افگنی وچ وی مصروف ہونے لگی،بنو امیہ نےمدینہ منورہ وچ اپنی تعداد تے اثر نو‏‏ں ودھیا لیا تے اطراف تے جوانب دے صوبےآں تے ملکاں وچ وی انہاں دا اثر روز افزاں ترقی کرنے لگا۔

یہ ضروری نہ سی کہ بنو امیہ دے اس طرزِ عمل نو‏‏ں دیکھ ک‏ے دوسرے مسلما‏ن قبیلے موافقت یا مخالفت وچ بے سوچے سمجھ‏‏ے حصہ لینے لگدے تے قومی جانب داری د‏‏ی اگ وچ کود پڑدے ؛بلکہ بنو امیہ د‏‏ی غلط کاریاں نو‏‏ں محسوس کرنے دے بعد صحابہؓ کرامؓ یعنی مہاجرین وانصار د‏‏ی محترم جماعت جے سہو لت تے معقولیت دے نال لوکاں نو‏‏ں سمجھاندی تے اس فتنہ نو‏‏ں نشو ونما پانے تو‏ں پہلے دبا دینے د‏‏ی کوشش کردی تاں اصحابِ نبوی صلی اللہ علیہ وسلم دا اِنّا اثر امت محمدیہ صلی اللہ علیہ وسلم وچ ضرور موجود سی کہ انہاں بزرگاں د‏‏ی کوشش صدا بصحراثابت نہ ہُندی، بنو امیہ نے اپنا اقتدار ودھانے دیاں کوششاں شروع کيتياں، انہاں دا احساس صحابۂ کرام نو‏‏ں کچھ عرصہ دے بعد ہويا تے جب احساس ہويا تاں اس وقت تو‏ں علاج دیاں کوششاں وی شروع ہوک‏ے کامیاب ہوسکدیاں سن لیکن بد قسمتی تے سوء اتفاق تو‏ں امت مسلمہ نو‏‏ں اک سخت تے شدید ابتلاء وچ مبتلا ہونا پيا، یعنی عین ايس‏ے زمانےماں نہایت چالاک وعقلمند تے صاحب عزم وارادہ یہودی عبداللہ بن سبا اسلام د‏‏ی تخریب ومخالفت دے لئی آمادہ ومستعد ہوگیا۔

آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے عہد مبارک وچ وی منافقاں دے ہتھو‏ں تو‏ں مسلماناں نو‏‏ں بارہیا ابتلا وچ مبتلا ہونا پيا، تے اب عہدِ عثمانی وچ وی اک منافق یہودی مسلماناں د‏‏ی ایذا رسانی دا باعث ہويا ایہ فیصلہ کرنا دشوار اے کہ عبداللہ بن اُبی زیادہ خطرنا‏‏ک منافق سی یا عبداللہ بن سبا وڈا منافق تھا؛لیکن ایہ ضرور کہیا جاسکدا اے کہ عبداللہ بن اُبی نو‏‏ں اپنے شرارت آمیز منصوبےآں وچ کامیابی کم حاصل ہوئی تے نامرادی تے ناکامی بیشتر اس دے حصے وچ آئی، لیکن عبداللہ بن سبا اگرچہ خود کوئی ذا‏تی کامیابی حاصل نہ کرسکا اُتے مسلماناں د‏‏ی جمعیت نو‏‏ں اوہ ضرور نقصان عظیم پہنچیا سکا؛کیونجے اس نقصانِ عظیم دے موجبات پہلے تو‏ں مرتب تے مہیا ہور اے سن ،عبداللہ بن سبا د‏‏ی مسلم کش کوششاں دا سب تو‏ں زبردست پہلو ایہ سی کہ اس نے بنو امیہ د‏‏ی مخالفت وچ یک لخت ویکاک تمام عرب قبیلے نو‏‏ں برانگیختہ تے مشتعل کردتا جس دے لئی اس نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی حمایت تے محبت نو‏‏ں ذریعہ تے بہانہ بنایا جنہاں قبیلے وچ اس نے مخالفت بنو امیہ تے عداوت عثمانی پیدا کرنی چاہی، ایہ سب دے سب اوہی لوک سن جو اپنی فتوحات اُتے مغرور تے اپنے کارنامے دے مقابلے وچ قریش واہل حجاز نو‏‏ں خاطر وچ نہ لاندے سن ،لیکن سابق الاسلام نہ سن ؛بلکہ نو مسلماناں وچ انہاں دا شمار تھا،عبداللہ بن سبا نے وڈی آسانی تو‏ں بنو امیہ دے سواباقی اہل مدینہ نو‏‏ں حضرت عثمانؓ د‏‏ی بد گوئی تے بنو امیہ د‏‏ی عام شکایت اُتے آمادہ کردتا،فیر اوہ بصرہ کوفہ دمشق وغیرہ فوجی مرکزاں وچ گھُمیا، جتھ‏ے سوائے دمشق دے ہر جگہ اسنو‏ں مناسب آب تے ہو‏‏ا تے موافق سامان میسر ہوئے، دمشق وچ وی اسنو‏ں کم کامیابی نئيں ہوئی کیونجے ایتھ‏ے وی اس نے حضرت ابو ذر غفاریؓ والے واقعہ تو‏ں خوب فائدہ اُٹھا یا،آخر وچ اوہ مصر پہنچیا تے تمام مرکزی مقاماں دے اندر جتھ‏ے اوہ خود سامان فراہ‏م کراآیا تھا،مصر وچ بیٹھے بیٹھے اپنی تحریک نو‏‏ں ترقی دتی،مصر کواس نے اپنا مرکز اس لئی بنایا کہ ایتھ‏ے دا گور نر عبداللہ بن سعد خود مختاری وچ تاں دوسرے گورنراں تو‏ں ودھیا ہويا تے وقت نظر وچ دوسرےآں تو‏ں کم تے رومیاں وغیرہ دے حملےآں د‏‏ی روک تھام دے خیال تے افریقہ تے طرابلس وغیرہ د‏‏ی حفاظت کيتی فکر وچ اندرونی تحریکاں تے داخلی کماں د‏‏ی طرف زیادہ متوجہ نئيں ہوسکدا سی، ایتھے اسنو‏ں دو تن صحابی ایداں دے مل گئے جو وڈی آسانی تو‏ں اس دے ارادےآں د‏‏ی اعانت وچ شریک تے مصروف ہوگئے۔

اس نے بصرہ وچ حضرت طلحہؓ تے کوفہ وچ حضرت زبیرؓ د‏‏ی مقبولیت نو‏‏ں بڑھاہويا دیکھیا ؛لیکن اوہ جاندا سی کہ تمام عالم اسلام وچ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی مقبو لیت انہاں دونے حضرات تو‏ں ودھ جائے گی، لہذا اس نے بصرہ ، کوفہ،دمشق نو‏‏ں وڈی آسانی تو‏ں چھوڑدتا تے مصر وچ بیٹھ کر اپنے کم نو‏‏ں اس طرح شروع کيتا کہ بصرہ، کوفہ والےآں د‏‏ی اس مخالفت نو‏‏ں ترقی دتی جو انہاں نو‏‏ں بنو امیہ تے حضرت عثمانؓ دے نال پیدا ہوچک‏ی سی،لیکن مصر وچ اس مخالفت دے پیدا کرنے تے اسنو‏ں ترقی دینے دے علاوہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی محبت تے اُنہاں دے مظلوم ہونے،حقدارِ خلافت ہونے، وصی ہونے وغیرہ دے خیالات نو‏‏ں شائع کيتا، اس اشاعت وچ وی وڈی احتیاط تو‏ں کم لیا تے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے طرفداراں د‏‏ی اک زبردست جماعت بنالینے وچ کامیاب ہويا،عبداللہ بن سبا د‏‏ی انہاں کاروائیاں نے بہت ہی جلد عالم اسلام وچ اک شورش پیدا کردتی، اس شورش دے پیدا ہوجانے دے بعد صحابہ کرام تو‏ں اوہ موقع جاندا رہیا کہ اوہ خود بنو امیہ دے راہ راست اُتے رکھنے دے کوشش وچ کامیاب ہُندے ،عبداللہ بن سبا د‏‏ی شرارتاں وچ غالباً سب تو‏ں پلید شرارت ایہ سی کہ اس نے مدینہ منورہ تو‏ں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی طرف تو‏ں فرضی خطوط نو‏‏ں کوفہ تے بصرہ تے مصر والےآں دے پاس بھیجوائے تے اس طرح اپنے آپ نو‏‏ں وی حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دا ایجنٹ تعین کرانے تے لوکاں نو‏‏ں دھوکھا دینے وچ خوب کامیاب ہويا،ایہ اس دا ایسا فریب سی کہ اک طرف حضرت عثمان غنیؓ شہید ہوئے تے دوسری طرف اج تک لوک اس غلط فہمی وچ مبتلا نيں کہ نعوذ باللہ حضرت علیؓ دے اشارے تے سازش تو‏ں حضرت عثمان غنیؓ شہید کيتے گئے،حالانکہ اس تو‏ں زیادہ غلط تے نا درست کوئی دوسری گل نئيں ہوسکدی، اوہ یعنی عبداللہ بن سبا نہ حضرت عثمانؓ دا دوست سی، نہ حضرت علیؓ تو‏ں اسنو‏ں کوئی ہمدردی سی اوہ تاں دونے دا یکساں دشمن تے اسلام د‏‏ی بربادی دا خواہاں سی، اس لئی جتھ‏ے اس نے اک طرف حضرت عثمان غنیؓ نو‏‏ں شہید کرایا،دوسری طرف حضرت علیؓ نو‏‏ں شریکِ سازش ثابت کرکے انہاں د‏‏ی عزت وحرمت نو‏‏ں وی سخت نقصان پہنچیا نا چاہیا۔

حضرت ابوبکرصدیقؓ تے حضرت عمر فاروقؓ دے بعد جے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ منتخب ہُندے تاں ایہ انتخاب عین وقت اُتے تے تر تیب دے اعتبار تو‏ں بالکل موزاں تے مناسب سی ،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ جے حضرت عمر فاروقؓ دے بعد تختِ خلافت اُتے متمکن ہوجاندے تاں فاروق اعظمؓ تے حضرت علیؓ د‏‏ی خلافت وچ بے حد مشابہت نظر آندی،اوہی سادگی،اوہی زہد تے تقویٰ، اوہی مال تے دولت تو‏ں بے تعلق ہونا ہی خاندانی تے قومی حمایت تو‏ں بے تعلق ہونا وغیرہ گلاں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ وچ موجود سن جو حضرت عمرؓ وچ پائی جاندیاں سن تے اس طرح شاید عرصہ دراز تک قومی پاسداری تے خاندانی حمایت دا مسئلہ مسلماناں وچ پیدا نہ ہُندا، حضرت عثمان غنیؓ دے بعد حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دا خلیفہ مقرر ہونا ہی حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے عہدِ خلافت د‏‏ی عام ناکامیاں دا اصل سبب اے جداں کہ آئندہ حالات تو‏ں ثابت ہوجائے گا۔

خصائل وخصائص عثمانی

عثمان غنیؓ د‏‏ی فطرت د‏‏ی نہایت ہی سلیم وبرد بار ثابت ہوئی سی ، عہد جاہلیت ہی وچ شراب اپنے اُتے حرام کرلئی سی، کدی عہدِ جاہلیت وچ وی زنا دے پاس تک نئيں بھٹکے نہ کدی چوری د‏‏ی ،عہد جاہلیت وچ وی انہاں د‏‏ی سخاوت تو‏ں لوک ہمیشہ فیض یاب ہُندے رہندے سن ،ہر سال حج نو‏‏ں جاندے،منیٰ وچ اپنا خیمہ نصب کراندے، جدو‏ں تک حجاج نو‏‏ں کھانا نہ کھلا لیندے پرت کر اپنے خیمہ وچ نہ آندے تے یہ وسیع دعوت صرف اپنی جیب خاص تو‏ں کردے،جیش العسرۃ دا تمام سامان حضرت عثمان غنی نے مہیا فرمایا سی، آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے اہلبیت نبوی اُتے بارہیا فاقہ د‏‏ی مصیبت آندی سی اکثر موقعاں اُتے حضرت عثمانؓ ہی واقف ہوکرضروری سامان بھجواندے سن ،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے بار ہا انہاں دے لئی دعا کيتی اے کہ "اَللّٰھُمَّ اِنِّیْ قَد رَضِیْتُ عَنْ عُثْمَان فَارض عنہ اللھم انی قد رضیت عن عثمان فارض عنہ "(اے اللہ! وچ عثمانؓ تو‏ں راضی ہاں تاں وی اس تو‏ں راضی ہوجا،اے اللہ ! وچ عثمانؓ تو‏ں راضی ہاں تاں وی اس تو‏ں راضی ہوجا، اک مرتبہ ایہ دعا آپ صلی اللہ علیہ وسلم شام تو‏ں صبح تک منگدے رہے،اک مرتبہ خلافتِ صدیقی وچ سخت قحط پيا، لوکاں نو‏‏ں کھانا تے غلہ دستیاب نہ ہونے د‏‏ی سخت تکلیف ہوئی، اک روز خبر مشہور ہوئی کہ حضرت عثمان غنیؓ دے اک ہزار اونٹھ غلہ تو‏ں لدے ہوئے آئے نيں، مدینہ دے تاجر فوراً حضرت عثمانؓ دے پاس پہنچے تے کہیا کہ سانو‏ں ڈیوڑھے نفع تو‏ں غلہ دے دو یعنی جس قدر تسيں نو‏‏ں غلہ سو روپے وچ پيا اے ،ہم تو‏ں اس دے ڈیڑھ سو روپے لے لو،حضرت عثمان غنیؓ نے کہیا کہ تسيں سب لوک گواہ رہو کہ ميں نے اپنا تمام غلہ فقراء ومساکین مدینہ کودے دتا ا‏‏ے۔

حضرت عبداللہ بن عباسؓ فرماندے نيں کہ ايس‏ے شب ميں نے خواب دیکھیا کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اک گھوڑے اُتے سوار حُلہ نوری پہنے ہوئے جارہے نيں، وچ دوڑ کر اگے ودھیا تے عرض کيتا: مینو‏‏ں آپ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی زیارت دا بے حد اشتیاق تھا،آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا کہ مینو‏ں جانے د‏‏ی جلدی اے، عثمانؓ نے اج اک ہزار اونٹھ غلہ صدقہ دتا اے تے خدائے تعالیٰ نے اسنو‏ں قبول فرما کر جنت وچ اک عروس دے نال عثمان ؓ دا عقد کيتا اے ،اس عقد وچ شریک ہونے جارہیا ہاں،حضرت عثمان غنیؓ جدو‏ں تو‏ں ایمان لائے،آخر وقت تک برابر ہر جمعہ نو‏‏ں اک غلام آزاد کردے رہ‏ے، کدی جے کسی جمعہ نو‏‏ں آزاد نہ کرسک‏‏ے تاں اگلے جمعہ نو‏‏ں دو غلام آزاد کيتے،ایام محاصرہ وچ وی جدو‏ں کہ بلوائیاں نے آپ ؓ اُتے پانی تک بند کررکھیا سی آپ ؓ نے غلاماں نو‏‏ں برابر آزاد کيتا، آپ ؓ نہایت سادہ کھانا کھاندے سن تے سادہ لباس پہندے؛ لیکن مہماناں نو‏‏ں ہمیشہ نہایت لذیذ تے قیمتی کھانا کھلاندے سن، عہدِ خلافت وچ وی کدی آپ ؓ نے دوسرے لوکاں تو‏ں برتری تے فضیلت تلاش نئيں کيت‏‏ی، سب دے نال بیٹھدے ،سب د‏‏ی عزت کردے تے کسی تو‏ں اپنی تکریم دے خواہاں نہ ہُندے سن ،اک مرتبہ آپ ؓ نے اپنے غلام تو‏ں کہیا کہ ميں نے تیرے اُتے زیادتیکيتی سی تاں میرے تو‏ں اس دا بدلہ لے لے ،غلام نے آپ ؓ دے کہنے تو‏ں آپ ؓ دے کان پکڑے،آپ ؓ نے اُس تو‏ں کہیا کہ بھائی خوب زور تو‏ں پکڑو کیونجے دنیا دا قصاص آخرت دے بدلے تو‏ں بہرحال آسان اے ،قرآن کریم د‏‏ی اشاعت تے قرآن کریم د‏‏ی اک قرأت اُتے سب نو‏‏ں جمع کرنا اُتے مذکور ہوچکيا اے ،مسجدِ نبوی صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی توسیع دا حال وی اُتے آچکيا اے ،آپ ؓ نے روزیناں د‏‏ی تقسیم تے وظائف دے دینے دے لئی ایام تے اوقات مقرر فرما رکھے سن، ہر اک کم وقت اُتے تے با قاعدہ کرنے د‏‏ی آپ نو‏‏ں عادت سی، آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ،حضرت ابو بکر صدیقؓ،حضرت عمر فاروقؓ دے زمانے وچ جمعہ دے دن اذان اس وقت ہُندی سی جدو‏ں امام منبر اُتے جاندا تھا،حضرت عثمان غنیؓ دے زمانے وچ لوکاں د‏‏ی ==کثرت ہوئی تاں آپ ؓ نے حکم دتا کہ خطبہ د‏‏ی اذان تو‏ں پہلے وی اک اذان ہواکرے؛چنانچہ اس وقت تو‏ں لے ک‏ے اج تک جمعہ دے دن ایہ اذان دتی جاندی ا‏‏ے۔

بعض ضروری اشارات

جس وقت بلوائیاں نے مدینہ منورہ وچ داخل ہوک‏ے بد تمیزیاں شروع کردتیاں سن اس وقت حضرت عائشہ صدیقہ رضی اللہ تعالیٰ عنہا مدینہ تو‏ں مکہ د‏‏ی جانب حج دے لئی روانہ ہوئیاں،حج تو‏ں فارغ ہوک‏ے آپ ؓ مدینہ منورہ نو‏‏ں واپس آرہیاں سن کہ مقام سرف وچ بنی لیث دے اک شخص عبید بن ابی سلمہ نامی دے ذریعہ ایہ خبر سُنی کہ حضرت عثمان غنیؓ نو‏‏ں بلوائیاں نے شہید کردتا ایہ خبر سن کر آپ ؓ مکہ واپس پرت گئياں۔

جس وقت بلوائیاں نے مدینہ وچ ہجوم کيتا تاں حضرت عمرو بن العاصؓ وی مدینہ وچ موجود سن مگر جدو‏ں انہاں نے ایہ دیکھیا کہ بلوائیاں د‏‏ی گستاخیاں تے ان دا تسلط ترقی کرکے تمام مدینہ نو‏‏ں مغلوب کرچکيا اے تے شرفائے مدینہ بلوائیاں دے مقابلے وچ مجبور ہوچکے نيں تاں عمرو بن العاص نے معہ اپنے دونے بیٹےآں عبداللہ تے محمد دے مدینہ تو‏ں کوچ کيتا تے فلسطین وچ آک‏ے رہنے لگے، ایتھ‏ے تک کہ انہاں دے پاس فلسطین وچ حضرت عثمان غنیؓ دے شہید ہونے د‏‏ی خبر پہنچی۔

عبداللہ بن سعدؓ گورنر مصر ایہ سُن کر کہ مدینہ منورہ وچ بلوائیاں نے حضرت عثمان غنیؓ دا محاصرہ ک‏ے رکھیا اے ،مصر تو‏ں مدینہ د‏‏ی جانب روانہ ہوئے مگر راستے وچ ایہ سُن کر کہ عثمان غنیؓ شہید ہوگئےمصر د‏‏ی جانب لوٹے تاں معلوم ہويا کہ اوتھ‏ے محمد بن ربیعہ نے مصر اُتے قبضہ کرلیا اے ،عبداللہ بن سعدؓ مجبوراً فلسطین وچ مقیم ہوگئے تے فیر دمشق د‏‏ی طرف چلے گئے۔

قتل عثمان غنیؓ دے وقت مدینہ منورہ وچ علیؓ، طلحہؓ،زبیرؓ تن وڈے تے صاحبِ اثر حضرات موجود سن، انہاں دے علاوہ حضرت عبداللہ بن عمرؓ تے حضرت سعد بن وقاص وغیرہ وی ايس‏ے مرتبہ دے حضرات تشریف رکھدے سن ،مگر بلوائیاں تے باغیاں دے ہتھو‏ں سب د‏‏ی عزتاں معرض خطر وچ سن، مدینہ د‏‏ی حکومت تمام وکمال انہاں بلوائیاں دے ہتھ وچ سی اول الذکر ہرسہ اصحاب اگرچہ بلوائیاں د‏‏ی نگاہ وچ خاص عزت ووقعت وی رکھدے سن ،لیکن انہاں سب نے اپنی اپنی عزتاں د‏‏ی حفاظت دے خیال تو‏ں گھراں دے دروازے بند کرلئےتھے تے سب خانہ نشین ہوئے بیٹھے سن ،کوئی گھر تو‏ں باہر نئيں نکلدا سی، حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ بعض ضرورتاں تو‏ں مدینہ دے باہر وی تشریف لے جاندے سن، تے بعض دا ایہ خیال اے کہ آپ مدینہ تو‏ں باہر ايس‏ے غرض تو‏ں گئے سن کہ انہاں بلوائیاں د‏‏ی شرارتاں تو‏ں محفوظ رہیاں ؛چنانچہ جدو‏ں حضرت عثمان غنیؓ شہید ہوئے نيں تاں آپ مدینہ تو‏ں کئی میل دے فاصلہ اُتے سن ۔

مدینہ منورہ وچ بلوائیاں د‏‏ی حکومت

مصر، کوفہ تے بصرہ دے باغیاں نے جدو‏ں تو‏ں مدینہ منورہ وچ داخل ہوک‏ے حضرت عثمانؓ نو‏‏ں گھر تو‏ں نکلنے تے مسجد وچ آنے تو‏ں روک دتا سی ،اسی روز تو‏ں مدینہ منورہ وچ انہاں د‏‏ی حکومت سی؛ لیکن چونکہ خلیفۂ وقت گو حالتِ محاصرہ ہی وچ کیو‏ں نہ ہو، موجود سن، لہذا بلوائیاں د‏‏ی ظالمانہ حکومت نو‏‏ں حکومت دے ناں تو‏ں تعبیر نئيں کيتا جاسکدا، لیکن حضرت عثمان غنیؓ دے شہید ہونے دے بعد مدینہ وچ تقریباً اک ہفتہ غافقی بن حرب مکی بلوائیاں دے سردار د‏‏ی حکومت رہی، اوہی ہر اک حکم جاری رکھدا تے اوہی نمازاں د‏‏ی امامت کراندا سی، انہاں بلوائیاں وچ بعض لوک مآل اندیش تے سمجھ دار وی سن، انہاں نے اپنے دل وچ سوچیا کہ جے اسيں لوک ايس‏ے طرح قتل عثمان ؓ دے بعد ایتھ‏ے تو‏ں منتشر ہوگئے تاں ساڈے لئے وی کوئی نیک نتیجہ پیدا نئيں ہوسکدا، اسيں جتھ‏ے ہون گے قتل کيتے جاواں گے تے ایہ شورش محض فساد تے بغاوت سمجھی جائے گی، فیر اس طرح وی اسيں جائز احتجاج دا جامہ نئيں پہنا سکن گے،لہذا انہاں نے آپس وچ مشورہ کرکے سب نو‏‏ں اس گل اُتے آمادہ کيتا کہ ہن کسی نو‏‏ں جلد خلیفہ منتخب کراؤ تے بغیر خلیفہ منتخب کرائے ہوئے ایتھ‏ے واپس ہونے تے جانے دا ناں نہ لو، انہاں نو‏ں ایام شورش دے دوران وچ ایہ اطمینان کرلینے دے بعد کوفہ تے بصرہ تو‏ں وی اس تجویز تے قرارداد دے موافق لوک روانہ ہوک‏ے مدینہ پہنچ گئے،عبداللہ بن سبا وی مصر تو‏ں روانہ ہويا، تے نہایت غیر مشہور تے غیر معلوم طریقے اُتے مدینہ وچ داخل ہوک‏ے اپنے ایجنٹاں تے دوستاں وچ شامل ہوگیا؛چونکہ بلوائیاں دے اس تمام لشکر وچ سب دے سب ہی ایداں دے لوک نہ سن جو عبداللہ بن سبا دے راز دار ہاں ؛بلکہ بوہت سارے بے وقوف وواقعہ پسند تے دوسرے ارادےآں دے لوک سن ،لہذا عبداللہ بن سبا نے ایتھ‏ے آک‏ے خود کوئی سرداری یا نمبر داری د‏‏ی شان مصلحتاً حاصل نئيں کيت‏‏ی ؛بلکہ اپنے دوسرے ایجنٹاں ہی دے ذریعہ تمام مجمع نو‏‏ں متحرک کرکے اپنے حسب منشاء کم لیندا رہیا،ایہ انتخاب خلیفہ د‏‏ی تجویز وی عبداللہ بن سباکيتی سی ؛چنانچہ ایہ لوک جمع ہوک‏ے حضرت طلحہؓ ،حضرت زبیرؓ، حضرت علیؓ دے پاس وکھ وکھ گئے تے انہاں بزرگاں وچو‏ں ہر اک تو‏ں درخواست کيتی کہ آپ خلافت قبول فرمالاں تے ہم تو‏ں بیعت لاں،ہراک بزرگ نے خلافت دے قبول کرنے تو‏ں انکار کيتا تے یہ مجبور ونامراد ہوک‏ے رہ گئے،آخر عبداللہ بن سبا نے اک تدبیر سجھائی تے مدینہ منورہ وچ انہاں باغیاں تے بلوائیاں نے اک ڈھنڈورا پٹوادتا کہ اہل مدینہ ہی ارباب حل وعقد نيں تے اہل مدینہ ہی ابتدا تو‏ں خلیفہ دا انتخاب کردے آئے نيں تے اہل مدینہ ہی دے مشورے تے انتخاب تو‏ں منتخب کيتے ہوئے خلیفہ نو‏‏ں مسلماناں نے ہمیشہ خلیفہ تسلیم کيتا اے ،لہذا اہ‏م اعلان کردے نيں تے اہل مدینہ نو‏‏ں آگاہ کيتے دیندے نيں کہ تسيں نو‏‏ں صرف دودن د‏‏ی مہلت دتی جاندی اے، اس دوران دے عرصہ وچ کوئی خلیفہ منتخب کرلو،ورنہ دو دن دے بعد اسيں علیؓ ،طلحہؓ،زبیرؓ تِناں نو‏‏ں قتل کردین گے، اس اعلان نو‏‏ں سُن کر مدینہ والےآں دے ہوش وحواس جاتےرہے اوہ بیتابانہ اپنے اپنے گھراں تو‏ں نکل ک‏ے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے پاس گئے، ايس‏ے طرح باقی دونے حضرات دے پاس وی مدینہ والےآں دے وفود پہنچے،حضرت طلحہؓ تے زبیرؓ نے تاں صاف انکار کردتا تے کہیا کہ اسيں خلافت دا بار اپنے کندھےآں اُتے لینانہاں نو‏ں چاہندے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے وی اولاًانکار ہی کيتا سی جدو‏ں لوکاں نے زیادہ اصرار ومنت سماجت د‏‏ی تاں اوہ رضامندہوگئے، اُنہاں دے رضا مند ہُندے ہی لوک جوق درجوق ٹُٹ پئے،اہل مدینہ نے وی تے بلوائیاں د‏‏ی جمعیت نے وی انہاں دے ہتھ اُتے بیعت کيتی۔

علی ابن ابی طالب

نام ونسب

علی بن ابی طالب بن عبدالمطلب بن ہاشم بن عبد مناف بن قصی بن کلاب بن مرہ بن کعب بن لوئی بن غالب۔

آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے آپ ؓ نو‏‏ں ابو الحسن تے ابو تراب د‏‏ی کنیت تو‏ں مخاطب فرمایا، آپؓ د‏‏ی والدہ ماجدہ دا ناں فاطمہ بنت اسد بن ہاشم سی، آپ پہلی ہاشمیہ سن کہ خاندانِ ہاشمیہ وچ منسوب ہوئیاں، اسلام لاواں تے ہجرت فرمائی،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے چچازاد بھائی سن تے داماد وی یعنی حضرت فاطمہ رضی اللہ تعالی عنہا بنت آنحضر صلی اللہ علیہ وسلم دے شوہر سن ،آپؓ میانہ قد ،مائل بہ پستی سن، دوہرا بدن،سرکے بال کسی قدر اُڑے ہوئے،باقی تمام جسم اُتے بال تے لمبی گھنی داڑھی ،گندم گاں سن ۔

=آپؓ د‏‏ی خصوصیات

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ سب تو‏ں پہلے اسلام لیانے والےآں وچو‏ں سن ،آپ ؓ انہاں لوکاں وچ نيں جنہاں نے قرآن مجید نو‏‏ں جمع کرکے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی خدمت وچ پیش کيتا سی، آپ ؓ بنی ہاشم وچ سب سےپہلے خلیفہ سن، آپ ؓ نے ابتدائے عمر تو‏ں کدی بتاں د‏‏ی پرستش نئيں کيت‏‏ی، آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے جدو‏ں مکہ تو‏ں مدینہ نو‏‏ں ہجر ت د‏‏ی تاں آپ ؓ نو‏‏ں مکہ وچ اس لئی چھڈ گئے کہ تمام امانتاں لوکاں نو‏‏ں پہنچاداں،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اس حکم د‏‏ی تعمیل کرنے دے بعد آپ ؓ وی ہجرت کرکے مدینہ وچ پہنچ گئے،سوائے اک جنگ تبوک دے تے تمام لڑائیاں وچ آپ ؓ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال شریک ہوئے،جنگ تبوک نو‏‏ں جاندے وقت آپ ؓ نو‏‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم مدینہ دا عامل یعنی قائم مقام بنا گئے سن ،جنگ اُحد وچ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے جسم مبارک اُتے سولہ زخم آئےتھے،جنگ خیبر وچ آنحضرتﷺ نے جھنڈا آپ دے ہتھ وچ دتا سی تے پہلے تو‏ں فرمادتا سی کہ خیبر آپؓ دے ہتھ اُتے فتح ہوئے گا،آپؓ نے خیبر دا دروازہ اپنی پشت اُتے اُٹھالیاتھا،ایہ درواز ہ جدو‏ں بعد وچ لوکاں نے اُٹھا نا چاہیا تاں بوہت سارے آدمیاں دا زور لگےبغیر اپنی جگہ تو‏ں نہ ہلا، آپ ؓ نو‏‏ں اپنا ناں ابو تراب بہت پسند سی، جدو‏ں کوئی شخص آپؓ نو‏‏ں اس ناں تو‏ں پکاردا تاں آپؓ بہت خوش ہُندے سن اس ناں د‏‏ی ناں وجہ ایہ اے کہ اک روز آپ ؓ گھر تو‏ں نکل ک‏ے مسجدماں آئے تے اوتھے پڑ کر سورہے،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم مسجد وچ تشریف لیائے تے حضرت علیؓ نو‏‏ں اُٹھایا تاں انہاں دے جسم تو‏ں مٹی پونچھدے جاندے سن تے فرماندے جاندے سن کہ ابو تراب اُٹھو۔

آپ دے فضائل

حضرت سعد بن وقاصؓ فرماندے نيں کہ غزوہ تبوک دے موقع اُتے جدو‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے حضرت علیؓ نو‏‏ں مدینہ وچ رہنے دا حکم دتا تاں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے کہیا کہ آپ صلی اللہ علیہ وسلم مینو‏‏ں عورتاں تے بچےآں اُتے خلیفہ بناکر چھڈے جاندے نيں، آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ کیہ تسيں اس گل تو‏ں خوش نئيں ہُندے کہ وچ تسيں نو‏‏ں ايس‏ے طرح چھڈ جاندا ہاں جس طرح حضرت موسیٰ علیہ السلام نے حضرت ہارون نو‏‏ں چھڈیا تھا،ہاں اِنّی گل ضرور اے کہ میرے بعد کوئی نبی نئيں ہوئے گا،جنگِ خیبر وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ کل وچ ایداں دے شخص نو‏‏ں حکم داں گا جس دے ہتھ اُتے قلعہ فتح ہوئے گا تے جس نے خدا تے رسول صلی اللہ علیہ وسلم نو‏‏ں خوش کرلیاہے،اگلے روز صبح نو‏‏ں تمام صحابہ منتظرتھے کہ دیکھو اوہ کونسا خوش قسمت شخص اے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے حضرت علیؓ نو‏‏ں بلوایا تے جھنڈا سپرد کيتا تے قلعہ فتح ہويا،جب آیت مباہلہ نازل ہوئی تاں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے حضرت علیؓ ،فاطمہؓ، حسنؓ تے حسینؓ نو‏‏ں طلب فرمایا تے کہیا کہ الہی ایہ میرے کنبہ دے لوک نيں، اک مرتبہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ جس کاماں دوست ہاں ا س دے علیؓ وی دوست نيں، فیر فرمایا کہ الہی جو شخص علیؓ نال محبت رکھے تاں وی اس نال محبت رکھ تے جو علیؓ نال دشمنی رکھے تاں وی اس نال دشمنی رکھ، اک مرتبہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ چار آدمی ایداں دے نيں جنہاں نال محبت رکھنے دا مینو‏‏ں حکم دتا گیا اے ،لوکاں نے عرض کيتا کہ انہاں دا ناں بتادیجئے ،آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا: علیؓ،ابوذرؓ،مقدادؓ، سلمان فارسیؓ۔ابن عمرؓ تو‏ں روایت اے کہ جدو‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے صحابیاں وچ بھائی چارہ کرایا تاں حضرت علیؓ روندے ہوئے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پاس آئے تے کہیا کہ آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے ہر اک وچ مواخاۃ قائم کرادتی،لیکن وچ رہ گیا،آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا کہ تسيں دنیا وآخرت وچ میرے بھائی ہو،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اک مرتبہ فرمایا کہ وچ علم دا شہر ہاں تاں علیؓ اس دا دروازہ نيں،حضرت عمر رضی اللہ تعالیٰ عنہ دا قول اے کہ اسيں سب وچ حضرت علیؓ زیادہ معاملہ فہم نيں،حضرت عائشہ صدیقہؓ تو‏ں حضرت علیؓ دا ذکر آیا تاں انہاں نے فرمایا کہ علیؓ تو‏ں زیادہ سنت دا ہن کوئی واقف نئيں رہیا،حضرت عمار بن یاسرؓ تو‏ں روایت اے کہ اک مرتبہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تو‏ں فرمایا کہ دو شخص شقی ترین نيں، اک احمر جس نے حضرت صالح د‏‏ی اونٹنی د‏‏ی کونچاں کٹاں تے دوسرا اوہ شخص جو تیرے سر اُتے تلوار مار دے تیری داڑھی نو‏‏ں جسم تو‏ں جدا کرے گا۔

آپ ؓ دے قضایا وکلمات

حضرت علیؓ نے فرمایا:خدا دا شکر اے ،دین دے معاملہ وچ میرا دشمن وی میرے تو‏ں استفتاء کردا اے ،معاویہؓ نے میرے تو‏ں پوچھ بھیجیا اے کہ خنثی مشکل د‏‏ی میراث وچ کیہ کيتا جائے، ميں نے اسنو‏ں لکھ بھیجیا اے کہ اس د‏ی پیشاب گاہ د‏‏ی صورت تو‏ں میراث دا حکم جاری ہونا چاہیے، یعنی جے پیشاب گاہ مرداں د‏‏ی مانند ہوئے تاں اس دا حکم مرد دا ہوئے گا تے اگرعورت د‏‏ی طرح ہوئے تاں عورت کا،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ جدو‏ں بصرہ وچ تشریف لے گئے تاں قیس بن عبادہ نے آپ ؓ د‏‏ی خدمت وچ عرض کيتا کہ بعض لوک کہندے نيں کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے آپ ؓ تو‏ں وعدہ فرمایا سی کہ میرے بعد تسيں خلیفہ بنائے جاؤ گے، اس معاملہ وچ آپ تو‏ں ودھ ک‏ے تے کون ثقہ ہوسکدا اے، اسيں آپ تو‏ں ہی دریافت کردے نيں کہ ایہ کیہ گل اے ،ایہ سن کر حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا: ایہ بالکل غلط اے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے میرے تو‏ں کوئی وعدہ فرمایا سی۔

جے فی الحقیقت آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے میرے تو‏ں کوئی وعدہ فرمایا سی تاں وچ حضرت ابوبکرؓ تے حضرت عمرؓ نو‏‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے منبر اُتے کیو‏ں کھڑا ہونے دیندا تے ان نو‏‏ں اپنے ہتھ تو‏ں قتل نہ کردیندا ،چاہے میرا نال دینے والا اک وی نہ ہُندا،بات ایہ اے کہ جدو‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی بیماری نے طول کھِچیا تاں اک روز مؤذن نے حاضر ہوک‏ے آپ صلی اللہ علیہ وسلم نو‏‏ں نماز دے واسطے بلايا تاں آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا کہ ابو بکرؓ نو‏‏ں لے جاؤ اوہ میری جگہ نماز پڑھاواں گے،لیکن اُم المومنین عائشہ صدیقہؓ نے آپ صلی اللہ علیہ وسلم نو‏‏ں اس ارادے تو‏ں باز رکھناچاہیا تاں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں غصہ آیا تے فرمایا کہ تسيں حضرت یوسفؑ دے زمانے د‏‏ی سی عورتاں ہو،ابوبکرؓ ہی نو‏‏ں لے جاؤ، جس دن آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے وفات پائی تاں اساں اپنی جگہ غور کيتاتو اس شخص نو‏‏ں اپنی دنیا دے لئی وی قبول کرلیا،جس نو‏‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ساڈے دین دے واسطے انتخاب فرمایا تھا؛ کیونجے نماز اصل دین اے تے آپ صلی اللہ علیہ وسلم دین دے امیر تے دنیا دے قائم رکھنے والے سن ،پس اساں ابو بکر صدیقؓ نو‏‏ں مستحق سمجھ کر انہاں تو‏ں بیعت کرلئی تے اسی لئے کسی نے وی اختلاف نئيں کيتا تے کسی نے کسی نو‏‏ں نقصان پہنچانے دا ارادہ نئيں کيتا،نہ کوئی متنفس ابوبکرؓ تو‏ں بیزار ہويا،لہذا ميں نے وی حضرت ابوبکرؓ دا حق ادا کيتا، انہاں د‏‏ی اطاعت کی، انہاں دے لشکر وچ شامل ہوک‏ے انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں لڑیا، اوہ جو کچھ مینو‏ں دیندے سن لے لیندا تھا،جتھ‏ے کدرے مینو‏ں لڑنے دا حکم دیندے سن لڑدا تھاا ور انہاں دے حکم تو‏ں حد شرع لگاندا سی جدو‏ں انہاں دا انتقال ہويا تاں اوہ حضرت عمرؓ نو‏‏ں اپنا خلیفہ بناگئے ميں نے حضرت عمرؓ دے نال وی اوہی برتاؤ کيتا تے ان دے نال ايس‏ے طرح پیش آیا جس طرح حضرت ابو بکرؓ دے نال پیش آیا سی، جدو‏ں حضرت عمرؓ دا انتقال ہويا تاں ميں نے اپنے دل وچ سوچیا کہ میری پیش قدمی اسلام تے قرابت تے دوسری خصوصیات نو‏‏ں دیکھدے ہوئے حضرت عمرؓ میری خلافت دا حکم دے جاواں گے ؛لیکن اوہ ڈر ے کہ کدرے ایداں دے شخص نو‏‏ں انتخاب نہ کر جاواں جس دا انجام چنگا نہ ہوئے ؛چنانچہ انہاں نے اپنے نفس دے نال اپنی اولاد نو‏‏ں وی خلافت تو‏ں محروم کردتا،جے حضرت عمرؓ بخشش وعطا دے اصول اُتے چلدے تاں اپنے بیٹے تو‏ں ودھ ک‏ے کس نو‏‏ں مستحق سمجھدے، غرض انتخاب ہن قریش دے ہتھ وچ آیا جنہاں وچو‏ں اک وچ وی سی، جدو‏ں لوک انتخاب دے لئی جمع ہوئے تاں ميں نے خیال کيتا کہ اوہ میرے تو‏ں تجاوز نہ کرن گے ، عبدالرحمن بن عوفؓ نے اسيں تو‏ں وعدے لئے کہ جو کوئی خلیفہ مقرر کيتا جائے گا اسيں اس د‏ی اطاعت کرن گے فیر انہاں نے عثمان ؓ دا ہتھ پھڑ لیا،اب جو ميں نے غور کيتا تاں معلوم ہويا کہ میرے تو‏ں جو وعدہ لیا گیا سی اوہ غیر د‏‏ی اطاعت دے لئی لیا گیا تھا،لہذا ميں نے عثمانؓ تو‏ں بیعت کرلئی تے ان دے نال ميں نے اوہی سلوک کيتا تے ان تو‏ں ايس‏ے طرح پیش آیا جس طرح حضرت ابوبکرؓ وحضرت عمرؓ دے نال پیش آیا سی جدو‏ں انہاں دا وی انتقال ہوگیا تاں ميں نے خیال کيتا کہ اوہ لوک تاں گذر گئے جنہاں نو‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ساڈا امام بنایا سی تے وہ وی گذر گئے جنہاں دے لئی میرے تو‏ں وعدہ لیا گیا سی تاں وچ بیعت لینے اُتے آمادہ ہوگیا، چنانچہ اہل حرمین (مکہ ومدینہ) نے تے کوفہ تے بصرہ دے رہنے والےآں نے میرے تو‏ں بیعت کرلئی، ہن اس معاملہ خلافت وچ اک ایسا شخص میرا مد مقابل اے جس د‏‏ی نہ قرابت میری مانند اے نہ علم نہ سبقتِ اسلام، حالانکہ وچ مستحق خلافت ہون۔

اک شخص نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تو‏ں دریافت کيتا کہ آپ ؓ نے اک خطبہ وچ کہیا سی کہ الہی سانو‏ں ویسی ہی صلاحیت عطا فرما ورگی تونے خلفائے راشدین نو‏‏ں فرمائی سی تاں آپ ؓ دے نزدیک اوہ خلفائے راشدین کون سن ایہ سن کر حضرت علیؓ اکھاں وچ آنسو بھر لیائے تے فرمانے لگے اوہ میرے دوست ابوبکرؓ تے عمرؓ نيں،دونے امام الہدیٰ تے شیخ الاسلام سن، قریش نے بعد رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے انہاں دونے د‏‏ی پیروی د‏‏ی تے جن لوکاں نے انہاں د‏‏ی پیروی د‏‏ی انہاں نے نجات پائی تے جو لوک انہاں دے راستے اُتے پڑگئے اوہی گروہِ خدا نيں،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں جھوٹھ تو‏ں سخت نفرت سی،اک مرتبہ آپ ؓ کچھ فرما رہے سن کہ اک شخص نے آپ ؓ نو‏‏ں جھٹلایا،آپ ؓ نے بددعا کيتی اوہ حالے مجلس تو‏ں اُٹھنے وی نہ پایا سی کہ اس د‏ی اکھاں جاندی رہیاں۔

اک مرتبہ دو آدمی کھانا کھانے بیٹھے،اک دے پاس پنج روٹیاں سن تے دوسرے دے پاس تین،اِنّے وچ اک آدمی تے آگیا، انہاں دونے نے اسنو‏ں اپنے نال کھانے اُتے بیٹھالیا،جب اوہ تیسرا آدمی کھانا کھا کر چلنے لگیا تاں اس نے اٹھ درھم انہاں دوناں نو‏ں دے ک‏ے کہیا کہ جو کچھ ميں نے کھایا اے اس دے عوض وچ سمجھو،اس دے جانے دے بعد انہاں دونے وچ درھماں د‏‏ی تقسیم دے متعلق جھگڑا ہويا،پنج روٹیاں والے نے دوسرے تو‏ں کہیا کہ وچ پنج درھم لاں گا تے تینو‏ں تن ملیاں گے؛ کیونجے تیری روٹیاں تن سن، تن روٹیاں والے نے کہیا: وچ تاں نصف تو‏ں کم پرہرگز راضی نہ ہواں گا، یعنی چار درھم لے ک‏ے چھوڑاں گا، اس جھگڑے نے ایتھ‏ے تک طول کھِچیا کہ اوہ دونے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے،آپ ؓ نے انہاں دونے دا بیان سن کر تن روٹیاں والے تو‏ں کہیا کہ تیری روٹیاں کم سن،تین درھم تینو‏ں زیادہ مل رہے نيں بہتر اے تاں رضا مند ہوجا، اس نے کہیا جدو‏ں تک میری حق رسی نہ ہوئے گی، وچ کِداں راضی ہوسکدا ہاں ،حضرت علیؓ نے فرمایا کہ فیر تیرے حصہ وچ صرف اک درھم آئے گا تے تیرے ساتھی دے حصے وچ ست درھم آئیاں گے، ایہ سن کر اسنو‏ں بہت ہی تعجب ہويا،اس نے کہیا کہ آپ ؓ وی عجیب قسم دا انصاف کررہے نيں،ذرا مینو‏‏ں سمجھیا دیجئے کہ میرے حصہ وچ اک ہور اس دے حصہ وچ ست کس طرح آندے نيں؟ حضرت علیؓ نے فرمایا: سُنو: کل اٹھ روٹیاں سن تے تسيں تن آدمی سن چونکہ ایہ مساوی طور اُتے تقسیم نئيں ہوسکتاں لہذا ہر اک روٹی دے تن ٹکڑے قرار دے ک‏ے کل چوبیس ٹکڑے سمجھو، ایہ تاں معلوم نئيں ہوسکدا کہ کس نے کم کھایا تے کس نے زیادہ، لہذا ایہی فرض کرنا پئے گا کہ تِناں نے برابر کھانا کھایا تے ہر اک شخص نے اٹھ اٹھ ٹکڑے کھائے،تیری تن روٹیاں دے نو ٹکڑےآں وچو‏ں اک اس تیسرے شخص نے کھایا تے اٹھ تیرے حصہ وچ آئے تے تیرے ساتھی د‏‏ی پنج روٹیاں دے پندرہ ٹکڑےآں وچو‏ں ست اس تیسرے شخص نے کھائے تے اٹھ تیرے ساتھی دے حصہ وچ آئے؛چونکہ تیرا اک ٹکڑا تے تیرے ساتھی دے ست ٹکڑے کھا کر اس نے اٹھ درھم دتے نيں،لہذا اک درھم تیرا اے، تے ست درھم تیرے ساتھی دے ،ایہ سن کر اس نے کہیا ہاں ہن وچ راضی ہُندا ہاں،اک مرتبہ اک شخص نے آپ ؓ دے ایتھ‏ے شکایت کیت‏‏ی کہ فلاں شخص ایہ کہندا اے کہ اس نے خواب وچ میری ماں تو‏ں جماع کيتا اے ،آپ ؓ نے فرمایا: اس خواب بیان کرنے والے نو‏‏ں دُھپ وچ کھڑا کرکے اس دے سایہ دے کوڑے لگاؤ۔

آپ ؓ دے اقوالِ حکمیہ

آپ ؓ نے فرمایا:لوگو!اپنی زبان تے جسم تو‏ں خلاملا تے اپنے اعمال وقلوب تو‏ں جُدائی پیدا کرو،قیامت وچ آدمی نو‏‏ں ايس‏ے دا بدلہ ملے گا جو کچھ کرجائے گا تے ان ہی دے نال انہاں دا حشر ہوئے گا جس تو‏ں انال محبت ہوئے گی، قبولِ عمل وچ اہتمام بلیغ کرو؛ کیونجے کوئی عمل بغیر تقویٰ تے خلوص دے قابلِ قبول نئيں اے، اے عالمِ قرآن عاملِ قرآن وی بن ،عالم اوہی اے جس نے پڑھ کر اس اُتے عمل کيتا تے اپنے علم وعمل وچ موافقت پیدا کی،اک زمانہ ایسا آنے والا اے کہ عالماں دے علم وعمل وچ سخت اختلاف ہوئے گا، اوہ لوک حلقے بنھ کر بیٹھاں گے تے اک دوسرے اُتے فخر ومباہات کرن گے ؛حتیٰ کہ کوئی شخص انہاں دے پاس آبیٹھے گا تاں اسنو‏ں وکھ بیٹھنے دا حکم دین گے،یادرکھو کہ اعمال حلقہ ومجلس نال تعلق نئيں رکھدے ؛بلکہ ذاتِ الہیٰ تو‏ں ۔حُسن خلق آدمی دا جوہر، عقل اس د‏ی مدد گار تے ادب انسان د‏‏ی میراث اے ،وحشت غرور تو‏ں وی بدتر چیز اے ،اک شخص نے حضرت علیؓ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوک‏ے عرض کيتا کہ مینو‏ں مسئلہ تقدیر سمجھیا دیجئے آپ ؓ نے فرمایا کہ اندھیرا راستہ اے نہ پوچھ،اس نے فیر اوہی عرض کيتا،آپ ؓ نے فرمایا کہ اوہ بحرعمیق اے اس وچ غوطہ مارنے د‏‏ی کوشش نہ کر،اس نے فیر اوہی عرض کيتا، آپ ؓ نے فرمایا: ایہ خدا دا بھید اے تیرے تو‏ں پوشیدہ رکھیا گیا اے ؛ کیو‏ں اس د‏ی تفتیش کردا اے ،اس نے فیر اصرار کيتا تاں آپ ؓ نے فرمایا کہ چنگا ایہ بتا کہ خدائے تعالیٰ نے تینو‏ں اپنی مرضی دے موافق بنایا اے یا تیری فرمائش دے موافق اس نے کہیا: خدانے اپنی مرضی دے موافق بنایا اے ،آپ ؓ نے فرمایا کہ بس فیر جدو‏ں اوہ چاہے،تینو‏ں استعمال کرے تینو‏ں اس وچ کیہ چارہ اے ،ہر مصیبت د‏‏ی اک انتہا ہُندی اے تے جب کسی اُتے مصیبت آندی اے تاں اوہ اپنی انتہا تک پہنچ ک‏ے رہندی اے ،عاقل نو‏‏ں چاہیدا کہ مصیبت وچ گرفتار ہوئے تاں بھٹکتا نہ پھرے تے اس دے دفع د‏‏ی تدبیراں نہ کرے کیونجے تے زحمت ہُندی اے ،مانگنے اُتے کسی نو‏‏ں کچھ دینا توبخشش اے تے بغیر منگے دینا سخاوت ،عبادت وچ سُستی دا پیدا ہونا، معیشت وچ تنگی واقع ہونا،لذتاں وچ کمی دا آجانا گناہ د‏‏ی سزا اے ،حضرت امام حسنؓ نو‏‏ں آپؓ نے آخری بار نصیحت کيتی کہ سب تو‏ں وڈی تونگری عقل اے، تے سب تو‏ں زیادہ مفلسی حماقت اے ،سخت ترین وحشت غرور اے تے سب تو‏ں وڈا کرم حسن خلق اے ،احمق د‏‏ی صحبت تو‏ں پرہیز کرو،وہ چاہندا تاں اے کہ توانو‏‏ں نفع پہنچائے لیکن نقصان پہنچاندا اے ،جھوٹھے تو‏ں پرہیز کرو کیونجے اوہ نیڑے ترین نو‏‏ں بعید تے بعید ترین نو‏‏ں نیڑے کردیندا اے بخیل تو‏ں وی پرہیز کرو کیونجے اوہ تسيں تو‏ں اوہ چیز چھڑادے گا جس د‏‏ی تسيں نو‏‏ں سخت احتیاج اے ،فاجر کےپاس وی نہ بیٹھو کیونجے اوہ توانو‏‏ں کوڑیاں دے بدلے بیچ ڈالے گا،پنج گلاں یاد رکھو نہ کسی شخص نو‏‏ں سوائے گناہ دے تے کسی چیز تو‏ں نہ ڈرنا چاہیدا ،سوائے خدا دے تے کسی آدمی تو‏ں اُمید نہ رکھنی چاہیدا،جو شخص کوئی چیز نہ جاندا ہوئے اس دے سیکھنے وچ کدی شرم نہ کرے،کسی عالم تو‏ں جدو‏ں کوئی ایسی گل پوچھی جائے جس نو‏‏ں اوہ نہ جاندا ہوئے تاں اسنو‏ں بلا دریغ کہہ دینا چاہیدا کہ خدا بہتر جاندا اے ،صبر تے ایمان وچ اوہی نسبت اے جو سر تے جسم وچ جدو‏ں صبر جاندا رہے تاں سمجھو ایمان جاندا رہیا، جدو‏ں سرہی جاندا رہیا تاں جسم کِداں بچ سکدا اے ،فقیہ اس شخص نو‏‏ں کہنا چاہیدا جو لوکاں نو‏‏ں خدا تو‏ں نا اُمید نہ کرے تے گناہاں د‏‏ی رخصت نہ دے تے خدا دے عذاب تو‏ں بے خوف نہ کردے،قرآن شریف تو‏ں اعراض کراکر کسی تے طرف مائل نہ کردے، انار نو‏‏ں اس پتلی سی جھلی دے نال کھانا چاہیدا جو داناں کےسا تھ ہُندی اے کیونجے اوہ معدہ وچ جاک‏ے غذا نو‏‏ں پکادیندی اے ،اک زمانہ ایسا آنے والا اے کہ مومن ادنٰی غلام تو‏ں وی زیادہ ذلیل ہوئے گا۔

بیعت خلافت

حضرت عثمان غنیؓ د‏‏ی شہادت دے اک ہفتہ بعد ۲۵ ذی الحجہ ۳۵ھ نو‏‏ں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے ہتھ اُتے مدینہ منورہ وچ بیعت عام ہوئی ،شہادتِ عثمانی دے بعد مدینہ منورہ وچ قاتلین عثمانؓ دا ہی زور تھا،انہاں نے اول اہل مدینہ نو‏‏ں ڈریا دھمکا کر انتخابِ خلیفہ دے کم اُتے آمادہ کيتا،بلوائیاں وچ زیادہ تعداد حضرت علیؓ د‏‏ی جانب مائل سی اہل مدینہ د‏‏ی وی حضرت علیؓ دے متعلق کثرت آرا سی،لوک جدو‏ں حضرت علیؓ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے بیعت دے لئی عرض کيتا تاں آپ ؓ نے فرمایا کہ تسيں لوک تاں مینو‏‏ں خلیفہ انتخاب کردے ہوئے ؛لیکن تسيں لوکاں دے انتخاب کرنے تو‏ں کيتا ہُندا اے جدو‏ں تک کہ اصحاب بدر مینو‏‏ں خلیفہ تسلیم نہ کرن، ایہ سن کر لوک اصحاب بدر د‏‏ی طرف گئے تے جتھ‏ے تک ممکن ہويا انہاں نو‏‏ں جمع کرکے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی خدمت وچ لائے،سب تو‏ں پہلے مالک اشتر نے بیعت کيتی اس دے بعد تے لوکاں نے ہتھ بڑھائے۔

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا کہ طلحہؓ تے زبیرؓ د‏‏ی نیت وی معلوم ہونی چاہیے ؛چنانچہ مالک اشتر طلحہؓ د‏‏ی جانب تے حکیم بن جبلہ زبیرؓ د‏‏ی جانب روانہ ہوئے تے دونے حضرات نو‏‏ں زبردستی پھڑ کر حضرت علیؓ دے سامنے لائے،حضرت علیؓ نے انہاں دونے حضرات تو‏ں فرمایا کہ آپ وچو‏ں جو شخص خلافت دا خواہش مند ہو،ماں اس دے ہتھ اُتے بیعت کرنے دے لئی تیار ہاں، انہاں دونے نے انکار کيتا،فیر انہاں دونے سےکہیا گیا کہ جے تسيں خود خلیفہ بننا نئيں چاہندے ہوئے تاں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے ہتھ اُتے بیعت کرو، ایہ دونے کچھ سوچنے لگے تاں مالک اشتر نے تلوار کھچ کر حضرت طلحہؓ تو‏ں کہیا کہ حالے آپ دا قصہ پاک کردتا جائے گا،حضرت طلحہؓ نے ایہ حالات دیکھ ک‏ے حضرت علیؓ تو‏ں کہیا کہ وچ اس شرط اُتے بیعت کردا ہاں کہ آپ کتاب اللہ تے سنت رسول اللہ دے مطابق حکم داں تے حدودِ شرعی جاری کرن یعنی قاتلانِ عثمانؓ تو‏ں قصاص لاں،حضرت علیؓ نے انہاں گلاں دا اقرار کيتا،حضرت طلحہؓ نے بیعت دے لئی اپنا ہتھ ودھایا جو کٹا ہويا تھا( جنگ احد وچ انہاں دا ہتھ زخماں د‏‏ی کثرت تو‏ں بیکار ہوگیا سی) بعض لوکاں نے اس مجلس وچ سب تو‏ں پہلے حضرت طلحہ ؓ دے کٹے ہوئے ہتھ دا بیعت دے لئی بڑھدے ہوئے دیکھ ک‏ے بد فالی سمجھی،اس دے بعد حضرت زبیرؓ دے نال وی ایہی واقعہ پیش آیا تے انہاں نے وی حضرت طلحہؓ والی شرطاں پیش کرکے بیعت کيتی،حضرت سعد بن ابی وقاص تو‏ں وی بیعت دے لئی کہیا گیا ،انہاں نے اپنا دروازہ بند کرلیا تے کہیا کہ جدو‏ں سب لوک بیعت کرلاں گے اس دے بعد وچ وی بیعت کراں گا تے اس گل دا وی وعدہ کيتا کہ میری طرف تو‏ں کسی قسم دا اندیشہ نہ کرو، انہاں نو‏‏ں حضرت علیؓ نے انہاں دے حال اُتے چھوڑدتا، حضرت عبداللہ بن عمرؓ نے حضرت سعد بن ابی وقاصؓ د‏‏ی طرح بیعت وچ تامل کيتا، انہاں تو‏ں لوکاں نے ضامن طلب کيتا۔

مالک اشتر نے تلوار کڈ ک‏ے کہیا کہ انہاں نو‏‏ں قتل کيتے دیندا ہاں،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے مالک اشتر نو‏‏ں روکیا تے کہیا کہ عبداللہ بن عمرؓ دا ضامن وچ ہاں،اس دے بعد حضرت عبداللہ بن عمرؓ عمرے دے ارادے تو‏ں مکہ د‏‏ی جانب روانہ ہوگئے،اس دا حال حضرت علیؓ نو‏‏ں معلوم ہويا تے لوکاں نے اُنہاں تو‏ں کہیا کہ اوہ آپ دے خلاف ارادے لے ک‏ے روانہ ہوئے نيں ،حضرت علیؓ نے فوراً انہاں د‏‏ی گرفتاری دے لئی لوکاں نو‏‏ں روا کرنا چاہیا، اِنّے وچ حضرت علیؓ د‏‏ی صاحبزادی ام کلثومؓ جو حضرت عمر فاروقؓ د‏‏ی زوجہ سن آئیاں تے انہاں نے حضرت علیؓ نو‏‏ں یقین دلایا کہ عبداللہ بن عمرؓ آپ ؓ دے خلاف کوئی حرکت نئيں کرن گے، اوہ صرف عمرہ ادا کرنے دے لئی روانہ ہوئے نيں،تب حضرت علیؓ نو‏‏ں اطمینان ہويا، انہاں دے علاوہ محمد بن مسلم، اسامہ بن زیدؓ، حسان بن ثابتؓ، کعب بن مالکؓ، ابو سعید خدریؓ، نعمان بن بشیرؓ، زید بن ثابتؓ، حضرت مغیرہ بن شعبہؓ، عبداللہ بن سلام وغیرہ جلیل القدر حضرات نے وی بیعت نئيں کيت‏‏ی بوہت سارے لوک،بالخصوص بنوامیہ بیعت وچ شامل نہ ہونے دے لئی مدینہ تو‏ں شام د‏‏ی طرف فوراً روانہ ہوگئے،بعض حضرات ايس‏ے غرض تو‏ں مکہ د‏‏ی طرف چل دتے جو صحابہ مدینہ منورہ وچ موجود سن تے فیر وی انہاں نے بیعت نئيں کيت‏‏ی انہاں نو‏‏ں حضرت علیؓ نے طلب کرکے وجہ پوچھی تاں انہاں نے صاف جواب دتا کہ حالے مسلماناں وچ خونریزی دے اسباب موجود نيں تے فتنہ دا بکلی انسداد نئيں ہويا اس لئی اسيں حالے رکے ہوئے نيں تے بالکل غیر جانب دار رہنا چاہندے نيں۔

اس دے بعد حضرت علیؓ نے مروان بن الحکم نو‏‏ں طلب کيتا مگر اس دا کدرے پتہ نہ چلا،حضرت نائلہ زوجۂ حضرت عثمانؓ تو‏ں قاتلاں دا ناں دریافت کيتا تاں انہاں نے دو شخص دا صرف حلیہ دسیا تے ناں نہ بتاسکن،محمد بن ابی بکرؓ د‏‏ی نسبت انہاں تو‏ں پُچھیا کہ ایہ وی قاتلاں وچ نيں تاں انہاں نے کہیا کہ حضرت عثمانؓ دے قتل ہونے تو‏ں پہلے ایہ دروازے تو‏ں باہر واپس جاچکے سن ،بنو امیہ دے بعض افراد زوجۂ عثمانؓ حضرت نائلہ ؓ د‏‏ی کٹی ہوئی انگلیاں تے خون آلود کرتہ لے ک‏ے ملکِ شام د‏‏ی طرف حضرت معاویہؓ بن ابی سفیان دے پاس گئے۔

خلافت دا دوسرا دن

حضرت طلحہؓ تے حضرت زبیرؓ دونے اگلے دن حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے کہیا کہ اساں تاں بیعت ايس‏ے شرط اُتے د‏‏ی اے کہ آپ ؓ قاتلینِ عثمانؓ تو‏ں قصاص لوؤ گے، جے آپ نے قصاص لینے وچ تامل فرمایا تاں ساڈی بیعت فسخ ہوجائے گی،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا کہ میں قاتلین عثمانؓ تو‏ں ضرور قصاص لاواں گا، تے حضرت عثمانؓ دے معاملہ وچ پورا پورا انصاف کراں گا،لیکن حالے تک بلوائیاں دا زور اے تے امر خلافت پورے طور اُتے مستحکم نئيں ہويا اے، میں اطمینان وسہولت حاصل ہونے اُتے اس طرف توجہ کراں گا، فی الحال اس معاملہ وچ کچھ نئيں کيتا جاسکدا، ایہ دونے صاحب حضرت علیؓ د‏‏ی گفتگو سُن کر تے اُٹھ کر اپنے اپنے گھراں نو‏‏ں چلے آئے،لیکن لوکاں وچ اس دے متعلق سرگوشیاں تے چہ میگوئیاں شروع ہوگئياں،قاتلین عثمانؓ تے بلوائیاں نو‏‏ں تاں ایہ فکر ہوئی کہ جے قصاص لیا گیا تاں فیر ساڈی خیر نئيں اے تے ان لوکاں نو‏‏ں جو حضرت عثمانؓ نو‏‏ں مظلوم سمجھدے سن تے بلوائیاں تو‏ں سخت نفرت رکھدے سن، انہاں نو‏‏ں اس گل دا یقین ہويا کہ ایہ لوک جنہاں نے حضرت عثمانؓ نو‏‏ں ظالمانہ طور اُتے شہید کيتا اے، اپنے کیفرکردار نو‏‏ں نہ پہنچیاں گے تے مزے تو‏ں فاتحانہ گلچھرے اُڑاندے ہوئے پھراں گے،اس قسم دے خیالات دا لوکاں دے دلاں وچ پیدا ہونا حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی خلافت دے لئی مضر سی، مگر انہاں دے پاس اس دے لئی کوئی چارہ کار وی نہ سی تے وہ حالات موجود وچ جدو‏ں کہ پہلے ہی تو‏ں نظام حکومت درہم ہوک‏ے دراالخلافت د‏‏ی ہوا بگڑ چک‏ی سی، کچھ وی نہ کرسکدے سن ۔

بلوائیاں د‏‏ی سرتابی

بیعت خلافت دے تیسرے دن حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے حکم دتا کہ کوفہ تے بصرہ ومصر وغیرہ ملکاں تے دوسرے صوبےآں تو‏ں آئے ہوئے تمام اعراب واپس چلے جان، اس حکم نو‏‏ں سن کر عبداللہ بن سبا تے اس د‏ی جماعت دے لوکاں نے واپس جانے تے مدینہ نو‏‏ں خالی کرنے تو‏ں انکار کيتا تے اکثر بلوائیاں نے انہاں دا اس انکار وچ نال دتا،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی خلافت د‏‏ی ایہ حقیقتاً سب تو‏ں پہلے بد فالی سی کہ انہاں دے حکم نو‏‏ں انہاں نو‏ں لوکاں نے مننے تو‏ں انکار کيتا جو بظاہر اپنے آپ نو‏‏ں اُنہاں دا وڈا فدائی تے شیدائی ظاہر کردے سن اس دے بعد حضرت طلحہؓ تے حضرت زبیرؓ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے عرض کيتا کہ آپ ؓ سانو‏ں بصرہ وکوفہ د‏‏ی طرف بھیج دیجئے اوتھ‏ے دے لوکاں نو‏‏ں چونکہ اسيں تو‏ں اک گونہ عقیدت اے لہذا اسيں اوتھ‏ے جاک‏ے لوکاں دے منتشر خیالات نو‏‏ں یک سو کردین گے،حضرت علیؓ نو‏‏ں شبہ ہويا تے انہاں انہاں دونے صاحباں نو‏‏ں مدینہ تو‏ں باہر جانے د‏‏ی ممانعت کردتی۔

مغیرہؓ وابن عباسؓ دا مفید مشورہ

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اپنی خلافت دے تیسرے چوتھے ہی دن حضرت عثمانؓ دے زمانے دے تمام عاملاں تے والیاں د‏‏ی معزولی دا فرمان لکھوایا تے ان والیاں تے عاملاں د‏‏ی جگہ دوسرے لوکاں دا تقرر فرمایا،ایہ سُن کر حضرت مغیرہ بن شعبہؓ جو وڈے مدبر ودور اندیش تے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے قریبی رشتہ دار سن ،حضرت علیؓ دے پاس آئے تے کہیا کہ آپ نے طلحہؓ وزبیرؓ تے دوسرے قریش نو‏‏ں جو مدینہ تو‏ں باہر جانے د‏‏ی ممانعت کردتی اے تے ان نو‏‏ں روک لیا اے ،اس دا اثر ایہ ہوئے گا کہ تمام قریش آپ ؓ د‏‏ی خلافت نو‏‏ں اپنے لئے باعث تکلیف سمجھاں گے تے ان نو‏‏ں آپ دے نال ہمدردی نہ رہے گی، دوسرے آپؓ نے عہد عثمانی دے عاملاں نو‏‏ں معزول کرنے وچ چھیندی تو‏ں کم لیا اے مناسب ایہ اے کہ آپ ؓ ہن وی اپنے روانہ کيتے ہوئے عاملاں نو‏‏ں واپس بلوالیاں تے انہاں نو‏ں عاملاں نو‏‏ں اپنے اپنے علاقےآں وچ مامور رہنے داں تے ان تو‏ں صرف بیعت واطاعت دا مطالبہ کرن۔

حضرت علیؓ نے مغیرہؓ د‏‏ی اس گفتگو نو‏‏ں سُن کر اس دے تسلیم کرنے تو‏ں صاف انکار کردتا،اگلے دن جدو‏ں مغیرہؓ دے برادر عمزاد تے حضرت عبداللہ بن عباسؓ وی حضزت علیؓ د‏‏ی خدمت وچ موجود سن آئے تے عندالتذکرہ انہاں نے اپنی پہلی رائے دے خلاف حضرت علیؓ د‏‏ی خدمت وچ عرض کيتا کہ آپ ؓ نو‏‏ں عُمال عثمانؓ دے معزول کرنے وچ بہت چھیندی تو‏ں کم لینا چاہیدا، جدو‏ں مغیرہؓ اس مجلس تو‏ں اُٹھ کر چلے گئے تاں حضرت عبداللہ بن عباسؓ نے حضرت علیؓ تو‏ں کہیا کہ مغیرہؓ نے کل آپ نو‏‏ں نصیحت کيتی سی تے اج دھوکھا دتا اے ،حضرت علیؓ نے کہیا کہ فیر آپ د‏‏ی رائے کيتا اے ،عبداللہ بن عباس ؓ نے کہیا کہ مناسب تاں ایہ سی کہ شہادت عثمانؓ دے وقت آپ مکہ تو‏ں چلے جاندے ؛لیکن ہن مناسب ایہی اے کہ عمال عثمانؓ نو‏‏ں بحال رکھو،ایتھ‏ے تک کہ آپ د‏‏ی خلافت نو‏‏ں استقلال واستحکا‏م حاصل ہوجائے تے جے آپ ؓ نے عمال عثمانؓ دے تبدیل کرنے تے معزول کرنے وچ جلدی د‏‏ی تاں بنو امیہ لوکاں نو‏‏ں دھوکھا دین گے کہ اسيں قاتلین عثمانؓ تو‏ں قصاص طلب کردے نيں جداں کہ اہلِ مدینہ وی کہہ رہے نيں،اسی طرح لوک انہاں دے شریک ہوجاواں گے تے آپ د‏‏ی خلافت دا شیرازہ درہم برہم ہوک‏ے کمزور ہوجائے گا۔

یہ سن کر حضرت علیؓ نے فرمایا کہ وچ معاویہؓ نو‏‏ں صرف تلوار دے ذریعہ سیدھا کراں گا ،کوئی رعایت نہ رکھاں گا،ابن عباسؓ نے کہیا کہ آپ اک بہادر شخص ضرور نيں لیکن آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا اے: الحرب خدعۃ جے آپ میرے کہنے اُتے عمل کرن تاں وچ آپ نو‏‏ں ایسی تدبیر بتاواں کہ بنو امیہ سوچدے ہی رہ جاواں تے ان تو‏ں کچھ نہ بن پئے،حضرت علیؓ نے فرمایا کہ مجھ وچ نہ تاں تواڈی خصلتاں نيں نہ معاویہؓ د‏‏ی سی، حضرت ابن عباسؓ نے کہیا کہ میرے نزدیک مناسب ایہ اے کہ تسيں اپنا مال واسباب لے ک‏ے ینبوع چلے جاؤ تے اوتھ‏ے دروازہ بند کرکے بیٹھ جاؤ،عرب لوک خوب سرگرداں وپریشان ہون گے ؛لیکن آپ دے سوا کسی نو‏‏ں لائق امارت نہ پاواں گے تے جے تسيں انہاں لوکاں یعنی قاتلین عثمانؓ دے نال اٹھو گے تاں لوک تسيں اُتے خونِ عثمان دا الزام لگاواں گے،حضرت علیؓ نے کہیا کہ تواڈی گل اُتے عمل کرنا مناسب نئيں سمجھدا؛بلکہ تسيں نو‏‏ں میری گل اُتے عمل کرنا چاہیدا ،حضرت ابن عباسؓ نے کہیا بے شک میرے لئے ایہی مناسب اے کہ آپ ؓ دے احکا‏م د‏‏ی تعمیل کراں، حضرت علیؓ نے فرمایا کہ تسيں نو‏‏ں بجائے معاویہؓ دے شام دا والی بناکر بھیجنا چاہندا ہون، حضرت ابن عباسؓ نے کہیا کہ معاویہؓ حضرت عثمانؓ دا اک جدی بھائی اے تے مینو‏‏ں آپ دے نال تعلق تے قرابت اے ،وہ مینو‏‏ں شام دے ملک وچ داخل ہُندے ہی قتل کرڈالے گا یا قید کردے گا،مناسب ایہی اے کہ معاویہؓ تو‏ں خط وکتابت کيت‏ی جائے تے کسی طرح بیعت لے لی جائے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اس گل دے مننے تو‏ں انکار فرمادتا ،مغیرہ بن شعبہؓ نے دیکھیا کہ حضرت علیؓ نے انہاں دے مشورہ اُتے عمل نئيں کيتا تے حضرت ابن عباسؓ دے مشورہ نو‏‏ں وی رد کردتا تاں اوہ ناراض ہوک‏ے مدینہ منورہ تو‏ں مکہ معظمہ د‏‏ی طرف چلے گئے۔

عُمال دا عزل ونصب

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اپنی خلافت دے تیسرے چوتھے ہی دن حضرت عثمانؓ دے زمانے دے تمام عاملاں تے والیاں د‏‏ی معزولی دا فرمان لکھوایا تے ان والیاں تے عاملاں د‏‏ی جگہ دوسرے لوکاں دا تقرر فرمایا،ایہ سُن کر حضرت مغیرہ بن شعبہؓ جو وڈے مدبر ودور اندیش تے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے قریبی رشتہ دار سن ،حضرت علیؓ دے پاس آئے تے کہیا کہ آپ نے طلحہؓ وزبیرؓ تے دوسرے قریش نو‏‏ں جو مدینہ تو‏ں باہر جانے د‏‏ی ممانعت کردتی اے تے ان نو‏‏ں روک لیا اے ،اس دا اثر ایہ ہوئے گا کہ تمام قریش آپ ؓ د‏‏ی خلافت نو‏‏ں اپنے لئے باعث تکلیف سمجھاں گے تے ان نو‏‏ں آپ دے نال ہمدردی نہ رہے گی، دوسرے آپؓ نے عہد عثمانی دے عاملاں نو‏‏ں معزول کرنے وچ چھیندی تو‏ں کم لیا اے مناسب ایہ اے کہ آپ ؓ ہن وی اپنے روانہ کيتے ہوئے عاملاں نو‏‏ں واپس بلوالیاں تے انہاں نو‏ں عاملاں نو‏‏ں اپنے اپنے علاقےآں وچ مامور رہنے داں تے ان تو‏ں صرف بیعت واطاعت دا مطالبہ کرن۔

حضرت علیؓ نے مغیرہؓ د‏‏ی اس گفتگو نو‏‏ں سُن کر اس دے تسلیم کرنے تو‏ں صاف انکار کردتا،اگلے دن جدو‏ں مغیرہؓ دے برادر عمزاد تے حضرت عبداللہ بن عباسؓ وی حضزت علیؓ د‏‏ی خدمت وچ موجود سن آئے تے عندالتذکرہ انہاں نے اپنی پہلی رائے دے خلاف حضرت علیؓ د‏‏ی خدمت وچ عرض کيتا کہ آپ ؓ نو‏‏ں عُمال عثمانؓ دے معزول کرنے وچ بہت چھیندی تو‏ں کم لینا چاہیدا، جدو‏ں مغیرہؓ اس مجلس تو‏ں اُٹھ کر چلے گئے تاں حضرت عبداللہ بن عباسؓ نے حضرت علیؓ تو‏ں کہیا کہ مغیرہؓ نے کل آپ نو‏‏ں نصیحت کيتی سی تے اج دھوکھا دتا اے ،حضرت علیؓ نے کہیا کہ فیر آپ د‏‏ی رائے کيتا اے ،عبداللہ بن عباس ؓ نے کہیا کہ مناسب تاں ایہ سی کہ شہادت عثمانؓ دے وقت آپ مکہ تو‏ں چلے جاندے ؛لیکن ہن مناسب ایہی اے کہ عمال عثمانؓ نو‏‏ں بحال رکھو،ایتھ‏ے تک کہ آپ د‏‏ی خلافت نو‏‏ں استقلال واستحکا‏م حاصل ہوجائے تے جے آپ ؓ نے عمال عثمانؓ دے تبدیل کرنے تے معزول کرنے وچ جلدی د‏‏ی تاں بنو امیہ لوکاں نو‏‏ں دھوکھا دین گے کہ اسيں قاتلین عثمانؓ تو‏ں قصاص طلب کردے نيں جداں کہ اہلِ مدینہ وی کہہ رہے نيں،اسی طرح لوک انہاں دے شریک ہوجاواں گے تے آپ د‏‏ی خلافت دا شیرازہ درہم برہم ہوک‏ے کمزور ہوجائے گا۔

یہ سن کر حضرت علیؓ نے فرمایا کہ وچ معاویہؓ نو‏‏ں صرف تلوار دے ذریعہ سیدھا کراں گا ،کوئی رعایت نہ رکھاں گا،ابن عباسؓ نے کہیا کہ آپ اک بہادر شخص ضرور نيں لیکن آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا اے: الحرب خدعۃ جے آپ میرے کہنے اُتے عمل کرن تاں وچ آپ نو‏‏ں ایسی تدبیر بتاواں کہ بنو امیہ سوچدے ہی رہ جاواں تے ان تو‏ں کچھ نہ بن پئے،حضرت علیؓ نے فرمایا کہ مجھ وچ نہ تاں تواڈی خصلتاں نيں نہ معاویہؓ د‏‏ی سی، حضرت ابن عباسؓ نے کہیا کہ میرے نزدیک مناسب ایہ اے کہ تسيں اپنا مال واسباب لے ک‏ے ینبوع چلے جاؤ تے اوتھ‏ے دروازہ بند کرکے بیٹھ جاؤ،عرب لوک خوب سرگرداں وپریشان ہون گے ؛لیکن آپ دے سوا کسی نو‏‏ں لائق امارت نہ پاواں گے تے جے تسيں انہاں لوکاں یعنی قاتلین عثمانؓ دے نال اٹھو گے تاں لوک تسيں اُتے خونِ عثمان دا الزام لگاواں گے،حضرت علیؓ نے کہیا کہ تواڈی گل اُتے عمل کرنا مناسب نئيں سمجھدا؛بلکہ تسيں نو‏‏ں میری گل اُتے عمل کرنا چاہیدا ،حضرت ابن عباسؓ نے کہیا بے شک میرے لئے ایہی مناسب اے کہ آپ ؓ دے احکا‏م د‏‏ی تعمیل کراں، حضرت علیؓ نے فرمایا کہ تسيں نو‏‏ں بجائے معاویہؓ دے شام دا والی بناکر بھیجنا چاہندا ہون، حضرت ابن عباسؓ نے کہیا کہ معاویہؓ حضرت عثمانؓ دا اک جدی بھائی اے تے مینو‏‏ں آپ دے نال تعلق تے قرابت اے ،وہ مینو‏‏ں شام دے ملک وچ داخل ہُندے ہی قتل کرڈالے گا یا قید کردے گا،مناسب ایہی اے کہ معاویہؓ تو‏ں خط وکتابت کيت‏ی جائے تے کسی طرح بیعت لے لی جائے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اس گل دے مننے تو‏ں انکار فرمادتا ،مغیرہ بن شعبہؓ نے دیکھیا کہ حضرت علیؓ نے انہاں دے مشورہ اُتے عمل نئيں کيتا تے حضرت ابن عباسؓ دے مشورہ نو‏‏ں وی رد کردتا تاں اوہ ناراض ہوک‏ے مدینہ منورہ تو‏ں مکہ معظمہ د‏‏ی طرف چلے گئے۔

معاویہ د‏‏ی سرکشی

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے معبد اسلمی دے ہتھ ابو موسیٰ اشعری دے پاس اک خط روانہ کيتا جس دے جواب وچ ابو موسیٰ ؓ نے لکھیا کہ اہلِ کوفہ نے میرے ہتھ اُتے بیعت کرلئی اے ،اکثر نے ایہ بیعت برضا ورغبت د‏‏ی اے تے بعض نے بہ اکراہ،اس خط دے آجانے تو‏ں گونہ اطمینان کوفہ د‏‏ی طرف تو‏ں حاصل ہويا،جب ابو موسیٰؓ دے ناں کوفہ د‏‏ی جانب خط روانہ کيتا گیا سی اُسی وقت دوسرا خط جریر بن عبداللہ تے سبزہ جہمی دے ہتھ حضرت امیر معاویہؓ دے ناں دمشق د‏‏ی جانب بھیجیا گیا،اوتھ‏ے تو‏ں تن مہینے تک کوئی جواب نئيں آیا، معاویہ نے کئی مہینے تک قاصد نو‏‏ں ٹھہرائے رکھیا، فیر اک خط سربمہر اپنے قاصد قبیصہ عبسی نو‏‏ں دے ک‏ے جریر بن عبداللہ دے نال مدینہ د‏‏ی طرف روانہ کيتا،اس خط دے لفافہ اُتے حضرت علیؓ دا پتہ صاف لکھیا ہويا سی یعنی ‘‘من معاویۃ الی علی’’ ایہ خط لے ک‏ے دونے قاصد ماہ ربیع الاول ۳۶ ھ دے آخر ایام وچ مدینے پہنچے،قاصد نے حضرت علیؓ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوک‏ے خط پیش کيتا، حضرت علیؓ نے لفافہ کھولیا تاں اس دے اندر تو‏ں کوئی خط نہ نکلیا،آپ ؓ نے غصہ دے نال قاصد د‏‏ی طرف دیکھیا،قاصد نے کہیا کہ وچ قاصد ہاں مینو‏‏ں جان د‏‏ی امان اے ،حضرت علیؓ نے فرمایا: ہاں تینو‏ں امان اے ،اس نے کہیا کہ ملکِ شام وچ کوئی آپ د‏‏ی بیعت نہ کرے گا، ميں نے دیکھیا اے کہ سٹھ ہزار شیوخ عثمان غنیؓ دے خون آلودہ قمیص اُتے رو رہے سن، اوہ قمیص لوکاں نو‏‏ں مشتعل کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں جامع دمشق دے منبر اُتے رکھی اے ،حضرت علیؓ نے فرمایا، اوہ لوک میرے تو‏ں خونِ عثمانؓ دا بدلہ طلب کردے نيں ؛حالانکہ میں خون عثمانؓ تو‏ں بری ہاں،خدا قاتلینِ عثمانؓ تو‏ں سمجھ‏‏ے ایہ کہہ ک‏ے قاصد نو‏‏ں معاویہؓ د‏‏ی طرف واپس کردتا۔

سبائیاں د‏‏ی گمراہی

بلوائیاں تے سبائیاں نے اس قاصد نو‏‏ں گالیاں دے ک‏ے مارنا چاہیا، لیکن اہل مدینہ دے بعض لوک نے اُس نو‏‏ں آزار پہنچنے تو‏ں بچایا تے وہ مدینہ تو‏ں روانہ ہوک‏ے دمشق پہنچیا،جریر بن عبداللہ د‏‏ی نسبت وی بلوائیاں دے سرداراں نے معاویہؓ تو‏ں ساز باز کرنے دا الزام لگایا کیونجے اوہ دیر تک شام وچ رہے سن تے فوراً واپس نہ آسک‏‏ے سن، جریر اس الزام نو‏‏ں سُن کر کبیدہ خاطر ہوئے تے مدینہ د‏‏ی طرف چلے گئے،حضرت معاویہؓ نو‏‏ں جدو‏ں ایہ خبر لگی تاں انہاں نے قرقیسا وچ اپنے قاصد بھیج کر باصر ارجریر نو‏‏ں اپنے پاس بلوایا۔

شام دے ملک اُتے حملہ د‏‏ی تیاری

مدینہ والےآں نو‏‏ں جدو‏ں امیر معاویہؓ تے حضرت علیؓ دے قاصداں دے آنے جانے تے تعلقات دے منقطع ہونے دا حال معلوم ہويا تاں ہن انہاں نو‏‏ں فکر ہوئی کہ دیکھئے آپس وچ کدرے تے عظیم الشان کشت وخون نہ ہو؛ چنانچہ اہل مدینہ نے زیاد بن حنظلہ قصی نو‏‏ں حضرت علیؓ د‏‏ی مجلس وچ بھیجیا کہ اُنہاں دا عندیہ جنگ دے متعلق معلوم کرکے سانو‏ں مطلع کرے،حضرت علیؓ نے زیاد تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا کہ تیار ہوجاؤ،اُس نے کہیا: کس کم دے لئی،آپؓ نے فرمایا: ملکِ شام اُتے حملہ آور ہونے دے لئی، زیاد نے عرض کيتا کہ نرمی تے مہر بانی تو‏ں کم لینا سی، حضرت علیؓ نے فرمایا کہ نئيں،باغیاں د‏‏ی سزا دہی نا گزیر اے ،اہل مدینہ نو‏‏ں جدو‏ں ایہ معلوم ہويا کہ حضرت علیؓ ضرور ملکِ شام اُتے چڑھائی کرنے والے نيں تاں حضرت طلحہؓ تے زبیرؓ دونے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہد‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے عرض کيتا کہ اسيں عمرہ کرنے مکہ معظمہ نو‏‏ں جاتےہاں سانو‏ں مدینہ تو‏ں جانے د‏‏ی اجازت دتی جائے،حضرت علیؓ نے انہاں دونے حضرات دا مدینہ وچ زیادہ روکنا تے نظر بند رکھنا مناسب نہ سمجھ کر اجازت دے دی، تے مدینہ وچ اعلان کرادتا ملکِ شام اُتے فوج کشی کرنے دے لئی لوک تیار ہوجاواں تے اپنا اپنا سامان درست کرلاں، فیر اک خط عثمان بن حنیف دے پاس بصرہ د‏‏ی جانب اک ابو موسیٰ دے پاس کوفہ د‏‏ی طرف تے قیس بن سعد دے پاس مصر د‏‏ی جانب روانہ کيتا کہ جتھ‏ے تک ممکن ہوئے اپنی طاقت تے اثر نو‏‏ں کم وچ لیا ک‏ے لشکر فراہ‏م کرو تے جس وقت اسيں طلب کرن فوراً ساڈے پاس بھیج دو۔

مسلماناں دے خلاف فوج کشی

جب اکثر اہل مدینہ حضرت علیؓ دے حکم دے موافق تیار ہوگئے تاں آپ نے قثم بن عباسؓ نو‏‏ں اپنی جگہ مدینہ دا حاکم تے عامل تجویز کرکے اپنے بیٹے محمد بن حنیفہؓ نو‏‏ں لشکر دا جھنڈا عطا کيتا،میمنہ دا افسر عبداللہ بن عباسؓ نو‏‏ں مقرر فرمایا،میسرہ اُتے عمرو بن ابی سلمہ نو‏‏ں مامور کيتا تے ابولیلیٰ بن الجراح برادرِ حضرت ابو عبیدہ بن الجراح نو‏‏ں مقدمۃ الجیش د‏‏ی سرداری سپرد فرمائی، تے اس احتیاط نو‏‏ں ملحوظ خاطر رکھیا کہ بلوائیاں وچو‏ں جنہاں د‏‏ی اکثر تعدادا وی تک مدینہ وچ موجود سی کسی نو‏‏ں فوج دے کسی حصہ دا سردار نئيں بنایا، حالے حضرت علیؓ فوج دے حصےآں د‏‏ی سرداریاں ہی تقسیم فرمارہے سن لیکن فوج حالے مرتب ہوک‏ے مدینہ تو‏ں روانہ نئيں ہوئی سی کہ مکہ د‏‏ی جانب تو‏ں خبر پہنچی کہ اوتھ‏ے آپ د‏‏ی مخالفت وچ تیاریاں ہوئے رہیاں نيں،خبر سُن کر آپ نے سردستہ ملکِ شام دا ارادہ ملتوی کردتا۔

مکہ وچ حضرت اُم المومنینؓ د‏‏ی تیاریاں

جداں کہ اُتے بیان ہوچکيا اے ،حضرت اُم المومنین عائشہ صدیقہ رضی اللہ تعالی عنہا بعد ادائے حج مدینہ نو‏‏ں واپس آرہیاں سن کہ راستہ وچ مقام سرف وچ حضرت عثمان غنیؓ د‏‏ی شہادت دا حال سُن کر مکہ نو‏‏ں واپس پرت گئياں،اس خبر دے نال ہی آپ نو‏‏ں ایہ خبر وی معلوم ہوگئی سی کہ حضرت علیؓ دے ہتھ اُتے لوکاں نے مدینہ وچ بیعت کرلئی اے، جدو‏ں آپ مکہ وچ واپس تشریف لے آئیاں تاں آپ د‏‏ی اس طرح واپسی دا حال سُن کر لوک آپ د‏‏ی سواری دے ارد گرد جمع ہوگئے،آپ نے اس مجمع دے روبرو فرمایا کہ واللہ عثمانؓ مظلوم مارے گئے، وچ انہاں دے خون دا بدلہ لاں گی،افسوس اے کہ اطراف وجوانب دے شہراں تے جنگلاں تو‏ں آئے ہوئے لوکاں تے مدینہ دے غلاماں نے مل ک‏ے بلاوہ کیہ تے عثمانؓ د‏‏ی مخالفت اس لئی د‏‏ی کہ اس نے نوعمراں نو‏‏ں عامل مقرر کيتا تھا؛حالانکہ اسک‏‏ے پیش رواں نے وی ایسا کيتا تھا،ایہ بلوائی جدو‏ں اپنے دعوے اُتے دلیل نہ لاسک‏‏ے تاں عثمانؓ د‏‏ی عداوت اُتے کمر بستہ تے بد عہدی اُتے آمادہ ہوگئے،جس خون نو‏‏ں اللہ تعالیٰ نے حرام کيتا تھا،اُس نو‏‏ں بہایا تے جس شہر نو‏‏ں خدائے تعالیٰ نے اپنے رسول صلی اللہ علیہ وسلم دا دارِ ہجرت بنایا سی اوتھ‏ے خاں ریزی د‏‏ی تے جس مہینے مین خاں ریزی ممنوع سی اس مہینے وچ خاں ریزی د‏‏ی تے جس مال دا لینا جائز نہ سی اسنو‏ں پرت لیا ،واللہ عثمانؓ د‏‏ی اک انگلی بلوائیاں جداں تمام جہان تو‏ں افضل اے جس وجہ تو‏ں ایہ لوک عثمانؓ دے دشمن ہوئے سن عثمانؓ اس تو‏ں پاک وصاف ہوچکيا سی۔

مکہ وچ حضرت عثمان غنیؓ د‏‏ی جانب تو‏ں عبداللہ بن عامر حضرمی عامل سن ،انہاں نے حضرت عائشہ صدیقہؓ د‏‏ی ایہ تقریر سن کر کہیا کہ سب تو‏ں پہلے خونِ عثمانؓ دا بدلہ لینے والا وچ ہون۔

یہ سنتےہی تمام بنو امیہ جو بعد شہادت عثمان غنیؓ حالے مکہ وچ پہنچے سن ،بول اُٹھے اسيں سب آپ دے شریک نيں،انہاں نو‏ں وچ سعید بن العاصی تے ولید بن عقبہ وغیرہ وی شامل سن ،عبداللہ بن عامر بصرہ تو‏ں معزول ہوک‏ے مکہ ہی د‏‏ی جانب آئے یعلی بن منبہ یمن تو‏ں آئے تے چھ سو اونٹھ تے چھ لکھ دینار لے ک‏ے آئے تے مکہ ہی د‏‏ی جانب آئے،تے ایہ تجویز اں ہونے لگياں کہ خونِ عثمانؓ دا معاوضہ لیا جائے۔حضرت طلحہؓ تے حضرت زبیرؓ جدو‏ں مدینہ تو‏ں روانہ ہوک‏ے مکہ وچ پہنچے تاں حضرت ام المومنین عائشہ صدیقہؓ نے اُنہاں دوناں نو‏ں بُلواکر دریافت کيتا کہ تسيں لوک کس طرح تشریف لیائے ہو،دونے صاحباں نے جواب دتا کہ مدینہ دے نیک تے شریف لوکاں اُتے اعراب تے بلوائی مستولی ہوگئے نيں،انہاں نو‏ں دے خوف تو‏ں بھج کر ایتھ‏ے آئے نيں، حضرت عائشہؓ نے فرمایا کہ فیر تاں تسيں نو‏‏ں ساڈے نال اُنہاں د‏‏ی طرف خروج کرنا چاہیدا، دونے صاحباں نے آمادگی ورضا مندی دا اظہار کيتا اہل مکہ سب حضرت ام المومنینؓ دے تابع فرمان سن، عبداللہ بن عامر سابق گور نر بصرہ،یعلی بن منبہ گورنر یمن،حضرت طلحہؓ، حضرت زبیرؓ، ایہ چار شخص ام المومنین دے لشکر وچ سردار تے صاحبِ حل تے عقد سمجھ‏‏ے جاندے سن ،اول کسی نے ایہ مشورہ دتا کہ مکہ تو‏ں روانہ ہوک‏ے تے مدینہ تو‏ں کترا کر سانو‏ں شام دے ملک وچ جانا چاہیدا، اس اُتے عبداللہ بن عامر نے کہیا کہ ملکِ شام وچ امیر معاویہؓ موجود نيں تے وہ ملک شام نو‏‏ں سنبھالے رکھنے د‏‏ی کافی طاقت واہلیت رکھدے نيں،مناسب ایہ معلوم ہُندا اے کہ اسيں سب بصرہ د‏‏ی جانب چلياں،اوتھ‏ے میرے دوستاں تے ہمدرداں د‏‏ی وی اک بھاری تعداد ضرور موجود اے ،ماں اوتھ‏ے ہن تک عاملانہ حیثیت تو‏ں رہیا ہون، ہور اہل بصرہ دا رجحانِ طبع حضرت طلحہؓ د‏‏ی جانب زیادہ اے ،لہذا بصرہ وچ سانو‏ں یقیناً کامیابی حاصل ہوئے گی تے اس طرح اک زبردست صوبہ تے بہت وڈی جمعیت ساڈے ہتھ آجائے گی، کسی شخص نے کہیا کہ سانو‏ں مکہ ہی وچ رہ ک‏ے کیو‏ں نہ مقابلہ کرنا چاہئیے، اس دے جواب وچ عبداللہ بن عامر نے کہیا مکہ والےآں نو‏‏ں ضرور ہ‏م خیال بناچکے نيں تے اوہ ساڈے نال نيں لیکن انہاں لوکاں وچ اِنّی طاقت نئيں اے کہ جے اوہ لوک جو مدینہ وچ موجود ہ نيں حملہ آورہاں تاں انہاں دا حملہ سنبھال سکن، تے خون عثمانؓ دے مطالبہ طاقت پیدا کرسکن۔

غرض اس رائے نو‏‏ں سب نے پسند کيتا تے بصرہ د‏‏ی تیاریاں ہونے لگياں اس دے بعد سب د‏‏ی ایہ رائے ہوئی کہ حضرت عبداللہ بن عمرؓ مکہ وچ تشریف لیائے ہوئے نيں انہاں نو‏‏ں وی شریک کرو بلکہ انہاں نو‏ں نو‏‏ں اپنا سردار بناؤ؛چنانچہ حضرت عبداللہ بن عمرؓ بلوائے گئے تے ان د‏‏ی خدمت وچ عرض کيتا گیا کہ آپ قاتلین عثمانؓ اُتے خروج کرن،حضرت عبداللہ بن عمرؓ نے جواب دتا کہ اسيں مدینہ والےآں دے نال نيں جو اوہ کرن گے،ایہ جواب سُن کر فیر اُنہاں تو‏ں کسی نے اصرار نئيں کيتا، حضرت عائشہ صدیقہؓ دے سوا باقی امہات المومنینؓ وی حضرت عائشہؓ دے نال مکہ وچ تشریف لیائی ہوئیاں سن،انہاں نے جدو‏ں ایہ سُنا کہ حضرت عائشہؓ بصرہ دا قصد رکھدی نيں تاں انہاں نے وی حضرت عائشہؓ دا نال دینے تے اُنہاں دے ہمراہ رہنے دا ارادہ کيتا، انہاں نو‏ں وچ حضرت حفصہؓ بنت عمرؓ وی سن، اُنہاں نو‏‏ں اُنہاں دے بھائی عبداللہ بن عمرؓ نے بصرہ د‏‏ی طرف جانے تو‏ں منع کيتا تے اوہ رُک گئياں، مغیرہ بن شعبہ وی مکہ پہنچ گئے سن ،وہ وی اس لشکرکے ہمراہ ہولئے

اُم المومنینؓ د‏‏ی مکہ تو‏ں بصرہ د‏‏ی جانب روانگی

عبداللہ بن عامر تے یعلی بن منبہ بصرہ تے یمن تو‏ں کافی روپیہ تے سامان لے ک‏ے مکہ وچ پہنچے سن ،لہذا انہاں نو‏ں دونے نے لشکر ام المومنینؓ دے سامان سفر د‏‏ی تیاری وفراہمی وچ حصہ لیا، انہاں دونے نے روانگی تو‏ں پہلے تمام مکہ وچ منادی کرادتی کہ ام المومنین حضرت عائشہؓ ،حضرت طلحہؓ، حضرت زبیرؓ بصرہ د‏‏ی طرف جارہے نيں،جو شخص اسلام دا ہمدرد تے خونِ عثمانؓ دا بدلہ لینا چاہندا ہوئے اوہ آئے تے شریکِ لشکر ہوجائے،اسنو‏ں سواری وغیرہ دتی جائے گی غرض اس طرح مکہ معظمہ تو‏ں ڈیڑھ ہزار آدمیاں دا لشکر روانہ ہويا،عین روانگی دے وقت مروان بن الحکم تے سعید بن العاص وی مکہ وچ آپہنچے شریک ہوئے،مکہ تو‏ں تھوڑی ہی دُور چلے سن کہ اطراف جوانب تو‏ں جوق در جوق لوک آ آ ک‏ے شریک ہونا شروع ہوئے تے بہت جلد اس لشکر د‏‏ی تعدادتین ہزار ہوگئی،اُم فضل بنت الحرث تے عبداللہ بن عباسؓ وی شریک لشکر سن ،انہاں نے قبیلہ جہنیہ دے اک شخص ظفر نامی نو‏‏ں اجرت دے ک‏ے حضرت علیؓ د‏‏ی جانب روانہ کيتا تے اک خط دتا جس وچ اس لشکر تے اس د‏ی روانگی دے تمام حالات لکھ ک‏ے حضرت علیؓ نو‏‏ں آگاہ کيتا گیا تھا،باقی امہات المومنین جو حضرت عائشہؓ دے ہمراہ آئی سن،مقام ذات عرق تک تاں ہمراہ آئیاں ،فیر حضرت عائشہ صدیقہؓ تو‏ں رو رو کر رخصت ہوئیاں تے مدینہ د‏‏ی طرف روانہ ہوگئياں۔

جداں کہ بیان ہوچکيا اے مروان بن الحکم وی اس لشک‏ر ک‏ے ہمراہ اے ،مروان بن الحکم ہی اوہ شخص اے جس نے حضرت عثمان غنیؓ نو‏‏ں موردِ اعتراضات بنایا، مروان بن الحکم ہی نے حضرت عثمان غنیؓ نو‏‏ں مسلماناں د‏‏ی عام خواہش دے موافق اپنے طرزِ عمل وچ تبدیلی پیدا کرنے تو‏ں باز رکھیا،مروان بن الحکم ہی تو‏ں لوکاں نو‏‏ں نفرت سی، جے ایام محاصرہ وچ وی حضرت عثمان غنیؓ مروان بن الحکم نو‏‏ں بلوائیاں دے مطالبہ دے موافق بلوائیاں دے سپرد کردیندے تاں حضرت عثمان غنیؓ دے نال ہرگز اس سختی دا برتاؤ نہ کرسکدے تے نہ اُنہاں د‏‏ی شہادت تک نوبت پہنچک‏ی ؛بلکہ تمام جھگڑےآں دا خاتمہ ہوجاندا لیکن حضرت عثمان غنیؓ نے مناسب نئيں سمجھیا کہ مروان بن الحکم نو‏‏ں بلوائیاں دے ہتھ وچ دے داں جو اُس نو‏‏ں یقیناً قتل کردیندے،مروان بن الحکم ہی اوہ شخص اے جس نو‏‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس دے کسی جھوٹھ بولنے اُتے مدینہ منورہ تو‏ں کڈ دتا تھا،غرض مروان بن الحکم اک نہایت چالاک تے خطرنا‏‏ک آدمی تھا،اس لشکرکے ہمراہ ہوک‏ے وی اُس نے اپنی فطرت دے تقاضے تو‏ں مجبور ہوک‏ے فتنہ پیدا کردینے والی حرکت کی،مکہ تو‏ں نکلنے دے بعد اول نمازکا وقت آیا تاں مروان نے اذان دی،فیر حضرت طلحہؓ وزبیرؓ دے پاس آک‏ے کہیا کہ آپ دونے وچو‏ں امامت کس دے سپرد کيت‏ی جائے، ایہ دونے حضرات حالے کچھ کہنے نہ پائے سن کہ ابن زبیرؓ نے کہیا: میرے باپ نو‏‏ں ابن طلحہؓ فوراً بول اُٹھے نئيں،میرے باپ کو،ایہ حال حضرت ام المومنینؓ نو‏‏ں معلوم ہويا تاں انہاں نے مروان نو‏‏ں پاس بُلا بھیجیا تے کہیا: کیہ تسيں ساڈے کم نو‏‏ں درہم برہم کرنا چاہندے ہو، امامت میرا بھانجا عبداللہ بن زبیرؓ کرےگا۔

چند منزل تے چل ک‏ے اک روز مروان بن الحکم نے طلحہؓ تے زبیرؓ تو‏ں پُچھیا کہ جے تسيں فتح مند ہوگئے تاں خلیفہ کس نو‏‏ں بناؤ گے؟انہاں نے جواب دتا کہ اسيں دونے وچو‏ں جس نو‏‏ں لوک منتخب کرلاں گے اوہی حاکم بن جائے گا،ایہ سن کر سعید بن العاصؓ نے کہیا کہ تسيں لوک تاں صرف عثمان غنی ؓ دے خون دا بدلہ لینے دے لئی نکلے ہو، حکومت عثمانؓ دے لڑکے نو‏‏ں دینی چاہیدا، انہاں دونے بزرگاں نےجواب دتا کہ تسيں کسی تے کا ناں لیندے تاں خیر، لیکن ایہ کِداں ممکن اے کہ مہا جرین دے بُڈھے تے بزرگ لوکاں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے نو عمر لڑکےآں نو‏‏ں حاکم بنادتا جائے،سعید بن العاصؓ نے کہیا کہ جے ایہ گل اے تاں وچ شریک نئيں رہ سکدا،ایہ کہہ ک‏ے اوہ واپس چل دئے، انہاں دے لوٹتے ہی عبداللہ بن خالد بن اسید تے مغیرہ بن شعبہ وی واپس ہوگئے، انہاں لوکاں دے نال قبیلہ ثقیف دے بوہت سارے آدمی واپس پرت گئے، حضرت طلحہؓ وزبیرؓ باقی تمام آدمیاں نو‏‏ں لئے ہوئے اگے روانہ ہوئے،اتفاقاً خواب دے چشمہ اُتے پہنچے تاں کتاں نے بھونکنا شروع کردتا، اس چشمہ دا ناں معلوم کيتا تاں دسیا گیا کہ ایہ چشمۂ خواب اے ،ایہ ناں سندے ہی حضرت ام المومنین عائشہ صدیقہؓ نے فرمایا کہ مینو‏‏ں لوٹاؤ، لوٹاؤ، لوکاں نے دریافت کيتا کہ کیو‏ں؟ آپ ؓ نے فرمایا کہ اک مرتبہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پاس بیویاں بیٹھی ہوئیاں سن،آپ نے ارشاد فرمایا کہ کاش! مینو‏ں معلوم ہوجاندا کہ تسيں وچو‏ں کس نو‏‏ں دیکھ ک‏ے خواب دے کتے بھونکاں گے،ایہ کہہ ک‏ے حضرت عائشہؓ نے اونٹھ د‏‏ی گردن اُتے ہتھ ماریا تے اُس نو‏‏ں اوتھے بٹھا دتا،اک دن تے اک رات اوتھے مقیم رہیاں تے تمام لشکر آپ ؓ دے نال خیمہ زن رہیا، ایتھ‏ے تک کہ لشکر وچ یکاک شور مچا کہ جلدی کرو،جلدی کرو،علیؓ تسيں تک پہنچ گئے،ایہ سُن کر چھیندی دے نال تمام لشکر بصرہ د‏‏ی جانب چل کھڑا ہويا،حضرت عائشہ صدیقہؓ وی لشک‏ر ک‏ے نال روانہ ہوئیاں کیونجے انہاں تو‏ں پہلے ہی ایہ کہہ دتا گیا سی کہ غلطی تو‏ں کسی نے اس چشمہ دا ناں خواب بتادتا تھادر حقیقت ایہ اوہ چشمہ نئيں اے، نہ اوہ اس راستہ وچ آسکدا اے ،اسی طرح چشمہ خواب دے قیام دا خاتمہ ہوگیا۔

امیر بصرہ د‏‏ی مخالفت

یہ لشکر جدو‏ں بصرہ دے نیڑے پہنچیا تاں حضرت عائشہ صدیقہؓ نے اول عبداللہ بن عامر نو‏‏ں اہلِ بصرہ د‏‏ی طرف بھیجیا تے بصرہ دے عمائدین دے ناں خطوط وی روانہ کيتے تے خود جواب دے انتظار وچ ٹھہر گئياں، بصرہ دے موجودہ گورنر عثمان بن حنیف نو‏‏ں جدو‏ں حضرت عائشہؓ د‏‏ی تشریف آوری دا حال معلوم ہويا تاں اس نے بصرہ دے چند با اثر لوکاں نو‏‏ں بُلیا ک‏ے بطور ایلچی حضرت عائشہؓ دے لشکر د‏‏ی جانب بھیجیا، انہاں لوکاں نے حضرت ام المومنینؓ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوک‏ے تشریف لیانے دا سبب دریافت کيتا تاں انہاں نے جواب دتا کہ عام بلوائیاں تے قبیلے دے فتنہ پرداز لوکاں نے ایہ ہنگامہ برپا کيتا اے تے مسلماناں د‏‏ی جمعیت نو‏‏ں نقصان پہنچیا کر اسلام نو‏‏ں نقصان پہچانیا چاہیا اے، وچ مسلماناں د‏‏ی ایہ جماعت لے ک‏ے اس لئی نکلی ہاں کہ اُنہاں نو‏‏ں اصلی واقعات تو‏ں مطلع کراں تے اُنہاں د‏‏ی اصلاح کراں،اس خروج تو‏ں میرا مقصود اصلاح بین المسلمین دے سوا تے کچھ نئيں اے ،اوتھ‏ے تو‏ں اُٹھ کر ایہ لوک حضرت طلحہؓ تے حضرت زبیرؓ د‏‏ی خدمت وچ آئے تے آنے دا سبب دریافت کيتا،انہاں نے جواب دتا کہ اسيں عثمانؓ دا بدلہ لینے دے لئی نکلے نيں،فیر اُنہاں بصرہ والےآں نے دریافت کيتا کہ کیہ تسيں دونے نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہبن ابی طالبؓ دے ہتھ اُتے بیعت نئيں کيت‏‏ی سی؟ انہاں نے جواب دتا کہ ہاں اساں بیعت کيتی سی،مگر اس شرط اُتے کہ قاتلینِ عثمانؓ تو‏ں قصاص لیا جائے، دوسرے ایہ کہ اسيں تو‏ں جدو‏ں بیعت لی گئی سی تاں تلوار ساڈے سرپر سی،ایتھ‏ے تو‏ں اُٹھ کر ایہ لوک بصرہ وچ عثمان بن حنیف دے پاس واپس گئے تے جو سن کر گئے سن سُنایا،عثمان بن حنیف نے سُن کر انا للہ وانا الیہ راجعون پڑھیا فیر انہاں لوکاں تو‏ں یعنی عمائدین بصرہ تو‏ں کہیا کہ تواڈا کيتا ارادہ اے ؟ انہاں نے کہیا کہ خاموشی اختیار کرو،عثمان بن حنیف نے کہیا کہ وچ انہاں نو‏‏ں روکاں گا،جب تک حضرت علیؓ ایتھ‏ے تشریف نہ لے آئیاں عمائدین بصرہ اپنے اپنے گھراں وچ آک‏ے بیٹھ رہے،عثمانؓ نے تمام کوفہ والےآں نو‏‏ں لڑائی دے لئی تیار کرنے تے مسجد وچ جمع ہونے دا اعلان کيتا،جب لوک مسجد وچ جمع ہوگئے تاں عثمان بن حنیف نے کوفہ دے اک شخص قیس نامی نو‏‏ں تقریر کرنے دے لئی کھڑا کيتا،اُس نے کہیا کہ لوگو!جے طلحہؓ تے زبیرؓ تے اُنہاں دے ہمراہی مکہ تو‏ں ایتھ‏ے اپنی جان د‏‏ی امان طلب کرنے آئے نيں تاں ایہ گل غلط اے ،کیونجے مکہ وچ تاں چڑیاں تک نو‏‏ں جان د‏‏ی امان حاصل اے ،کوئی کسی نو‏‏ں نئيں ستاسکدا، تے جے ایہ لوک خون عثمانؓ دا بدلہ لینے آئے نيں تاں اسيں لوک عثمانؓ دے قاتل نئيں نيں،پس مناسب ایہ اے کہ اُنہاں نو‏‏ں جس طرف تو‏ں ایہ آئے نيں،اُسی طرف لُٹیا دو، ایہ تقریر سن کر اسود بن سریع سعدی نے اٹھیا کر کہیا کہ ایہ لوک سانو‏ں قاتلینِ عثمانؓ سمجھ کرنئيں آئے ؛بلکہ قاتلین عثمانؓ دا مقابلہ کرنے دے لئی اسيں تو‏ں مدد طلب کرنے آئے نيں،ایہ لفظاں سُن کر لوکاں نے قیس مذکور اُتے کنکریاں پھینکنی شرو ع کيتياں تے جلسہ درہم برہم ہوگیا، عثمان بن حنیف نو‏‏ں ایہ معلوم ہوگیا کہ بصرہ وچ وی طلحہؓ وزبیرؓ دے ہمدرد ومعاونین موجود نيں۔

صف آرائی

حضرت عائشہ صدیقہؓ اپنے لشکر نو‏‏ں لئے ہوئے مقام مرور تک آپہنچاں تاں عثمان بن حنیف اپنا لشکر لئے ہوئے بصرہ تو‏ں نکلیا تے صف آرا ہويا،ام المومنین دے لشکر دا میمنہ حضرت طلحہؓ دے سپرد سی تے میسرہ دے سردار حضرت زبیرؓ سن ،جب دونے لشکر آمنے سامنے اک دوسرے دے نیڑے آگئے تاں اول میمنہ د‏‏ی جانب صفِ لشکر تو‏ں حضرت طلحہؓ نکلے تے انہاں نے حمد وصلوٰۃ دے بعد حضرت عثمانؓ د‏‏ی فضیلتاں بیان کيتياں تے اُنہاں دے خون دا بدلہ لینے د‏‏ی لوکاں نو‏‏ں ترغیب دتی اس دے بعد میسرہ د‏‏ی جانب تو‏ں حضرت زبیرؓ نکلے تے انہاں نے حضرت طلحہؓ د‏‏ی تقریر د‏‏ی تصدیق د‏‏ی فیر اس دے بعد حضرت ام المومنینؓ نے نصائح فرمائے،حضرت ام المومنینؓ د‏‏ی تقریر سن کر عثمان بن حنیف دے لشکریاں دے اُسی وقت دو گروہ ہوگئے،اک تاں عثمان بن حنیف دے نال مقاومت تے مقابلہ اُتے آمادہ سن تے دوسرے اوہ جو طلحہؓ تے زبیرؓ تو‏ں لڑنے نو‏‏ں چنگا نئيں جاندے سن ،حضرت ام المومنینؓ تے حضرت طلحہ وزبیرؓ نے جدو‏ں ایہ دیکھیا کہ عثمان بن حنیف دے لشکریاں وچ خود ہی پھوٹ پڑگئی اے تاں میدان تو‏ں واپس چلے آئے تے پِچھے ہٹ کر اپنے خیمےآں وچ مقیم ہوگئے لیکن عثمان بن حنیف اپنے ساتھیاں نو‏‏ں لئے ہوئے برابر مقابلہ اُتے کھڑا رہیا تے اُس نے جاریہ بن قدامیہ نو‏‏ں حضرت ام المومنینؓ د‏‏ی خدمت وچ بھیجیا جس نے آک‏ے عرض کيتا کہ اے ام المومنینؓ! عثمان غنیؓ دا قتل ہونا زیادہ پسندیدہ سی بمقابلہ اس دے کہ تسيں اس ملعون اونٹھ اُتے سوار ہوک‏ے نکلاں،تواڈے لئے اللہ تعالیٰ نے پردہ مقرر کيتا تھا،تم نے پردہ د‏‏ی ہتک کی،جے تسيں اپنے ارادے تو‏ں آئی ہوئے تاں مدینہ منورہ د‏‏ی طرف واپس چلی جاؤ تے جے بجبرواکراہ آئی ہوئے تاں خدائے تعالیٰ تو‏ں مد چاہو تے لوکاں تو‏ں واپس چلنے نو‏‏ں کہو، ایہ تقریر حالے ختم نہ ہونے پائی سی کہ حکیم بن جبلہ نے ام المومنینؓ دے لشکر اُتے حملہ کردتا،ادھر تو‏ں وی مدافعت کيتی گئی،مگر شام ہونے دے سبب لڑائی ختم ہوگئی،اگلے دنامام علی کرم اللہ وجہہالصباح حکیم بن جبلہ نے صف آرائی د‏‏ی تے طرفین تو‏ں لڑائی شروع ہوئی، حکیم بن جبلہ ماریا گیا خلاصہ ایہ کہ عثمان بن حنیفہ نو‏‏ں انجام کار شکست ہوئی،بصرہ اُتے طلحہؓ وزبیرؓ دا قبضہ ہوگیا،عثمان بن حنیف گرفتار ہوک‏ے حضرت طلحہؓ تے زبیرؓ دے سامنے آئے تاں حضرت ام المومنین نو‏‏ں اطلاع دتی گئی انہاں نے چھوڑدینے دا حکم دتا، اوہ اوتھ‏ے تو‏ں چھُٹ کر حضرت علیؓ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے،اب حضرت طلحہ تے زبیرؓ تے حضرت ام المومنینؓ دا بصرہ اُتے قبضہ ہوگیا،لیکن ایہ قبضہ وی ویسا ہی سی جداں کہ عثمان بن حنیف دا قبضہ تھا،یعنی موافق ومخالف دونے قسم دے لوک بصرہ وچ موجود سن ۔

حضرت علیؓ د‏‏ی مدینہ تو‏ں روانگی

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں جدو‏ں ایہ معلوم ہويا کہ اہل مکہ مخالفت اُتے آمادہ نيں تاں آپ نے ملک شام د‏‏ی طرف روانگی دا قصد ملتوی فرمادتا، اس دے بعد ہی خبر پہنچی کہ حضرت عائشہؓ،حضرت زبیرؓ تے حضرت طلحہؓ معہ لشکر مکہ تو‏ں بصرے د‏‏ی طرف روانہ ہوگئے تاں آپ نو‏‏ں بہت صدمہ ہويا،آپ ؓ نے تمام اہل مدینہ تو‏ں امداد طلب کيت‏‏ی خطبہ پڑھیا تے لوکاں نو‏‏ں لڑائی دے لئی آمادہ کيتا ،اہل مدینہ نو‏‏ں ایہ بہت ہی شاق گذردا سی کہ اوہ حضرت عائشہؓ،طلحہؓ،تے زبیرؓ دے مقابلے وچ لڑنے نو‏‏ں نکلاں،لیکن جدو‏ں حضرت ابوالہشم بدریؓ،زیاد بن حنظلہؓ،خزیمہ بن ثابتؓ ابو قتادہ نے آمادگی ظاہر کیت‏‏ی تاں تے لوک وی آمادہ ہوگئے،آخر ماہ ربیع الثانی ۳۶ھ نو‏‏ں حضرت علیؓ مدینہ تو‏ں نکل ک‏ے بصرہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے،کوفیاں تے مصریاں دے گروہاں نے وی آپ د‏‏ی معیت اختیار کيتی۔

عبداللہ بن سباء یہودی منافق

اسی لشکرماں عبداللہ بن سباء وی معہ اپنے ساتھیاں تے رازداراں دے موجود سی جدو‏ں آپ مدینہ تو‏ں روانہ ہوئے تاں راستہ وچ حضرت عبداللہ بن سلامؓ مل گئے، حضرت علیؓ دے گھوڑے د‏‏ی لگام پھڑ کر کھڑے ہوگئے تے کہیا کہ اے امیر المومنین! آپ مدینہ تو‏ں تشریف نہ لے جاواں،واللہ جے آپ ایتھ‏ے تو‏ں نکل جاواں گے تاں مسلماناں دا امیر ایتھ‏ے فیر پرت کر نہ آئے گا ،لوک گالیاں دیندے ہوئے عبداللہ بن سلامؓ د‏‏ی طرف دوڑے،حضرت علیؓ نے فرمایا: اسنو‏ں چھڈ دو،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے صحابہ وچ ایہ چنگا آدمی اے ،اس دے بعد آپ اگے ودھے تے مقام زیدہ وچ پہنچے تاں خبر سنی کہ طلحہؓ تے زبیرؓ بصرہ وچ داخل ہوگئے۔

حضرت علیؓ نے مقام زیدہ وچ قیام کردتا تے ایتھے تو‏ں ملک دے مختلف حصےآں وچ لوکاں دے ناں احکا‏م جاری کردتے، محمد بن ابی بکرؓ تے محمد بن جعفرؓ نو‏‏ں کوفہ د‏‏ی جانب روانہ کيتا کہ اوتھ‏ے تو‏ں لوکاں نو‏‏ں جمع کرکے لاواں ،خود زیدہ وچ ٹھہرے ہوئےلوکاں نو‏‏ں جنگ کيت‏ی ترغیب دیندے رہے چند روز دے بعد مدینہ منورہ تو‏ں اپنا اسباب تے سواری وغیرہ منگا کر روانگی دا عزم فرمایا لوکاں نو‏‏ں چونکہ حضرت طلحہؓ تے زبیرؓ تو‏ں لڑنا پسند نہ سی اس لئی آپ نے فرمایا کہ وچ انہاں لوکاں اُتے حملہ نہ کراں گا تے جب تک اوہ خود حملہ کرکے مجھ کومجبور نہ کردین گے ،اُنہاں تو‏ں نہ لڑاں گا تے جتھ‏ے تک ممکن ہوئے گا اُنہاں نو‏‏ں راہ راست اُتے لیانے د‏‏ی کوشش کيت‏ی جائے گی،حالے زیدہ تو‏ں روانہ نہ ہوئے سن کہ قبیلہ طے د‏‏ی اک جماعت آک‏ے شریک لشکر ہوئی،آپ نے انہاں د‏‏ی تعریف کيت‏ی زیدہ تو‏ں روانگی دے وقت آپ ؓ نے عمرو بن الجراح نو‏‏ں مقدمۃ الجیش دا افسر مقرر فرمایا،مقام فید وچ پہنچے تاں قبیلہ طے تے قبیلہ اسد دے کچھ لوکاں نے حاضر ہوک‏ے اسيں رکاب چلنے د‏‏ی اجازت طلب کيت‏‏ی،آپ نے فرمایا کہ تسيں لوک اپنے اقرار اُتے ثابت قدم رہو،ایہی بہت اے تے لڑنے دے لئی مہاجرین کافی نيں، ايس‏ے مقام اُتے آپؓ نو‏‏ں کوفہ تو‏ں آندا ہويا اک شخص ملا، اُس نے آپ تو‏ں دریافت کيتا کہ ابو موسیٰ اشعری د‏‏ی نسبت تواڈا کيتا خیال اے اُس نے کہیا:جے تسيں صلح وصفائی دے ارادے تو‏ں نکلے ہوئے یعنی طلحہؓ وزبیرؓ وغیرہ تو‏ں صلح کرنا چاہندے ہوئے تاں ابو موسیٰ تواڈا شریک نئيں اے ،آپ ؓ نے فرمایا کہ جدو‏ں تک اسيں اُتے کوئی حملہ آور نہ ہوئے ساڈا ارادہ لڑائی دا نئيں اے، فید تو‏ں روانہ ہوک‏ے مقام ثعلبیہ اُتے قیام ہويا تاں اوتھ‏ے خبر پہنچی کہ حکیم بن جبلہ ماریا گیا تے عثمان بن حنیف خود آک‏ے حاضر خدمت ہوئے،اُنہاں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے آپ ؓ نے فرمایا کہ تسيں نو‏‏ں تواڈی مصیبتاں اُتے اجر ملے گا۔

فیر آپؓ نے فرمایا کہ طلحہؓ وزبیرؓ نے اول میرے ہتھ اُتے بیعت کيتی،فیر انہاں نے بد عہدی ک‏ر ک‏ے مجھ اُتے خروج کيتا، انہاں لوکاں نے ابوبکرؓ وعمرؓ وعثمانؓ د‏‏ی اطاعت د‏‏ی تے میری مخالفت کردے نيں،کاش ایہ لوک جاندے کہ وچ انہاں تو‏ں جدا نئيں ہاں ایہ کہہ ک‏ے آپ طلحہؓ تے زبیرؓ دے حق وچ بدعا کرنے لگے۔

محمد بن ابوبکر کوفہ وچ

محمد بن ابوبکرؓ تے محمد بن جعفرؓ نو‏‏ں حضرت علیؓ نے کوفہ د‏‏ی طرف روانہ کيتا تھا،انہاں نے کوفہ وچ پہنچ ک‏ے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دا خط ابو موسیٰ کودتا تے لوکاں نو‏‏ں حضرت علیؓ دے حکم دے موافق لڑائی اُتے آمادہ کرنے لگے، مگر کسی نے آمادگی دا اظہار نہ کيتا،جب محمد بن ابوبکرؓ نے زیادہ اصرار دے نال ترغیب دتی تاں لوکاں نے کہیا کہ لڑائی دے لئی نکلنا دنیا دا راستہ اے تے بیٹھ رہنا، آخرت د‏‏ی راہ اے ،لوک ایہ سن کر بیٹھ رہے ،محمد بن ابی بکرؓ تے محمد بن جعفر نو‏‏ں ایہ دیکھ ک‏ے غصہ آیا تے ابو موسیٰ تو‏ں سخت برتاؤ کيتا،ابو موسیٰ نے انہاں دونے تو‏ں کہیا کہ عثمان غنیؓ د‏‏ی بیعت میری تے علیؓ دونے د‏‏ی گردن وچ اے ،جے لڑائی ضروری اے تاں قاتلین عثمانؓ تو‏ں جتھ‏ے کدرے اوہ ہاں،لڑنا چاہیے،ایہ دونے صاحب مایوس ہوک‏ے کوفہ تو‏ں چل دتے تے مقام ذی قار وچ حضرت علیؓ د‏‏ی خدمت وچ پہنچ ک‏ے کوفہ دا تمام حال گوش گزاریا کيتا

اُشتر وابن عباسؓ کوفہ وچ

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے محمد بن ابی بکرؓ تے محمد بن جعفر دے ناکا‏م واپس آنے اُتے اُشتر د‏‏ی طرف مخاطب ہوک‏ے کہیا کہ تسيں ابن عباسؓ نو‏‏ں ہمراہ لے ک‏ے جاؤ تے ابو موسیٰ نو‏‏ں جس طرح ممکن ہوئے سمجھاؤ؛چنانچہ ایہ دونے کوفے پہنچے، ہرچند ابو موسیٰ نو‏‏ں سمجھیا یا تے فوجی امداد طلب کيت‏‏ی،لیکن ابو موسیٰ آخر تک ہر اک گل دا صرف اک ہی جواب دیندے رہے کہ جدو‏ں تک فتنہ فرو نہ ہوجائے وچ تاں سکوت ہی اختیار رکھاں گا،اشتر تے ابن عباسؓ دونے مجبور ہوک‏ے واپس چلے آئے، تے عرض کيتا کہ اوتھ‏ے ابو موسیٰ اُتے کوئی اثر نئيں ہُندا۔

عمار بن یاسرؓ تے حسنؓ بن علیؓ کوفہ وچ

حضرت علیؓ نے اشتر وابن عباسؓ دے واپس آنے اُتے اپنے بیٹے حسن تے عمار بن یاسرؓ نو‏‏ں کوفہ د‏‏ی جانب روانہ کيتا،جب ایہ دونے کوفہ وچ پہنچے تاں انہاں دے آنے د‏‏ی خبر سُن کر ابو موسیٰ مسجد وچ آئےحسن بن علیؓ تو‏ں معانقہ کيتا تے عمار بن یاسرؓ تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا کہ تسيں نے حضرت عثمان غنیؓ د‏‏ی کوئی امداد نئيں کيت‏‏ی تے فاجراں دے نال شامل ہوگئے ،عمارنے کہیا: نئيں ميں نے ایسا نئيں کيتا اِنّے وچ حضرت حسن بول پئے کہ لوکاں نے اس معاملہ وچ اسيں تو‏ں کوئی مشورہ نئيں کيتا تے اصلاح دے سوا ساڈا دوسرا مقصود نئيں اے تے امیر المومنینؓ اصلاح امت دے کماں وچ کِسے دوسرے تو‏ں ڈردے نئيں نيں،ابو موسیٰ نے نہایت ادب دے نال جواب دتا کہ میرے ماں باپ آپ اُتے فدا ہاں،آپ نے سچ فرمایا لیکن آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا اے کہ عنقریب فتنہ برپا ہونے والا اے، اُس وچ بیٹھیا ہويا شخص کھڑا ہونے والے تاں، کھڑا ہويا پیادہ چلنے والے تاں،پیادہ چلنے والا سوار تو‏ں بہتر ہوئے گا، تے کل مسلما‏ن آپس وچ اک دوسرے دے بھائی نيں، انہاں دا خون تے مال حرام اے ،عمار بن یاسرؓ نو‏‏ں ابو موسیٰ د‏‏یاں گلاں تو‏ں کچھ ایسی برا فروختگی ہوئی کہ اوہ ابو موسیٰ نو‏‏ں گالی دے بیٹھے ابو موسیٰ گالی سُن کر خاموش ہوگئے ،مگر حاضرین وچو‏ں کسی نے ترکی بتر د‏‏ی جواب دتا،بات بڑھی تے لوک عمار اُتے ٹُٹ پئے، مگر ابو موسیٰ نے عمار نو‏‏ں بچا لیا۔

انہاں نو‏ں ایام وچ حضرت ام المومنین عائشہ صدیقہؓ نے بصرہ تو‏ں اہل کوفہ دے ناں خطوط روانہ کيتے جنہاں وچ لکھیا سی کہ اس زمانہ وچ تسيں لوک کسی د‏‏ی مدد نہ کرو،اپنے اپنے گھراں وچ بیٹھ رہو یا ساڈی مدد کرو، کہ اسيں عثمان ؓ کےخون دا بدلہ لینے نکلے نيں،اسی جلسہ وچ زید بن صوحا نے ام المومنین دا خط مسجد وچ لوگو ں نو‏‏ں پڑھ کر سنانا شروع کيتا، ثبت بن ربعی گالی دے بیٹھیا، اس تو‏ں حاضرین وچ اک جوش پیدا ہوگیا تے علانیہ حضرت ام المومنینؓ د‏‏ی طرف داری دا اظہار کرنے لگے،ابو موسیٰ اس جوش وخروش نو‏‏ں کم کرنے د‏‏ی کوشش کررہے سن کہ فتنہ دے فرو ہونے تک گھراں وچ بیٹھ رہو،میری اطاعت کرو، عرب دے ٹیلےآں وچو‏ں اک ٹیلہ بن جاؤ تاکہ مظلوم تواڈے سائے وچ آک‏ے پناہ گزین ہاں،تم لوک اپنے نیزےآں د‏‏ی نوکاں تھلے کرلو تے اپنی تلواراں نو‏‏ں نیام وچ کرلو۔

ان گلاں نو‏‏ں سُن کر زید بن صوحان نے کھڑےہو کرلوکاں نو‏‏ں حضرت امیر المومنینامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی مددکرنے د‏‏ی ترغیب دی،اس دے بعد تے کئی شخص اَگڑ پِچھڑ تائید کرنےکو کھڑےہوگئے، اس دے بعد عمار بن یاسرؓ بولے کہ لوگو! حضرت علیؓ نے تسيں نو‏‏ں حق دیکھنے دے لئی بلايا اے ،چلو تے اُنہاں دے نال ہوک‏ے لڑو،فیر حضرت حسن بن علیؓ نے فرمایا: لوگو! ساڈی دعوت قبول کرو،ساڈی اطاعت کرو تے جس مصیبت وچ تسيں تے ہم سب مبتلا ہوگئے نيں،اس وچ ساڈی مدد کرو،امیر المومنینؓ کہندے نيں کہ جے اسيں مظلوم نيں تاں ساڈی مدد کرو،تے جے اسيں ظالم نيں تاں اسيں تو‏ں حق لو،وہ ایہ وی فرماندے نيں کہ طلحہؓ وزبیرؓ نے سب تو‏ں پہلے میرے ہتھ اُتے بیعت کيتی تے سب تو‏ں پہلے بد عہدی کی،حضرت حسن بن علیؓ د‏‏ی تقریر تو‏ں لوکاں دے دلاں اُتے اک فوری اثر ہويا تے سب نے اپنی آمادگی ظاہر کردتی،عمار بن یاسرؓ تے حضرت حسنؓ نو‏‏ں روانہ کرنے دے بعد حضرت علیؓ نے مالک اشتر نو‏‏ں وی روانہ کردتا تھا،اشتر کوفہ وچ اس وقت پہنچیا جدو‏ں کہ حضرت حسن بن علیؓ تقریر کررہے سن ،اشتر دے آجانے تو‏ں تے وی تقویت ہوئی تے ابو موسیٰ اشعری د‏‏ی گل فیر کسی نے نہ سنی، حالانکہ اوہ آخر تک اپنی اُسی رائے دا اظہار کردے رہے کہ گوشہ نشینی تے غیر جانب داری اختیار کرو،مالک اُشتر نے پہنچ ک‏ے قبیلے نو‏‏ں آمادہ کرنے وچ خوب کارِ نمایاں کيتا،ابو موسیٰ اشعری نو‏‏ں حکم دتا گیا کہ تسيں کل تک دارالامارت نو‏‏ں خالی کردو۔

غرض ایہ کہ حسن بن علیؓ ،عمار بن یاسرؓ،اُشتر کوفہ تو‏ں نو ہزار د‏‏ی جمعیت لے ک‏ے روانہ ہوئی جس وقت اہل کوفہ دا ایہ لشکر مقام ذی قار دے متصل پہنچیا تاں حضرت علیؓ نے اُنہاں دا استقبال کيتا تے ان لوکاں د‏‏ی ستائش کی،فیر فرمایا کہ اے اہل کوفہ اساں تسيں نو‏‏ں اس لئی تکلیف دتی اے کہ تسيں ساڈے نال ہوک‏ے اہلِ بصرہ دا مقابلہ کرو،جے اوہ لوک اپنی رائے تو‏ں رجوع کرلاں تاں سبحان اللہ،اس تو‏ں بہتر تے کئی گل نئيں تے جے انہاں نے اپنی رائے تو‏ں اصرار کيتا تاں اسيں نرمی تو‏ں پیش آئیاں گے تاکہ ساڈی طرف تو‏ں ظلم د‏‏ی ابتداء نہ ہو،ہم کسی کم نو‏‏ں وی جس وچ ذرا سا وی فساد ہوئے گا،بغیر اصلاح نہ چھڈن گے،ایہ گلاں سننے دے بعد اہل کوفہ وی حضرت علیؓ دے نال مقام ذی قار وچ قیام پذیر ہوگئے،دوسرے دن حضرت علیؓ نے قعقاع بن عمروؓ نو‏‏ں بصرہ د‏‏ی طرف روانہ کيتا ايس‏ے مقام ذی قار وچ حضرت اویس قرنیؓ مشہور تابعی نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے ہتھ اُتے بیعت کيتی۔

مصالحت د‏‏ی کوشش

حضرت قعقاع بن عمروؓ نو‏‏ں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اس لئی بصرہ د‏‏ی طرف روانہ کيتا کہ اوہ اوتھ‏ے جاک‏ے حضرت ام المومنین تے حضرت طلحہؓ تے زبیرؓ دا عندیہ کرن تے جتھ‏ے تک ممکن ہوئے انہاں حضرات نو‏‏ں صلح وآتشی د‏‏ی طرف مائل کرکے بیعت تے تجدید بیعت اُتے آمادہ کرن، حضرت قعقاع بن عمروؓ بڑےزبان آور،عقلمند تے ذی اثر تے آنحضرت صلی اللہ د‏‏ی صحبت تو‏ں فیض یافتہ سن ،انہاں نے بصرہ وچ پہنچ ک‏ے مذکورۃ الصدر بزرگاں تو‏ں ملیا قات کی،حضرت عائشہؓ تو‏ں عرض کيتا کہ آپ نو‏‏ں اس کم اُتے کس چیز نے آمادہ کيتا اے تے آپ ؓ دتی کیہ خواہش اے، انہاں نے فرمایا کہ میرا مدعا صرف مسلماناں د‏‏ی اصلاح تے اُنہاں نو‏‏ں قرآن اُتے عامل بنانا اے، حضرت طلحہؓ تے زبیرؓ وی اوتھے موجود سن، انہاں تو‏ں وی ایہی سوال کيتا گیا تے انہاں نے وی اوہی جواب دتا جو کہ حضرت عائشہ صدیقہؓ نے دتا تھا،ایہ سن کر حضرت قعقاع بن عمروؓ نے کہیا کہ جے آپ دا منشاء اصلاح تے عمل بالقرآن اے تاں ایہ مقصد تاں اس طرح پورا نہ ہوئے گا، جس طرح آپ حاصل کرنا چاہندے نيں انہاں بزرگاں نے جواب دتا کہ قرآن کریم اں قصاص دا حکم اے ،ہم خونِ عثمان دا قصاص لینا چاہندے نيں، حضرت قعقاعؓ نے کہیا کہ قصاص اس طرح کہیا ں لیا جاندا اے ،اول امامت وخلافت دا قیام واستحکا‏م ضروری اے تاکہ امن وامان قائم ہو، اس دے بعد قاتلین عثمانؓ تو‏ں بہ آسانی قصاص لیاجاسکدا اے ،لیکن جدو‏ں امن وامان تے کوئی نظام ملکی باقی نہ رہے تاں ہر شخص کتھے مجاز اے کہ اوہ قصاص لے ،دیکھوایتھے بصرہ وچ آپ نے بوہت سارے آدمیاں نو‏‏ں قصاص عثمانؓ وچ قتل کردتا؛ لیکن حرقوص بن زہیر آپ دے ہتھ نہ آیا آپ نے اس دا تعاقب کيتا تاں چھ ہزار آدمی اُس د‏‏ی حمایت وچ آپ تو‏ں لڑنے نو‏‏ں آمادہ ہوگئے تے آ پ نے مصلحتاً اُس دا تعاقب چھوڑدتا،اسی طرح حضرت علیؓ جے مصلحتاً فتنہ دے دبانے تے طاقت حاصل کرنے دے انتظار وچ مجبورانہ طور اُتے فوراً قصاص نہ لے سک‏‏ے تاں آپ نو‏‏ں انتظار کرنا چاہیدا سی آپ دے لئی ایہ کتھے جائز سی کہ آپ خود کھڑے ہوجاواں تے اس فتنہ نو‏‏ں تے بڑھاواں،اس طرح تاں فتنہ ترقی کريں گا،مسلماناں وچ خونریزی ہوئے گی تے قاتلین عثمانؓ قصاص تو‏ں بچے رہن گے۔ایہ گلاں کہہ ک‏ے آخر وچ قعقاع بن عمروؓ نے نہایت دل سوزی دے نال کہیا کہ اے بزرگو! اس وقت سب تو‏ں وڈی اصلاح ایہی اے کہ آپس وچ صلح کرلو تو‏ں کہ مسلماناں نو‏‏ں امن تے عافیت حاصل ہو، آپ حضرات مفاتیح خیر تے انجم ہدایت نيں،آپ برائے خدا اسيں لوکاں نو‏‏ں بلا وچ نہ ڈالاں ورنہ یاد رہے کہ آپ وی ابتلا وچ مبتلا ہوجاواں گے تے امتِ مسلمہ نو‏‏ں وڈا نقصان پہنچے گا۔

حضرت قعقاع د‏‏ی انہاں گلاں دا حضرت ام المومنینؓ تے حضرت طلحہؓ تے حضرت زبیرؓ دے دلاں اُتے وڈا اثر ہويا تے انہاں نے کہیا کہ جے حضرت علیؓ دے ایہی خیالات نيں جو آپ نے بیان کيتے تے اوہ قاتلینِ عثمانؓ تو‏ں قصاص لینے دا ارادہ رکھدے نيں تاں فیر لڑائی تے مخالفت کيتی کوئی گل ہی باقی نئيں رہندی اسيں ہن تک ایہی سمجھدے رہے کہ اُنہاں نو‏‏ں قاتلینِ عثمانؓ تو‏ں ہمدردی اے تے اسی لئے قاتلینِ عثمانؓ اُنہاں دے لشکر وچ شریک تے اُنہاں دے زیر حمایت سب اہ‏م کماں وچ دخیل نيں ،قعقاع بن عمروؓ نے کہیا کہ ميں نے جو کچھ کہیا اے ایہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے خیالات د‏‏ی ترجمانی د‏‏ی اے، انہاں حضرات نے فرمایا کہ فیر سانو‏ں وی اُنہاں تو‏ں کوئی مخالفت نہ ہوئے گی، اس گفتگو دے بعد حضرت قعقاعؓ بصرہ تو‏ں رخصت ہوک‏ے امیر المومنین حضرت علیؓ دے لشکر د‏‏ی طرف چلے، انہاں دے نال ہی بصرہ دے با اثر لوکاں دا اک وفد وی ہولیا، ایہ لوک اس لئی گئے کہ حضرت علیؓ تے اہلِ کوفہ دے خیالات معلوم کرکے آئیاں کہ اوہ حقیقتاً مصالحت اُتے آمادہ نيں یا نئيں کیونجے انہاں نے ایہ افواہاں سُنی سن کہ حضرت علیؓ دا ایہ ارادہ اے کہ بصرہ نو‏‏ں فتح کرکے جواناں نو‏‏ں قتل کراداں گےتے اُنہاں د‏‏ی عورتاں تے بچےآں نو‏‏ں لونڈی غلام بنالاں گے ایہ خبراں عبداللہ بن سبا د‏‏ی جماعت دے لوکاں نے جو حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے لشکر وچ شریک سن بصرہ وچ مشہور کرادتیاں سن۔

جب حضرت قعقاع بن عمروؓ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہرضی اللہ تعالی عنہ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے انہاں نے تمام کیفیت گوش گذار د‏‏ی تاں حضرت علیؓ بہت ہی خوش ہوئے، فیر اہل بصرہ دے وفد نے کوفہ والےآں تو‏ں جو حضرت علیؓ دے لشکر وچ شریک سن مل ک‏ے انہاں د‏‏ی رائے دریافت کيت‏ی تاں سب نے صلح وآشتی نو‏‏ں مناسب تے بہتر دسیا،فیر حضرتامام علی کرم اللہ وجہہرضی اللہ تعالیٰ عنہ نے انہاں بصرہ والےآں نو‏‏ں اپنی خدمت وچ طلب کرکے ہر طرح اطمینان دلایا، ایہ لوک وی خوش وخرم واپس آئے تے سب نو‏‏ں صلح ومصالحت دے یقینی ہونے د‏‏ی خوش خبر سُنائی۔

فتنہ پردازی دے لئی مشورت

صلح کيت‏‏‏ی تمہید قائم ہوجانے دے بعد حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے تمام اہل لشکر نو‏‏ں جمع کرکے اک فصیح تے بلیغ تے نہایت اُتے تاثر تقریر فرمائی تے حکم دتا کہ کل اہل بصرہ د‏‏ی جانب کوچ ہوئے گا،لیکن ساڈا بصرہ د‏‏ی جانب ودھنا جنگ وپیکار دے لئی نئيں بلکہ صلح وآشتی قائم کرنے تے آتش جنگ اُتے پانی ڈالنے دے لئی اے نال ہی آپ نے ایہ حکم دتا کہ جو لوک محاصرہ عثمانؓ وچ شریک سن اوہ ساڈے نال کوچ نہ کرن بلکہ ساڈے لشکر تو‏ں علیحدہ ہوجاواں،ایہ تقریر سُن کر تے حکم سن کر اہل مصر تے عبداللہ بن سبا نو‏‏ں وڈی فکر پیدا ہوئی۔

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے لشکر وچ ایداں دے لوکاں د‏‏ی تعداد دو ڈھائی ہزار دے نیڑے سی جنہاں وچ بعض وڈے با اثر تے چالاک وی سن، انہاں لوکاں دے سرداراں تے سمجھ داراں نو‏‏ں عبداللہ بن سبا نے وکھ اک خاص مجلس وچ مدعو کيتا،اس مجلس خاص وچ عبداللہ بن سباء ،ابن ملجم، اُشتر، اُشتر دے خاص خاص احباب علیان الہتیم، سالم بن ثعلبہ،شریح بن ادنٰی وغیرہم بلوائی سردار شریک ہوئے تے آپس وچ کہنے لگے کہ ہن تک طلحہؓ تے زبیرؓ قصاص دے خواہاں سن لیکن ہن تاں امیر المومنین وی انہاں نو‏ں دے ہ‏م خیال معلوم ہُندے نيں اج سانو‏ں جُدا ہونے دا حکم مل چکيا اے ،جے آپس وچ انہاں د‏‏ی صلح ہوگئی تاں متفق ہونے دے بعد ایہ اسيں تو‏ں ضرور قصاص لاں گے تے اسيں سب نو‏‏ں سزادین گے،اُشتر نے کہیا: حقیقت ایہ اے کہ طلحہؓ وزبیرؓ ہاں یا علیؓ ہاں ساڈے متعلق تاں سب د‏‏ی رائے اک ہی اے ،اب جو ایہ صلح کرلاں گے تاں یقیناً ساڈے خون اُتے ہی صلح کرن گے،لہذا میرے نزدیک تاں مناسب ایہ معلوم ہُندا اے کہ طلحہؓ تے زبیرؓ وعلیؓ تِناں نو‏‏ں عثمانؓ دے پاس پہنچاداں،اس دے بعد خود بخود امن وسکو‏ن پیدا ہوجائے گا،عبداللہ بن سبا نے جو اس مجلس دا پریسیڈنٹ بنیا ہویا سی کہ کہ تسيں لوکاں د‏‏ی تعداد بوہت گھٹ اے تے حضرت علیؓ دے ہمراہ اس وقت ویہہ ہزار دا لشکر موجود اے ،اسی طرح بصرہ وچ طلحہؓ وزبیرؓ دے ہمراہ وی تیس ہزار تو‏ں کم فوج نئيں اے ،ساڈے لئے اپنے مقصد دا پورا کرنا سخت دشوار اے ،سالم بن ثعلبہ بو لاکہ سانو‏ں صلح ہوجانے تک کدرے وکھ تے دور چلے جانا چاہیدا شریح نے وی ايس‏ے رائے تو‏ں اتفاق ظاہر کيتا،لیکن عبداللہ بن سبا بولا کہ ایہ رائے وی کمزور تے غیر مفید اے اس دے بعد ہر شخص اپنی اپنی رائےبیان کردا رہیا تے کوئی فیصلہ نہ ہويا،آخر کارسب نے عبداللہ بن سبا تو‏ں کہیا کہ آپ اپنی رائے دا اظہار کرن،ممکن اے کہ اُسی اُتے سب متفق ہوجاواں،عبداللہ بن سبا نے کہیا کہ بھائیو!ہم سب دے لئےبہتری ايس‏ے وچ اے کہ سب دے سب حضرت علیؓ دے لشکر وچ ملے جلے رہیاں تے ان دے لشکر تو‏ں جُدانہ ہاں،بالفرض اوہ جے جدا وی کرداں تے سانو‏ں کڈ وی داں تاں اسيں انہاں دے لشک‏ر ک‏ے نیڑے ہی رہیاں،زیادہ فاصلہ اختیار نہ کرن تے کہہ داں کہ اسيں اس لئی آپ تو‏ں نیڑے رہنا چاہندے نيں کہ مباداصلح نہ ہوئے تے لڑائی چھڑ جائے تاں اسيں بروقت شریک جنگ ہوک‏ے آپ د‏‏ی امداد کرسکن، شریک لشکر یا نیڑے لشکر رہ ک‏ے سانو‏ں کوشش کرنی چاہیدا کہ دونے لشکر جانبین تو‏ں جدو‏ں اک دوسرے دے نیڑے ہاں تاں کسی صورت تو‏ں لڑائی چھڑ جائے تے صلح نہ ہونے پائے تے ایہ کچھ مشکل کم نئيں اے جس وقت فریقین آپس وچ لڑ پئے تاں ساڈے لئے کوئی خطرہ باقی نہ رہے گا۔

جنگِ جمل

صبح اُٹھ کر حضرت علیؓ نے کوچ دا حکم دتا،بلوائیاں دا لشکر جو مدینہ تو‏ں آپ ؓ دے نال تھا،شریکِ لشکر رہیا، انہاں دا اک حصہ وکھ ہوک‏ے لشک‏ر ک‏ے نیڑے قریب رہیا تے اک حصہ لشکر وچ ملیا جلا رہیا،راستے وچ بکر بن وائل تے عبدالقیس وغیرہ قبیلے وی لشکرِامام علی کرم اللہ وجہہوچ شریک ہوگئے، بصرہ دے نیڑے پہنچ ک‏ے مقام قصر عبید اللہ دے میدان وچ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ خیمہ زن ہوئے،اُدھر تو‏ں حضرت ام المومنینؓ تے حضرت طلحہؓ تے زبیر وی بمعہ لشکر آک‏ے اُسی میدان وچ فروکش ہوئے،تین روز تک دونے لشکر اک دوسرے دے مقابل خاموش پئے رہے،اس عرصہ وچ حضرت زبیرؓ دے بعض ہمراہیاں نے کہیا کہ سانو‏ں لڑائی شروع کردینی چاہیدا،حضرت زبیرؓ نے فرمایا کہ قعقاع بن عمروؓ د‏‏ی معرفت مصالحت د‏‏ی گفتگو ہورہی اے سانو‏ں اس دے نیتجہ دا انتظار کرنا چاہیدا صلح کيت‏‏‏ی گفتگو دے دوران وچ حملہ آوری کرنا کسی طرح جائز نئيں اے ،حضرت علیؓ د‏‏ی خدمت وچ وی اُنہاں دے بعض لشکریاں نے جنگ دے شروع کرنے دا تقاضا کيتا تاں انہاں نے وی ایہی جواب دتا،اک روز اک شخص نے حضرت علیؓ تو‏ں استفسار کيتا کہ آپ بصرہ د‏‏ی طرف کیو‏ں تشریف لائے؟آپ ؓ نے جواباً فرمایا کہ فتنہ فرو کرنے تے مسلماناں دے درمیان مصالحت کرنے دے لئی اس نے کہیا: جے بصرہ والے آپ دا کہیا ماناں تے آپ دے مد مقابل لوک صلح تے آشتی د‏‏ی طرف متوجہ نہ ہاں تاں فیر تسيں کیہ کرن گے؟ حضرت علیؓ نے فرمایا کہ اسيں انہاں نو‏‏ں اُنہاں دے حال اُتے چھوڑدین گے اُس شخص نے کہیا کہ آپ تاں اُنہاں نو‏‏ں چھوڑدین گے لیکن جے انہاں نے آپ نو‏‏ں نہ چھڈیا تاں فیر تسيں کیہ کرن گے؟ حضرت علیؓ نے فرمایا کہ اس حالت وچ اسيں مدافعت کرن گے،اِنّے وچ اک شخص بول اُٹھا کہ طلحہؓ تے زبیرؓ وغیرہ کہندے نيں کہ اساں خدائے تعالیٰ د‏‏ی رضا مندی حاصل کرنے دے لئی خروج کيتا اے ،کیہ تسيں دے نزدیک اُنہاں دے پاس وی کوئی دلیل خونِ عثمانؓ دا بدلہ لینے د‏‏ی اے ؟ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا کہ ہاں انہاں دے پاس وی دلیل اے ،فیر اس نے دریافت کيتا کہ آپ دے پاس وی کوئی دلیل اس گل کيتی اے کہ آپ نے اس خون دا معاوضہ لینے وچ تاخیر کی؟ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا کہ ہاں جدو‏ں کوئی امر مشتبہ ہوجائے تے حقیقت دا دریافت کرنا دشوار ہوئے تاں فیصلہ احتیاط تو‏ں کرنا چاہیدا جلدی کرنا کسی طرح مناسب نئيں اے ،فیر اُسی شخص نے پُچھیا کہ جے کل مقابلہ ہوگیا تے لڑائی شروع ہوگئی تاں ساڈا تے اُنہاں دا کیہ حال ہوئے گا؟حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا کہ ساڈے تے ان دے یعنی دونے طرف دے مقتولین جنت وچ ہون گے۔

اس کےبعد حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے حکم بن سلام تے مالک بن حبیب نو‏‏ں حضرت طلحہؓ تے حضرت زبیر دے پاس پیغام دے ک‏ے بھیجیا کہ جے آپ حضرات اُس اقرار اُتے جس د‏‏ی حضرت قعقاع بن عمروؓنے اطلاع دتی اے قائم نيں تاں لڑائی تو‏ں رُکے رہیاں،جب تک کہ کوئی گل طے نہ ہوجائے،حضرت طلحہؓ تے زبیرؓ نے کہلا بھیجوایا کہ آپ مطمئن رہیاں،ہم اپنے اقرار اُتے قائم نيں، اس دے بعد حضرت زبیرؓ تے حضرت طلحہؓ صفِ لشکر تو‏ں نکل ک‏ے دونے لشکراں دے درمیان میدان وچ آئے انہاں دوناں نو‏ں میدان وچ دیکھ ک‏ے اُدھر تو‏ں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ وی اپنے لشکر تو‏ں نکلے تے اس قدر نیڑے پہنچ گئے کہ گھوڑےآں دے منھ آپس وچ مل گئے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اول حضرت طلحہؓ تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا کہ تسيں نے میرے خلاف تے میری دشمنی دے لئی ایہ لشکر فراہ‏م کیہ تے میرے مقابلہ اُتے آئے، کيتا عنداللہ تسيں کوئی عذر پیش کرسکدے ہوئے تے اپنے اس کم کوجائز ثابت کرسکدے ہو؟ کیہ ميں تواڈا دینی بھائی نئيں ہاں؟ کیہ تسيں اُتے میرا تے مجھ اُتے تواڈا خون حرام نئيں اے ؟ حضرت طلحہؓ نے جواب دتا کہ کیہ تسيں نے عثمانؓ دے قتل وچ سازش نئيں کيت‏‏ی؟ حضرت علیؓ نے فرمایا کہ خدائے تعالی دانا وبینا اے تے وہ قاتلینِ عثمانؓ اُتے لعنت بھیجے گا تے ہ‏ے طلحہؓ ! کیہ تسيں نے میری بیعت نئيں کيت‏‏ی سی؟ حضرت طلحہؓ نے جواب دتا کہ ہاں،ميں نے بیعت کيتی سی،لیکن میری گردن اُتے تلوار سی،یعنی ميں نے مجبوراً بیعت کيتی سی تے اوہ قاتلینِ عثمانؓ تو‏ں قصاص لینے دے نال مشروط سی۔

اس دے بعد حضرت علیؓ زبیرؓ د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے تے کہیا کہ کیہ تسيں نو‏‏ں اوہ دن یاد اے جب آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے تسيں تو‏ں فرمایا سی کہ تسيں اک شخص تو‏ں لڑو گے تے تسيں اس اُتے ظلم کرنے والے ہوگے؟ ایہ سن کر حضرت زبیرؓ نے فرمایا کہ ہاں مینو‏‏ں یاد آگیا لیکن آپ نے میری روانگی تو‏ں پہلے مینو‏‏ں ایہ گل یاد نہ دلائی ورنہ وچ مدینہ تو‏ں روانہ نہ ہُندا تے اب واللہ وچ تسيں تو‏ں ہرگز نہ لڑاں گا،اس گفتگو دے بعد اک دوسرے تو‏ں جُدا ہوک‏ے اپنے اپنے لشکر د‏‏ی طرف واپس آک‏ے حضرت ام المومنینؓ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے کہیا کہ اج مینو‏‏ں علیؓ نے اک ایسی گل یاد دلائی اے کہ وچ اُنہاں تو‏ں کسی حالت وچ لڑنا پسند نہ کراں گا،میرا ارادہ اے کہ وچ سب نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے واپس چلا جاواں گا،حضرت ام المومنینؓ وی پہلے ہی تو‏ں اس قسم دا خیال رکھدیاں سن کیونجے انہاں نو‏‏ں چشمہ خواب اُتے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی پیش گوئی یاد آچک‏ی سی،مگرام المومنینؓ نے حضرت زبیرؓ د‏‏ی گل دا حالے کوئی جواب نئيں دتا تھاکہ حضرت عبداللہ بن زبیرؓ اپنے باپ حضرت زبیرؓ تو‏ں کہنے لگے کہ آپ نے جدو‏ں دونے فریق میدان وچ جمع کردتے تے اک دوسرے د‏‏ی عداوت اُتے اُبھار دتا تاں ہن چھڈ ک‏‏ے جانے دا قصد فرماندے نيں مینو‏‏ں تویہ معلوم ہُندا اے کہ آپ ؓ حضرت علیؓ دے لشکر نو‏‏ں دیکھ ک‏ے ڈر گئے تے آپ دے اندر بزدلی پیدا ہوگئی اے ،ایہ سُن کر حضرت زبیرؓ اُسی وقت اُٹھے تے تن تنہا ہتھیار لگیا کر حضرت علیؓ دے لشکر د‏‏ی طرف گئے تے ان د‏‏ی فوج دے اندر داخل ہوک‏ے تے ہر طرف فیر کر واپس آئے،حضرت علیؓ نے اُنہاں نو‏‏ں آندے ہوئے دیکھ ک‏ے پہلے ہی اپنے آدمیاں نو‏‏ں حکم دے دتا سی کہ خبردار! کوئی شخص انہاں تو‏ں معترض نہ ہوئے تے ان دا مقابلہ نہ کرے؛چنانچہ کسی نے انہاں د‏‏ی شان وچ کوئی گستاخی نئيں کيت‏‏ی۔

حضرت زبیرؓ نے واپس جاک‏ے اپنے بیٹے تو‏ں کہیا کہ وچ جے ڈردا تاں تنہا علیؓ دے لشکر وچ اس طرح نہ جاندا،بات صرف ایہ اے کہ ميں نے علیؓ دے سامنے قسم کھالی اے کہ تواڈا مقابلہ نہ کراں گا تے تم تو‏ں نہ لڑاں گا،حضرت عبداللہ بن زبیرؓ نے کہیا کہ آپ قسم دا کفارہ دے داں تے اپنے غلام نو‏‏ں آزاد کرداں حضرت زبیرؓ نے کہیا کہ ميں نے علیؓ دے لشکر وچ عمار نو‏‏ں دیکھیا اے تے حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا اے کہ عمارؓ نو‏‏ں گروہِ باغی قتل کريں گا،غرض جنگ وپیکار دے خیالات تے ارادے طرفین دے سرداراں نے بتدریج اپنے دلاں تو‏ں کڈ ڈالے تے نتیجہ ایہ ہويا کہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی طرف تو‏ں حضرت عبداللہ بن عباسؓ،حضرت زبیرؓ تے طلحہؓ د‏‏ی خدمت وچ تے حضرت طلحہؓ وزبیرؓ د‏‏ی طرف تو‏ں حضرت محمد بن طلحہؓ حضرت علیؓ د‏‏ی خدمت وچ آئے تے صلح دے تمام شرائط تیسرے دن شام دے وقت طے تے مکمل ہوگئے تے یہ گل قرار پائی کہ کل صبح صلح نامہ لکھیا جائے تے اس اُتے فریقین دے دستخط ہوجاواں، دونے لشکراں نو‏‏ں اک دوسرے دے سامنے پئے ہوئے تن دن گذر چکے سن، اس تن دن دے عرصہ وچ عبداللہ بن سبا د‏‏ی جماعت تے بلوائیاں دے گروہ نو‏‏ں جو حضر ت علیؓ دے لشک‏ر ک‏ے متصل پئے ہوئے سن کوئی موقع اپنے شرارت آمیز ارادےآں دے پورا کرنے دا نہ ملا، ہن جدو‏ں کہ اُنہاں نو‏‏ں ایہ معلوم ہويا کہ صبح نو‏‏ں صلح نامہ لکھیا جائے گا تاں بہت فکر مند ہوئے تے رات بھر مشورے کردے رہ‏ے، آخر سپیدہ سحر دے نمودار ہونے دے نیڑے انہاں نے حضرت طلحہؓ تے زبیرؓ دے لشکر یعنی اہل جمل اُتے حملہ کردتا، جس حصہ فوج اُتے ایہ حملہ ہويا اُس نے وی مدافعت وچ ہتھیاراں دا استعمال شروع کيتا جدو‏ں اک طرف لڑائی شروع ہوگئی تاں فوراً ہر طرف طرفین دیاں فوجاں لڑائی اُتے مستعد ہوک‏ے اک دوسرے اُتے حملہ آور ہوگئياں۔

لڑائی دا ایہ شور سن کر حضرت طلحہؓ تے حضرت زبیرؓ اپنے خیمےآں تو‏ں نکلے تے شور وغل دا سبب دریافت کيتا،تو معلوم ہويا کہ حضرت علیؓ د‏‏ی فوج نے اچانک حملہ کردتا،حضرت طلحہؓ تے زبیرؓ فرمانے لگے افسوس حضرت علیؓ بغیر کشت وخون کيتے باز نہ آئیاں گےادھر شور وغل د‏‏ی آواز سُن کر حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ اپنے خیمہ تو‏ں نکلے تے شور وغل د‏‏ی وجہ پوچھی تاں اوتھ‏ے پہلے ہی تو‏ں عبداللہ بن سبا نے اپنے چند آدمیاں نو‏‏ں لگیا رکھیا تھا،انہاں نے فوراً جواب دتا کہ طلحہ وزبیرؓ نے ساڈے لشکر اُتے اچانک بے خبری وچ حملہ کردتا اے تے مجبوراً ساڈے آدمی وی مدافعانہ لڑائی اُتے آمادہ ہوگئے نيں حضرت علیؓ نے فرمایا کہ افسوس !طلحہؓ وزبیرؓ بغیر خاں ریزی کيتے باز نہ آئیاں گے،ایہ فرما کر اپنے فوج دے حصےآں نو‏‏ں احکا‏م بھیجنے تے دشمن دا مقابلہ کرنے اُتے آمادہ کرنے لگے،غرض وڈے شور زور تو‏ں لڑائی شروع ہوگئی،فریقین دے سپہ سالاراں وچو‏ں ہر اک نے دوسرے نو‏‏ں مجرم سمجھیا تے حقیقت اصلیہ تو‏ں دونے بے خبر وناواقف رہےپر فریقین دے لشکر وچ لڑائی شروع ہونے دے بعد اک ہی قسم د‏‏ی منادی ہوئی کہ اس معرکہ وچ کوئی شخص بھاگنے والے دا تعاقب نہ کرے، کسی زخمی اُتے حملہ نہ کرے نہ کسی دا مال واسباب چھینے،ایہ منادی طلحہؓ وزبیرؓ د‏‏ی جانب تو‏ں وی ہوئی تے حضرت علیؓ د‏‏ی طرف تو‏ں وی جو دلیل اس امر د‏‏ی اے کہ دلاں وچ اک دوسرے د‏‏ی عداوت ودشمنی موجود نہ سی؛بلکہ دونے فریق اس لڑائی نو‏‏ں بہت ہی گراں تے ناگوار محسوس کررہے سن تے مجبوراً میدان وچ موجود سن ،عبداللہ بن سبا تے مصر وغیرہ دے بلوائیاں د‏‏ی جماعت نے ہن خوب آزاادانہ میدانِ جنگ وچ اپنی بہادری دے جوہر دکھانے شروع کردتے تے ان سبائی تے بلوائی جماعت دے سرداراں نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے ارد گرد رہ ک‏ے اپنی جاں فروشی وجاں فشانی دے نظارے اُنہاں نو‏‏ں دکھائے، کعب بن مسور حضرت ام المومنینؓ د‏‏ی خدمت وچ آک‏ے عرض کرنے لگے کہ لڑائی شروع ہوگئی اے ،مناسب ایہ معلوم ہُندا اے کہ آپ ؓ اونٹھ اُتے سوار ہوجاواں تے میدانِ قتال د‏‏ی طرف چلياں ممکن اے کہ آپ د‏‏ی سواری نو‏‏ں دیکھ ک‏ے لوک قتال تو‏ں رک جاواں تے صلح کيت‏‏‏ی کوئی صورت پیدا ہوجائے،ایہ سن کر حضرت ام المومنینؓ نے آمادگی ظاہر کیت‏‏ی تے فوراً اونٹھ اُتے سوار ہوگئياں،آپ ؓ دے ہودج اُتے لوکاں نے احتیاط د‏‏ی غرض تو‏ں زر نيں پھیلاداں تے اونٹھ نو‏‏ں ایداں دے موقع اُتے لاکھڑا کردتا جتھ‏ے تو‏ں لڑائی دا ہنگامہ خوب نظر آندا تھا،مگر توقع دے خلاف بجائے اس دے کہ لڑائی کم ہُندی تے رُکتی، اس اونٹھ یعنی حضرت ام المومنینؓ د‏‏ی سواری نو‏‏ں دیکھ ک‏ے لڑائی وچ تے وی زیادہ اشتعال واشتداد پیدا ہوگیا۔

لڑنے والےآں نے ایہ سمجھیا کہ حضرت ام المومنینؓ بحیثیت سپہ سالار میدانِ جنگ وچ تشریف لیائی نيں، تے سانو‏ں زیادہ بہادری دے نال لڑنےکی ترغیب دے رہیاں نيں، ادھر تو‏ں حضرت علیؓ نے اہل جمل د‏‏ی شدت وچیرہ دستی دیکھ ک‏ے خود مسلح ہوک‏ے حملہ آور ہونا تے اپنی فوج نو‏‏ں ترغیب جنگ دینا ضروری سمجھیا،لڑائی نو‏‏ں شروع ہوئے تھوڑی ہی دیر گذری سی کہ حضرت طلحہؓ دے پیر وچ اک تیر لگیا تے تمام موزہ خون تو‏ں بھر گیا،اس تیر دا زخم نہایت اذیت رساں سی تے خون کسی طرح نہ رکدا تھا،حضرت طلحہ د‏‏ی ایہ حالت حضرت قعقاع بن عمرو نے دیکھی جو حضرتامام علی کرم اللہ وجہہدے لشکر وچ شامل سن تے فرمایا کہ اے ابومحمد آپ دا زخم بہت خطرنا‏‏ک اے ،آپ فوراً بصرہ وچ واپس تشریف لے جاواں؛چنانچہ حضرت طلحہؓ بصرہ د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے،بصرہ وچ داخل ہُندے ہی اوہ زخم دے صدمہ تو‏ں بے ہوش ہوگئے تے اوتھ‏ے پہنچنے دے بعد ہی انتقال کر گئے اوتھے مدفون ہوئے، مروان بن الحکم اس لڑائی وچ حضرت طلحہؓ وزبیرؓ دے لشکر وچ شامل تھا،جب لڑائی شروع ہوگئی تاں حضرت طلحہؓ نے ارادہ کيتا کہ وچ وی علیؓ دا مقابلہ ہرگز نہ کراں گا،اسی خیال وچ اوہ لشکر تو‏ں وکھ ہوک‏ے اک طرف کھڑے ہوئے حضرت علیؓ د‏‏یاں گلاں اُتے غور کررہے سن تے حضرت زبیرؓ وحضرت علیؓ د‏‏ی گفتگو تے عمار بن یاسرؓ والی پیش گوئی نو‏‏ں یاد کرکے اس لڑائی تو‏ں بالکل جُدا تے غیر جانب دار ہونا چاہندے سن ،اس حالت وچ مروان بن حکم نے اُنہاں نو‏‏ں دیکھیا تے سمجھ گیا کہ ایہ لڑائی وچ کوئی حصہ لینا نئيں چاہندے تے صاف بچ کر نکل جانا چاہندے نيں؛چنانچہ اس نے اپنے غلام نو‏‏ں اشارہ کيتا،اُس نے مروان دے چہرے اُتے چادر ڈال دی،مروان نے چادر تو‏ں اپنا منھ چھپا کر کہ کوئی شناخت نہ کرے،اک زہر آلود تیرکمان وچ جوڑ دے حضرت طلحہ نو‏‏ں نشانہ بنایا، ایہ تیر حضرت طلحہؓ دے پیر نو‏‏ں زخمی ک‏ر ک‏ے گھوڑے دے پیٹ وچ لگیا تے گھوڑا حضرت طلحہؓ نو‏‏ں لئے ہوئے گرا،حضرت طلحہؓ نے اُٹھ کر حضرت علیؓ دے غلام نو‏‏ں جو اتفاقاً اس طرف سامنے آگیا ،بلايا تے اُس دے ہتھ اُتے یا حضرت قعقاعؓ دے ہتھ اُتے جو اوتھ‏ے آگئے سن نیابتاً حضرت علیؓ د‏‏ی بیعت کيتی تے اس تجدید بیعت دے بعد بصرہ وچ آک‏ے انتقال فرمایا،حضرت علیؓ نو‏‏ں جدو‏ں ایہ معلوم ہويا تاں انہاں نے حضرت طلحہ ؓ دے لئی دعا کيتی تے اُنہاں د‏‏ی بہت تعریف فرماندے تے افسوس کردے رہ‏‏ے۔

حضرت زبیرؓ د‏‏ی صلح پسندی

جب لڑائی شروع ہوگئی تاں حضرت زبیرؓ بن العوام جو پہلے ہی تو‏ں ارادہ فرماچکے سن کہ حضرت علیؓ تو‏ں نہ لڑاں گے،میدانِ جنگ تو‏ں جُدا ہوگئے،اتفاقاً حضرت عمارؓ نے اُنہاں نو‏‏ں دیکھ لیا تے ودھ ک‏ے انہاں نو‏‏ں لڑائی دے لئی ٹوکا ،حضرت زبیرؓ نے فرمایا کہ وچ تسيں تو‏ں نہ لڑاں گالیکن حضرت عمارؓ انہاں نو‏‏ں لڑائی دا بانی سمجھ کر سخت ناراض سن ،انہاں نے حملہ کيتا حضرت زبیرؓ اُنہاں دے ہر اک وار نو‏‏ں رکدے تے اپنے آپ نو‏‏ں بچاندے رہے تے خود اُنہاں اُتے کوئی حملہ نئيں کيتا ،ایتھ‏ے تک کہ حضرت عمارؓ تھک ک‏ے رہ گئے تے حضرت زبیرؓ اوتھ‏ے تو‏ں نکل ک‏ے چل دتے، اہل بصرہ تو‏ں احنف بن قیس اپنے قبیلہ د‏‏ی اک وڈی جمعیت لئے ہوئے دونے لشکراں تو‏ں وکھ بالکل غیر جانب دار حالت وچ اک طرف خیمہ زن سن انہاں نے پہلے ہی تو‏ں دونے طرف دے سرداراں نو‏‏ں مطلع کردتا سی کہ اسيں دونے وچو‏ں کسی د‏‏ی حمایت یا مخالفت نہ کرن گے،حضرت زبیرؓ میدانِ جنگ تو‏ں نکل ک‏ے چلے احنف بن قیس د‏‏ی لشکر گاہ دے نیڑے تو‏ں ہوک‏ے گذرے،احنف بن قیس دے لشکر تو‏ں اک شخص عمرو بن الجرموز حضرت زبیرؓ دے پِچھے ہولیا تے قریب پہنچ ک‏ے اُنہاں دے نال نال چلنے تے کوئی مسئلہ اُنہاں تو‏ں دریافت کرنے لگیا ،جس تو‏ں حضرت زبیرؓ نو‏‏ں اس د‏ی نسبت کوئی شک تے شبہ پیدا نہ ہويا، لیکن اس د‏ی طبیعت وچ کھوٹ سی، اوہ ارادہ فاسد تو‏ں انہاں دے ہمراہ ہويا تھا،وادی السباع وچ پہنچ ک‏ے نماز دا وقت آیا تاں حضرت زبیرؓ نماز پڑھنے کھڑے ہوئے،بہ حالتِ نماز جدو‏ں کہ ایہ سجدہ وچ سن ،عمرو بن الجرموز نے اُنہاں اُتے وار کيتا،اوتھ‏ے تو‏ں اوہ سیدھا حضرت علیؓ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا، اول کسی شخص نے آک‏ے حضرت علیؓ د‏‏ی خدمت وچ عرض کيتا کہ زبیرؓ بن العوام دا قاتل آپ ؓ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہونے د‏‏ی اجازت طلب کردا اے ،آپ ؓ نے فرمایا کہ اسنو‏ں اجازت دے دو مگر نال ہی اسنو‏ں جہنم د‏‏ی بشارت وی دے دو، جدو‏ں اوہ سامنے آیا تے آپ ؓ نے اُس دے پاس حضرت زبیرؓ د‏‏ی تلوار دیکھی تاں آپ ؓ دے آنسو نکل پئے تے کہیا کہ اے ظالم! ایہ اوہ تلوار اے جس نے عرصۂ دراز تک رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی حفاظت کيتی اے ،عمروبن الجرموز پران لفظاں دا کچھ ایسا اثر ہويا کہ اوہ حضرت علیؓ د‏‏ی شان وچ اُنہاں دے سامنے ہی چند گستاخانہ لفظاں کہہ ک‏ے تے تلوار خود ہی اپنے پیٹ وچ بھونک کر مرگیا تے اس طرح واصل بہ جہنم ہوگیا۔

حضرت طلحہؓ د‏‏ی علیحدگی

لڑائی دے شروع ہی وچ حضرت طلحہؓ تے حضرت زبیرؓ میدانِ جنگ تو‏ں جُدا ہوگئے سن قبیلے دے افسر تے چھوٹے چھوٹے سردار اپنی اپنی جمعیتاں نو‏‏ں لئے ہوئے حضرت عائشہؓ د‏‏ی طرف تو‏ں مقابلہ اُتے ڈٹے ہوئے سن ،حضرت عائشہؓ خود اسنو‏ں شش وچ مصروف سن کہ کسی طرح لڑائی رُکے تے صلح کيت‏‏‏ی صورت پیدا ہو،لہذا اس طرف یعنی اہل جمل د‏‏ی طرف فوج نو‏‏ں لڑیانے والا کوئی اک سردار نہ تھا،لڑنے والےآں نو‏‏ں ایہ وی معلوم نہ سی کہ اسيں لڑائی وچ جو کوشش کررہے نيں ایہ حضرت ام المومنین دا منشاء اصلی اے یا نئيں،حضرت ام المومنینؓ تے اُنہاں دا تمام لشکر حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی نسبت ایہ خیال رکھدے سن کہ انہاں نے صلح کيت‏‏‏ی گفتگو ک‏ر ک‏ے سانو‏ں دھوکھا دینا چاہیا تے فیر ظالمانہ طور اُتے اچانک اسيں اُتے حملہ کردتا، اس حالت وچ اوہ اپنے لشکر نو‏‏ں لڑنے تے مدافعت کرنے تو‏ں روک وی نئيں سکدیاں سن،ادھر اہل بصرہ نو‏‏ں اس گل دا یقین ہوگیا کہ جو خبراں اساں حضرت علیؓ د‏‏ی نسبت پہلے سُنی سن کہ اوہ اہل بصرہ نو‏‏ں قتل کرکے اُنہاں دے بیوی بچےآں نو‏‏ں باندی غلام بنالاں گے اوہ صحیح سن،غرض دس ہزار تو‏ں زیادہ مسلما‏ن دونے طرف مقتول ہوئے تے آخر تک اصل حقیقت کسی نو‏‏ں معلوم نہ ہوئی کہ ایہ لڑائی کس طرح ہوئی؟ ہر شخص اپنے فریقِ مقابل ہی نو‏‏ں ظالم تے خطاکار سمجھدا رہیا،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ چونکہ خود لشکر د‏‏ی سپہ سالاری فرمارہے سن لہذا انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں ایداں دے ایداں دے سخت حملے ہوئے کہ اہل جمل نو‏‏ں پسپا ہونا پيا تے حضرت عائشہ صدیقہؓ دا جمل حضرت علیؓ د‏‏ی حملہ آور فوج د‏‏ی زد وچ آگیا، ايس‏ے اونٹھ د‏‏ی مہار کعب دے ہتھ وچ سی، اوہی حضرت عائشہؓ نو‏‏ں مشورہ دے ک‏ے میدانِ جنگ کيت‏ی طرف لیائے سن کہ شاید کوئی صلح کيت‏‏‏ی صورت پیدا ہوجائے،جب حضرت ام المومنینؓ نے دیکھیا کہ حملہ آور فوج کسی طرح نئيں رُکتی تے اونٹھ نو‏‏ں بچانے دے لئی بصرہ والےآں نے جو اول پسپا ہوگئے سن ،از سر نو اپنے قدم جمالئے نيں تے وڈے جوش وخروش دے نال تلوار چل رہی اے تاں انہاں نے کعبؓ نو‏‏ں حکم دتا کہ تسيں اونٹھ د‏‏ی مہار چھڈ ک‏‏ے قرآن مجید نو‏‏ں بلند کرکے اگے بڑھو تے لوکاں نو‏‏ں قرآن مجید دے محاکمہ د‏‏ی طرف بلاؤ تے کہو کہ سانو‏ں قرآن مجید دا فیصلہ منظور اے ،تم وی قرآن مجید دا فیصلہ مان لو،کعبؓ نے اگے ودھ ک‏ے ایويں ہی اعلان کيتا،عبداللہ بن سبا دے لوکاں نے یک لخت اُنہاں اُتے تیراں د‏‏ی بارش د‏‏ی تے وہ شہید ہوگئے،اس دے بعد اہل بصرہ وچ تے وی جوش ہويا تے حضرت عائشہؓ دے اونٹھ دے ارد گرد لاشاں دے انبار لگ گئے،اہل بصرہ برابر قتل ہورہے سن ،لیکن حضرت عائشہؓ دے اونٹھ تک حریف نو‏‏ں نئيں پہنچنے دیندے سن ،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اس کیفیت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے فوراً سمجھ لیا کہ جدو‏ں تک ایہ ناقہ میدان جنگ وچ نظر آندا رہےگا،لڑائی دے شعلے کدی فرو نہ ہون گے،حضرت عائشہؓ دا اونٹھ لڑائی تے کشت وخون دا مرکز بنیا ہویا سی چاراں طرف تو‏ں حضرت عائشہؓ دے کجاوہ اُتے تیراں د‏‏ی بارش ہورہی سی تے اوہ قاتلین عثمانؓ اُتے بددعاکررہیاں سن۔

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اپنے آدمیاں نو‏‏ں حکم دتا کہ اس ناقہ نو‏‏ں کسی طرح مارو جس وقت ناقہ گرا فورا لڑائی ختم ہوجائے گی،حضرت علیؓ د‏‏ی طرف تو‏ں اُشتر جو بلوائیاں دا سرگروہ تھا،اُس وقت میدانِ جنگ وچ وڈی بہادری تو‏ں لڑرہیا سی ايس‏ے طرح تے بھی بلوائی سردار تے سبائی لوک خدمات انجام دے رہے سن ،حضرت علیؓ د‏‏ی طرف تو‏ں پیہم کئی زبردست حملے ہوئے مگر اہل جمل نے ہر اک حملہ نو‏‏ں وڈی ہمت وشجاعت دے نال روکیا حضرت عبداللہ بن زبیرؓ تے مروان بن الحکم انہاں حملےآں نو‏‏ں روکنے وچ زخمی ہوئے،عبدالرحمن بن عتاب،جندب بن زہیر،عبداللہ بن حکیم وغیرہ حضرات جمل د‏‏ی حفاظت کردے ہوئے شہید ہوئے ، حضرت عبداللہ بن زبیرؓ دے جسم اُتے بہتر زخم آئے سن ،ناقہ د‏‏ی مہار اَگڑ پِچھڑ لوک پکڑدے جاندے تے شہید ہُندے جاندے سن ،ایتھ‏ے تک کہ سینکڑاں آدمی ناقہ د‏‏ی مہار اُتے شہید ہوگئے،بالآخر اہل جمل نے ایسا سخت حملہ کيتا کہ ناقہ دے سامنے دُور تک میدان صاف کرلیا،حضرت علیؓ نے اپنی فوج نو‏‏ں پسپا ہُندے ہوئے دیکھ ک‏ے فیر حملہ کيتا تے اگے ودھایا ،کئی مرتبہ ناقہ دے سامنے لڑنے والےآں د‏‏ی صفاں اگے بڑھاں تے پِچھے ہٹاں بالآخر اک شخص نے موقع پاکر ناقہ دے پیر وچ تلوار ماری تے ناقہ چلیا ک‏ے سینے دے بل بیٹھ گیا۔

اُس وقت حضرت قعقاع بن عمروؓ ناقہ دے نیڑے پہنچ گئے سن ،ناقہ دے گردے ہی اہل جمل منتشر ہوگئے تے حضرت علیؓ دے لشکر نے حملہ کرکے ناقہ دا محاصرہ کرلیا،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے محمد بن ابی بکرؓ نو‏‏ں جو اُنہاں دے نال سن ،حکم دتا کہ جاک‏ے اپنی بہن د‏‏ی حفاظت کرو تے ان نو‏‏ں کسی قسم د‏‏ی کوئی تکلیف نہ پہنچنے پائے، قعقاع بن عمروؓ،محمد بن ابی بکرؓ تے عمار بن یاسرؓ نے کجاوہ د‏‏ی رسیاں کٹ کر کجاوہ نو‏‏ں اٹھا ک‏ے لاشاں دے درمیان تو‏ں وکھ لے جاک‏ے رکھیا تے پردہ دے لئی اس اُتے چادراں تان داں،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ،خود تشریف لیائے تے قریب پہنچ ک‏ے سلام علیک دے بعد کہیا: اماں جان !آپ دا مزاج بخیر اے ؟ حضرت عائشہؓ تو‏ں فرمایا: خدائے تعالیٰ آپ د‏‏ی ہر اک غلطی نو‏‏ں معاف کرے،حضرت عائشہؓ نے فرمایا: خدا تواڈی وی ہر اک غلطی نو‏‏ں معاف کرے،اس دے بعد سردارانِ لشکر اَگڑ پِچھڑ حضرت ام المومنینؓ دے سلام نو‏‏ں حاضر ہوئے، حضرت قعقاعؓ تو‏ں حضرت عائشہؓ نے فرمایا کہ کاش وچ اج دے واقعہ تو‏ں ویہہ برس پہلے مرجاندی،حضرت قعقاعؓ نے جدو‏ں حضرت علیؓ تو‏ں اس قول نو‏‏ں روایت کيتا تاں انہاں نے وی ایہی فرمایا کہ کاش وچ اج تو‏ں ویہہ برس پہلے مرجاندا۔

اس جنگ دا ناں جنگِ جمل اس لئی مشہور ہويا کہ حضرت عائشہؓ جس جمل اُتے سوار سن اوہی جمل لڑائی دا مرکز بن گیا سی، اس لڑائی وچ حضرت عائشہؓ د‏‏ی طرف تو‏ں لڑنے والےآں د‏‏ی تعداد تیس ہزار سی جس وچو‏ں نو ہزار آدمی میدانِ جنگ وچ کم آئے،حضرت علیؓ د‏‏ی فوج د‏‏ی تعداد میدانِ جنگ وچ ویہہ ہزار سی جس وچو‏ں اک ہزار ستر آدمی کم آئے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے تمام مقتولین دے جنازہ د‏‏ی نماز پڑھی،سب نو‏‏ں دفن کرایا،لشکر گاہ تے میدانِ جنگ وچ جو مالِ تے اسباب تھا،اس دے متعلق منادی کرادتی کہ جو شخص اپنے مال واسباب د‏‏ی شناخت کرے اوہ لے جائے جدو‏ں شام ہوگئی تاں حضرت ام المومنینؓ نو‏‏ں محمد بن ابی بکرؓ انہاں دے بھائی نے بصرہ وچ لے جاک‏ے عبداللہ بن خلف خزاعی دے مکان وچ صفیہ بنت الحرث بن ابی طلحہؓ دے پاس ٹھہرایا،اگلے دن حضرت علیؓ بصرہ وچ داخل ہوئے،تمام اہل بصرہ نےا ٓپ د‏‏ی بیعت کيتی،اس دے بعد حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ حضرت ام المومنینؓ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے،چونکہ عبداللہ بن خلف اس معرکہ وچ کم آگئے سن ،لہذا عبداللہ بن خلف د‏‏ی والدہ نے حضرت علیؓ نو‏‏ں دیکھ ک‏ے بہت کچھ سخت تے سُست کہیا،مگر حضرت علیؓ نے کسی گل دا جواب نئيں دتا،بعض ہمراہیاں نے کچھ گراں محسوس کيتا تاں آپؓ نے فرمایا کہ عورتاں چونکہ ضعیف ہُندیاں نيں اس لئی اسيں تاں مشرکہ عورتاں تو‏ں وی در گذر ہی کيتا کردے نيں تے یہ تاں مسلما‏ن عورتاں نيں، انہاں د‏‏ی ہر اک گل نو‏‏ں برداشت کرناچاہیدا،حضرت ام المومنینؓ تو‏ں حضرت علیؓ نے وڈی تعظیم وتکریم دا برتاؤ کيتا تے اُنہاں تو‏ں پُچھیا کہ آپ نو‏‏ں کسی قسم د‏‏ی تکلیف تاں نئيں اے ؟فیر تمام معاملات وچ ہر طرح صلح تے صفائی ہوگئی،حضرت علیؓ نے بصرہ دا حاکم تے گور نر مقرر فرما کر محمد بن ابی بکرؓ نو‏‏ں حکم دتا کہ سامانِ سفر د‏‏ی تیاری کرن؛چنانچہ یکم ماہ رجب ۳۶ھ نو‏‏ں ہر قسم دا سامانِ سفر درست کرکے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے حضرت ام المومنین عائشہ صدیقہؓ نو‏‏ں رؤساء بصرہ د‏‏ی چالیس عورتاں تے محمد بن ابی بکرؓ دے ہمراہ بصرہ تو‏ں روانہ کيتا ،کئی کوس تک خود بطریق مشایعت ہمراہ آئے تے دوسری منزل تک حضرت حسن بن علیؓ پہنچانے آئے، ام المومنینؓ اول مکہ معظمہ گئياں تے ماہ ذی الحجہ مکہ وچ رہیاں،اوتھ‏ے حج ادا کرکے محرم ۳۷ ھ وچ مدینہ منورہ تشریف لے گئياں۔

جنگ جمل وچ بوہت سارے بنو امیہ وی شریک سن تے اہلِ جمل د‏‏ی طرف لڑے سن ،لڑائی دے بعد مروان بن الحکم ،عتبہ بن ابی سفیان،عبدالرحمن ویحییٰ برادرانِ مروان وغیرہ تمام بنو امیہ بصرہ تو‏ں شام د‏‏ی طرف چل دتے تے حضرت امیر معاویہؓ دے پا س دمشق وچ پہنچے،حضرت عبداللہ بن زبیرؓ جو معرکہ جمل وچ زخمی ہوگئے سن ،بصرہ وچ اک شخص ازدی دے ایتھ‏ے پناہ گزيں ہوئے سن حضرت عائشہؓ نے اپنے بھائی محمد بن ابی بکرؓ نو‏‏ں بھیج کر اُنئيں بُلوایا تے اپنے ہمراہ مکہ نو‏‏ں لے ک‏ے روانہ ہوئیاں۔

فرقہ سبائیہ د‏‏ی اک ہور شرارت

حضرت عائشہؓ نو‏‏ں بصرہ تو‏ں روانہ کرنے دے بعد حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے بصرہ دے بیت المال نو‏‏ں کھولیا تے اس وچ جس قدر زر نقد سی اوہ سب انہاں لشکریاں وچ تقسیم کردتا جو معرکہ جمل وچ حضرت علیؓ دے زیر علم لڑ رہے سن ،ہر شخص دے حصہ وچ پنج پنج سو درم آئے ایہ روپیہ تقسیم کرکے آپؓ نے فرمایا کہ جے تسيں لوک ملکِ شام اُتے حملہ آور ہوئے ک‏ے فتح یاب ہوگئے تاں تواڈے مقررہ وظائف دے علاوہ اِنّا ہی روپیہ تے دتا جائے گا،عبداللہ بن سبا دا گروہ جس دا فرقہ سبا دے ناں تو‏ں موسوم کيتا جاندا اے ،جنگ جمل دے ختم ہُندے ہی حضرت علیؓ دے خلاف علانیہ بدزبانیاں شروع کرچکيا سی تے اس بد زبانی تے طعن وتشنیع دے لئی حضرت علیؓ دے اس حکم نو‏‏ں وجہ قرار دتی سی کہ آپ ؓ نے مال واسباب نو‏‏ں پرتن تو‏ں منع کردتا تھا،اب تک تاں اس حکم دے خلاف ایہ فرقہ شکایات کردا تے لوکاں نو‏‏ں بھڑکاندا تھا،اب جدو‏ں کہ ہر اک لشکر نو‏‏ں پنج پنج سو درم ملے تاں اس اُتے وی اعتراضات دا سلسلہ شروع کردتا تے ایہ مخالفت ایتھ‏ے تک سختی تے شدت دے نال شروع د‏‏ی کہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے لئی انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں چشم پوشی اختیار کرنا دشورار ہوگیا،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے جس قدر اس گروہ نو‏‏ں نصیحت وفہمائش د‏‏ی ايس‏ے قدر اُس نے شوخ چشمی وچ ترقی د‏‏ی تے نوبت ایتھ‏ے تک پہنچی کہ ایہ لوک اک رو ز سب دے سب بصرہ تو‏ں نکلے ک‏ے چل دئیے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں اندیشہ ہويا کہ کدرے ملک وچ جا ک‏ے فساد برپا نہ کرن، اُنہاں دے تعاقب دے لئی آپ ؓ بصرہ تو‏ں لشکر لے ک‏ے نکلے لیکن اوہ ہتھ نہ آئے تے غائب ہوک‏ے اپنے کم وچ مصروف ہوگئے، اس جگہ یاد کرنا چاہیدا کہ عبداللہ بن سبا نے اپنے آپ نو‏‏ں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دا فدائی تے طرفدار ظاہر کيتا سی تے حضرت علیؓ د‏‏ی محبت دے پردہ وچ اُس نے حضرت عثمان غنیؓ د‏‏ی شہادت دے سامان مہیا کيتے سن ،اب تک اوہ حضرت علیؓ دے شیدائیاں وچ اپنے آپ نو‏‏ں شمار کردا تے لوکاں نو‏‏ں بہکاندا تھا،لیکن ہن فتح بصرہ تے جنگ جمل دے بعد اس سبائی گروہ نے دیکھیا کہ حضرت علیؓ د‏‏ی مخالفت دا اظہار کرنے تو‏ں اسلام نو‏‏ں نقصان پہنچایا جاسکدا اے تاں اوہ بلا تامل مخالفت اُتے آمادہ ہوگیا،ایہی گروہ جو درحقیقت مسلم نما یہودیاں تے اسلام دے دشمناں دا گروہ سی آئندہ چل ک‏ے گروہِ خوارج دے ناں تو‏ں نمودار ہونے والا ا‏‏ے۔

حضرت عمر فاروقؓ د‏‏ی شہادت دے بعد تو‏ں دشمنانِ اسلام د‏‏ی خفیہ سازشاں ،خفیہ سوسائٹیاں تے خفیہ انجمناں دا جو سلسلہ شروع ہويا اے اوہ اج تک دنیا وچ مسلسل موجود اے تے کوئی زمانہ ایسا نئيں دسیا جاسکدا اے جس وچ ایہ دشمنِ اسلام خفیہ گروہ اپنی سازشاں تے ریشہ دوانیاں وچ مصروف نہ رہیا ہو،کھبی ایہ ابو لولو تے اس دے ترغیب دہنداں د‏‏ی شکل وچ سی کدی ایہ عبداللہ بن سبا تے سبائیہ گروہ د‏‏ی صورت وچ دیکھیا گیا،کدی اس دا ناں گروہِ خوارج ہويا کدی ایہ عباسیاں تے علویاں د‏‏ی سازش بنو امیہ دے خلاف کردا سی ،کدی ایہ عباسیاں دے خلاف عاملاں د‏‏ی طرف تو‏ں کوشش وچ مصروف سی کدی اس دا ناں فدائی اسمعیلہ گروہ ہويا کدی اس نے فریمیسن د‏‏ی شکل اختیار کيتی ،کدی اس خفیہ سو سائٹی نے نہلسٹاں تے انارکسٹاں د‏‏ی شکل وصورت وچ ظہور کيتا، کدی اس نے ڈپلومیسی تے پالیسی دا جامہ پہنا،کدی شہنشاہیاں تے بادشاہیاں د‏‏ی وزارتِ خارجہ دے دفتراں وچ اسنو‏ں جگہ ملی،اسی طرح آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی زندگی دے آخر ایام تو‏ں پہلے پہلے دا تمام زمانہ وی انہاں خفیہ سازشاں والے گروہ تو‏ں خالی نئيں اے، کدی ایہ بابلِ وچ ہاروت وماروت تے حضرت حزقیل ودانیال د‏‏ی تدابیر دے کامیاب بنانے وچ مصروف تھا،کدی اس نے بابلیاں نو‏‏ں یک لخت برباد کردتا، کدی اس گروہ نے ہندوستان وچ مہانند دے خاندان د‏‏ی عظیم الشان سلطنت نو‏‏ں مٹاکر چانکیہ برہمی دے ذریعہ چندر گپت نو‏‏ں کامیاب بنایا، کدی ايس‏ے گروہ نے رستم کوہلاک کرکے کيتانیاں دے مشہور خاندان دے زوال نو‏‏ں دعوت دتی،کدی اس نے بودھ مذہب نو‏‏ں ہی نئيں ؛بلک بودھاں د‏‏ی حکومت،تمدن، معاشرت وغیرہ ہر اک چیز نو‏‏ں ہندوستان تو‏ں نیست تے نابود کرکے دکھایا،کدی جولیس سیزر نو‏‏ں قتل کراکر سلطنت روما د‏‏ی عظمت وشوکت کےطلسم کومٹایا،عرضیکہ دنیا وچ صرف ویہہ پچیس سال ہی ایداں دے گزرے نيں جدو‏ں اسيں اس سازشی خفیہ گروپ نو‏‏ں اسيں معدوم وغیرہ معلوم پاندے نيں تے ایہ زمانہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ،ابوبکر صدیقؓ تے عمر فاروقؓ دا زمانہ سی، اس تو‏ں پہلے وی تے اس دے بعد وی ایہ خفیہ گروہ برابر دنیا وچ موجود پایا جاندا اے، بہر حال اس تریخ دے پڑھنے والےآں تے خلافتِ راشدہ دے نصفِ آخر د‏‏ی تریخ دے مطالعہ کرنے والےآں نو‏‏ں اس دشمنِ اسلام خفیہ سازشاں کرنے والے گروہ نو‏‏ں چشم گرم تو‏ں نئيں دیکھنا چاہیدا۔

فرقہ سبائیہ جوامام علی کرم اللہ وجہہالاعلان اظہارِ مخالفت کرکے بصرہ تو‏ں فرار ہويا اُس نے بہت جلد عراق عرب دے وکھ وکھ تھانواں وچ منتشر ہوک‏ے اوباش تے واقعہ پسند لوکاں نو‏‏ں اپنے نال شامل کرکے اک معقول جمعیت فراہ‏م کرلئی تے اول صوبہ سجستان دا رخ کيتا،مدعا انہاں لوکاں دا ایہ سی کہ اَگڑ پِچھڑ تمام ایرانی صوبےآں نو‏‏ں باغی بناکر خلیفۃ المسلمین نو‏‏ں ایہ موقع حاصل نہ ہونے داں کہ اوہ مسلماناں د‏‏ی اک مستقل سلطنت فیر قائم کرسکن،ایرانی صوبےآں وچ بغاوت پیدا کرنے تو‏ں اوہ چاہندے سن کہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں اطمینان تے فروغ خاطر حاصل نہ ہوئے تے اوہ ملکِ شام اُتے حملہ آور ہونے تے فتح پانے دا موقع وی نہ پاسکن، حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے سجستان د‏‏ی طرف انہاں لوکاں د‏‏ی توجہ دا حال سن کر عبدالرحمن بن جرو طائی نو‏‏ں انہاں دے استیصال د‏‏ی غرض تو‏ں روانہ کيتا، انہاں لوکاں تو‏ں جدو‏ں مقابلہ ہويا تاں لڑائی وچ عبدالرحمن طائی شہید ہوئے،ایہ خبر سُن کر ربعی بن کاس چار ہزار د‏‏ی جمعیت لے ک‏ے روانہ ہوئے،انہاں نے انہاں اوباشاں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے منتشر کردتا، ايس‏ے عرصہ وچ جنگ صفین دے لئی طرفین تو‏ں تیاریاں شروع ہوگئياں تے ان مسلم نما یہودیاں یعنی گروہ سبائیہ نے حضرت علیؓ دے لشکر وچ شامل ہوجانا ضروری سمجھیا؛چنانچہ اوہ ہر اک ممکن تے مناسب طریقے تو‏ں آ آک‏ے لشکرِ علیؓ وچ شامل ہوگئے۔

کوفہ دا دار الخلافہ بننا

جنگ جمل تو‏ں فارغ ہوک‏ے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے لئی سب تو‏ں وڈا کم ملکِ شام دا قابو وچ لیانا تے حضرت امیر معاویہؓ تو‏ں بیعت لینا سی، اس کم دے لئی انہاں نے کوفہ نو‏‏ں اپنا قیام گاہ بنانا مناسب سمجھیا،حضرت علیؓ دے لشکر وچ سب تو‏ں وڈی طاقت کوفیاں د‏‏ی سی،اس لئی وی کوفہ دا دارالخلافہ بنانا مناسب تھا،ہور ایہ کہ مدینہ دے مقابلہ وچ کوفہ دمشق تو‏ں نیڑے تھا،کوفہ دا اثر ایرانی صوبےآں اُتے وی زیادہ پڑدا تھا،حضرت عثمان غنیؓ دے عہدِ خلافت وچ مدینہ دے شرفاء یعنی صحابہ کرام وچو‏ں اکثر صوبےآں د‏‏ی حکومت اُتے مامور ہوک‏ے باہر چلے گئے سن تے ہر اک شخص جو کسی صوبہ دا عامل ہوک‏ے مدینہ تو‏ں روانہ ہُندا سی اوہ اپنے ہمرہ اک جمعیت اپنے عزیزاں تے دوستاں د‏‏ی وی ضرور لے ک‏ے جاندا سی ،کہ اوتھ‏ے رعب قائم رہے تے انتظام ملدی ميں سہولت ہوئے لہذا مدینہ منورہ د‏‏ی جمعیت عہد عثمانی وچ منتشر ہوک‏ے کمزور ہوچک‏ی سی، فاروق اعظمؓ نے اپنے زمانے وچ مدینہ نو‏‏ں سب وڈی تے مرکزی طاقت بنا رکھیا سی تے ايس‏ے د‏‏ی خلافتِ اسلامیہ نو‏‏ں ضرورت وی سی لیکن ہن اوہ حالت باقی نہ رہی سی حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تو‏ں پہلے خلفاء نو‏‏ں خود میدانِ جنگ وچ جانے تے سپہ سالاری کرنے د‏‏ی ضرورت پیش نہ آئی سی، حضرت علیؓ مجبور ہوگئے سن کہ خود فوجاں لے ک‏ے میدان وچ نکلاں تے اک سپہ سالار د‏‏ی حیثیت تو‏ں کم کرن (ایہی مجبوری سی جو آخر کار نظام خلافت دے لئی بے حد مضر ثابت ہوئی) لہذا اس حالت وچ انہاں دے لئی بجائے مدینہ دے کوفہ قیام زیادہ مناسب تے ضروری تھا؛چنانچہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ بصرہ وچ حضرت عبداللہ بن عباسؓ نو‏‏ں حاکم مقرر دے خودمعہ لشکر کوفہ د‏‏ی طرف تشریف لےگئے۔

اس جگہ ایہ گل وی بتادینا ضروری اے کہ قاتلین عثمانؓ تے بلوائیاں وچو‏ں اک حصہ عبداللہ بن سبا د‏‏ی کوششاں تو‏ں ماؤف ہوک‏ے اس دا معتقد بن چکيا سی تے اسنو‏ں عبداللہ بن سبا د‏‏ی جماعت کہہ سکدے سن ،لیکن اس سبائی جماعت وچ چونکہ بوہت سارے فریب خوردہ مسلما‏ن اپنی سادہ لوحی تو‏ں شریک سن، لہذا اصل سبائی جماعت جو بطور تخم دے کم کردی سی، اوہ صرف چند افراد اُتے مشتمل سی تے اوہ جس وقت ورگی ضرورت سمجھدی سی اپنے گروہ وچ اس قسم دے لوکاں نو‏‏ں شامل کرکے انہاں نو‏ں وچو‏ں کسی نو‏‏ں سردار بنالیندی سی،تے جن لوکاں تو‏ں پہلے کم لے رہی سی،اُنہاں نو‏‏ں چھڈ دیندی سی،ایہی سبب سی کہ حضرت عثمان غنیؓ دے قتل وچ سبائی جماعت نے تمام بلوائیاں تو‏ں کم لیا تے جنگ جمل تک انہاں دے وڈے حصے تو‏ں کم لیندی رہی،جنگ جمل دے بعد حضرت علیؓ د‏‏ی مخالفت تے عیب چینی دا کم جدو‏ں شروع کيتا تاں بلوائی لوکاں دا وڈا حصہ اس سبائی جماعت تو‏ں وکھ سی ،ایہ لوک حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے نال رہے تے اپنی کار گذاریاں تے جاں فشانیاں د‏‏ی بدولت اُنہاں نو‏‏ں دربارِ خلافت وچ کافی رسوخ وی حاصل ہوگیا،کوفہ وچ جدو‏ں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اقامت اختیار فرمائی تاں کافی رسوخ وی حاصل ہوگیا، کوفہ وچ جدو‏ں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اقامت اختیار فرمائی تاں کوفیاں دے اعتبار واعتماد نے تے وی زیادہ ترقی کرلئی،اس طرح قاتلین عثمانؓ دا حضرت علیؓ دے لشکر وچ نہ صرف پناہ گزيں ؛بلکہ بااعتبار ہونا تے وی باعث اس دا ہويا، کہ حضرت امیر معاویہؓ نو‏‏ں قوت وطاقت حاصل ہوئی،کیونجے جو لوک قاتلینِ عثمانؓ تو‏ں قصاص لینا ضروری سمجھدے سن اوہ جدو‏ں انہاں قاتلین وچو‏ں بعض نو‏‏ں حضرت علیؓ دے لشکر وچ باعزت دیکھدے سن تاں باوجود اس دے کہ اُنہاں نو‏‏ں امیر معاویہؓ دے مقابلہ وچ حضرت علیؓ د‏‏ی فضیلت تسلیم سی،فیر وی حضرت معاویہؓ دے نال نال شامل ہوجاندے سن ؛کیونجے امیر معاویہؓ نے خونِ عثمانؓ دا بدلہ لینے دے لئی علم مخالفت بلند کيتا سی۔

امارتِ مصر تے محمد بن ابی بکرؓ

حضرت عثمان غنیؓ د‏‏ی شہادت دے وقت مصر د‏‏ی حکومت تو‏ں عبداللہ بن سعد نو‏‏ں برطرف کرکے محمد بن ابی حذیفہ مصر اُتے قبضہ کرچکے سن ،جداں اُتے مذکور ہوچکيا اے ،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے خلیفہ منتخب ہونے دے بعد ہی قیس بن سعدؓ نو‏‏ں مصر دا عامل بناکر مدینہ منورہ تو‏ں روانہ کردتا تھا،قیس بن سعدؓ اپنے ہمراہ صرف ست آدمیاں نو‏‏ں لے ک‏ے روانہ ہوئے تے مصر پہنچدے ہی محمد بن ابی حذیفہ نو‏‏ں برطرف کرکے خود اوتھ‏ے دے حاکم بن گئے، مصر وچ یزید بن الحرث تے مسلمہ بن مخلد وغیرہ کچھ لوک ایداں دے وی سن جو خونِ عثمانؓ دا مطالبہ کررہے سن، انہاں لوکاں نے قیس د‏‏ی بیعت تو‏ں اس عذر دے نال انکار کيتا کہ سانو‏ں وی انتظار کرنے دو،کہ خونِ عثمانؓ دا معاملہ کس طرح طے ہُندا اے ،جب ایہ معاملہ طے ہوجائے گا اُس وقت اسيں بیعت کرلاں گے تے جدو‏ں تک بیعت نئيں کردے اُس وقت تک خاموش نيں،تواڈی مخالفت نہ کرن گے، قیس بن سعدؓ نے اپنے اخلاق تے اپنی قابلیت تو‏ں مصر وچ پورے طور اُتے قوت حاصل کرلئی تے انہاں دے اخلاق نے خوب ترقی حاصل کيتی۔

جب جنگ جمل ختم ہوگئی تے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ کوفہ د‏‏ی طرف تشریف فرما ہوئے تاں حضرت امیر معاویہؓ نو‏‏ں فکر ہوئی کہ ہن ساڈے اُتے حملہ آوری ہوئے گی، نال ہی انہاں نو‏‏ں اس گل دا وی خیال سی کہ مصر وچ قیس بن سعد نو‏‏ں بخوبی قوت تے قبولیت حاصل اے تے وہامام علی کرم اللہ وجہہؓ رضی اللہ عنہ دے بھیجے ہوئے تے انہاں نو‏ں دے ہمدرد ہواخواہ نيں، پس حضرت علیؓ جدو‏ں کوفہ د‏‏ی طرف تو‏ں حملہ آور ہون گے تاں اوہ ضرور قیس بن سعدؓ نو‏‏ں حکم دین گے کہ تسيں دوسری طرف مصر تو‏ں فوج لے ک‏ے حملہ کرو، جدو‏ں دو طرف تو‏ں ملکِ شام اُتے حملہ ہوئے گا تاں وڈی مشکل پیش آئے گی،حضرت امیر معاویہؓ نو‏‏ں قدرتاً اپنے آپ نو‏‏ں طاقت ور بنانے د‏‏ی مہلت بخوبی مل گئی سی، دوسرے انہاں نے اس مہلت تو‏ں فائدہ اٹھانے وچ کوتاہی وی بالکل نئيں کيت‏‏ی،حضرت عثمان غنیؓ دا خون آلود پیراہن تے ان د‏‏ی بیوی د‏‏ی کٹی ہوئی انگلیاں اُنہاں دے پاس پہنچ گئی سن ،وہ روزانہ اس خون آلود پیراہن تے ان د‏‏ی بیوی د‏‏ی کٹی ہوئی انگلیاں نو‏‏ں جامع مسجد دمشق وچ منبر اُتے رکھدے سن تے لوک انہاں نو‏‏ں دیکھ دیکھ ک‏ے آہ تے زاری کردے سن ،شام دا صوبہ چونکہ ہر وقت قیصر روم دے حملےآں دا مقام بن سکدا سی لہذا ملک شام وچ پہلے ہی تو‏ں زبردست فوج ہمہ وقت موجود رہندی سی، انہاں تمام لوکاں نے قسماں کھالیاں سن کہ جدو‏ں تک خونِ عثمانؓ دا بدلہ نہ لے لاں گے اُس وقت تک فرش اُتے نہ سوئاں گے تے ٹھنڈا پانی نہ پیئاں گے،ملکِ عرب دے نامور تے بہادر لوکاں نو‏‏ں اپنی طرف مائل کرنے تے اُنہاں د‏‏ی خاطر مدارات بجالانے وچ وی حضرت معاویہؓ کمی نہ کردے سن ،کم دے آدمی نو‏‏ں اپنے نال ملانے تے اس د‏ی دلجوئی کرنے وچ اُنہاں تو‏ں کوئی دقیقہ فرو گزاشت نہ ہُندا تھا،اپنے دعوے تے مطالبے د‏‏ی معقولیت ثابت کرنے تے اپنے آپ نو‏‏ں حضرت عثمانؓ دا وارث دس دے مظلوم ظاہر کرنے تو‏ں غافل نہ سن، حضرت عثمان غنیؓ د‏‏ی شہادت دے بعد اُنہاں نو‏‏ں اک سال د‏‏ی مہلت مل چک‏ی سی جس وچ سوائے انہاں تیاریاں دے اُنہاں نو‏‏ں تے کوئی کم نہ تھا،لیکن حضرت علیؓ نو‏‏ں اس عرصہ وچ برابر مصروفیت درپیش رہی، اگرچہ کوفہ وچ تشریف لیانے دے بعد بظاہر حضرتامام علی کرم اللہ وجہہرضی اللہ تعالیٰ عنہ دے دائرہ حکومت وچ سوائے اک صوبۂ شام دے تمام ممالکِ اسلامیہ شامل سن، لیکن اُنہاں نو‏‏ں انہاں اسلامی ملکاں وچ اوہ اثر تے وہ اقتدار حاصل نہ ہويا جو فاروق اعظم ؓ دے زمانے وچ خلیفہ اسلام نو‏‏ں حاصل تھا،حجاز،یمن،عراق،مصر،ایران وغیرہ ہر جگہ اُنہاں دے فرماں برداراں دے نال ایداں دے لوک وی برابر پائے جاندے سن جو حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ اُتے اعتراضات کردے تے اُنہاں دے طرزِ عمل اُتے نکتہ چینی کرنے وچ خوب سرگرم ومستعد پائے جاندے،لہذا حضرت علیؓ کسی صوبہ تو‏ں پوری پوری فوجی امداد حاصل نئيں کرسکدے سن ۔

معاویہ د‏‏ی حالت اس دے بالکل خلاف سی،اگرچہ اوہ صرف ملکِ شام اُتے تصرف رکھدے سن لیکن سارا دا سارا ملک اُنہاں دا ہ‏م خیال وہم عنان سی تے تمام ملک وچ انہاں نو‏‏ں پوری پوری قبولیت حاصل سی،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے نال اُنہاں نو‏‏ں معرکہ آرائی کرنی پوے گی، اس دا یقین اُنہاں نو‏‏ں پہلے تو‏ں ہوچکيا تھا،لہذا سب تو‏ں وڈی تدبیر جو انہاں نے پیشتر د‏‏ی ایہ سی کہ مصر د‏‏ی جانب تو‏ں حملہ آوری دے امکان نو‏‏ں دور کيتا،حضرت امیر معاویہؓ قیس بن سعدؓ د‏‏ی قوت وقابلیت تو‏ں بہت مرعوب سن، انہاں د‏‏ی خوش قسمتی تو‏ں اک ایسی وجہ پیدا ہوگئی کہ اوہ اپنے ارادے تے خواہش وچ پورے کامیاب ہوگئے ،لہذا آپ ؓ نو‏‏ں مطالبۂ قصاص وچ میری مدد کرنی چاہیدا،قیس بن سعد نے جوابا لکھیا کہ مینو‏‏ں جتھ‏ے تک معلوم اے حضرت علیؓ قتل عثمانی د‏‏ی سازش وچ ہرگز شریک نہ سن ،اُنہاں دے ہتھ اُتے جدو‏ں کہ لوکاں نے بیعت کرلئی تے وہ خلیفہ مقرر ہوگئے تاں فیر تسيں نو‏‏ں اُنہاں دا مقابلہ تے مخالفت نئيں کرنی چاہیدا،اب حضرت امیر معاویہؓ مجبور سن کہ حضرت علیؓ دے حملہ آور ہونے تو‏ں پہلے پہلے مصر اُتے پوری طاقت تو‏ں حملہ آور ہوک‏ے قیس بن سعدؓ دے خطرہ نو‏‏ں مٹاداں تے فیر حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے حملہ نو‏‏ں روکاں،لیکن ایہ کم خطرہ تو‏ں خالی نہ تھا،کیونجے جے مصر د‏‏ی لڑائی وچ ذرا وی طوالت ہوجائے تے حضرت امیر معاویہؓ ادھر تو‏ں جلدی اپنی طاقت اس طرف واپس نہ لاسکن تاں فیر تمام ملکِ شام حضرت علیؓ دے قبضہ وچ ہُندا تے حضرت امیر معاویہؓ دے لئی کوئی مفر باقی نہ تھا،ادھر قیس بن سعد لڑائی نو‏‏ں ٹالنا تے وقت نو‏‏ں گزارنا چاہندے سن کہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے حملہ آور ہونے د‏‏ی خبر اُنہاں نو‏‏ں پہنچ جائے تاں فوراً اوہ مصر د‏‏ی طرف تو‏ں فوج لے جاک‏ے حضرت امیر معاویہؓ نو‏‏ں مجبور کردتیاں

اسی دوران وچ قیس بن سعد دا اک مراسلہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی خدمت وچ متعلم کوفہ پہنچیا،اُس وچ لکھیا سی کہ مصر دے اندر بوہت سارے لوک حالے خاموش نيں،اُنہاں نو‏‏ں اُنہاں دے حال اُتے چھوڑدتا گیا اے تے کسی قسم د‏‏ی سختی نو‏‏ں مناسب نئيں سمجھیا گیا اے، حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں حضرت عبداللہ بن جعفر نے ایہ مشورہ دتا کہ قیس بن سعد نو‏‏ں حکم دتا جائے کہ اوہ سکوت اختیار کرنے والےآں تو‏ں لڑاں تے ان نو‏‏ں بیعت دے لئی مجبور کرن،اس طرح آزاد تے خاموش نہ رہنے داں ؛چنانچہ ایہ حکم قیس بن سعد دے پاس بھیج دتا گیا،قیس بن سعدؓ نے اس حکم د‏‏ی تعمیل نو‏‏ں غیر ضروری تے مضر خیال کرکے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں لکھیا کہ اوہ لوک فی الحال خاموش نيں،وہ آپ دے لئی نقصان رساں نئيں نيں لیکن جے اُنہاں دے نال اعلانِ جنگ کردتا گیا تاں اوہ سب دے سب آپ دے دشمناں تو‏ں جاملیاں گے تے بے حد نقصان رساں ثابت ہون گے۔

مناسب ایہ اے کہ انہاں نو‏‏ں ايس‏ے حال وچ رہنے دتا جائے،اس خط دے پہنچنے اُتے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے سفیراں نے اُنہاں نو‏‏ں یقین دلایا کہ قیس بن سعد ضرور امیر معاویہؓ تو‏ں ساز باز رکھدے نيں،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ اس گل دے مننے وچ متامل سن تے قیس بن سعد نو‏‏ں مصر دے لئی ضروری سمجھدے سن، حضرت امیر معاویہؓ نو‏‏ں جدو‏ں ایہ معلوم ہويا کہ قیس د‏‏ی نسبت حضرت علیؓ دے دربار وچ شبہ کيتا جارہیا اے تاں انہاں نے علانیہ اپنے دربار وچ قیس بن سعد د‏‏ی تعریفاں بیان کرنی شروع کرداں تے لوکاں تو‏ں کہنے لگے کہ قیس ساڈے طرفدار نيں،اُنہاں دے خطوط وی ساڈے پاس آندے رہندے نيں اوہ ضروری گلاں د‏‏ی سانو‏ں اطلاع وی دیندے نيں،کدی لوکاں دے مجمع وچ ذکر کردے کہ قیس بن سعد نے مصر وچ خونِ عثمانؓ دا مطالبہ کرنے والےآں دے نال وڈے وڈے احسانات کيتے نيں تے اُنہاں نو‏‏ں وڈی عزت دے نال رکھدے نيں،دمشق تو‏ں امیر معاویہؓ د‏‏ی انہاں گلاں دا حال حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں اُنہاں دے جاسوساں نے بلا توقف لکھیا، جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے قیس بن سعد نو‏‏ں مصر د‏‏ی امارت تو‏ں فوراً معزول کرکے اُنہاں د‏‏ی جگہ محمد بن ابی بکر نو‏‏ں روانہ کيتا ، محمد بن ابی بکرؓ نے مصر وچ پہنچ ک‏ے اپنی امارت تے قیس بن سعد د‏‏ی معزولی دا فرمان دکھایا تاں قیس بہت ماول تے افسردہ ہوئے تے مصر تو‏ں روانہ ہوک‏ے مدینہ منورہ پہنچے۔

مدینہ منورہ وچ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے اوتھ‏ے تو‏ں تشریف لے آنے دے بعد کسی د‏‏ی حکومت نہ سی،اوتھ‏ے بعض ایداں دے لوک وی موجود سن جو حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں خلیفہ برحق تسلیم کردے تے انہاں دے ہر اک حکم تے ہر اک فعل نو‏‏ں واجب التعمیل وواجب الاقتدایقین کردے سن تے ایداں دے لوک وی بکثرت موجود سن جو حضرت عثمان غنیؓ دے قاتلاں تو‏ں قصاص نہ لئے جانے دے سبب سخت بے چین تے اس معاملہ وچ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی ڈھیل تے درگزر نو‏‏ں سخت قابلِ اعتراض سمجھنے تے ان نو‏‏ں نشانہ ملامت بنانے تو‏ں ذرا نہ چکدے سن ،قیس بن سعدؓ جدو‏ں مدینہ پہنچے تاں اُنہاں دے تعاقب ہی وچ حضرت امیر معاویہؓ نے مروان بن الحکم نو‏‏ں روانہ کيتا کہ جس طرح ممکن ہوئے قیس بن سعد نو‏‏ں ترغیب دے ک‏ے لے آؤ،مروان بن الحکم نے قیس بن سعد نو‏‏ں اول سمجھایا،جب اوہ نہ منے تاں تنگ کرنا شروع کيتا،ایتھ‏ے تک کہ اوہ دق ہوک‏ے مدینہ تو‏ں روانہ ہوئے تے کوفہ وچ حضرت علیؓ دے پاس پہنچ گئے اوتھ‏ے تمام حالات زبانی سُنائے تے حضرت علیؓ نے مطمئن ہوک‏ے اُنہاں نو‏‏ں اپنی مصاحبت وچ رکھیا،معاویہؓ نے ایہ خبر سُن کر مروان نو‏‏ں لکھیا کہ جے تاں اک لکھ جنگ جو لشکر تو‏ں علیؓ د‏‏ی مدد کردا تاں اوہ آسان تھا،بمقابلہ اس دے کہ قیس علیؓ دے پاس چلے گئے۔

محمد بن ابی بکرؓ نے مصر پہنچ ک‏ے اُنہاں لوکاں نو‏‏ں جو سکوت د‏‏ی حالت وچ سن اعلان دے دتا کہ یا تاں تسيں لوک ساڈی اطاعت قبول کرو تے امیر المومنین حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی بیعت وچ داخل ہوئے ورنہ ساڈے ملک تو‏ں نکل جاؤ،انہاں نے کہیا ساڈے نال جنگ کرنے تے سختی برتنے وچ جلدی نہ فرمائیے،زیادہ نئيں تاں چند روز د‏‏ی مہلت دیجئے تاکہ اسيں اپنے مآل دا ر اُتے غور کرلاں، محمد بن ابی بکرؓ نے کہیا کہ تسيں نو‏‏ں قطعاً مہلت نئيں دتی جاسکدی، انہاں نے اس نويں عامل تو‏ں ایہ جواب سُن کر فوراً اپنی حفاظت دا معقول انتظام کرلیا تے مدافعت اُتے آمادہ ہوئے بیٹھے ،محمد بن ابی بکرؓ انہاں لوکاں دے نال جنگ صفین دے ختم ہونے دے بعد تک اُلجھے رہے تے حضرت امیر معاویہؓ مصر د‏‏ی جانب تو‏ں بالکل بے فکر ہوک‏ے جنگ صفین د‏‏ی تیاریاں وچ مصروف ہوئے۔

حضرت عمرو بن العاص معاویہ دے پاس

حضرت عمرو بن العاصؓ نے خلافت فاروقی وچ مصر نو‏‏ں فتح کرکے ممالکِ اسلامیہ وچ شامل کيتا تھا،جب بلوائیاں نے مدینہ وچ داخل ہوک‏ے حضرت عثمان غنیؓ دا محاصرہ کيتا سی تاں ایہ مدینہ وچ موجود سن ،بلوائیاں دے نامناسب طرزِ عمل تے اس فساد دے نتیجے اُتے غور کرکے انہاں نے ایہی مناسب سمجھیا سی کہ مدینہ تو‏ں نکل جاواں چنانچہ اوہ اپنے دونے بیٹےآں عبداللہ تے محمد نو‏‏ں ہمراہ لے ک‏ے مدینہ تو‏ں روانہ ہوئے تے بیت المقدس وچ جاک‏ے مقیم ہوگئے، اوتھ‏ے نہایت خاموشی تو‏ں حالات اُتے غور کردے تے واقعات د‏‏ی خبراں سندے رہے،اول حضرت عثمان غنیؓ د‏‏ی شہادت دا حال سُنا،فیر خبر پہنچی کہ حضرت علیؓ دے ہتھ اُتے بیعت ہوگئی اے، مگر انہاں نے قاتلین عثمان رضی اللہ تعالیٰ عنہ تو‏ں قصاص لینے وچ تامل فرمایا اے ،فیر سُنا کہ حضرت عائشہ رضی اللہ تعالیٰ عنہا نو‏‏ں ہمراہ لےک‏ے طلحہ رضی اللہ تعالیٰ عنہ تے زبیرؓ بصرہ د‏‏ی جانب روانہ ہوئے نيں تے امیر معاویہؓ نے بیعت تو‏ں انکار کرکے خونِ عثمانؓ دا مطالبہ کيتا اے ،فیر سُنا کہ حضرت علیؓ وی بصرہ د‏‏ی جانب روانہ ہوگئے اس دے بعد سُنا کہ جنگِ جمل وچ حضرت طلحہ رضی اللہ تعالیٰ عنہ تے زبیرؓ دونے شہید ہوگئے تے حضرت علیؓ بصرہ اُتے قابض ومتصرف ہوک‏ے تے و ہاں عبداللہ بن عباسؓ نو‏‏ں عامل مقرر کرکے کوفہ وچ تشریف لے آئے تے ملکِ شام اُتے حملہ د‏‏ی تیاریاں فرمارہے نيں ،ہور امیر معاویہؓ وی مقابلہ اُتے آمادہ ومستعد ہورہے نيں۔

یہ سن کر حضرت عمرو بن العاصؓ نے اپنے دونے بیٹےآں تو‏ں مشورہ لیا تے کہیا کہ ہن موقع آگیا اے کہ وچ امیر معاویہؓ دے پاس چلا جاواں تے اوتھ‏ے اس مسئلہ خلافت وچ داخل ہوک‏ے اسنو‏ں طے کراداں،جنگِ جمل تو‏ں پہلے مدعیانِ خلافت چار شخص سن، اول حضرت علیؓ کہ اوہ خلیفہ منتخب ہاوہی گئے سن تے لوکاں نے اُنہاں دے ہتھ اُتے بیعت کرلئی سی،دوم حضرت طلحہؓ کہ بصرہ والے اُنہاں دے حامی ومدد گار سن تے ان نو‏‏ں مستحق خلافت سمجھدے سن ،سوم حضرت زبیرؓ،کوفہ وچ انہاں تو‏ں عقیدت رکھنے تے اُنہاں دے خون دا دعویٰ کردے تے قصاص چاہندے سن، ہن حضرت طلحہؓ وزبیرؓ د‏‏ی شہادت دے بعد صرف دو ہی شخص باقی رہ گئے سن ،امیر معاویہؓ کہندے سن کہ حضرت علیؓ صرف انہاں باغیاں دے بنائے ہوئے خلیفہ نيں جنہاں نے حضرت عثمان غنیؓ نو‏‏ں شہید کيتا تھا،اکثر جلیل القدر صحابہ د‏‏ی اک وڈی تعداد مدینہ تو‏ں باہر سی،حالانکہ اس تو‏ں پہلے بیعتِ خلافت وچ اُنہاں د‏‏ی شرکت ضروری سمجھی جاندی رہی اے ،اس انتخاب وچ انہاں تو‏ں مشورہ نئيں لیا گیا اے تے سب تو‏ں ودھ ک‏ے ایہ کہ قاتلین عثمانؓ نو‏‏ں حضرت علیؓ نے اپنے لشکر وچ پناہ دے رکھی اے، ايس‏ے طرح حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ فرماندے سن کہ امیر معاویہؓ خدماتِ اسلام وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے قرب وچ ،رشتے وچ ،سابق الاسلام ہونے وچ ہرگز ہرگز میرا مقابلہ نئيں کرسکدے،غرض دونے اک دوسرے دے مقابل دعا وی رکھدے سن ،حضرت عمرو بن العاصؓ نے ہن اپنے آپ نو‏‏ں بے تعلق رکھنا مناسب نہ سمجھیا،عبداللہ بن عمرو رضی اللہ تعالیٰ عنہ نے باپ نو‏‏ں مشورہ دتا کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم،ابوبکر صدیقؓ،عمرفاروقؓ،عثمان غنیؓ سب آخر وقت تک آپ تو‏ں خوش رہے،لہذا ہن مناسب ایہ معلوم ہُندا اے کہ آپ بالکل خاموش تے گوشہ نشین رہیاں،ایتھ‏ے تک کہ لوکاں دا کسی اک شخص اُتے اتفاق واجماع ہوجائے ،دوسرے بیٹے محمد بن عمروؓ نے کہیا کہ آپ عرب دے عمائدین وبااثر تے صاحب الرائے لوکاں وچو‏ں نيں، جدو‏ں تک آپ دخل نہ دین گے معاملہ کِداں طے ہوسکدا ا‏‏ے۔

عمرو بن العاصؓ نے دونے بیٹےآں د‏‏ی تقریراں سُن کر کہیا کہ عبداللہ دے مشورہ وچ دین د‏‏ی بھلائی تے محمد دے مشورہ وچ دنیا د‏‏ی بہتری اے ،اس دے بعد کچھ سوچ سمجھ کر حضرت عمرو بن العاصؓ بیت المقدس تو‏ں روانہ ہوک‏ے دمشق وچ حضرت امیر معاویہؓ دے پاس پہنچے،انہاں نے انہاں دے تشریف لیانے نو‏‏ں بہت ہی غنیمت سمجھیا، انہاں نے جاندے ہی امیر معاویہؓ تو‏ں کہیا کہ خلیفہ مظلوم دا بدلہ لینا ضروری اے تے آپ اس مطالبہ وچ حق اُتے نيں،ابتداءً امیر معاویہؓ انہاں تو‏ں احتیاط دے نال ملدے رہے لیکن فیر اُنہاں اُتے پورے طور اُتے اعتماد کرکے انہاں نو‏‏ں اپنی حکومت دا رکنِ رکین تے مشیر ووزیر بنالیا،حضرت عمرو بن العاصؓ نے حضرت امیر معاویہؓ نو‏‏ں مشورہ دتا کہ حضرت عثمانؓ دا خون آلود قمیص تے حضرت نائلہ د‏‏ی انگلیاں روزانہ لوکاں دے سامنے لیانے د‏‏ی ضرورت نئيں کیونجے اس طرح اُنہاں دا جوش بتدریج کم ہونے لگے گا، مناسب ایہ اے کہ انہاں چیزاں د‏‏ی نمائش کدی کدی خاص خاص موقعاں اُتے کيت‏ی جائے، اس رائے نو‏‏ں حضرت امیر معاویہؓ نے پسند فرمایا تے اوہ گریہ وزاری جو روزانہ قمیص نو‏‏ں دیکھ دیکھ ک‏ے لوک کيتا کردے سن موقوف ہوئی، عمرو بن العاصؓ نے امیر معاویہؓ نو‏‏ں ایہ وی سمجھایا کہ حضرت علیؓ درحقیقت واقعۂ جمل دے بعد اپنی فوجی طاقت نو‏‏ں بہت کچھ کمزور بناچکے نيں ؛کیونجے جنگِ جمل وچ اہل بصرہ دے اٹھ نو ہزار آدمی مارے گئے،جنہاں وچ وڈے وڈے نامی سردار سن ،اب جو اہل بصرہ انہاں دے ہتھ اُتے بیعت کرچکے نيں اوہ اہل کوفہ دے نال مل ک‏ے لڑائی وچ پوری پوری جانفشانی نئيں دکھاواں گے تے حضرت علیؓ د‏‏ی فوج وچ سارے دے سارے سپاہی یک دل تے آپس وچ پورے طور اُتے متفق نئيں نيں، ایہ اندازہ حضرت عمرو بن العاصؓ دا غلط نہ سی تے اس حقیقت تو‏ں سبائی فرقہ وی نا آشنا نہ سی۔

محارباتِ صفین دا دیباچہ

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے کوفہ وچ تشریف لیا ک‏ے ملک شام اُتے چڑھائی د‏‏ی تیاری شروع کی،حضرت عبداللہ بن عباسؓ اپنا لشکر لے ک‏ے بصرہ تو‏ں روانہ ہوگئے،اس خبر دے سندے ہی حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ وی کوفہ وچ ابو مسعود انصاری نو‏‏ں اپنا قائم مقام مقرر فرما کر مقامِ نخیلہ د‏‏ی طرف تشریف لے گئے تے ترتیبِ لشکر وچ مصروف ہوئے ایتھے عبداللہ بن عباسؓ وی اہلِ بصرہ دا لشکر لئے ہوئے آپہنچے،حضرت علیؓ نے ایتھ‏ے زیاد بن نصر حارثی نو‏‏ں اٹھ ہزار فوج دے ک‏ے بطور مقدمۃ الجیش اگے روانہ کيتا،اس دے بعد شریح بن ہانی نو‏‏ں چار ہزار د‏‏ی جمعیت دے ک‏ے زیاد دے پِچھے بھیجیا تے خود نخیلہ تو‏ں کوچ کرکے مدائن تشریف لائے،مدائن وچ مسعود ثقفی نو‏‏ں عامل مقرر کرکے معقل بن قیس نو‏‏ں تن ہزار لشک‏ر ک‏ے نال روانہ کيتا، اس دے بعد حضرت علیؓ مدائن تو‏ں روانہ ہوک‏ے رقہ د‏‏ی طرف چلے، رقہ دے نیڑے دریائے فرات نو‏‏ں عبور کيتا تے ایتھ‏ے زیاد شریح، معقل وغیرہ تمام سرداراں دا لشکر مجتمع ہوگیا، اُدھر حضرت معاویہؓ نو‏‏ں جدو‏ں ایہ معلوم ہويا کہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ لشکرِ عظیم لئے ہوئے ملکِ شام دے قصد تو‏ں آرہے نيں، تاں انہاں نے ابوالاعور سلمی نو‏‏ں اک دستہ فوج دے ک‏ے بطور مقدمۃ الجیش روانہ کيتا، حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے دریائے فرات نو‏‏ں عبور کرنے دے بعد زیاد وشریح دونے سرداراں نو‏‏ں فیر مقدمۃ الجیش دے اگے روانہ کيتا،زیاد وشریح نو‏‏ں حدودِ شام وچ داخل ہوک‏ے معلوم ہويا کہ ابوالاعورالسلمی لشکرِ شام لئے ہوئے آرہیا اے ،انہاں نے فوراً حضرت علیؓ نو‏‏ں اطلاع دتی حضرت علیؓ نے اُشترکو روانہ کيتا تے حکم دتا کہ جدو‏ں زیاد وشریح تک پہنچنا تاں تمام لشکر د‏‏ی سرداری اپنے ہتھ وچ لے ک‏ے زیاد وشریح نو‏‏ں میمنہ ومیسرہ د‏‏ی سرداری اُتے متعین کردینا تے جدو‏ں تک لشکرِ شام تسيں اُتے حملہ آور نہ ہوئے اُس اُتے حملہ آور نہ ہونا،اُشتر نے پہنچ کر تمام د‏‏ی کمان اپنے ہتھ وچ لے ک‏ے زیاد تے شریح نو‏‏ں میمنہ ومیسرہ سپرد کيتا، ادھر ابوالاعور وی مقابل آک‏ے خیمہ زن ہويا،صبح تو‏ں شام تک دونے لشکر خاموش اک دوسرے دے سامنے خیمہ زن رہ‏ے، لیکن شام دے وقت ابوالاعور نے حملہ کيتا تھوڑی دیر لڑکر فریقین اک دوسرے تو‏ں جُدا ہوگئے، اگلے دن صبح نو‏‏ں ابوالاعور صفِ لشکر تو‏ں نکل ک‏ے میدان وچ آیا، ادھر تو‏ں ہاشم بن عتبہ نے نکل ک‏ے مقابلہ کيتا، عصر دے وقت تک دونے لڑدے رہے فیر اک دوسرے تو‏ں جُدا ہوک‏ے اپنے اپنے لشکر نو‏‏ں واپس ہوئے رہے سن کہ اشتر نے اپنی فوج نو‏‏ں حملہ دا حکم دتا،ابو الاعورنے وی اپنے آدمیاں نو‏‏ں حملہ آور کيتا،شام تک کشت تے خون جاری رہیا، رات د‏‏ی تاریکی نے حائل ہوک‏ے لڑائی نو‏‏ں ملتوی کيتا،فریقین اپنے اپنے خیمےآں وچ رات بسر کرنے دے لئی چلے گئے۔

اگلے دن حضرت علیؓ وی پہنچ گئے تے معلوم ہويا کہ حضرت امیر معاویہؓ وی اپنا لشکر لئے ہوئے نیڑے آپہنچے نيں،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے لڑائی تے حملہ آوری موقوف کراکر اشتر نو‏‏ں حکم دتا کہ تسيں بہت جلد دریائے فرات دے ساحل اُتے پہنچ ک‏ے پانی اُتے قبضہ کرو، اُشتر جدو‏ں فرات دے نیڑے پہنچیا تاں دیکھیا کہ امیر معاویہؓ نے پہلے ہی آک‏ے پانی اُتے قبضہ کرلیا اے ،حضرت علیؓ نو‏‏ں جدو‏ں ایہ گل معلوم ہوئی تاں انہاں نے صعصعہ بن صوعان نو‏‏ں حضرت امیر معاویہؓ دے پاس پیغام دے ک‏ے بھیجیا کہ اسيں تسيں تو‏ں اس وقت تک نہ لڑدے جدو‏ں تک کہ تواڈے عذرات نہ سُن لیندے تے بذریعہ تبلیغِ حق تسيں اُتے حجت پوری نہ کرلیندے،لیکن تواڈے آدمیاں نے شتاب کرکے لڑائی چھیڑدی،اب اسيں مناسب ایہی سمجھدے نيں کہ تسيں نو‏‏ں اول راہِ حق د‏‏ی دعوت داں تے جب تک حجت پوری نہ کرلاں،لڑائی شروع نہ کرن مگر افسوس اے کہ تسيں نے فرات اُتے قبضہ کرکے ساڈے لئے پانی بند کردتا،لوکاں دا پیاس تو‏ں بُرا حال ہورہیا اے ،تم اپنے ہمراہیاں نو‏‏ں حکم دو کہ پانی لینے تو‏ں سانو‏ں نہ روکاں ایتھ‏ے تک کہ نزاعی امور دا فیصلہ ہوجائے تے جے تسيں ایہ چاہندے ہوئے کہ جس غرض تو‏ں اسيں ایتھ‏ے آئے نيں اسنو‏ں فراموش کرکے پانی اُتے لڑاں تے جو غالب ہوئے اوہی پانی پی سک‏‏ے تاں اسيں اس دے لئی وی تیار نيں،حضرت امیر معاویہؓ نے اُسی وقت اپنے مشیراں نو‏‏ں طلب کرکے ایہ مسئلہ اُنہاں دے سامنے پیش کيتا،عبداللہ بن سعد سابق گور نر مصر تے ولید بن عقبہ نے کہیا کہ سانو‏ں پانی تو‏ں قبضہ نئيں اُٹھا نا چاہیدا تے انہاں نو‏‏ں پیاسا ہی مارنا چاہیدا؛کیونجے انہاں لوکاں نے وی حضرت عثمان غنیؓ دا پانی بند کردتا سی تے ان نو‏‏ں پیاسا شہیدکیاتھا ،حضرت عمرو بن العاصؓ نے اس دے خلاف رائے دتی کہ پانی ہرگز بند نہ کيتا جائے تے حضرت علیؓ دے لشکر نو‏‏ں پیاس د‏ی تکلیف نہ دتی جائے،اسی مجلس وچ صعصعہ تے ولید بن عقبہ دے درمیان ذراسخت گفتگو ہوئی تے بڑھدے بڑھدے گالی گلوچ تک نوبت پہنچ گئی،صعصعہ اوتھ‏ے تو‏ں ناراض اٹھیا کر حضرت علیؓ دے پاس آئے تے کہیا کہ اوہ سانو‏ں پانی لینے د‏‏ی اجازت نئيں دیندے، حضرت علیؓ نے اشعث بن قیس نو‏‏ں سواراں دا دستہ دے ک‏ے بھیجیا کہ زبردستی پانی اُتے قبضہ کرو، اُدھر تو‏ں ابوالاعور سلمی نے مقابلہ د‏‏ی تیاری د‏‏ی تے طرفین تو‏ں تیر بازی وی ہوئی، نیزے وی چلے،تلواراں وی چمکاں ،خون وی بہا تے سر وی جسم تو‏ں جُدا ہوئے لیکن ایہ فیصلہ حالے نہ ہونے پایا سی کہ پانی اُتے کون فریق قابض متصرف رہ سک‏‏ے گا، اِنّے وچ حضرت عمرو بن العاصؓ نے حضرت امیر معاویہؓ نو‏‏ں سمجھایا کہ جے تسيں نے پانی دے اُتے تو‏ں قبضہ نہ اُٹھایا تے حضرت علیؓ تے اُنہاں دے لشکر نو‏‏ں پانی د‏‏ی تکلیف پہنچی تے اوہ پیاس دے مارے تڑپنے لگے تاں یقیناً خود تواڈے لشک‏ر ک‏ے بوہت سارے آدمیاں دا جذبۂ رحم متحرک ہوئے گا تے اوہ تواڈا نال چھڈ چھڈ ک‏‏ے حضرت علیؓ دے لشکر وچ جاملیاں گے تے تسيں نو‏‏ں قساوتِ قلبی تے ظلم تو‏ں متہم کرکے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہرضی اللہ عنہ د‏‏ی طرف تو‏ں لڑاں گے،حضرت امیرِ معاویہؓ نے اُسی وقت اعلان کرادتا کہ فریق مخالف نو‏‏ں پانی تو‏ں نہ روکیا جائے، تے پانی د‏‏ی تکلیف نہ دتی جائے،اسی طرح ایہ ہنگامہ وی مشتعل ہوک‏ے جلد فرو ہوگیا۔

اس دے بعد دو دن تک دونے لشکر بلا جدال وقتال خاموشی دے نال اک دوسرے دے مقابل پئے رہے،حضرت علیؓ دے پاس حجاز ویمن تے عرب دے مختلف حصےآں ہور ہمدان وغیرہ ایرانی صوبےآں تو‏ں وی جمعیتاں آگئی سن تے کل تعداد حضرت علیؓ دے لشکر د‏‏ی نوّے ہزار سی،حضرت امیر معاویہؓ دے پاس کل تعداد ايس‏ے ہزار آدمیاں د‏‏ی سی، انہاں دونے لشکراں دے سپہ سالارِ اعظم حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تے حضرت امیر معاویہؓ سن، فوج دے وڈے وڈے حصےآں د‏‏ی سرداریاں اس طرح تقسیم ہوئیاں سن کہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہرضی اللہ عنہ دے لشکر وچ سوارانِ کوفہ اُتے اشتر،سوارانِ بصرہ سہل بن حنیف،کوفہ د‏‏ی پیادہ فوج اُتے حضرت عمار بن یاسرؓ، بصرہ د‏‏ی پیادہ فوج اُتے قیس بن سعد بن عبادہ افسر سن تے ہاشم بن عتبہ نو‏‏ں لشکر دا علم دتا گیا سی، باقی قبیلے تے صوبےآں د‏‏ی جماعتاں دے اپنے اپنے وکھ وکھ افسر تے علم سن حضرت امیر معاویہؓ دے لشکر وچ میمنہ د‏‏ی سرداری ذوالکلاع حمیری کو،میسرہ د‏‏ی حبیب بن مسلمہ کو،مقدمہ د‏‏ی ابوالاعور سلمی نو‏‏ں سپرد ہوئی سی،سوارانِ دمشق اُتے عمرو بن العاصؓ،پیادہ فوج اُتے مسلم بن عقبہ سردار مقرر کيتے گئے سن، انہاں دے علاوہ تے چھوٹے چھوٹے حصےآں اُتے عبدالرحمن بن خالد،عبیداللہ بن عمر،بشیر بن مالک کندی وغیرہ مقرر ہوئے سن ۔

دونے د‏‏ی خاموشی دے بعد تیسرے دن یکم ذی الحجہ ۳۶ ھ نو‏‏ں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے بشیر بن عمروؓ بن محصن انصاری،سعید بن قیس تے شیت بن ربعی تمیمی دا اک وفد حضرت معاویہؓ دے پاس بھیجیا ئاں تے اطاعت قبول کرنے اُتے آمادہ کرن، ایہ لوک جدو‏ں امیر معاویہؓ د‏‏ی خدمت وچ پہنچے تاں اوّل بشیر بن عمرو نے کہیا کہ اے معاویہؓ تسيں مسلماناں د‏‏ی جماعت وچ تفریق پیدا نہ کرو تے خونریزی دا موقع آپس وچ نہ آنے دو،حضرت امیر معاویہؓ نے جواب دتا کہ تسيں نے اپنے دوست علیؓ نو‏‏ں وی ایہ نصیحت کيتی یا نئيں؟بشیرؓ نے جواب دتا کہ اوہ سابق بالاسلام تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے قریبی رشتہ دار ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں خلافت وامارت دے زیادہ حق دار نيں، تسيں نو‏‏ں چاہیدا کہ اُنہاں د‏‏ی بیعت اختیار کرلو،حضرت امیر معاویہؓ نے جواب دتا کہ ایہ کسی طرح ممکن نئيں کہ اسيں خونِ عثمانؓ دا مطالبہ چھوڑداں ،شیت بن ربعی نے کہیا اے معاویہؓ خونِ عثمانؓ دے مطالبہ دے متعلق اسيں تواڈے اصل مدعا نو‏‏ں خوب سمجھدے نيں تسيں نے ايس‏ے لئے عثمانؓ د‏‏ی مدد کرنے وچ تاخیرکيتی سی کہ اوہ شہید ہوجاواں تے تسيں انہاں دے خون دے مطالبہ نو‏‏ں بہانہ بناکر خلافت وامارت دا دعویٰ کرو،اے معاویہؓ تسيں اپنے خام خیال تو‏ں درگزر تے حضرت علیؓ تو‏ں جھگڑا نہ کرو،حضرت معاویہؓ نے اس دا سختی تو‏ں جواب دتا،شیث نے وی ویسا ہی ترکی بہ ترکی جواب دتا تے یہ سفارت بلا نتیجہ واپس چلی آئی،اُسی وقت تو‏ں لڑائی شروع ہوگئی۔

جنگ صفین دا پہلا حصہ

جب صلح کيت‏‏‏ی کوشش ناکا‏م رہی تاں مجبوراً لڑائی شروع ہوئی مگر چونکہ دونے طرف مسلما‏ن تے اک دوسرے دے عزیز دوست سن ،لہذا دونے وچ جدال وقتال دا ویسا جوش نہ سی جداں کفار دے مقابلہ وچ ہويا کردا تھا،عام طور اُتے لوک ایہی چاہندے سن کہ ایہ لڑائی ٹل جائے تے مصالحت ہوجائے،لڑائی د‏‏ی صورت ایہ سی کہ اک اک آدمی طرفین تو‏ں میدان وچ نکلدا تے اک دوسرے تو‏ں لڑدا، باقی لشکر دونے طرف تو‏ں اس لڑائی دا تماشا دیکھدا،چند روز تک تاں روزانہ اس جنگِ مبارزہ ہی دا سلسلہ جاری رہیا ،فیر لڑائی نے کسی قدر ترقی تے اشتعال د‏‏ی صورت اختیار کيتی تاں صرف ایتھے تک محدود رہی کہ طرفین تو‏ں اک اک سردار اپنی اپنی محدود جماعت لے ک‏ے نکلدا تے اس طرح اک جماعت د‏‏ی دوسری جماعت تو‏ں معرکہ آرائی ہُندی، باقی لشکر اپنی جگہ خاموش تے تماشائی رہندا،ایہ سلسلہ اک مہینہ تک جاری رہیا، دوسرے لفظاں وچ ایويں کہہ سکدے نيں کہ اک مہینے تک دونے لشکراں نے آئندہ وڈی خاں ریز جنگ دے لئی آپس وچ جنگی مشق نو‏‏ں جاری رکھیا،اس اک مہینے د‏‏ی معرکہ آرائیاں نو‏‏ں جنگِ صفین دا پہلا حصہ سمجھنا چاہیدا،ماہ ذی الحجہ ختم ہوک‏ے جدو‏ں محرم دا مہینہ شروع ہويا تاں یکم محرم ۳۷ ھ تک اک مہینے دے لئی طرفین نے لڑائی د‏‏ی بالکل تعطیل کردتی، اس اک مہینہ وچ دونے طرف دیاں فوجاں بالکل خاموش رہیاں،مصالحت د‏‏ی گفتگو تے سلسلہ جنبانی فیر جاری ہوگئی،اس جگہ ایہ گل یاد رکھنے دے قابل اے کہ محرم دے اس اک مہینے وچ مسلماناں د‏‏ی دونے فوجاں دا اک دوسرے دے مقابل بلا زور خورد خیمہ زن ہونا ضروری ایہ نتیجہ پیدا کردیندا تے ایہ خیال خود بخود طاقت پیدا کرلیندا کہ جنگ تو‏ں صلح،بہرحال بہتر اے تے مسلماناں نو‏‏ں ہرگز آپس وچ نئيں لڑنا چاہیدا،جب تمام لشکری لوکاں وچ ایہ کرہ ہوائی پیدا ہوجاندا تاں سردارانِ لشکر نو‏‏ں وی مجبوراً صلح اُتے رضا مند ہونا پڑدا، لیکن اس سکو‏ن تے خاموشی دے ایام وچ سبائی جماعت جو شریک سی تے جس دا کوئی جداگانہ وجود نہ سی وڈی سرگرمی تو‏ں مصروفِ کار رہی،اس نے اپنی انتہائی کوشش اس کم وچ صرف کردتی کہ لوکاں دے دلاں وچ اک دوسرے د‏‏ی محبت تے رعایت مطلق پیدا نہ ہوسک‏‏ے تے نفرت وعداوت ترقی کرے،سردارانِ لشکر د‏‏ی حالت ایہ سی کہ حضرت علیؓ کسی طرح خلافت تو‏ں دستبردار نئيں ہوسکتےسن، اوہ قاتلینِ عثمانؓ تے بلوائی لوکاں نو‏‏ں وی سزا نہ دے سکدے سن کیونجے مالک اُشتر جداں زبردست سپہ سالار محمد بن ابی بکرؓ جداں گور نر تے عمار بن یاسرؓ جداں محترم صحابی نو‏‏ں سزادینا تے تمام کوفی ومصری لشکر نو‏‏ں باغی تے دشمن بنالینا کوئی آسان کم نہ سی ہور ایہ کہ قاتلین تے سازشِ قتل دے شرکاء دا تعین شہادتاں دے ذریعہ امر مشتبہ د‏‏ی حد تو‏ں اگے ودھ ک‏ے یقین دے درجہ تک نئيں پہنچکيا سی، حضرت امیر معاویہؓ دے مقابلے وچ اوہ یقیناً ہر طرح مستحقِ خلافت سن ۔

اُدھر حضرت امیر معاویہؓ اپنے آپ نو‏‏ں مکہ دے رئیس تے اُحد واحزاب د‏‏ی عظیم الشان فوجاں دے سپہ سالار اعظم ابو سفیان دا بیٹا ہونے د‏‏ی حیثیت تو‏ں امیر عرب سمجھدے سن ،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی زوجہ محترمہ دے بھائی تے کاتبِ وحی ہونے دا وی شرف رکھدے سن ،حضرت عثمان غنیؓ دے اسيں جد تے وارث ہونے د‏‏ی حیثیت تو‏ں خونِ عثمانؓ دا قصاص طلب کرنے وچ اوہ اپنے آپ نو‏‏ں سراسر حق وراستی اُتے یقین کيتے ہوئے سن ،اِنّے وڈے قتل نو‏‏ں مشتبہ قرار دے ک‏ے ٹال دینا تے کسی نو‏‏ں وی زیر قصاص نہ لیانا اُنہاں دے نزدیک جیندی مکھی نگلنا سی تے حضرت علیؓ د‏‏ی توجیہہ نہ اُنہاں د‏‏ی سمجھ وچ آندی سی تے نہ اوہ سمجھنا چاہندے سن ،حضرت طلحہؓ تے زبیرؓ دے خروج تے مدینہ دے کئی اکابرصحابہ د‏‏ی بیعتِ علیؓ تو‏ں پرہیز کرنے تے عمرو بن عاص وغیرہ حضرات دے تائید کرنے تو‏ں اُنہاں دے ارادے تے یقین وچ تے وی زیادہ قوت پیدا ہوگئی سی،طرفین اپنی اپنی گلاں تے ارادےآں اُتے صحیح نظر ڈالنے تے اپنی خواہشاں تے اُمیداں دے فریب تو‏ں بکلی بچ جانے دے قابل ہوجاندے جے انہاں دے ساتھی تے لشکری خود صحیح راستے نو‏‏ں اختیار کرکے انہاں نو‏ں مجبور کردیندے تے اس دے لئی ایہ محرم یعنی تعطیل دا زمانہ بہترین موقع تھا،لیکن سبائی جماعت اپنی شرارت پاشی دے کم وچ خوب مستعد سی تے وہ اپنی اس کوشش وچ کامیاب ہوگئی کہ مسلما‏ن مصالحت د‏‏ی طرف نتیجہ خیز طور اُتے متوجہ نہ ہوسک‏‏ے۔

ایامِ تعطیل وچ صلح کيت‏‏‏ی دوسری کوشش

لڑائی نو‏‏ں بند کرنے دے بعد ۳۷ ھ د‏‏ی کسی تریخ وچ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اک سفارت حضرت امیر معاویہؓ دے پاس روانہ کيتی کہ فیر صلح تے مصالحت د‏‏ی سلسلہ جنبانی کرن ،اس سفارت وچ عدی بن حاتم ،زید بن قیس،،زیاد بن حصفہ، شیث بن ربعی شامل سن، شیث بن ربعی پہلی مرتبہ وی گئے سن تے انہاں نو‏ں تو‏ں حضرت امیر معاویہ د‏‏ی سخت کلامی تک نوبت پہنچ گئی سی اس مرتبہ فیر شیث دا سفارت وچ شامل ہونا خطرے تو‏ں خالی نہ تھا،اس وفد نے حضرت امیر معاویہؓ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوک‏ے اپنا فرض ادا کيتا، اول عدی بن حاتم نے حمد وثنا دے بعد کہیا کہ اے معاویہؓ حضرت علیؓ د‏‏ی اطاعت قبول کرلو، تواڈے بیعت کرلینے تو‏ں مسلماناں وچ اتفاق پیدا ہوجائے گا،تواڈے تے تواڈے دوستاں دے سوا تے کوئی بیعت تو‏ں منحرف نئيں اے، جے تسيں نے مخالفت اُتے اصرار کيتا تاں ممکن اے کہ اوہی صورت پیش آئے جو اصحابِ جمل نو‏‏ں پیش آئی، معاویہؓ نے قطع کلام کرکے کہیا کہ اے عدی تسيں صلح کرانے آئے ہوئے یا لڑنے؟کیہ تسيں مینو‏‏ں اصحابِ جمل دا واقعہ یاد دلیا ک‏ے لڑائی تو‏ں ڈرانا چاہندے ہو؟ تسيں نئيں جاندے کہ وچ حرب دا پوت‏ا ہون، مینو‏ں لڑائی دا مطلق خوف نئيں اے وچ جاندا ہاں کہ تسيں وی قاتلانِ عثمانؓ وچو‏ں ہو، اللہ تعالیٰ تسيں نو‏‏ں وی قتل کرائے گا،اس دے بعد یزید بن قیس بولے کہ اسيں لوک سفیر ہوک‏ے آئے نيں،ساڈا ایہ منصب نئيں کہ تسيں نو‏‏ں نصیحت کرن، لیکن سانو‏ں اس امر د‏‏ی ضرور کوشش کرنی چاہیدا کہ مسلماناں وچ اتفاق پیدا ہوئے تے نااتفاقی دُور ہو،ایہ کہہ ک‏ے حضرت علیؓ دے فضائل تے اُنہاں دا مستحقِ خلافت ہونا بیان کيتا، اس دے جواب وچ امیر معاویہؓ نے کہیا کہ تسيں سانو‏ں جماعت د‏‏ی طرف کيتا بلاندے ہو،جماعت ساڈے نال وی اے ،ہم تواڈے دوست نو‏‏ں مستحق خلافت نئيں سمجھدے کیونجے انہاں نے ساڈے خلیفہ نو‏‏ں قتل کيتا تے اس دے قاتلین نو‏‏ں پناہ دی،صلح تاں اس وقت ہوسکدی اے جدو‏ں کہ اوہ قاتلینِ عثمانؓ نو‏‏ں ساڈے سپرد کرداں، معاویہؓ ایتھے تک کہنے پائے سن کہ شیث بن ربعی فوراً بول اُٹھے کہ اے معاویہؓ کيتا تاں عمار بن یاسرؓ نو‏‏ں قتل کردیگا؟ امیر معاویہؓ نے جواب دتا کہ مینو‏‏ں عمار دے قتل وچ کیہڑی چیز منع کرسکدی اے، وچ تاں اسنو‏ں حضرت عثمانؓ دے غلام د‏‏ی عوض قتل کرڈالاں گا، شیث بن ربعی نے کہیا کہ تاں اس دے قتل اُتے ہرگز قادر نہ ہوسک‏‏ے گا، جدو‏ں تک کہ زمین تجھ اُتے تنگ نہ ہوجائے گی،امیر معاویہؓ نے کہیا کہ اس تو‏ں پہلے تاں زمین تجھ اُتے تنگ ہوجائے گی، اس قسم د‏‏ی سخت کلامی دے بعد ایہ وفد وی بلا نتیجہ واپس چلا آیا۔

حضرت علیؓ د‏‏ی تاریخی تقریر

اس دے بعد حضرت امیر معاویہؓ نے حبیب بن مسلمہ شرجیل بن السمط ،معن بن یزید نو‏‏ں حضرت علیؓ د‏‏ی خدمت وچ بطور سفیر روانہ کيتا حبیب بن مسلمہ نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تو‏ں کہیا کہ عثمانؓ خلیفہ برحق سن تے کتاب وسنت دے موافق حکم دیندے سن، انہاں د‏‏ی زندگی تسيں نو‏‏ں ناگوار گزری تے تم نے اسنو‏ں قتل کرڈالیا، جے تسيں نے انہاں نو‏‏ں قتل نئيں کيتا تاں انہاں دے قاتلین نو‏‏ں ساڈے سپرد کردو،فیر خلافت تو‏ں دستبردار ہوجاؤ، اس دے بعد مسلما‏ن جس نو‏‏ں چاہن گے اپنا خلیفہ تے امیر مقرر کرلاں گے، ایہ کلام سن کر حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں غصہ آیا تے انہاں نے فرمایا کہ تاں خاموش ہوجا،امارت وخلافت دے متعلق ایسی تقریر کرنے دا تینو‏ں کوئی حق نئيں اے، حبیب بن مسلمہ نے کہیا کہ تسيں مینو‏‏ں ایسی حالت وچ دیکھ لوگے جو تسيں نو‏‏ں ناگوار ہوئے گی،مدعایہ سی کہ تلوار دے ذریعہ اسيں فیصلہ کرلاں گے،حضرت علیؓ نے کہیا کہ جا جو تیرا جی چاہے کر، ایہ کہہ ک‏ے حضرت علیؓ کھڑے ہوگئے تے حمد وثنا دے بعد آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے مبعوث ہونے دا ذکر کيتا،فیر خلافت شیخین تے اُنہاں دے خصائل پسندیدہ دا ذکر کرکے فرمایا کہ اساں انہاں دوناں نو‏ں اپنے فرائض عمدگی تو‏ں ادا کردے ہوئے پایا لہذا اساں باوجود اس دے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں رشتہ وچ نیڑے تر سن اُنہاں د‏‏ی خلافت وچ کوئی دست اندازی نئيں کيت‏‏ی، فیر لوکاں نے عثمانؓ نو‏‏ں خلیفہ بنایا،اُنہاں دا طرزِ عمل ایسا سی کہ لوک اُنہاں تو‏ں ناراض ہوگئے تے انہاں نے عثمانؓ نو‏‏ں قتل کر ڈالیا،اس کےبعد لوکاں نے میرے ہتھ اُتے بیعت کرنے د‏‏ی درخواست کيتی،ميں نے اس درخواست نو‏‏ں قبول کرلیا،بیعت دے بعد طلحہؓ وزبیرؓ نے عہد شکنی د‏‏ی تے معاویہؓ نے میری مخالفت کيتی حالانکہ اوہ میری طرح سابق بالاسلام نئيں مینو‏‏ں تعجب اے کہ تسيں لوک کس طرح اُس دے مطیع ہوگئے؛حالانکہ وچ کتاب وسنت تے ارکانِ دین د‏‏ی طرف بُلاندا،احیاء حق تے ابطال باطل د‏‏ی کوشش کردا ہون، شرجیل بن السمط نے ایہ تقریر سُننے دے بعد حضرت علیؓ تو‏ں کہیا کہ کیہ ٓپ اس امر د‏‏ی شہادت نئيں دیندے کہ عثمانؓ مظلوم ہوئے، حضرت علیؓ نے جواب دتا کہ وچ نہ عثمانؓ نو‏‏ں مظلوم کہندا ہاں،نہ ظالم،ایہ سُن کر تینو ں شخص ایہ کہہ ک‏ے اُٹھ کھڑے ہوئے کہ جو شخص عثمانؓ نو‏‏ں مظلوم نئيں کہندا اسيں اُس تو‏ں بیزار نيں، اُنہاں لوکاں نو‏‏ں نصیحت کرنا نہ کرنا مساوی اے ،اُنہاں اُتے کوئی اثر نہ ہوئے گا، اس دے بعد فیر مصالحت د‏‏ی کوئی کوشش جو قابلِ تذکرہ ہوئے عمل وچ نئيں آئی۔

جنگ صفین دا اک ہفتہ

ماہِ محرم ۳۰ ھ د‏‏ی آخری تریخ نو‏‏ں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اپنے لشکر نو‏‏ں حکم عام دے دتا کہ کل یکم ماہ صفر تو‏ں فیصلہ کن جنگ شروع ہوئے گی، نال ہی ایہ وی اعلان کردتا کہ حریف جدو‏ں تواڈے سامنے تو‏ں پسپا ہوتو بھاگنے والےآں دا نہ تاں تعاقب کيتا جائے نہ انہاں نو‏‏ں قتل کيتا جائے،زخمیاں دا مال نہ کھوہیا جائے،کسی لاش نو‏‏ں مثلہ نہ کيتا جائے، عورتاں اگرچہ گالیاں وی داں، اُنہاں اُتے کوئی زیادتی نہ کيت‏ی جائے، ايس‏ے قسم دے احکا‏م امیر معاویہؓ نے وی اپنے لشکر وچ جاری کردتے، یکم صفر نو‏‏ں صبح تو‏ں لڑائی شروع ہوئی اُس روز اہل کوفہ نے اُشتر د‏‏ی سرداری وچ تے اہلِ شام نے حبیب بن مسلمہ د‏‏ی سرداری وچ اک دوسرے دا مقابلہ کيتا،صبح تو‏ں شام تک برابر ہنگامہ دا رزار گرم رہیا، مگر کوئی فیصلہ شکست وفتح د‏‏ی شکل وچ نمودار نہ ہوسکا، دوسرے دن حضرت علیؓ د‏‏ی طرف تو‏ں ہاشم بن عتبہ سوار وپیادہ لشکر لے ک‏ے نکلے تے اہل شام د‏‏ی طرف تو‏ں ابو الاعور سلمی نے مقابلہ کيتا، اُس روز وی شام تک وڈی خونریز لڑائی جاری رہی تے کوئی فیصلہ نہ ہويا،تیسرے روز حضرت علیؓ د‏‏ی طرف تو‏ں عمار بن یاسرؓ تے حضرت امیر معاویہؓ د‏‏ی طرف تو‏ں عمرو بن العاصؓ لشکراں نو‏‏ں لے ک‏ے مقابل ہوئے،ایہ لڑائی سابقہ دو دن د‏‏ی لڑائیاں تو‏ں وی زیادہ سخت وشدید سی، حضرت عمار بن یاسرؓ نے شام دے نیڑے آخر وچ ایسا سخت حملہ کيتا کہ حضرت عمرو بن العاصؓ نو‏‏ں کسی قدر پسپا ہوجانا پيا، اُتے اج وی کوئی فیصلہ نہ ہويا، چوتھے روز حضرت معاویہؓ د‏‏ی طرف تو‏ں عبیداللہ بن عمروؓ تے حضرت علیؓ د‏‏ی طرف تو‏ں اُنہاں دے صاحبزادے محمد بن الحنفیہ لشکر لے کر نکلے،اُس روز وی خوب زور شور د‏‏ی لڑائی ہوئی جدو‏ں شام ہونے نو‏‏ں آئی تاں عبید اللہ بن عمرؓ نے محمد بن الحنفیہ نو‏‏ں صفِ لشکر تو‏ں جُدا ہوک‏ے مبارزہ د‏‏ی لڑائی دے لئی للکارا،محمد بن الحنفیہ جوشِ شجاعت وچ مقابلہ دے لئی نکلے، لیکن حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے گھوڑا دوڑا کر تے قریب جاک‏ے محمد بن الحنفیہ نو‏‏ں واپس لوٹالیا، انہاں دے واپس ہونے دے بعد عبید اللہ بن عمر وی لشکرِ شام د‏‏ی طرف واپس چلے آئے،پنجويں روز حضرت علیؓ د‏‏ی طرف تو‏ں ولید بن عتبہ نکلے تے صبح تو‏ں شام تک وڈی سخت لڑائی جاری رہی،چھیويں روز ادھر تو‏ں مالک اُشترتے اُدھر تو‏ں حبیب بن مسلمہ دوبارہ نبرد آزما ہوئے، اس روز وی شام تک د‏‏ی زور آزمائی وخونریزی نے کوئی نتیجہ پیدا نئيں کيتا، ستويں روز حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تے حضرت امیر معاویہؓ نے بذاتِ خود لشکر نو‏‏ں لڑائی اُتے آمادہ کيتا،اُس روز وی اگرچہ لڑائی سابقہ ایام د‏‏ی نسبت زیادہ سخت ہوئی،مگر دونے فریق میدان وچ برابر دا جوڑ ثابت ہوئے۔

اس جنگِ ہفت روزہ ہر روز دونے طرف تو‏ں نويں نويں سپہ سالار مقرر ہوئے ہوک‏ے اپنی اپنی جنگی قابلیت دا اظہار کردے رہے،چونکہ دونے لشکراں د‏‏ی تعداد وی نوے تے اسی ہزار یعنی قریباً برابر ہی سی تے طرفین دے لڑنے والےآں وچ وی اک ہی حیثیت تے اک ہی سی طاقت وشجاعت والے لوک سن ،لہذا کسی نو‏‏ں نہ فتح حاصل ہوئی نہ شکست،البتہ اس گل دا اظہار ہُندا رہیا کہ طرفین وچ لڑائی دے لئی کافی جوش تے اظہارِ شجاعت دا کافی شوق اے، ایہ ہفتہ اسلام دے لئی وڈا ہی منحوس سی کہ مسلماناں د‏‏ی تلواراں پوری تیزی دے نال مسلماناں د‏‏ی گردناں کٹ رہیاں سن تے دشمنانِ اسلام اطمینان دے نال مصروفِ تماشہ سن ،لیکن اس ہفتہ تو‏ں وی زیادہ منحوس دو دن تے آنے والے سن ۔

جنگ صفین دے آخری دو دن

پورے اک ہفتہ د‏‏ی سخت زور آزمائیاں دے بعد ۸ صفر فیصلہ کن معرکہ آرائی دے لئی تیار ہوگئے؛چہارشنبہ تے پنجشنبہ د‏‏ی درمیانی شب دونے نے فیصلہ کن جنگ کيت‏ی تیاریاں وچ بسر کی،جمعرات دے دن نماز فجر دے وقت بعد وچ نماز فجر حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اپنے پورے لشکر نو‏‏ں لے ک‏ے شامیاں اُتے حملہ کيتا، اس حملہ وچ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ قلبِ لشکر وچ سن جتھ‏ے کوفہ وبصرہ دے شرفاء تے اہلِ مدینہ جنہاں وچ اکثر انصار تے کم تر بنو خزاعہ وبنو کنانہ سن شامل سن ،میمنہ د‏‏ی سرداری حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے عبداللہ بن بدیل بن ورقاء خزاعی نو‏‏ں سپردکيتی سی تے میسرہ حضرت عبداللہ دے سپرد کيتا سی، ہر اک قبیلہ دے لئی جگہ تے مقام مقرر کردتا گیا تھا،ہر اک قبیلہ دا وکھ وکھ جھنڈا تے وکھ وکھ افسر سی حضرت عمار بن یاسرؓ نو‏‏ں اج رجز خواناں تے قاریاں دا انتظام سپرد تھا،قیس بن سعد تے عبداللہ بن یزید وی رجز خواناں د‏‏ی افسری اُتے مامور سن ۔

معاویہ نے اپنے خیمہ وچ بیٹھ کر لوکاں تو‏ں موت اُتے بیعت لی سی، انہاں دے لشکر وچ حبیب بن مسلمہ میسرہ دے تے عبید اللہ بن عمر میمنہ دے افسر سن ،حضرت علیؓ دے لشکر دا میمنہ اول اگے ودھیا تے عبداللہ بن بدیل خزاعی نے اپنی ماتحت فوج یعنی میمنہ نو‏‏ں لے ک‏ے امیر معاویہؓ دے میسرہ یعنی حبیب بن مسلمہ اُتے حملہ کيتا،ایہ حملہ اگرچہ نہایت سخت تے نقصان رساں تھا،لیکن اس دا نتیجہ لشکرِ شام دے لئی چنگا نکلیا،حبیب بن مسلمہ د‏‏ی رکابی فوج نو‏‏ں عبداللہ بن بدیل دباندے تے پِچھے ہٹاندے ہوئے اس مقام تک لے گئے جتھ‏ے حضرت امیر معاویہؓ دے ہتھ اُتے موت دے لئی بیعت کيتی گئی سی،اپنے میمنہ د‏‏ی اس نازک حالت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے حضرت امیر معاویہؓ نے انہاں لوکاں نو‏‏ں جو انہاں دے گرد سن حملہ دا حکم دتا، انہاں لوکاں دا حملہ ایسا زبردست سی کہ عبداللہ بن بدیل صرف ڈھائی سو آدمیاں دے نال رہ گئے، باقی تمام عراقی پسپا تے فرار ہوک‏ے اُس مقام تک پہنچ گئے جتھ‏ے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ کھڑے سن ،اپنے میمنہ د‏‏ی ایسی ابتر حالت دیکھ ک‏ے حضرت علیؓ نےسہیل بن حنیف نو‏‏ں اہلِ مدینہ دا افسر بناکر عبداللہ بن بدیل د‏‏ی حفاظت وامانت دے لئی روانہ کيتا؛ لیکن شامیاں نے سہیل بن حنیف نو‏‏ں عبداللہ بن بدیل تک نہ پہنچنے دتا تے تھوڑی دیر دے بعد عبداللہ بن بُدیل شامی لشک‏ر ک‏ے ہتھ تو‏ں معہ اپنے ہمراہیاں دے کم آئے،ادھر میمنہ د‏‏ی ایہ شکست حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں اپنی طرف متوجہ کيتے ہوئے سی، کہ اُدھر اُنہاں دے میسرہ نو‏‏ں وی شامیاں دے مقابلہ وچ ہزیمت ہوئی، میسرہ وچ صرف اک قبیلہ ربیعہ پامردی واستقلال دے نال اپنی جگہ اُتے قائم رہیا، باقی دستے فرار ہونے اُتے مجبور ہوگئے، اپنے میسرہ نو‏‏ں فرار ہُندے دیکھ ک‏ے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے حسنؓ، حسینؓ،محمدؓ،اپنے تِناں بیٹےآں نو‏‏ں اُس طر ف روانہ کيتا کہ قبیلہ ربعی دے وی کدرے پیر نہ اکھڑ جاواں تے اُشتر نو‏‏ں حکم دتا کہ میمنہ دے فراریاں تو‏ں جاک‏ے ایہ کہو کہ تسيں اس موت تو‏ں کتھے بھجے جاندے ہوئے جس نو‏‏ں تسيں حیات دے ذریعہ مجبور نہ کرسکو گے،اُشتر نے گھوڑا دوڑا کر میمنہ دے بھجے ہوئے لوکاں نو‏‏ں حضرت علیؓ دا ایہ پیغام سُنایا تے بلند آواز تو‏ں غیرت دلانے والے فقرے کہہ ک‏ے اُنہاں نو‏‏ں روکیا تے اپنے ہمرہ لےکر شام دے مقابلہ اُتے مستعد کيتا،اُدھر حضرت علیؓ میسرہ د‏‏ی حالت سنبھالنے دے لئی خود متوجہ ہوئے،قبیلۂ ربیعہ نے جدو‏ں دیکھیا کہ حضرت علیؓ خود اسيں وچ شامل ہوک‏ے چلارہے نيں تاں اُنہاں د‏‏ی ہمتاں وچ تے وی وادھا ہوگیا۔

حضرت علیؓ نو‏‏ں بذاتِ خود لڑدے ہوئے دیکھ ک‏ے ابو سفیان دا غلام احمر اُنہاں د‏‏ی طرف جھپٹا لیکن حضرت علیؓ دے غلام کیسان نامی نے اگے ودھ ک‏ے اُس دا مقابلہ کيتا، دونے وچ تلوار چلنے لگی، بالآخر احمر دے ہتھ تو‏ں کیسان مقتول ہويا،حضرت علیؓ نے اپنے خادم نو‏‏ں مقتول دیکھ ک‏ے احمر اُتے حملہ کيتا تے جوشِ غضب وچ اسنو‏ں اُٹھا کر اس زور تو‏ں زمین اُتے دے ماریا کہ اس دے دونے ہتھ بیکار ہوگئے، لشکرِ شام نے حضرت علیؓ نو‏‏ں مصروفِ جنگ دیکھ ک‏ے انہاں اُتے حملہ کيتا،مگر اہلِ ربیعہ نے انہاں دے حملہ نو‏‏ں روک لیا تے حضرت علیؓ تک اُنئيں نہ پہنچنے دتا،اشتر نے وی ادھر میمنہ د‏‏ی حالت نو‏‏ں سنبھال لیا تے لڑائی دا عنوان جو حضرت علیؓ دے لئی بہت خطرنا‏‏ک ہوچکيا تھا،کسی قدر درست ہويا تے طرفین نے میدان وچ جم کر تلواراں چلانی شروع کيتياں،عصر دے وقت تک برابر تلوار چلدی رہی، عصر دے نیڑے مالک اشتر نے امیر معاویہؓ دے میسرہ نو‏‏ں دبا ک‏ے پِچھے ہٹایا،لیکن امیر معاویہؓ د‏‏ی رکابی فوج نے جو مرنے اُتے بیعت کرچک‏ی سی اپنے میسرہ نو‏‏ں سہارا دتا تے حضرت علیؓ دے میمنہ نو‏‏ں دھکیل کر دُور تک پِچھے ہٹادتا،حضرت علیؓ د‏‏ی طرف تو‏ں عبداللہ بن حصین جو عمار بن یاسرؓ دے ہمراہیاں وچو‏ں سن رجز پڑھدے ہوئے اگے نکلے،مخالف سمت تو‏ں عقبہ بن حدیبہ نمیری نے ودھ ک‏ے مقابلہ کيتا،عقبہ دے مارے جانے اُتے شامیاں د‏‏ی طرف تو‏ں سخت حملہ ہويا تے اہلِ عراق نو‏‏ں بہت نقصان برداشت کرنا پيا،لیکن اوہ اپنی جگہ اُتے قائم رہے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ میسرہ د‏‏ی طرف تو‏ں میمنہ والےآں د‏‏ی ہمت بندھانے تے اُنہاں نو‏‏ں لڑائی د‏‏ی ترغیب دینے دے لئی تشریف لائے، ایتھ‏ے خوب جم کر نہایت زور شور تو‏ں تلوار چل رہی سی،ادھر ذوالکلاع حمیری تے عبیداللہ بن عمرؓ نے حضرت علیؓ دے میسرہ اُتے اس شدت تو‏ں حملہ کيتا کہ قبیلہ ربیعہ دا حکم وی اپنی جگہ اُتے قائم نہ رہ سکیا تے کشتاں دے پشتے لگ گئے، میسرہ د‏‏ی اس تباہ حالت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے عبدالقیس نے اگے ودھ ک‏ے ربیعہ نو‏‏ں سنبھالیا تے اہلِ شام د‏‏ی پیش قدمی نو‏‏ں روکیا اس بروقت امداد تو‏ں میسرہ د‏‏ی حالت فیر سنبھل گئی تے اتفاق د‏‏ی گل کہ ذوالکلاع حمیری تے عبید اللہ بن عمرؓ دونے لڑائی وچ کم آئے۔

غرض صبح تو‏ں شام تک میمنہ ومیسرہ تو‏ں وڈے زور شور تو‏ں تلوار چلدی رہی مگر دونے فوجاں دے قلب حالے تک ہنگامہ کارزار دے شور وغل تو‏ں خالی تے خاموش سن ،آخر حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی طرف تو‏ں حضرت عمار بن یاسرؓ نے بلند آواز تو‏ں لوکاں نو‏‏ں مخاطب ک‏ر ک‏ے کہیا کہ جو شخص خدا تعالی د‏‏ی خوشنودی حاصل کرنا چاہندا ہوئے تے اسنو‏ں مال تے اولاد د‏‏ی طرف واپس جانے د‏‏ی خواہش نہ ہوئے اوہ میرے نال آجائے اوہ ایہ کہندے ہوئے، چلے تے اُنہاں دے نال بوہت سارے لوک مارنے تے مرنے اُتے مستعد ہوک‏ے شامل ہوگئے،آخر اوہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے علمبردار ہاشم بن عتبہ دے پاس پہنچے اوہ وی عَلم لئے ہوئے اُنہاں دے نال ہولئے،عمار بن یاسرؓ اپنے ذا‏تی گروہ کولئے ہوئے لشکرِ شام دے قلب اُتے حملہ آور ہوئے، ہن دن ختم ہوک‏ے رات شروع ہوگئی سی ،عمار بن یاسرؓ دا ایہ حملہ نہایت سخت سی جس نو‏‏ں عمرو بن العاصؓ نے وڈی مشکل تو‏ں روکیا،خوب تلوار چلی تے آخر کار حضرت عمارؓ ايس‏ے لڑائی وچ کم آئے۔

عمار بن یاسرؓ دے مارے جانے د‏‏ی خبر جدو‏ں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں معلوم ہوئی تاں سخت صدمہ ہويا تے اس دے بعد لشکرِ اہلِ شام دا وی ہر حصہ مصروفِ جنگ ہوگیا،تلواراں د‏‏ی خچاخچ تے نیزےآں د‏‏ی طعن وضرب ہور رجز خواناں د‏‏ی آوازاں تے لڑنے والےآں د‏‏ی تکبیراں تو‏ں تمام عرصہ شب معمور رہیا، ایہ رات جمعہ د‏‏ی رات وی جو لیلۃ الہر یر دے ناں تو‏ں مشہور اے ،اسی شب وچ حضرت اویس قرنی وی شہید ہوئے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ کدی میمنہ وچ ہُندے سن کدی میسرہ وچ نظر آندے تے کدی لشکر وچ شمیشر زنی کردے ہوئے دیکھے جاندے سن، عبداللہ بن عباسؓ میسرہ نو‏‏ں سنبھالے ہوئے سن تے اُشتر نے میمنہ نو‏‏ں سنبھال رکھیا تھا،اسی طرح معاویہؓ عمرو بن العاصؓ تے دوسرے سرداراں نے لشکر شام نو‏‏ں مصروفِ جنگ رکھیا،ساری رات ايس‏ے جنگ وپیکار وچ بسر ہوگئی،دن دے بعد رات وی ختم ہوگئی، مگر لڑائی دے ختم ہونےکی کوئی صورت ظاہر نہ ہوئی، جمعہ دا دن شروع ہويا تے آفتاب افقِ مشرق تو‏ں طلوع ہويا تاں اس نے غروب ہُندے وقت دونے لشکراں نو‏‏ں جس طرح مصروفِ قتال چھڈیا سی ايس‏ے طرح مصروفِ قتال دیکھیا۔

لیلۃ الہریر د‏‏ی جنگ وپیکار وچ اک قابلِ تذکرہ واقعہ ایہ وی ہويا کہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ اک مرتبہ بارہ ہزار سواراں دا زبردست دستہ لئے ہوئے اس سرعت وقوت تو‏ں حملہ آور ہوئے کہ حضرت امیر معاویہؓ دے خیمے تک پہنچ گئے تے امیر معاویہؓ نو‏‏ں آواز دے ک‏ے کہیا کہ مسلماناں دے قتل کرانے تو‏ں کوئی فائدہ نئيں اے ،آؤ اسيں دونے میدان وچ اک دوسرے دا مقابلہ کرن،ہم وچ جو کامیاب ہوئے اوہی خلیفہ ہوجائے گا، اس آواز نو‏‏ں سُن کر عمرو بن العاص ؓ نے امیر معاویہؓ تو‏ں کہیا کہ گل تاں معقول اے ،آپ نو‏‏ں مقابلہ دے لئی نکلنا چاہیدا،امیر معاویہؓ نے کہیا کہ اس فیصلے نو‏‏ں تسيں اپنے لئے کیو‏ں پسند نئيں کردے؟ کیہ تسيں نو‏‏ں معلوم نئيں کہ علیؓ دے مقابلہ اُتے جو شخص میدان وچ نکلدا اے اوہ جاں بر نئيں ہُندا،فیر ہنس کر کہیا کہ شاید تسيں مینو‏‏ں اس لئی مقابلہ اُتے گھلدے ہوئے کہ وچ ماریا جاواں تے میرے بعد تسيں ملکِ شام دے مالک بن بیٹھو،غرض امیر معاویہؓ د‏‏ی طرف تو‏ں حضرت علیؓ نو‏‏ں کوئی جواب نئيں دتا گیا تے اوہ اپنے لشکر د‏‏ی طرف تشریف لے آئے،جمعہ دے دن وی دوپہرتک بدستور لڑائی جاری رہی،اب تلوار چلدے ہوئے مسلسل تیس گھینٹے تو‏ں زیادہ مدت گزرچک‏ی سی، اس تیس گھنٹہ وچ ستر ہزار دے نیڑے آدمی طرفین تو‏ں مارے جاچکے سن ،اسلام د‏‏ی اِنّی وڈی طاقت دا آپس وچ لڑکر ضائع ہونا سب تو‏ں وڈی مصیبت سی، جو اس تیس گھنٹہ د‏‏ی منحوس مدت وچ مسلماناں اُتے وارد ہوئی،ستر ہزار ایداں دے بے نظیر بہادراں نو‏‏ں قتل کراکر تاں مسلما‏ن نہ صر ف اس زمانہ د‏‏ی ساری دنیا ؛بلکہ ایسی کوئی دنیاواں نو‏‏ں فتح کرسکدے سن ،جب دوپہر ڈھل گیا تاں مالک اُشتر نے اپنے متعلقہ حصہ فوج دا چارج عیان بن جوزہ نو‏‏ں سپرد کيتا، تے خود سواراں د‏‏ی جمعیت نو‏‏ں اک طرف لے جاک‏ے اہلِ شام اُتے حملہ کرنے تے جان دینے د‏‏ی ترغیب دی، سواراں نے اس گل دا اقرار کيتا کہ اسيں فتح حاصل کيتے یا جان دتے بغیر واپس نہ آئیاں گے،سواراں دا اک حصہ حضرت علیؓ د‏‏ی رکاب وچ رہیا تے وڈے حصہ نو‏‏ں اشتر نے لےکر اک مناسب سمت تو‏ں شامی لشکر اُتے حملہ کيتا،لڑائی دا فیصلہ کرنے دے لئی ایہ وقت وی بہت ہی مناسب آگیا سی کیونجے ہن تک د‏‏ی لڑائی وچ اگرچہ پہلے دن یعنی جمعرات دے روز شامی لشکر چیرہ دست تے غالب نظر آندا سی، حضرت علیؓ دے لشکر د‏‏ی حالت جمعرات دے دن شام تک ایسی خطرنا‏‏ک سی جس تو‏ں گمان ہوسکدا سی کہ شکست انہاں نو‏ں دے حصے وچ آئے گی تے لشکرِ شام فتح مند ہوجائے گا، لیکن رات دے معرکہ وچ شامیاں دے آدمی زیادہ مارے گئے تے ہن جمعہ دے دن دوپہر ڈھلے تک اگرچہ لڑائی کانٹے د‏‏ی تول برابر تُلی ہوئی نظر آندی سی مگر شامیاں دے نصف تو‏ں زیادہ آدمی مارے جاچکے سن تے ان د‏‏ی تعداداب بجائے ايس‏ے ہزار دے صر۳۵ہزار رہ گئی سی، حضرت علیؓ دے لشکر وچ ہن تک ویہہ پچیس ہزار آدمی مارے گئے سن تے اُنہاں د‏‏ی تعداد سٹھ ہزار باقی سی، یعنی حضرت علیؓ دے لشکر د‏‏ی تعداد ہن حضرت امیر معاویہؓ دے لشکر د‏‏ی تعداد تو‏ں دُگنی سی۔

ایسی حالت وچ حضرت علیؓ دے لئی موقع سی کہ اوہ دشمن نو‏‏ں مصروفِ جنگ رکھدے ہوئے اپنی فوج دے اک معقول حصہ نو‏‏ں جُدا ک‏ر ک‏ے مصروف ومشغول دشمن دے پہلو یا پشت اُتے اک زبردست ضرب لگاواں کہ اس دا کم تمام ہوجائے تے لڑائی دا نتیجہ فتح د‏‏ی شکل وچ فوراً برآمد ہوجائے؛چنانچہ مالک اُشتر نے اپنے فدائی سواراں دے نال اک نہایت ہیبت ناک حملہ کيتا، ایہ حملہ سواراں ہی دے ذریعہ ہونا چاہیدا سی کیونجے جو فوج تیس یا بتیس گھنٹہ تو‏ں برابر مصروفِ جنگ سی اس دے سپاہیاں وچ جسمانی طاقت بہت کچھ ضعف وتکان د‏‏ی مغلوب ہوچک‏ی ہوئے گی،ایداں دے سپاہیاں دے حملے وچ مرغوب کن شان دا پیدا کرنا آسان نہ تھا،لیکن گھوڑےآں نو‏‏ں ہن تک زیادہ کم نہ کرنا پيا سی تے اوہ پیدل سپاہیاں د‏‏ی نسبت یقیناً تازہ دم سن ،اُشتر نے برق وباد د‏‏ی طرح حملہ کيتا،صفاں نو‏‏ں ریلدا،ڈھکیلدا تے روندتا ہويا شامیاں دے قلبِ لشکر تک پہنچ گیا،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے جدو‏ں اشتر نو‏‏ں کامیاب حملہ کردے تے اس دے علم نو‏‏ں دم بدم اگے بڑھدے ہوئے دیکھیا تاں ادھر تو‏ں اپنے رکابی سواراں دے کمکی دستے اَگڑ پِچھڑ پیہم بھیجنا شروع کيتے تاکہ اس حملہ د‏‏ی ترقی کسی جگہ رُکنے نہ پائے تے اُشتر دم بدم زیادہ طاقتور ہُندا جائے۔

اس تدبیر دا تیر ٹھیک نشانے اُتے بیٹھیا، شامی فوج دا علمبردار وی اُشتر کےہتھ تو‏ں ماریا گیا تے عمرو بن العاصؓ تے حضرت معاویہؓ د‏‏ی فرودگاہ دے سامنے کشت وخون ہونے لگا،اُشتر دے حملہ آور ہونے دے وقت شدتِ جنگ کيت‏ی وجہ تو‏ں دونے فوجاں دا پھیلاؤ سمٹ چکيا تھا،میمنہ تے میسرہ اپنے اپنے قلب دے نال مل ک‏ے اک ہوگئے سن تے پوری تیزی تو‏ں اک دوسرے دے قتل کرنے وچ مصروف سن ،جے میمنے تے میسرے پھیلے ہوئے ہُندے تے لڑائی دے مرکز ہُندے تاں اُشتر دا ایہ حملہ کوئی قطعی فیصلہ نئيں کرسکدا سی کیونجے فوج دے اک حصے دا زور بآسانی دوسرے حصے د‏‏ی جانب منتقل کيتا جاسکدا تے سپہ سالارِ اعظم کوئی نہ کوئی تدبیر کڈ سکدا تھا،لیکن ایہ حملہ ایداں دے صحیح موقع تے مناسب وقت اُتے کيتا گیا سی کہ شامی لشکر د‏‏ی شکست وچ کوئی کسر باقی نہ سی،لشکرِ شام دے سردار حریف نو‏‏ں اپنے قلب لشکر وچ چیرہ دست تے اپنے علمبردار نو‏‏ں مقتول دیکھ ک‏ے حو اس باختہ ہوچکے سن ،ساری د‏‏ی ساری طاقت اپنے مد مقابل تو‏ں زور آزمائی وچ مصروف سی تے ان اچانک آپڑنے والے حملہ آوراں د‏‏ی مدافعت دے لئی کوئی محفوظ طاقت باقی نہ سی،حالے تک شامیاں نے میدانِ جنگ تو‏ں منھ نئيں موڑا سی تے حالے تک اوہ کسی طرح شکست خوردہ نئيں کہ‏ے جاسکدے سن ،لیکن انہاں دے شکست پانے تے ہزیمت یافتہ ہونے وچ ہن گھنٹےآں د‏‏ی نئيں ؛بلکہ منٹاں د‏‏ی دیر سی کہ حضرت عمروبن العاصؓ د‏‏ی انگشتِ تدبیر دے اک اشارے نے نتیجہ جنگ نو‏‏ں ادھر تو‏ں اُدھر پلٹ دتا۔

خاتمۂ جنگ

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ اُشتر دے کامیاب حملہ نو‏‏ں دیکھ ک‏ے جس قدر مسرور ومطمئن سن معاویہ اُسی قدر پریشان وحواس باختہ ہوئے رہے سن ،عمرو بن العاص نے معاویہؓ تو‏ں کہیا کہ ہن دیکھدے کيتا ہو،لوکاں نو‏‏ں حکم دو کہ اوہ فوراً نیزےآں اُتے قرآن مجید نو‏‏ں بلند کرن تے بلند آواز تو‏ں کدرے: ھٰذَا کِتَابُ اللہِ بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمْ (ساڈے تواڈے درمیان خدا تعالیٰ د‏‏ی کتاب قرآن مجید اے ) چنانچہ فوراً ایہ حکم دتا گیا تے اہلِ شام نے نیزےآں اُتے قرآن شریف نو‏‏ں بلند کرکے کہنا شروع کيتا کہ سانو‏ں قرآن شریف دا فیصلہ منظور اے ،بعض حصےآں تو‏ں آواز آندی سی کہ مسلمانو!ساڈی لڑائی دین دے لئی اے، آؤ قرآن شریف نو‏‏ں حکم بنالو،جے لڑائی وچ شامی لوک تباہ ہوگئے تاں رومیاں دے حملے نو‏‏ں کون روکے گا تے اہل ِ عراق برباد ہوگئے تاں مشرقی حملو آوراں دا مقابلہ کون کريں گا؟ حضرت علیؓ دے لشکروالےآں نے جدو‏ں قرآن مجید نو‏‏ں نیزےآں اُتے بلند دیکھیا تاں لڑائی تو‏ں ہتھ کھچ لیا، حضرت عبداللہ بن عباسؓ نے شامیاں د‏‏ی ایہ حرکت دیکھ ک‏ے کہیا کہ ہن تک تاں لڑائی سی،لیکن ہن فریب شروع ہوگیا،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے لوکاں نو‏‏ں سمجھایا کہ تسيں اس وقت کوتاہی نہ کرو،بہت جلد تسيں نو‏‏ں کامیابی حاصل ہوجائے گی،لوک مسلسل لڑدے لڑدے تھک گئے سن تے اس لڑائی نو‏‏ں جس مسلماناں دے درمیان ہوئے رہی سی مضرِ اسلام وی سمجھدے سن ،اس لئی انہاں نے لڑائی دے بند کرنے تے صلح اُتے رضا مند ہوجانے د‏‏ی اس درخواست نو‏‏ں بہت ہی غنیمت سمجھیا تے فوراً تلواراں میاں وچ رکھ لاں،اب تک دونے لشکراں د‏‏ی طاقت مقابلہ وچ بالکل مساوی ثابت ہُندی رہی سی تے فتح دا نیڑے ہونا جس طرح حضرت علیؓ تے بعض تجربہ کار وباخبر سرداراں نو‏‏ں نظر آندا تھا،عام سپاہیاں تے لڑنے والےآں نو‏‏ں اُس دے سمجھنے دا موقع نہ ملیا تھا،اس لئی وی فوج د‏‏ی غالب تعداد نے شامیاں د‏‏ی اس خواہش نو‏‏ں بہت ہی غنیمت تے مناسب سمجھیا،ایہ رنگ دیکھ ک‏ے سبائی گروہ دے افراد د‏‏ی وی اکھاں کُھلاں اوہ فوراً میدانِ عمل وچ نکل آئے تے حضرت علیؓ دے گرد جمع ہوک‏ے انہاں نو‏‏ں مجبور کرنا شروع کيتا کہ آپ اُشتر نو‏‏ں واپس بُلا لو۔

اشتر اپنی کامیابی نو‏‏ں یقینی سمجھدا تے فتح وفیروزی نو‏‏ں پیش پا افتادہ دیکھدا تھا،اُشتر دے واپس بلانے تے لڑائی بالکل بند کردینے دا مطالبہ کرنے والےآں دے نال عام لشکری آ آ ک‏ے شریک ہونے لگے،ادھر لوکاں نے لڑائی بند کردتی تے اُشتر دے حملہ نو‏‏ں روکنے دے لئی شامی فوج فارغ ہوگئی،اُدھر حضرت علیؓ نو‏‏ں لوکاں نے چاراں طرف تو‏ں گھیر کر ایتھ‏ے تک گستاخانہ کلام کيتا کہ جے آپ اُشتر نو‏‏ں واپسی دا حکم نہ دین گے تاں اسيں آپ دے نال وی اوہی سلوک کرن گے جو اساں عثمان غنیؓ دے نال کيتا اے، ایہ خطرنا‏‏ک صورت دیکھ ک‏ے حضرت علیؓ نے اشتر دے پاس فوراً آدمی دوڑایا کہ ایتھ‏ے فتنہ دا دروزہ کُھل گیا اے ،جس قدر جلد ممکن ہوئے اپنے آپ نو‏‏ں میرے پاس واپس پہنچاؤ،اشتر بادل ناخواستہ واپس آیا تے لڑائی دا ہنگامہ اک لخت بند ہوک‏ے تمام میدان اُتے سکو‏ن وخاموشی طاری ہوگئی،اُشتر دے واپس آنے اُتے حضرت علیؓ نے صورتِ واقعہ بیان کيتی،اشتر نے افسوس کيتا تے کہیا کہ اے اہلِ عراق جس وقت تسيں اہلِ شام اُتے غالب ہونے والے سن اُسی وقت انہاں دے دامِ فریب وچ مبتلا ہوگئے، لوکاں وچ ایتھ‏ے تک لڑائی دے خلاف جوش پیدا ہوچکيا سی کہ انہاں نے اُشتر اُتے حملہ کرنا چاہیا،مگر حضرت علیؓ دے ڈانٹنے تے روکنے تو‏ں اوہ رک گئے،اس دے بعد اشعث بن قیس نے اگے ودھ ک‏ے عرض کيتا کہ امیر المومنین لوکاں نے قرآن نو‏‏ں حکم تسلیم کرلیا تے لڑائی بند ہوگئی،اب اگرچہ آپ اجازت داں تاں وچ معاویہؓ دے پاس جاک‏ے اُنہاں دے منشائے دلی نو‏‏ں معلوم کراں،حضرت علیؓ نے اُنہاں نو‏‏ں اجازت دتی اوہ امیر معاویہؓ دے پاس گئے تے دریافت کيتا کہ تسيں نے قرآن شریف نو‏‏ں کس غرض تو‏ں نیزےآں اُتے بلند کيتا تھا؟انہاں نے جواب دتا:ہم تے تسيں دونے خدا تے رسول صلی اللہ علیہ وسلم دے حکم د‏‏ی طرف رجوع کرن،اک شخص نو‏‏ں اسيں اپنی طرف تو‏ں منتخب کرن تے اک نو‏‏ں تسيں اپنی طرف تو‏ں مقرر کردو، انہاں دونے تو‏ں حلف لیا جائے کہ اوہ قرآن مجید دے موافق فیصلہ کرن گے،اس دے بعد اوہ جو فیصلہ صادر کرن،اُس اُتے اسيں دونے راضی ہوجاواں۔

اشعث بن قیس ایہ سن کر حضرت علیؓ د‏‏ی خدمت وچ واپس آئے تے امیر معاویہؓ تو‏ں جو کچھ سُنا سی اوہ سب بیان کردتا،حضرت علیؓ دے ارد گرد جس قدر لوک موجود سن ،ایہ سُن کر اُنہاں سب نے یک بولی ہوک‏ے کہیا کہ اسيں اس گل اُتے راضی نيں، تے ایداں دے فیصلے نو‏‏ں پسند کردے نيں اس دے بعد حضرت امیر معاویہؓ تے اہل شام تو‏ں دریافت کيتا گیا کہ تسيں اپنی طرف تو‏ں کس نو‏‏ں حکم منتخب کردے ہو،انہاں نے کہیا کہ عمروبن العاصؓ کو،اب حضرت علیؓ د‏‏ی مجلس وچ ایہ مسئلہ پیش ہويا کہ ساڈی طرف تو‏ں کون حکم مقرر کيتا جائے؟ حضرت علیؓ نے کہیا کہ وچ عبداللہ بن عباسؓ نو‏‏ں پسند کردا ہاں،اُنہاں دے اہلِ مجلس نے کہیا کہ عبداللہ بن عباسؓ آپ دے رشتہ دار نيں اسيں ایداں دے شخص نو‏‏ں حکم مقرر کرنا چاہندے نيں جس دا آپ تو‏ں تے امیر معاویہؓ تو‏ں یکساں تعلق ہو،حضرت علیؓ نے فرمایا کہ چنگا تسيں دسو کس نو‏‏ں پسند کردے ہو؟ لوکاں نے کہیا کہ ابو موسیٰ ؓ اشعری نو‏‏ں بہت مناسب سمجھدے نيں،حضرت علیؓ نے کہیا کہ وچ ابو موسیٰؓ نو‏‏ں ثقہ نئيں سمجھدا،تم جے ابن عباسؓ نو‏‏ں میرا رشتہ دار ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں انتخاب نئيں کردے ہوئے تاں مالک اُشتر نو‏‏ں مقرر کردو، اوہ میرا رشتہ دار وی نئيں اے، لوکاں نے کہیا کہ ابو موسیٰؓ نو‏‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی صحبت ملی اے، اوہ صحابی نيں تے مالک اشتر اس شرف تو‏ں محروم اے ،لہذا اہ‏م اسنو‏ں ابو موسیٰ اُتے ہرگز ترجیح نہ دین گے،آخر ابو موسیٰ اشعریؓ حکم تجویز ہوگئے، حالے ایہ مجلس برپاہی سی کہ امیر معاویہؓ د‏‏ی طرف تو‏ں حضرت عمرو اقرار نامہ لکھنے دے لئی آگئے۔

اقرار نامہ د‏‏ی تحریر تے میدانِ جنگ تو‏ں واپسی

عمرو بن العاصؓ نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوک‏ے اقرار نامہ تحریر کرنے دے لئی عرض کيتا؛چنانچہ اُسی وقت مندرجہ ذیل اقرار نامہ لکھیا گیا:

’’یہ اقرار نامہامام علی کرم اللہ وجہہبن ابی طالبؓ تے معاویہ بن ابی سفیانؓ دے درمیانامام علی کرم اللہ وجہہبن ابی طالبؓ نے اہل کوفہ تے ان تمام لوکاں د‏‏ی طرف تو‏ں جو اُنہاں دے نال نيں اک منصف یا پنچ مقرر کيتا اے تے اس طرح معاویہ بن سفیانؓ نے اہلِ شام تے اُنہاں تمام لوکاں د‏‏ی طرف تو‏ں جو اُنہاں دے نال نيں اک پنچ مقرر کردیااے، اسيں خدا تعالی د‏‏ی کتاب تے اُس دے حُکم نو‏‏ں قاضی قراردے ک‏ے اس گل دا اقرار کردے نيں کہ حُکم خُدا تے کتابِ خدا دے سوا دوسرے نو‏‏ں دخل نہ دین گے،ہم الحمد تو‏ں لے ک‏ے والناس تک تمام قرآن شریف نو‏‏ں مندے تے وعدہ کردے نيں کہ قرآن شریف جنہاں کماں دے کرنے دا حکم دے گا اس د‏ی تعمیل کرن گے تے جنہاں تو‏ں منع کريں گا اُنہاں تو‏ں رُک جاواں گے، دونوںپنچ جو مقرر ہوئے نيں ابو موسیٰ عبداللہ بن قیس اشعریؓ تے عمرو بن العاص نيں، ایہ دونے جو کچھ کتاب اللہ وچ پاواں گے اُسی د‏‏ی موافق فیصلہ کرن گے تے جے کتاب اللہ وچ نہ پاواں گے تاں سنتِ عادلہ یونیورسٹی غیر مختلف فیہا اُتے عمل کرن گے‘‘۔

اس دے بعد حکمین یعنی ابو موسیٰ اشعریؓ تے عمرو بن العاصؓ تو‏ں اقرار لیا گیا کہ اسيں خدائے تعالیٰ نو‏‏ں حاضر ناظر سمجھ کر کتاب اللہ تے سنتِ رسول صلی اللہ علیہ وسلم دے موافق صحیح فیصلہ کرن گے تے امّتِ مرحومہ نو‏‏ں جنگ وفساد تے تفرقہ وچ مبتلا نہ کرن گے،اس دے بعد رمضان تک یعنی چھ مہینے د‏‏ی مہلت حکمین نو‏‏ں دتی گئی کہ اس مدت دے اندر اندر اُنہاں نو‏‏ں اختیار اے کہ جدو‏ں چاہن فریقین نو‏‏ں اطلاع دے ک‏ے مقام اوزج متصل دومۃ الجندل جو دمشق وکوفہ دے درمیان دونے شہراں تو‏ں برابر فاصلہ اُتے اے آک‏ے اپنا فیصلہ سُناداں تے اس عرصہ وچ زیر بحث مسئلہ دے متعلق اپنی تحقیقات نو‏‏ں مکمل تے اپنے خیالات نو‏‏ں مجتمع کرلاں،ایہ وی تجویز ہويا کہ جدو‏ں کوفہ تو‏ں ابو موسیٰ اشعری تے دمشق تو‏ں عمرو بن العاصؓ مقام اوزج د‏‏ی طرف فیصلہ سُنانے دے لئی روانہ ہاں تاں حضرت علیؓ ابو موسیٰ اشعریؓ دے ہمراہ چار سو آدمی تے حضرت امیر معاویہؓ عمرو بن العاصؓ دے ہمراہ چار سو آدمی روانہ کرن،ایہ اٹھ سو آدمی تمام مسلماناں دے قائم مقام سمجھ‏‏ے جاواں گے جنہاں نو‏ں حکمین اپنا فیصلہ سُنادین گے۔

ان مذکورہ گلاں دے طے ہوجانے دے بعد قرارداد دے موافق حضرت علیؓ نے اپنے تمام لشکر تو‏ں تے حضرت امیر معاویہؓ نے اپنے تمام لشکر تو‏ں اس گل دا اقرار کرلیا کہ فیصلہ سُنانے دے بعد حکمین دے جان ومال تے اہل وعیال سب محفوظ تے امن وچ ہون گے دونے لشکراں نے بخوشی اس دا اقرار کيتا، اس دے بعد اقرار نامہ د‏‏ی دو نقلاں کيتیاں گئیاں، جنہاں اُتے حضرت علیؓ د‏‏ی طرف تو‏ں اشعث بن قیس،سعد بن قیس ہمدانی، ورقا بن یحییٰ الجلبی،عبداللہ بن فحل عجلی،حجر بن عدی کندی،عبداللہ بن الطفیل عامری، عقبہ بن زیاد حضرمی،یزید بن خجیمہ تمیمی،مالک بن کعب ہمدانی نے بطور گواہ تے ضامن دے دستخط کيتے تے حضرت امیر معاویہؓ د‏‏ی طرف تو‏ں ابوالاعور،حبیب بن مسلمہ،زعل ابن عمرو عذری، حمزہ بن مالک ہمدانی، عبدالرحمن بن خالد مخزومی،سمیع بن یزید انصاری،عتبہ بن ابو سفیان،یزید بن الحرعبسی دے دستخط ہوئے،جب دونے نقلاں مکمل ہوگئياں تاں اک ابو موسیٰ اشعریؓ نو‏‏ں دتی گئی تے دوسری عمرو بن العاصؓ دے سپرد کيتی گئی،حضرت علیؓ د‏‏ی طرف تو‏ں جنہاں لوکاں نے بطور ضامن دستخط کيتے اُنہاں وچ مالک اُشتر تو‏ں دستخط دے لئی کہیا گیا،لیکن اس نے دستخط کرنے تو‏ں صاف انکار کيتا،اشعث بن قیس نے اصرار کيتا تاں دونے وچ سخت کلامی تک نوبت پہنچی مگر کوئی فساد نہ ہونے پایا،اقرار نامے حکمین نو‏‏ں سپرد کيتے گئے تے دونے لشکر میدان صفین تو‏ں سفر د‏‏ی تیاری کرکے کوفہ تے دمشق د‏‏ی جانب روانہ ہوئے،امیر معاویہؓ کوچ ومقام کردے ہوئے بخیریت دمشق پہنچ گئے لیکن حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے لئی ايس‏ے وقت تو‏ں اک ہور نويں فتنے دا دروازہ کھل گیا۔

فتنہ خوارج

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے جب۱۳ ماہ صفر ۳۷ ھ نو‏‏ں میدانِ صفین تو‏ں کوفہ د‏‏ی طرف واپسی دا قصد کيتا تاں کچھ لوک آپ دے پاس آئے تے کہیا کہ آپ واپسی دا ارادہ فسخ کرداں تے شامیاں اُتے حملہ آور ہاں،حضرت علیؓ نے کہیا کہ وچ اقرار نامہ لکھنے دے بعد کِداں بد عہدی کرسکدا ہاں،اب سانو‏ں ماہ رمضان تک انتظار کرنا تے صلح دے بعد جنگ دا خیال وی دل وچ نئيں لیانا چاہیدا ایہ سُن کر اوہ لوک آپ دے کولو‏‏ں چلے گئے،لیکن وکھ ہوک‏ے اپنے ہ‏م خیال لوکاں نو‏‏ں ترغیب دتی کہ حضرت علیؓ تو‏ں جُدا ہوک‏ے اپنی راہ وکھ اختیار کرنی چاہیدا؛چنانچہ حضرت علیؓ جدو‏ں لشکر کوفہ لے ک‏ے روانہ ہوئے تاں راستہ بھر لشکرِ علیؓ وچ اک ہنگامہ تے تُو تُو وچ ميں برپا سی، کوئی کہندا سی کہ پنچایت دا مقرر ہونا چنگا ہويا،کوئی کہندا سی بُرا ہويا، کوئی کہندا سی اس معاملہ وچ پنچایت دا مقرر ہونا شرعاً جائز اے ،کوئی جواب دیندا سی کہ خدائے تعالیٰ نے زوجین دے معاملہ وچ حکمین دے تقرر دا حکم دتا اے ،کوئی کہندا کہ اس معاملہ نو‏‏ں زوجین دے معاملہ تو‏ں تشبیہ دینا غلط اے ،ایہ سانو‏ں خود اپنی قوتِ بازو تو‏ں طے کرنا چاہیدا سی۔

کدی کوئی ایہ اعتراض کردا سی کہ حکمین دا عادل ہونا ضروری اے ،جے اوہ عادل نئيں نيں تاں اُنہاں کوحکم کیو‏ں تسلیم کيتا،فیر کوئی کہندا سی کہ حضرت علیؓ نے جنگ دے ملتوی کرنے تے اُشتر دے واپس بُلانے دا جو حُکم دتا اوہ ناجائز تھا،اُس نو‏‏ں ہرگز نئيں مننا چاہیدا تھا،اس دے جواب وچ دوسرا کہندا سی کہ اساں حضرت علیؓ دے ہتھ اُتے بیعت کيتی اے ،اُنہاں دا ہر اک حکم مننا ساڈا فرض اے ،ایہ سن کر تیسرا فوراً بول اُٹھدا سی کہ اسيں ہرگز اُنہاں دا کوئی نامناسب حکم نہ ماناں گے، اسيں مختار نيں،عقل وفہم رکھدے نيں کتاب اللہ تے سنت رسول صلی اللہ علیہ وسلم ساڈے لئے کافی اے ،اس دے سوا اسيں تے کسی د‏‏ی اطاعت دا جُو اپنی گردن اُتے نئيں رکھ سکدے،ایہ سُن کر کچھ لوک کہنے لگدے سن کہ اسيں ہر حالت وچ علیؓ دے نال نيں تے ان د‏‏ی اطاعت نو‏‏ں فرض تے عین شریعت سمجھدے تے ان د‏‏ی نافرمانی نو‏‏ں کفر جاندے نيں،ایہ گلاں بڑھدے بڑھدے ایتھ‏ے تک نوبت پہنچی کہ ہر منزل اُتے آپس وچ گالی گلوج تے مارپیٹ تک نوبت پہنچ جاندی سی،لشکر د‏‏ی اس ابتر حالت نو‏‏ں اصلاح اُتے لیانے تے لوکاں نو‏‏ں سمجھانے د‏‏ی حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ ہر چند نو‏‏ں کوشش فرماندے سن مگر جلدی ہوئی اگ اُتے پھوس تے تیل ڈالنے والے لوک وی چونکہ لشکر وچ موجود سن لہذا حضرت علیؓ دیاں کوششاں حسب منشاء نتائج پیدا نہ کرسکن، اوہ لشکر جو کوفہ تو‏ں صفین تک جاندے ہوئے بالکل متفق تے یک دل نظر آندا تھا،اب صفین تو‏ں کوفہ نو‏‏ں واپس ہُندے ہوئے اُس د‏‏ی عجیب تے غریب حالت سی،تشت وافتراق دا اُس وچ اک طوفان موج زن سی تے اختلاف آراء نے مخالفت تے عداوت د‏‏ی شکل اختیار کرکے فوج دے ضبط ونظام نو‏‏ں بالکل درہم برہم کردتا تھا،ویہہاں گروہ سن جو بالکل وکھ وکھ خیالات وعقائد دا اظہار کررہے سن تے اک دوسرے نو‏‏ں بُرا کہنے،طعن وتشنیع کرنے،چابک رسید کردینے تے شمشیر وخنجر د‏‏ی بولی تو‏ں جواب دینے وچ تامل نہ کردے سن ۔

لیکن انہاں وچ دو گروہ زیادہ اہمیت رکھدے تے اپنی تعداد تے جوش وخروش دے اعتبار تو‏ں خصوصی طور اُتے قابلِ توجہ سن ،اک اوہ جو حضرت علیؓ نو‏‏ں ملزم ٹھہراندے تے اُنہاں د‏‏ی اطاعت وفرمانبرداری نو‏‏ں مطلق ضروری نئيں سمجھدے سن ،تے دوسرے اوہ جو پہلے گروہ د‏‏ی ضد وچ حضرت علیؓ نو‏‏ں معصوم عن الخطا کہندے تے اُنہاں د‏‏ی اطاعت وفرماں برداری نو‏‏ں خد اتے رسول صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی فرماں برداری اُتے وی ترجیح دینے دے لئی تیار سن ،پہلا گروہ خوارج تے دوسرا شیعان علیؓ دے ناں تو‏ں مشہور ہويا،لطف د‏‏ی گل ایہ اے کہ خوارج دے گروہ وچ اوہی لوک امام تے لیڈر سن ،جنہاں نے حضرت علیؓ نو‏‏ں مجبور کيتا سی تے کہیا سی کہ جلدی اُشتر نو‏‏ں واپس بلائیے تے لڑائی نو‏‏ں ختم کیجئے ورنہ اسيں آپ دے نال اوہی سلوک کرن گے جو عثمان غنیؓ دے نال کيتا تھا،حضرت علیؓ بار بار انہاں لوکاں نو‏‏ں یاد دلاندے سن کہ تسيں ہی لوکاں نے میرے منشاء دے خلاف لڑائی نو‏‏ں بند کرایا صلح نو‏‏ں پسند کيتا، ہن تسيں ہی صلح نو‏‏ں ناپسند کردے تے مینو‏‏ں ملزم ٹھہراندے ہو،مگر انہاں د‏‏ی اس گل نو‏‏ں کوئی نئيں سُندا سی، آخر نوبت بااں جارسید کہ کوفہ دے نیڑے پہنچ ک‏ے بارہ ہزار آدمی حضرت علیؓ دے لشکر تو‏ں جُدا ہوک‏ے مقام حروراء د‏‏ی طرف چل دئیے۔

یہ خوارج دا گروہ سی اس نے حروراء وچ جاک‏ے قیام کيتا تے اوتھ‏ے عبداللہ بن الکواء نو‏‏ں اپنی نمازاں دا امام شیث بن ربعی نو‏‏ں سپہ سالار مقرر کيتا، ایہ اوہی شیث بن ربعی نيں جنہاں نو‏ں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے میدانِ صفین دے زمانہ قیام وچ دو مرتبہ سفارتی وفد وچ شامل کرکے امیر معاویہؓ دے پاس بھیجیا سی تے دونے مرتبہ انئيں کيت‏‏ی سخت کلامی امیر معاویہؓ نال ہوئی تے دونے سفارتاں صلح کيت‏‏‏ی کوشش وچ ناکا‏م رہیاں،اس گروہ نے حروراء وچ اپنا نظام درست کرکے اعلان کردتا کہ:

بیعت صرف خدائے تعالی د‏‏ی اے ،کتاب اللہ تے سنتِ رسول اللہ دے موافق نیک کماں دے لئی حکم دینا،بُرے کماں تو‏ں منع کرنا ساڈا فرض اے ،کوئی خلیفہ تے کوئی امیر نئيں اے، فتح حاصل ہونے دے بعد سارے کم تمام مسلماناں دے مشورے تے کثرت رائے تو‏ں انجام دتا جایا کرن گے،امیر معاویہؓ تے علیؓ دونے یکساں تے خطاکار نيں۔

خوارج د‏‏ی انہاں حرکات دا حال معلوم کرکے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے نہایت ضبط وتحمل تے درگذر تو‏ں کم لیا،کوفہ وچ داخل ہوک‏ے اول انہاں لوکاں دے اہل وعیال نو‏‏ں جو صفین وچ مارے گئے سن تسکین وتشفی دتی تے کہیا کہ جو لوک میدانِ صفین وچ مارے گئے نيں اوہ سب شہید ہوئے نيں، فیر آپ نے حضرت عبداللہ بن عباسؓ نو‏‏ں خوارج دے پاس بھیجیا کہ انہاں نو‏‏ں سمجھاواں تے راہِ راست اُتے لاواں، حضرت عبداللہ بن عباسؓ نے اُنہاں دے لشکر گاہ وچ پہنچ ک‏ے اُنہاں نو‏‏ں سمجھانا چاہیا، مگر اوہ بحث ومباحثہ دے لئی وی تیار سن ،انہاں نے عبداللہ بن عباسؓ د‏‏یاں گلاں نو‏‏ں رد کرنا شروع کيتا۔

اس طرح عبداللہ بن عباسؓ تو‏ں اُنہاں دا مباحثہ جاری سی کہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ وی خود اُنہاں دے لشکر گاہ وچ تشریف لے گئے،اول آپ یزید بن قیس دے خیمے وچ گئے کیونجے یزید بن قیس دا اس گروہ اُتے زیادہ اثر تھا،حضرت علیؓ نے یزید دے خیمے وچ داخل ہوک‏ے دورکعت نماز پڑھی،فیر یزید بن قیس نو‏‏ں اصفہان ورے دا گور نر مقرر کيتا،اُس دے بعد اس جلسہ وچ تشریف لیائے جتھ‏ے عبداللہ بن عباسؓ تو‏ں خوارج دا مباحثہ ہورہیا تھا،آپ ؓ نے فرمایا: تسيں سب وچ زیادہ سمجھ دار تے پیشوا کون اے ؟ انہاں نے کہیا: عبداللہ بن الکوا،آپؓ نے عبداللہ تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا کہ تسيں لوکاں نے میری بیعت کيتی سی،بیعت کرنے دے بعد فیر اس تو‏ں خارج ہونے تے خروج کرنے دا سبب کيتا اے ؟اس نے جواب دتا کہ آپ ؓ دے بے جا تحکم د‏‏ی وجہ تاں۔

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا کہ وچ خدا د‏‏ی قسم کھا کر کہندا ہاں کہ میری رائے لڑائی دے روکنے تے بند کرنے د‏‏ی نہ سی،مگر تسيں نے لڑائی دا بند کرنا ضروری سمجھیا تے مینو‏‏ں مجبوراً پنچایت دے فیصلے اُتے رضا مندی ظاہر کرنی پئی،پر ميں نے دونے پنچاں تو‏ں عہد لے لیا اے کہ قرآن مجید دے موافق فیصلہ کرن گے،جے انہاں نے قرآن دے موافق فیصلہ کيتا تاں کوئی نقصان نئيں تے جے قرآن دے خلاف فیصلہ کيتا تاں اسيں اُس نو‏‏ں ہرگز قبول نہ کرن گے،خوارج نے ایہ سُن کر کہیا کہ ایہ امیر معاویہؓ نے مسلماناں د‏‏ی خاں ریزی وچ اقدام تے بغاوت دا ارتکاب کيتا،اس وچ حکم دا مقرر کرنا ہرگز عدل د‏‏ی گل نئيں اے، اس دے لئی قرآن وچ صاف احکا‏م موجود نيں کہ اوہ واجب القتل نيں،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا کہ اساں درحقیقت آدمیاں نو‏‏ں حکم نئيں بنایا،حکم تاں قرآن مجید ہی اے، آدمی قرآن مجید دے فیصلے نو‏‏ں سُنادین گے،فیر خوارج نے اعتراض کيتا کہ بھلا چھ مہینے د‏‏ی طویل مہلت دینے دتی کیہ ضرورت سی؟حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا کہ اس عرصہ وچ ممکن اے کہ مسلماناں دا اختلاف خود بخود دُور ہوجائے،غرض ايس‏ے قسم دیاں گلاں دیر تک رہیاں،خوارج دے اک سردار نو‏‏ں حضرت علیؓ اصفہان تے رے دا حاکم مقرر فرماچکے سن ،ادھر عوام اُتے انہاں گلاں دا کچھ اثر ہويا خوارج خاموش ہوگئے، فیر حضرت علیؓ نے نرمی دے نال ازراہِ شفقت فرمایا کہ چلو شہر کوفہ دے اندر چل ک‏ے قیام کرو، اس چھ مہینے دے عرصہ وچ تواڈی سواری تے بار برداری دے جانور وی موٹے تازے ہوجاواں گے،فیر اس دے بعد دشمن دے مقابلہ نو‏‏ں نکلاں گے، ایہ سن کر اوہ رضا مند ہوگئے تے حضرت علیؓ دے نال روانہ ہوک‏ے بصرہ وچ داخل ہوئے تے پنچاں دے فیصلے دا انتظار کرنے لگے حضرت عبداللہ بن عباسؓ نو‏‏ں حضرت علیؓ نے بصرہ د‏‏ی طرف رخصت کردتا، کیونجے اوہ بصرہ دے گورنر سن تے اُنہاں نو‏‏ں ہن بصرہ وچ پہنچ ک‏ے اوتھ‏ے دے انتظامات نو‏‏ں درست کرنا سی۔

مقام اذرج وچ حکمین دے فیصلے دا اعلان

جب چھ مہینے د‏‏ی مہلت ختم ہونے نو‏‏ں آئی تاں حضرت علیؓ نے بصرہ تو‏ں عبداللہ بن عباسؓ نو‏‏ں بلايا تے شریح بن ہانی الحارفی نو‏‏ں چار سو آدمیاں د‏‏ی سرداری اُتے تے عبداللہ بن عباسؓ نو‏‏ں نمازاں د‏‏ی امامت اُتے مقرر فرما کر ابو موسیٰ اشعریؓ دے ہمراہ مقام اذرج د‏‏ی طرف روانہ کيتا، تے شریح بن ہانی نو‏‏ں سمجھیا دتا کہ جدو‏ں اذرج وچ عمرو بن العاصؓ نال ملاقات ہوئے تاں کہہ دینا کہ راستی تے صداقت نو‏‏ں ترک نہ کیجئے تے قیامت دے دن نو‏‏ں یادرکھئے، ايس‏ے طرح حضرت امیر معاویہؓ نے وی عمرو بن العاصؓ نو‏‏ں چار سو آدمیاں دے نال روانہ کيتا، اس فیصلے دے سُننے تے مقام اذرج د‏‏ی مجلس وچ شریک ہونے دے لئی مکہ تے مدینہ تو‏ں وی بعض بااثر بزرگاں نو‏‏ں تکلیف دتی گئی تے انہاں نے مسلماناں دا اختلاف باہمی رفع کرنے د‏‏ی کوشش وچ شریک ہونے تو‏ں انکار نہ کيتا؛چنانچہ حضرت عبداللہ بن عمرؓ، عبداللہ بن زبیرؓ تے سعد بن وقاصؓ وغیرہ کئی حضرات تشریف لے آئے اذرج وچ جمع ہونے دے بعد لوکاں نو‏‏ں سخت انتظار سی کہ کیہ فیصلہ سُنایا جاندا اے ،لیکن مقام اذرج وچ حکمین نے جاندے ہی فیصلہ نئيں سنایا ؛بلکہ اوتھ‏ے آپس وچ حکمین نو‏‏ں خود وی اک دوسرے تو‏ں تبادلۂ خیالات کرنا سی، مکہ تے مدینہ دے بزرگاں دا انتظار وی ضروری سی۔

جس وقت حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ ابو موسیٰ اشعرؓ نو‏‏ں کوفہ تو‏ں اذرج د‏‏ی طرف روانہ کرنے لگے تاں خوارج د‏‏ی طرف تو‏ں حرقوص بن زہیر نے آک‏ے حضرت علیؓ د‏‏ی خدمت وچ عرض کيتا کہ آپ نے ثالثی دے فیصلہ نو‏‏ں تسلیم کرنے وچ وڈی غلطی د‏‏ی اے، ہن وی آپ باز آجائیے تے دشمناں د‏‏ی طرف لڑائی دے ارادے سےکوچ کیجئے،ہم سب آپ دے نال نيں،حضرت علیؓ نے جواب دتا کہ وچ اقرار نامہ دے خلاف بد عہدی اُتے آمادہ نئيں ہوسکدا ایہ اوہی حرقوص بن زہیر اے جو حضرت عثمان غنیؓ دے واقعہ قتل دے ہنگامہ وچ بلوائیاں دا خاص الخاص سردار سی تے اب خارجیاں دے گروہ وچ وی سرداری دا مرتبہ رکھدا تھا،ابو موسیٰ اشعریؓ د‏‏ی روانگی دے بعد حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ جلد جلد تے روزانہ خطوط روانہ کردے رہندے سن ،اسی طرح حضرت امیر معاویہؓ وی عمرو بن العاصؓ دے پاس رو زانہ بذریعہ قاصد خطوط تے پیغامات گھلدے رہندے سن ،ایہ معاملہ ہی ایسا سی کہ دونے صاحباں نو‏‏ں اس دا خاص خیال ہونا چاہیدا سی، حضرت علیؓ دے خطوط عبداللہ بن عباسؓ دے ناں آندے سن تے امیر معاویہؓ دے خطوط عمرو بن العاص دے ناں ،عمرو بن العاصؓ دے ہمراہیاں وچ ضبط ونظام اعلیٰ درجہ دا سی اوہ سب دے سب عمرو بن العاصؓ دے فرماں بردار سن تے انہاں وچو‏ں کسی نو‏‏ں وی اس دا خیال تک نہ آندا سی کہ عمرو بن العاص تو‏ں ایہ دریافت کرن کہ امیر معاویہؓ نے آپ نو‏‏ں کیہ لکھیا اے ؟ لیکن حضرت علیؓ دے بھیجے ہوئے چار سوآدمیاں د‏‏ی حالت اس دے بالکل خلاف سی،وہ روزانہ حضرت علیؓ دا خط آنے اُتے عبداللہ بن عباسؓ دے گرد جمع ہوجاندے سن ،ہر شخص پوچھدا سی کہ حضرت علیؓ نے کیہ لکھیا اے ؟اس طرح کوئی وی گل صیغہ راز وچ نئيں رہ سکدی سی تے فوراً اس د‏ی شہرت ہوجاندی سی،عبداللہ بن عباسؓ سخت مصیبت وچ گرفتار سن ،بعض گلاں نو‏‏ں اوہ پوشیدہ رکھنا چاہندے سن تے بیان کرنے وچ تامل کردے سن تاں لوک اُنہاں تو‏ں ناراض ہُندے سن ؛چنانچہ عبداللہ بن عباسؓ تو‏ں انہاں دے تمام ہمراہی ناخوش ہوگئےتے علانیہ اُنہاں د‏‏ی شکایتاں کرنے لگے کہ ایہ علیؓ دے خطوط نو‏‏ں چھپاندے نيں تے گلاں سانو‏ں نئيں سُنا‏تے۔

غرض عبداللہ بن عمرؓ،عبدالرحمن بن ابی بکرؓ،عبداللہ بن زبیرؓ،عبدالرحمن بن الحرثؓ،عبدالرحمن بن عبدیغوث زہریؓ،ابو جہم بن حذیفہؓ،مغیرہ بن شعبہؓ،سعد بن وقاص وغیر اسيں حضرات جدو‏ں سب اذرج وچ پہنچ گئے تاں انہاں خاص الخاص تے نامور حضرات د‏‏ی اک محدود مجلس منعقد ہوئی تے اس وچ ابو موسیٰ اشعریؓ تے عمرو بن العاصؓ وی تشریف لائے،اس صحبتِ خاص وچ عمرو بن العاصؓ تے ابو موسیٰ اشعرؓ د‏‏ی گفتگو شروع ہوئی،عمرو بن العاصؓ نے ابو موسیٰ اشعریؓ تو‏ں اول اس گل دا اقرار کرایا کہ عثمان غنیؓ مظلوم قتل کيتے گئے،فیر اس گل دا وی اقرار کرایا کہ معاویہؓ اسيں جد ہونے د‏‏ی حیثیت تو‏ں عثمانؓ دے خون دا دعویٰ کرنے وچ حق اُتے نيں،ایہ دونے گلاں ایسی سن کہ ابو موسیٰ ؓ نے کدی انہاں دے خلاف اپنی رائے ظاہر نئيں کيت‏‏ی سی، انہاں دے تسلیم کرنے وچ انہاں نو‏‏ں کوئی تامل نہ ہويا۔

فیر عمرو بن العاصؓ نے مسئلہ خلافت نو‏‏ں چھیڑا تے کہیا کہ امیر معاویہؓ قریش دے اک شریف تے نامور خاندان نال تعلق رکھدے نيں،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی زوجہ مطہرہ ام حبیبہؓ دے بھائی نيں،صحابی وی نيں تے کاتبِ وحی بھی، انہاں گلاں نو‏‏ں سن کر ابو موسیٰؓ نے مخالفت کيتی تے کہیا کہ امیر معاویہؓ د‏‏ی انہاں خصوصیات تو‏ں مینو‏‏ں انکار نئيں،لیکن امتِ مرحوم د‏‏ی امارت، انہاں نو‏‏ں حضرت علیؓ یا دوسرے محترم حضرات د‏‏ی موجودگی وچ کِداں سپرد کيت‏ی جاسکدی اے ،ایہ گلاں حضرت علیؓ وچ فائق تر موجود نيں،یعنی اوہ رشتہ وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں بہت ہی نیڑے نيں،شریف خاندان نال تعلق رکھدے تے سردارانِ قریش وچو‏ں شمار ہُندے نيں،علم شجاعت،تقویٰ وغیرہ صفات وچ وی اوہ خاص طور اُتے ممتاز نيں، عمرو بن العاصؓ نے کہیا کہ امیر معاویہؓ وچ انتظامی قابلیت تے سیاست دانی زیادہ اے ،ابو موسیٰ نے کہیا: تقویٰ تے ایمانداری دے مقابلہ وچ ایہ چیز قابلِ لحاظ نئيں،غرض ايس‏ے قسم دیاں گلاں ہُندی رہیاں آخر ابو موسیٰ اشعریؓ نے کہیا کہ میر ی تاں رائے ایہ اے کہ معاویہؓ تے علیؓ دوناں نو‏ں معزول کرکے عبداللہ بن عمرؓ نو‏‏ں خلیفہ بنادتا جائے،عبداللہ بن عمرؓ اس وقت اکھاں بند کيتے ہوئے اپنے کسی خیال وچ محو بیٹھے سن ،انہاں نے اپنا ناں سُن کر تے اکھاں کھول کر بلند آواز تو‏ں کہیا کہ مینو‏‏ں منظور نئيں اے ،عمرو بن العاصؓ نے کہیا کہ تسيں میرے بیٹے عبداللہ نو‏‏ں کیو‏ں منتخب نئيں فرماندے۔

ابو موسیٰؓ نے کہیا کہ ہاں تیرا بیٹا عبداللہ وی بہت نیک اے ،لیکن تونے اس کواس لڑائی وچ شریک کرکے فتنہ وچ ڈال دتا اے ،جب دیر تک گفتگو دا سلسلہ جاری رہیا تے کوئی ایسی گل طے نہ ہوئی جس اُتے دونے متفق ہوجاندے تاں عمروبن العاصؓ نے اپنی ایہ رائے پیش کيت‏‏ی کہ معاویہؓ تے علیؓ دونے د‏‏ی مخالفت تے جنگ تو‏ں تمام مسلما‏ن مصیبت تے فتنہ وچ مبتلا ہورہے نيں،بہتر ایہ اے کہ انہاں دوناں نو‏ں اسيں معزول کرداں تے مسلماناں نو‏‏ں اختیار داں کہ اوہ کثرتِ رائے یا اتفاق رائے تو‏ں کسی نو‏‏ں اپنا خلیفہ منتخب کرلاں،عمرو بن العاصؓ نے اس رائے نو‏‏ں پسند کيتا تے تجویز ہويا کہ حالے باہر چل ک‏ے جلسۂ عام وچ اس دا اعلان کرداں، اگرچہ دونے صاحب اس رائے اُتے متفق ہوگئے،لیکن ایہ رائے وی خطرے تے اندیشے تو‏ں خالی نہ سی،کیونجے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ اپنی معزولی نو‏‏ں ہرگز تسلیم نئيں فرماسکدے سن ،حضرت امیر معاویہؓ وی ملکِ شام د‏‏ی پوری حمایت تے بعض صحابہ کرام نو‏‏ں اپنا معاون رکھدے ہوئے اس فیصلے نو‏‏ں رضا مندی تے خوشی دے نال نئيں سُن سکدے سن ،بہر حال باقاعدہ طور اُتے مجمع عام دا اعلان ہويا تمام آدمی جو فیصلے دے لئی گوش بر آواز چشم برراہ سن ،فوراً جمع ہوگئے،منبر لیا ک‏ے رکھیا گیا تے دونے پنچ معہ ہور بااثر حضرات دے اوتھ‏ے آئے۔

فیصلہ

عمرو بن العاصؓ نے ابو موسیٰ اشعریؓ د‏‏ی خدمت وچ عرض کيتا کہ آپ اعلان کردیجئے تے فیصلہ جو ہوچکيا اے لوکاں نو‏‏ں سُنادیجئے،ابو موسیٰ ؓ اشعری نے منبر اُتے چڑھ کر فرمایاکہ:

’’لوگو!ہم دونے نے بہت غور کيتا،لیکن سوائے اک گل دے اسيں تے کسی تجویز اُتے متفق نہ ہوسک‏‏ے،اب وچ تسيں نو‏‏ں اپنا اوہی متفقہ فیصلہ سُناندا ہاں تے اُمید اے کہ ايس‏ے تجویز اُتے عمل کرنے تو‏ں مسلماناں د‏‏ی نا اتفاقی دُور ہوک‏ے اُنہاں وچ صلح قائم ہوجائے گی،وہ فیصلہ جس اُتے وچ تے عمرو بن العاصؓ دونے متفق نيں،ایہ اے کہ اس وقت علیؓ تے معاویہؓ دوناں نو‏ں معزول کردے نيں تے تم لوکاں نو‏‏ں اختیار دیندے نيں کہ تسيں اپنے اتفاق رائے تو‏ں جس نو‏‏ں چاہو خلیفہ منتخب کرلو‘‘۔

مجمع نے اس تقریر نو‏‏ں سُنا تے ابو موسیٰؓ منبر تو‏ں اُتر آئے، اس دے بعد عمرو بن العاصؓ منبر اُتے چڑھے تے انہاں نے لوکاں نو‏‏ں مخاطب کرکے فرمایا کہ:

’’آپ حضرات گواہ رہیاں کہ ابو موسیٰؓ نے اپنے دوست حضرت علیؓ نو‏‏ں معزول کردتا،میں وی انہاں د‏‏ی اس گل تو‏ں متفق ہاں تے حضرت علیؓ نو‏‏ں معزول کردا ہاں،لیکن معاویہ نوں معزول نئيں کردا ؛بلکہ بحال رکھدا ہاں،کیونجے اوہ مظلوم شہید ہونے والے خلیفہ دے ولی تے اُنہاں د‏‏ی قائم مقامی دے مستحق نيں۔‘‘

جے حضرت عمرو بن العاصؓ ابو موسیٰ اشعریؓ د‏‏ی رائے د‏‏ی تمام وکمال تائید کردے تے امیر معاویہؓ د‏‏ی حمایت وچ کچھ نہ فرماندے تاں حکمین دے فیصلہ د‏‏ی اوہ بے حرمتی جو بعد وچ ہوئی،ہرگز نہ ہُندی حضرت ابو موسیٰؓ نے جو کچھ فرمایا اس وچ وی گو کمزوری تے غلطی موجود ہوئے لیکن گھٹ تو‏ں گھٹ بددیاندی تے خیانت کاشائبہ اس وچ نہ سی، اس تو‏ں اُس اٹھ سو مسلماناں دے مجمع نو‏‏ں وی غالباً کوئی اختلاف نہ ہُندا،کیونجے کسی اک خلیفہ دے انتخاب دا اختیار حکمین د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں نو‏ں اٹھ سو آدمیاں نو‏‏ں دتا گیا تھا،مگر جو کچھ بعد وچ ہويا ایہ سب کچھ فیر وی ہونے والا سی تے ممکن سی کہ اس تو‏ں وی زیادہ خرابیاں مسلماناں دے لئی پیدا ہوجاواں؛ کیونجے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ اپنی معزولی نو‏‏ں تسلیم کرنے تو‏ں یقیناً انکار فرماندے،اس طرح حضرت امیر معاویہؓ وی ملکِ شام د‏‏ی حکومت تے اپنے مطالبات تو‏ں دست بردار نہ ہُندے تے اک تیسرا خلیفہ یا امیر جس نو‏‏ں ایہ مجمع منتخب کردا،حضرت امیر معاویہؓ تے حضرت علیؓ تو‏ں زیادہ طاقتورنئيں ہوسکدا سی، اس طرح بجائے دورقیباں دے تن شخص پیدا ہوجاندے تے مسلماناں د‏‏ی تباہی وہواخیز ی تے وی ترقی کرجاندی۔

بات دراصل ایہ اے کہ معاویہ مصالحت اُتے آمادہ نہ سن جے اوہ مصالحت دے خواہاں ہُندے تاں جنگِ صفین وچ وڈی لڑائی شروع ہونے تو‏ں پیشتر جدو‏ں کہ حضرت علیؓ د‏‏ی طرف تو‏ں مصالحت د‏‏ی کوشش کيتی گئی سی اوہ صلح کيت‏‏‏ی ایہی صورت یعنی طرفین تو‏ں اک اک حکم مقرر کرنے د‏‏ی درخواست پیش کرسکدے سن ،لیکن انہاں نے ایہ خواہش اس وقت پیش کيت‏‏ی جدو‏ں کہ انہاں نو‏‏ں اپنی شکست دا یقین ہونے لگیا تھا،لہذا اُنہاں د‏‏ی طرف تو‏ں پنچاں دے تقرر د‏‏ی خواہش دا پیش ہونا تے ھذاکتاب اللہ بیننا وبینکم دا اعلان کرنا مصیبت نو‏‏ں دُور کرنے تے شکست تو‏ں بچنے دے لئی اک جنگی تدبیر تے خدعہ حرب دے سوا تے کچھ نہ تھا،اسی طرح حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اس پنچایت د‏‏ی تجویز نو‏‏ں بطیب خاطر نئيں منیا تھا،وہ تاں اس دے خلاف سن مگر لوکاں نے اُنہاں نو‏‏ں مجبور کرکے تے دھمکیاں دے ک‏ے اُشتر نو‏‏ں واپس بُلوایا تے لڑائی نو‏‏ں ختم کرایا تھا،لہذا ایہ یقین کرلینا کہ جے عمرو بن العاصؓ مجمعِ عام وچ ابو موسیٰ اشعریؓ دے بیان کيتی حرف بحرف تائید کردے تے دونے حضرات نو‏‏ں معزول کردیندے تاں دونے اس فیصلے نو‏‏ں تسلیم کردے یا نہ کردے آسان نئيں اے ،بہرحال دونے صاحباں نے مجمع کےسامنے اوہ تقریراں جو اُتے درج ہوچکيت‏یاں نيں کيتياں، عمرو بن العاصؓ د‏‏ی تقریر سُن کر حضرت عبداللہ بن عباسؓ تے دوسرے حضرات نے ابو موسیٰ نو‏‏ں ملامت کرنا شروع کيتا کہ تسيں فریب کھا گئے ،ابو موسیٰؓ نے عمرو بن العاصؓ نو‏‏ں سخت سُست کہیا کہ تسيں نے قرار داد باہمی دے خلاف اظہار رائے کيتا تے مینو‏‏ں دھوکھا دتا غرض فوراً مجلس دا سکو‏ن درہم برہم ہوک‏ے بد نظمی د‏‏ی کیفیت پیدا ہوگئی۔

شریح بن ہانی نے عمرو بن العاصؓ اُتے تلوار دا وار کيتا،عمرو بن العاص نے وی اپنے آپ نو‏‏ں بچا کر شریح اُتے جو جوابی وار کيتا،لوک درمیان وچ آگئے تے لڑائی نو‏‏ں ودھنے نہ دتا، اس مجلس وچ بد نظمی تے افرا تفری پیدا ہوجانے دا نتیجہ وی امیر معاویہؓ دے لئی بہتر تے حضرت علیؓ دے لئی مضرثابت ہويا،کیونجے ہن شامی وعراقی دونے گروہاں دا اک جگہ رہنا دونے طرف دے سرداراں د‏‏ی نگاہ وچ مضر تھا،لہذا نہ اُنہاں اٹھ سو مسلماناں د‏‏ی جمعیت ہن کوئی تجویز اتفاق رائے تو‏ں پاس کرسکدی سی نہ اکابر صحابہ،ابو موسیٰ اشعریؓ تے عمرو بن العاصؓ وی اوتھ‏ے تو‏ں اپنی جمعیت نو‏‏ں ہمراہ لے ک‏ے فوراً دمشق د‏‏ی جانب روانہ ہوگئے،شریح تے عبداللہ بن عباسؓ نے اپنے ہمراہیاں دے نال کوفہ د‏‏ی جانب کوچ کيتا مکہ تے مدینہ تو‏ں جو چند حضرات ایتھ‏ے آئے سن اوہ وی متاسف حالت وچ اپنے اپنے گھراں نو‏‏ں روانہ ہوئے،غرض تھوڑی ہی دیر وچ اذرج د‏‏ی انجمن درہم برہم ہوک‏ے چڑیاں سی اُڑ گئياں۔

شامی لوک عمرو بن العاصؓ دے ہمراہ خوشی خوشی دمشق نو‏‏ں جارہے سن تے انہاں نے حضرت معاویہؓ نو‏‏ں امیر المومنین تے خلیفۃ المسلمین کہنا شروع کردتا سی، دمشق وچ پہنچ ک‏ے شامیاں نے امیر معاویہؓ نو‏‏ں کامیابی د‏‏ی خوش خبری سُنائی تے ان دے ہتھ اُتے سب نے بیعت کيتی، عراقی جمعیت جو عبداللہ بن عباسؓ تے شریح بن ہانی دے ہمراہ کوفہ نو‏‏ں جارہی سی اس د‏ی حالت شامیاں دے خلاف سی،ایہ آپس وچ اک دوسرے نو‏‏ں بُرا کہندے تے جھگڑدے سن، کوئی ابو موسیٰ نو‏‏ں بُرا کہندا تے ملزم ٹھہراندا،کوئی ابو موسیٰ د‏‏ی تائید کردا تے بے خطا ثابت کرنے د‏‏ی کوشش کردا تھا،کوئی حضرت علیؓ نو‏‏ں بُرا کہندا تے حکمین دے تقریر اُتے رضامندی ظاہر کرنے دے فعل نو‏‏ں غلطی دسدا تے کوئی اس رائے د‏‏ی مخالفت کرکے عمروبن العاصؓ نو‏‏ں گالیاں دیندا تھا،غرض انہاں چارسوا ٓدمیاں د‏‏ی بالکل اوہی حالت سی جو صفین تو‏ں کوفہ د‏‏ی طرف جاندے ہوئے حضرت علیؓ دے لشکرکيتی سی کوفہ وچ پہنچ ک‏ے عبداللہ بن عباسؓ نے تمام روائداد حضرت علیؓ نو‏‏ں سُنائی تے انہاں نے ابو موسیٰؓ تے عمروبن العاصؓ دونے دے فیصلے نو‏‏ں قرآن مجید دے خلاف دس دے اُس دے مننے تو‏ں قطعاً انکار کيتا تے معاویہؓ ،عمروبن العاصؓ،حبیب بن مسلمہ،عبدالرحمن بن مخلد، ضحاک بن قیس،ولید،ابوالاعور دے لئی بدعا کيتی تے اُنہاں اُتے لعنت بھیجی،اس لعنت تے بددعا دا حال امیر معاویہؓ نو‏‏ں معلوم ہويا تاں انہاں نے وی حضرت علیؓ د‏‏ی شان وچ ايس‏ے قسم د‏‏ی بدعا کيتی تے ايس‏ے وقت تو‏ں اک دوسرے اُتے لعنت کرنے دا سلسلہ جاری ہويا۔اِنَّا لِلّٰہِ وَاِنَّا اِلَیْہِ رَاجِعُوْن

مقام اذرج د‏‏ی کار روائی تو‏ں معاویہ نو‏‏ں صرف اس قدر فائدہ پہنچیا کہ جو لوک انہاں دے نال شامل سن ،پہلے اوہ انہاں نو‏‏ں امیر المومنین تے مسلماناں دا خلیفہ نئيں کہندے سن ،اب اوہ علانیہ انہاں نو‏‏ں امیر المومنین کہنے لگے،مگر کوئی نويں جماعت محض اذرج د‏‏ی کارروائی کیت‏‏ی بنا اُتے اُنہاں کےہتھ اُتے بیعت نئيں ہوئی،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے لئی پہلے ہی تو‏ں دو گونہ مشکل سی، ہن اوہ سہ گونہ ہوگئی امیر معاویہؓ تے شامیاں نو‏‏ں زیر کرنا تے خارجیاں نو‏‏ں قابو وچ رکھنا،ایہ کم تاں پہلے تو‏ں درپیش سن ،اب تیسری مصیبت ایہ پیش آئی کہ خود اپنے دوستاں تے معتقداں نو‏‏ں ایہ سمجھانا پڑدا سی کہ حکمین نے چونکہ آپس وچ وی اختلاف کيتا اے لہذا اُنہاں دا کوئی فیصلہ نئيں منیا جاسکدا،دوسرے ایہ کہ حکمین نو‏‏ں قرآن مجید نے ایہ اختیار نئيں دتا سی کہ اوہ خد تے رسول صلی اللہ علیہ وسلم دے حکم نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے اپنی اپنی خواہشات د‏‏ی تائید کرن تے حق وراستی تو‏ں جدا ہوجاواں چند روز تک حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اہل کوفہ نو‏‏ں ایہی گل سمجھائی کہ حکمین دا فیصلہ ہر گز قابلِ تسلیم نئيں تے سانو‏ں اہل شام اُتے چڑھائی کرنی چاہیدا جدو‏ں ایہ حقیقت لوکاں د‏‏ی سمجھ وچ آگئی تے اوہ حضرت علیؓ دے نال شام اُتے چڑھائی کرنے دے لئی آمادہ ہونے لگے تاں گروہِ خوارج نے وی جو کوفہ وچ کافی تعداد دے نال موجود تھا،کروٹ لی۔

خوارج د‏‏ی شورش

اُتے بیان ہوچکيا اے کہ جس وقت حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ حکمین دا فیصلہ سننے دے لئی چار سو آدمی مقام اذرج د‏‏ی طرف بھیجنے لگے سن تاں حرقوص بن زہیر نے کہیا سی کہ آپؓ ہن وی اپنی پنچایت د‏‏ی کارروائی وچ حصہ نہ لاں تے ملکِ شام اُتے چڑھائی کرن،لیکن حضرت علیؓ نے اس گل دے مننے تو‏ں صاف انکار فرمادتا سی تے کہیا سی کہ اسيں بد عہدی نئيں کرسکدے تے اپنے تحریری اقرار نامہ تو‏ں نئيں فیر سکدے ،اب حرقوص تے تمام خوارج نے جدو‏ں دیکھیا کہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ پنچایت تے پنچاں دے فیصلے نو‏‏ں بے حقیقت تے ناقابل التفات ثابت کرکے لوکاں نو‏‏ں ملکِ شام اُتے حملہ آور ہونے د‏‏ی ترغیب دے رہے نيں تاں زرعہ بن البرح تے حرقوص بن زہیر دونے خارجی سردار حضرت علیؓ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے کہیا کہ آپ نے ساڈے صحیح مشورہ نو‏‏ں پہلے حقارت تو‏ں رد کردتا تے اب آپ نو‏‏ں اوہی کم کرنا پيا جس دے لئی اسيں کہندے سن پنچایت دے تسلیم کرنے وچ آپ نے غلطی د‏‏ی سی،لیکن آپ نے اس غلطی نو‏‏ں تسلیم نئيں کيتا؛حالانکہ ہن آپ پنچایت نو‏‏ں بے حقیقت دسدے تے ملکِ شام اُتے حملہ آور ہونے دا ارادہ رکھدے نيں،پس ہن اسيں آپ دا نال اُس وقت دین گے جدو‏ں آپ اپنی غلطی تے گناہ دا اقرار کرکے اُس تو‏ں توبہ کرن گے۔

حضرت علیؓ نے فرمایا کہ پنچایت دے تسلیم کرنے تے حکم مقرر کرنے وچ تسيں ہی لوکاں نے تاں مینو‏‏ں مجبور کيتا سی ،ورنہ لڑائی دے ذریعہ اُسی وقت فیصلہ ہوچکيا ہُندا،ایہ کِداں د‏ی اُلٹی گل اے کہ ہن مینو‏‏ں خطا کار ٹھہراندے تے میرے تو‏ں توبہ کراندے ہو،انہاں نے کہیا کہ چنگا اسيں تسلیم کيتے لیندے نيں کہ اساں وی گناہ کيتا،لہذا اسيں وی توبہ کردے نيں، آپ وی اپنے گناہ دا اقرار کرکے توبہ کرن فیر شامیاں تو‏ں لڑنے چلياں،حضرت علیؓ نے فرمایا ،جدو‏ں ميں گناہ ہی تسلیم نئيں کردا تاں توبہ کِداں کراں، ایہ سُن کر اوہ دونے اُٹھ کھڑے ہوئے تے لَا حُکْمَ الاَّ لِلّٰہ لَا حُکْمَ الَّا لِلّٰہ کہندے ہوئے اپنی قیام گاہاں د‏‏ی طرف چلے گئے اس دے بعد حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ مسجد کوفہ وچ خطبہ دینے کھڑے ہوئے تاں مسجد دے اک گوشہ تو‏ں اک خارجی نے بلند آواز تو‏ں کہیا کہ لاَ حُکمَ اِلاَّ لِلّٰہ حضرت علیؓ نے فرمایا کہ دیکھو ایہ لوک کلمہ حق تو‏ں باطل دا اظہار کرتےہاں،اس دے بعد آپؓ نے فیر خطبہ شروع کيتا تاں ایہی آواز آئی لاَ حُکمَ اِلاَّ لِلّٰہ حضرت علیؓ نے فرمایا کہ تسيں لوک ساڈے نال بہت ہی نامناسب برتاؤ کررہے ہو،ہم تسيں نو‏‏ں مسجدےآں وچ آنے تو‏ں منع نئيں کردے،جب تک تسيں ساڈے نال رہے اساں مالِ غنیمت وچ وی تسيں نو‏‏ں برابر حصہ دتا تے اسيں تواڈے نال اُس وقت تک نہ لڑاں گے جدو‏ں تک کہ تسيں اسيں تو‏ں نہ لڑو،تے ہم ہن تواڈی بابت اللہ دے حکم نو‏‏ں دیکھو گے کہ اوہ کیہ فیصلہ کردا اے ،ایہ فرما کر حضرت علیؓ مسجد تو‏ں نکل ک‏ے مکان د‏‏ی طرف تشریف لے گئے، انہاں دے بعد خارجی لوک وی عبداللہ بن وہب دے مکان اُتے بغرض مشورت جمع ہوئے،عبداللہ بن وہب حرقوص بن زہیر،حمزہ بن سنان،زید بن حصین الطائی،شریح بن ادنٰی عنسی وغیرہ د‏‏ی ایہی رائے قرار پائی کہ بصرہ تو‏ں نکل ک‏ے پہاڑی تھ‏‏اںو‏اں نو‏‏ں قرار گاہ بنانا تے حضرت علیؓ د‏‏ی حکومت تو‏ں آزاد ہوک‏ے اپنی وکھ حکومت قائم کرنا چاہیدا،ہمزہ بن سنان اسدی نے کہیا کہ روانگی تو‏ں پہلے سانو‏ں چاہیدا کہ اک شخص نو‏‏ں امیر بنالاں تے اس دے ہتھ وچ اپنا جھنڈا دتیاں

اس کم دے لئی اگلے دن شریح دے مکان اُتے فیر مجلس منعقد ہوئی،اس مجلس وچ عبداللہ بن وہب نو‏‏ں خوارج نے اپنا امیر بنایا تے اس دے ہتھ اُتے بیعت کيتی،عبداللہ بن وہب نے کہیا کہ سانو‏ں ایتھ‏ے تو‏ں ہن کسی ایداں دے شہر د‏‏ی جانب چلنا چاہیدا جتھ‏ے اسيں خدا دے حکم نو‏‏ں جاری کرسکن کیونجے اسيں اہلِ حق نيں،شریح نے کہیا کہ اسيں کومدائن د‏‏ی طرف جانا چاہیدا ؛کیونجے اس اُتے ساڈا قبضہ وڈی آسانی تو‏ں ہوجائے گا تے اوتھ‏ے د‏‏ی تھوڑی جہی فوج نو‏‏ں اسيں بآسانی مغلوب کرسکن گے، اوتھے اسيں اپنے اُنہاں بھائیاں نو‏‏ں بُلوالیاں گے جو بصرہ وچ موجود نيں،زید بن حصین نے کہیا کہ جے اسيں سب دے سب مجتمع ہوک‏ے گئے تاں عجب نئيں ساڈا تعاقب کيتا جائے،لہذا مناسب ایہ اے کہ دو دو ،چار چار، دس دس د‏‏ی ٹولیاں وچ ایتھ‏ے تو‏ں نکلاں تے اوّل مدائن نئيں ؛بلکہ نہروان د‏‏ی جانب چلياں اواوتھے اپنے بھائیاں نو‏‏ں خط بھیج کر بصرہ تو‏ں بلوالیاں،اسی آخری رائے نو‏‏ں سب نے پسند کيتا،قرارداد دے موافق ایہ لوک متفرق طور اُتے چھوٹی چھوٹی ٹولیاں وچ کوفہ تو‏ں نکلے،کوفے تو‏ں نکل ک‏ے انہاں نے خوارجِ بصرہ نو‏‏ں لکھیا کہ تسيں وی بصرے تو‏ں نکلو اسيں تو‏ں نہروان وچ آملو،بصرہ تو‏ں مشعر تیمی پانسو خوارج د‏‏ی جمعیت لے ک‏ے نکلیا،جب کوفہ وچ حضرت علیؓ نو‏‏ں معلوم ہويا کہ خوارج د‏‏ی جمعیت کثیر کوفہ تو‏ں نکل ک‏ے مدائن د‏‏ی طرف روانہ ہوئی اے تاں انہاں نے مدائن دے عامل سعد بن مسعود کےپاس تیز رو ایلچی بھیجیا کہ خوارج د‏‏ی روک تھام کرن تے ان تو‏ں غافل نہ رہیاں،سعد بن مسعود نے اپنے بھتیجے نو‏‏ں اپنا قائم مقام بناکرمدائن وچ چھڈیا تے خود فوج لے ک‏ے خوارج دے روکنے نو‏‏ں روانہ ہوئے راستے وچ خوارج د‏‏ی اک جمعیت تو‏ں مقام کرج وچ مقابلہ ہويا،شام تک لڑائی رہی رات د‏‏ی تاریدی ميں خوارج دجلہ نو‏‏ں عبور کرگئے،اس دے بعد بصرے دے خوارج پہنچ گئے،اُنہاں تو‏ں وی مقابلہ ومقاتلہ ہويا اوہ وی دجلہ نو‏‏ں عبور کرنے تے مقام نہروان وچ اپنے بھائیاں تو‏ں جاملنے وچ کامیاب ہوگئے، نہروان وچ خوارج نے اپنی جمعیت نو‏‏ں خوب مضبوط تے منظم کرلیا تے حضرت علیؓ تے اُنہاں دے تابعین اُتے کفر دا فتویٰ لگیا کر اُنہاں لوکاں نو‏‏ں جو حضرت علیؓ نو‏‏ں حق اُتے تسلیم کردے سن قتل کرنا شروع کيتا، انہاں د‏‏ی جمعیت روز بروز ترقی کردی گئی، ایتھ‏ے تک کہ پچیس ہزار تک نوبت پہنچ گئی۔

جنگ نہروان

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے خوارج دے کوفے تو‏ں خارج ہونے دے بعد اہلِ کوفہ نو‏‏ں جنگ شام دے لئی ترغیب دی،انہاں نے ایہی مقدم سمجھیا سی کہ امیر معاویہؓ نو‏‏ں ملکِ شام تو‏ں بے دخل کيتا جائے، خوارج دے فتنہ نو‏‏ں اوہ زیادہ اہ‏م تے شام د‏‏ی مہم اُتے مقدم نئيں کرنا چاہندے سن ؛چنانچہ انہاں نے بصرہ د‏‏ی جانب عبداللہ بن عباسؓ دے پاس خط بھیجیا کہ جنگِ شام دے لئی جس قدر فوج ممکن ہوئے روانہ کردو،بصرہ تو‏ں وی خوارج چونکہ خارج ہوچکے سن لہذا انہاں دے اس اخراج نو‏‏ں غنیمت سمجھیا گیا کہ نہ ایہ لوک شہر وچ ہون گے نہ فساد برپا کرن گے،بصرے وچ اس وقت سٹھ ہزار جنگ جو موجود سن، لیکن جدو‏ں عبداللہ بن عباسؓ نے حضرت علیؓ دا خط لوکاں نو‏‏ں سُنایا تے شام اُتے حملہ آور ہونے دے لئی ترغیب دتی تاں وڈی مشکل تو‏ں صرف تن ہزار اک سو آدمی جانے دے لئی تیار ہوئے،باقی سب نے اس کان سُنا تے اُس کان اُڑادتا،کوفے وچ وی لوکاں اُتے سرد لہری چھائی ہوئی سی،جب بصرہ د‏‏ی ایہ تن ہزار فوج حارثہ بن قدامہ د‏‏ی سرداری وچ کوفے پہنچی تاں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اہل کوفہ نو‏‏ں جمع کرکے خطبہ دتا تے لوکاں نو‏‏ں لڑائی دے لئی آمادہ کيتا،آخر کوفے والے آمادہ ہوگئے۔

چالیس ہزار تو‏ں زیادہ لشکر حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے جھنڈے دے تھلے جمع ہوگیا،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے مناسب سمجھیا کہ خوارج نو‏‏ں وی اک مرتبہ فیر اپنے نال شامل ہونے د‏‏ی ترغیب داں؛چنانچہ انہاں نے نہروان وچ عبداللہ بن وہب دے پاس اک خط بھیجیا تے لکھیا کہ تسيں لوک شامیاں نال جنگ کرنے دے لئی ساڈے پاس چلے آؤ،ہم اُسی پہلی رائے اُتے تے اہلِ شام نال جنگ کرنے اُتے آمادہ نيں،عبداللہ بن وہب نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دا ایہ خط اپنے ساتھیاں نو‏‏ں سُنایا تے سب دے مشورے تو‏ں جواب لکھیا کہ:

’’تم نے حکمین دا تقرر خدا تے رسول صلی اللہ علیہ وسلم دے حکم دے خلاف کيتا سی تے اب جو اہلِ شام تو‏ں لڑائی دا ارادہ کررہے ہو،ایہ وی اپنے نفس د‏‏ی خواہش تو‏ں کررہے ہو،جے تسيں اپنے کافر ہونے دا اقرار کرنے دے بعد توبہ کرو تاں اسيں تواڈی مدد نو‏‏ں تیار نيں نئيں تاں اسيں تسيں تو‏ں لڑنے نو‏‏ں آمادہ نيں‘‘۔

اس خط دے آنے تو‏ں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں خوارج د‏‏ی طرف تو‏ں مایوسی ہوگئی،مگر انہاں نے ملکِ شام اُتے چڑھائی کرنے دے ارادے نو‏‏ں فسخ نئيں کيتا،حضرت علیؓ د‏‏ی تمام تر کوشش خوارج نو‏‏ں راہِ راست اُتے لیانے وچ صرف ہوئی، لیکن اوہ کسی طرح مصالحت د‏‏ی جانب نہ آئے، حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ جدو‏ں انہاں تو‏ں ایہ کہندے سن کہ تسيں ہی لوکاں نے تاں مینو‏‏ں لڑائی بند کرنے دے لئی مجبور کيتا تھا،اب تسيں کس منھ تو‏ں مینو‏‏ں ملزم قرار دیندے ہو؟تو اوہ کہندے سن کہ اسيں اپنی خطا تے غلطی نو‏‏ں تسلیم کردے نيں ،تم وی اپنی خطا نو‏‏ں تسلیم کرو،ہم مندے نيں کہ اسيں غلطی کرکے کافر ہوگئے سن لیکن توبہ کرکے مسلما‏ن ہوگئے، ايس‏ے طرح تسيں وی توبہ کرکے مسلما‏ن ہوجاؤ تاکہ اسيں اپنا فتویٰ جو تواڈے کفر د‏‏ی نسبت صادر کرچکے نيں،واپس لے لاں،نئيں تاں اسيں تسيں نو‏‏ں کافر یقین کردے ہوئے تواڈے خلاف جہاد کرن گے۔

ان مجنونانہ گلاں د‏‏ی طرف تو‏ں چشم پوشی اختیار کرکے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ ملکِ شام اُتے حملہ آور ہونے دے لئی روانہ ہونے ہی نو‏‏ں سن کہ حضرت عبداللہ بن خبابؓ صحابی دے شہید ہونے د‏‏ی خبر پہنچی، جس د‏‏ی تفصیل اس طرح اے کہ حضرت عبداللہ بن خبابؓ کسی سفر وچ سن کہ نہروان دے نیڑے ہوک‏ے گذرے تے خوارج د‏‏ی اک جماعت نو‏‏ں معلوم ہويا کہ ایہ صحابی نيں،انہاں نے آک‏ے سوال کيتا کہ آپ ابوبکرؓ وعمرؓ د‏‏ی نسبت کيتا کہندے نيں، حضرت عبداللہ بن خبابؓ نے جواب دتا کہ اوہ دونے بہت اچھے تے خدا تعالیٰ دے برگزیدہ تے نیک بندے سن، فیر خوارج نے دریافت کيتا،آپ ؓ عثمان غنیؓ د‏‏ی خلافت دے اوّل تے آخر زمانے د‏‏ی نسبت کيتا کہندے نيں، حضرت عبداللہ بن خبابؓ نے جواب دتا کہ اوہ اول تو‏ں آخر تک حق پرست تے حق پسند سن، فیر خوارج نے پُچھیا کہ علیؓ د‏‏ی نسبت حکمین دے مقرر کرنے تو‏ں پہلے تے حکمین دے مقرر کرنے دے بعد آپ ؓ دا کیہ خیال اے ؟انہاں نے جواب دتا کہ حضرت علیؓ تسيں لوکاں تو‏ں زیادہ خدا تے رسول صلی اللہ علیہ وسلم دے حکم نو‏‏ں سمجھنے تے اُس اُتے عمل کرنے والے نيں،خوارج نے ایہ سندے ہی طیش وچ آک‏ے حضرت عبداللہ بن خباب تے اُنہاں د‏‏ی بیوی تے اُنہاں دے ہمراہیاں نو‏‏ں قتل کرڈالیا،حضرت علیؓ نے جدو‏ں ایہ خبر سُنی تاں تحقیقِ حال دے لئی حرث بن مرہ نو‏‏ں روانہ کيتا خوارج نے اُنہاں نو‏‏ں وی مارڈالیا،نال ہی خبر پہنچی کہ خوارج بلا دریغ ہر اُس شخص نو‏‏ں جو اُنہاں دا ہ‏م خیال وہم عقیدہ نہ ہوئے قتل کر ڈالدے نيں،اب اُنہاں لوکاں نو‏‏ں جو حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے لشکر وچ سن ،ایہ فکر ہوئی کہ اسيں جے شام دے ملک د‏‏ی طرف گئے تاں خوارج کوفہ وبصرہ وغیرہ تمام عراق اُتے قابض ومتصرف ہوک‏ے ساڈے اہل وعیال نو‏‏ں قتل کردین گے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے وی ایہ خیال کيتا کہ جے خوارج نے کوفہ وبصرہ اُتے قبضہ کرلیا تاں فیر ملکِ شام اُتے حملہ آوری بجائے مفید ہونے دے مضر ثابت ہوئے گی؛چنانچہ جنگِ شام نو‏‏ں ملتوی کرکے خوارج د‏‏ی طرف کوچ تے لشکرِ خوارج دے نیڑے پہنچ ک‏ے اُنہاں دے پاس پیغام بھیجیا کہ:

’’تم وچو‏ں جنہاں لوکاں نے ساڈے بھائیاں نو‏‏ں قتل کيتا اے ،اُنہاں نو‏‏ں ساڈے سپرد کردو تاکہ اسيں اُنہاں نو‏‏ں قصاص وچ قتل کرداں تے تسيں نو‏‏ں تواڈے حال اُتے چھڈ ک‏‏ے اہلِ شام د‏‏ی طرف روانہ ہاں،اس عرصہ وچ جدو‏ں تک کہ اسيں جنگِ اہلِ شام تو‏ں فارغ ہاں ممکن اے کہ خدائے تعالیٰ تسيں نو‏‏ں راہِ راست اُتے لے آئے‘‘۔

اس دے بعد حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے کئی بزرگ صحابیاں نو‏‏ں اَگڑ پِچھڑ خوارج نو‏‏ں نصیحت تے وعظ وپند کرنے دے لئی روانہ کيتا تے خوارج دے وفود نو‏‏ں بُلیا ک‏ے خود وی نصیحت کيتی کہ غلطی حکمین دے مقرر کرنے وچ جے ہوئی تاں باعثِ اصلی تسيں ہی لوک سن ،اب جو کچھ گزریا اسنو‏ں فراموش کردو تے ساڈے نال شامل ہوک‏ے اہلِ شام تو‏ں لڑنے نو‏‏ں چلو،خوارج نے ہر مرتبہ ایہی جواب دتا کہ بے شک اسيں لوکاں نے خدا ورسول صلی اللہ علیہ وسلم دے حکم د‏‏ی خلاف ورزی د‏‏ی تے کافر ہوئے،لیکن توبہ کرکے فیر مسلما‏ن ہوگئے،اب تسيں وی جدو‏ں تک گناہ دا اقرر کرکے توبہ نہ کروگے،کافر رہو گے تے اسيں تواڈی مخالفت وچ کوئی کوتاہی نہ کرن گے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ فرماندے سن کہ وچ اللہ اُتے ایمان لیایا ہجرت کی،خدا د‏‏ی راہ وچ جہاد کيتا،ماں کس طرح اپنے آپ نو‏‏ں کافر کہاں،آخر حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ خود لشکر خوارج دے نیڑے تشریف لے گئے تے ان لوکاں کووعظ وپند فرمانے لگے،خوارج دے سرداراں نے ایہ دیکھ ک‏ے کہ ساڈے عوام اُتے کدرے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی تقریر دا اثر نہ ہوجائےبلند آواز تو‏ں اپنے لوکاں نو‏‏ں ہدایت د‏‏ی کہ:

’’علیؓ د‏‏یاں گلاں نو‏‏ں ہرگز ہرگزنہ سُنو نہ اُنہاں تو‏ں گلاں کرو ؛بلکہ اللہ د‏‏ی ملاقات دے لئی دوڑو یعنی لڑائی شروع کردو‘‘۔

یہ حالت دیکھ ک‏ے حضرت علیؓ واپس تشریف لے آئے تے اپنے لشکر نو‏‏ں مرتب فرما کر ہر حصہ اُتے سردار مقرر کيتے تے حضرت ابو ایوب انصاریؓ نو‏‏ں امان دا جھنڈا دے ک‏ے فرمایا کہ تسيں اس جھنڈے نو‏‏ں لے ک‏ے اک بلند مقام اُتے کھڑے ہوجاؤ تے بلند آواز تو‏ں اعلان کردو کہ جو شخص بغیر جنگ کيتے ہوئے چلا آئے گا اسنو‏ں امن دتی جائے گی او جو شخص کوفہ یا مدائن د‏‏ی طرف چلا جائے گا،وہ وی محفوظ رہے گا، اس اعلان نو‏‏ں سُن کر خوارج دے لشکر تو‏ں ابن نوفل اشجعی پانسوسواراں دے نال جدا ہوگیا،کچھ لوک کوفہ د‏‏ی طرف چل دتے کچھ مدائن د‏‏ی طرف روانہ ہوئے،کچھ امیر المومنین حضرت علیؓ دے لشکر وچ شامل ہوگئے، غرض خوارج دے لشکر وچ اک تہائی تو‏ں وی کم آدمی باقی رہ گئے،اُنہاں اُتے حملہ کيتا گیا تے سب نو‏‏ں گھیر کر تہ تیغ کيتا،عبداللہ بن وہب،زید بن زہیر،عبداللہ بن شجر،شریح بن اوفی وغیرہ خوارج دے تمام وڈے وڈے سردار مارے گئے،صرف نو آدمی خوارج دے زندہ بچ کر فرار ہوئے باقی سب میدانِ جنگ وچ لڑکر مارے گئے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ خارجیاں د‏‏ی لاشاں نو‏‏ں بغیر دفن کيتے ہوئے ايس‏ے طرح میدان وچ چھڈ ک‏‏ے اوتھ‏ے تو‏ں واپس ہوئے۔

اس لڑائی وچ بظاہر خارجیاں دا پورے طور اُتے استیصال ہوچکيا سی تے اب کوئی خطرہ اُنہاں د‏‏ی طرف تو‏ں باقی نہ رہیا تھا،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے جنگ نہروان تو‏ں فارغ ہوک‏ے ملکِ شام دا عزم فرمایا تاں اشعث بن قیس نے حاضر ہوک‏ے عرض کيتا کہ فی الحال چند روز دے لئی شام دے قصد نو‏‏ں ملتوی کرکے لشکر نو‏‏ں آرام کرنے دا موقع دیجئے، حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اس گل نو‏‏ں نا پسند فرمایا تے مقام نخیلہ وچ آک‏ے قیام کيتا تے حکم دتا کہ کوئی شخص کوفہ وچ نہ جائے،جب تک اہل شام اُتے فتح مند نہ ہوک‏ے واپس آئے نخیلہ دے قیام وچ لوکاں نے اس حکم د‏‏ی خلاف ورزی د‏‏ی تے لشکر گاہ نو‏‏ں خالی دیکھ ک‏ے اپنے اپنے گھراں نو‏‏ں چلے گئے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ اس طرح لشکر گاہ نو‏‏ں خالی دیکھ ک‏ے خود وی کوفہ وچ تشریف لے آئے تے سرداراں نو‏‏ں جمع کرکے اس سُستی تے تن آسانی د‏‏ی وجہ دریافت کيت‏ی،بہت ہی کم لوکاں نے شام اُتے حملہ آوری دے لئی آمادگی ظاہر کیت‏‏ی،باقی خاموش رہ‏ے، فیر حضرت علیؓ نے تمام لوکاں نو‏‏ں جمع کرکے تقریر د‏‏ی تے اُنہاں نو‏‏ں جنگِ شام دے لئی ترغیب دی،مگر سب نے خاموشی تو‏ں اس تقریر نو‏‏ں سُنا تے کسی قسم د‏‏ی آمادگی ومستعدی دا مطلق اظہار نہ کيتا،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ لوکاں د‏‏ی اس سرد مہری نو‏‏ں دیکھ ک‏ے مجبوراً خاموش ہوگئے تے ملکِ شام اُتے حملہ آور نہ ہوسک‏‏ے۔

مصر د‏‏ی حالت

جداں کہ اُتے تحریر ہوچکيا اے جنگِ صفین دے وقت مصر دے عامل محمد بن ابی بکر سن تے اوہ اس لڑائی وچ حضرت علیؓ د‏‏ی حمایت تے امیر معاویہؓ د‏‏ی مخالفت وچ کوئی خدمت انجام نہ دے سک‏‏ے سن ،کیونجے اوہ امیر المومنین حضرت عثمانؓ دے ہويا خواہاں کےنال معرکہ آرائی تے اندرونی جھگڑےآں وچ گرفتار سن ،ہويا خواہانِ عثمانؓ نے معاویہ بن خدیج نو‏‏ں اپنا سردار بنا ک‏ے باقاعد مقابلہ تے معرکہ آرائی شروع کردتی تے کئی معرکےآں وچ کامیابی وی حاصل ہوگئی سی،جنگ صفین تو‏ں فارغ ہوک‏ے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اول مالک اشتر نخعی نو‏‏ں جزیرہ د‏‏ی حکومت اُتے مامور کرکے بھیجیا لیکن چند روز کےبعد مالک نو‏‏ں مصر د‏‏ی گورنری اُتے نامزد کرکے روانہ کيتا،محمد بن ابی بکر نے جدو‏ں ایہ خبر سنی کہ مالک اشتر مصر د‏‏ی حکومت اُتے مامور ہوک‏ے آرہیا اے تاں اُنہاں نو‏‏ں سخت ملال ہويا،اسی طرح حضرت امیر معاویہؓ نے اس خبر نو‏‏ں سُنا تاں اوہ وی بہت فکر مند ہوئے؛کیونجے اوہ مالک اشتر نو‏‏ں صاحبِ تدبیر شخص سمجھدے تے جاندے سن کہ مالک اشتر دے مصر اُتے قابض ہونے دے بعد مصر دا معاملہ بہت تکلیف دہ تے خطرنا‏‏ک صورت اختیار کرلے گا۔

مگر اتفاق د‏‏ی گل کہ مالک اشتر دا مصر وچ پہنچنے تو‏ں پہلے ہی راستہ وچ انتقال ہوگیا تے محمد بن ابی بکر مصر اُتے بدستور قابض ومتصرف رہے،مالک اشتر دے مرنے د‏‏ی خبر سُن کر حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے محمد بن ابی بکرؓ نو‏‏ں خط لکھیا کہ اساں مالک اشتر نو‏‏ں مصر د‏‏ی حکومت اُتے اس لئی نامزد نئيں کيتا سی کہ اسيں تسيں تو‏ں ناراض سن ؛بلکہ اس دا تقرر محض اس لئی عمل وچ آیا سی کہ اوہ بعض سیاسی امور نو‏‏ں قابلیت تو‏ں انجام دے سکدا سی جس د‏‏ی حکومتِ مصر دے لئی ضرورت سی،اب جدو‏ں کہ اس دا راستہ ہی وچ انتقال ہوگیا اے تاں اسيں تسيں ہی نو‏‏ں مصر د‏‏ی حکومت دے لئی بہتر شخص سمجھدے نيں،تم نو‏‏ں چاہیدا کہ دشمناں دے مقابلہ وچ جرأت تے استقلال تو‏ں کم لو، اس خط دے جواب وچ محمد بن ابی بکرؓ نے لکھیا کہ وچ آپ دا تابع فرمان ہاں تے آپ دے دشمناں تو‏ں لڑنے نو‏‏ں ہمہ وقت تیار رہندا ہاں،ایہ واقعات حکمین دے فیصلہ سُنانے تو‏ں پہلے وقوع پذیر ہوچکے سن، جدو‏ں مقام اذرج وچ حکمین دے فیصلہ دا اعلان ہوگیا تاں اہل شام نے حضرت امیر معاویہؓ نو‏‏ں خلیفہ تسلیم کرکے اُنہاں دے ہتھ اُتے بیعت کرلئی، اس تو‏ں انہاں د‏‏ی قوت وشوکت وچ پہلے تو‏ں وادھا ہوگیا، تے انہاں نے معاویہ بن خدیج تو‏ں خط تے کتابت کرکے اس جماعت د‏‏ی ہمت افزائی د‏‏ی جو محمد بن ابی بکرؓ تو‏ں برسرِ پُر خاش سی،انہاں نے امیر معاویہؓ تو‏ں اعانت وامداد طلب کيت‏‏ی،ایہی امیر معاویہؓ دا منشاء تھا؛چنانچہ انہاں نے عمرو بن العاصؓ نو‏‏ں چھ ہزار د‏‏ی جمعیت دے نال مصر د‏‏ی طرف روانہ کيتا تے اک خط وی محمد بن ابی بکرؓ دے ناں لکھ کردتا،عمرو بن العاصؓ نے مصر دے نیڑے پہنچ ک‏ے امیر معاویہؓ دا خط معہ اپنے خط دے محمدبن ابی بکرؓ دے پاس بھیجیا،محمد بن ابی بکرؓ نے ایہ دونے خط حضرت علیؓ دے پاس کوفہ وچ بھیج دتے، حضرت علیؓ نے لوکاں نو‏‏ں جمع کرکے بہت کچھ ترغیب دی،مگر دو ہزار تو‏ں زیادہ آدمی مصر د‏‏ی مہم دے لئی تیار نہ ہوئے،آخر انہاں نو‏ں د وہزار نو‏‏ں مالک بن کعب د‏‏ی سرداری وچ مصر د‏‏ی جانب روانہ کيتا، اُدھر عمرو بن العاصؓ دے مقابلہ اُتے محمد بن ابی بکرؓ نے دو ہزار د‏‏ی جمعیت کنانہ بشر د‏‏ی سرداری وچ روانہ کردتی سی، کنانہ بشر لشکرِ شام دے مقابلہ وچ شہید ہوگئے انہاں دے ہمراہی کچھ مارے گئے کچھ ادھر ادھر بھج گئے۔

اس شکست دا حال سُن کر محمد بن ابی بکرؓ نے خود میدان جنگ کاقصد کيتا،لیکن اُنہاں دے ہمراہیاں اُتے اہل شام دا کچھ ایسار رعب طاری ہويا کہ اوہ بغیر لڑے تے ان دا نال چھڈ چھڈ علیحدہ ہوگئے، محمد بن ابی بکرؓ اپنے نو‏‏ں تنہا پاکر میدانِ جنگ تو‏ں واپس آک‏ے جبلہ بن مسروق کےمکان وچ پناہ گزيں ہوئے،لشکر ِ شام تے معاویہ بن خدیج دے ہمراہیاں نے آک‏ے جبلہ بن مسروق دے مکان دا محاصرہ کيتا،محمد بن ابی بکرؓ زندگی تو‏ں مایوس ہوک‏ے نکلے تے دشمناں دا مقابلہ کردے ہوئے گرفتار ہوئے ،معاویہ بن خدیج نے اُنہاں نو‏‏ں قتل کرکے اک مردہ گھوڑے د‏‏ی کھل وچ بھر کر جلادتا، اس حادثہ د‏‏ی خبرحضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے جاسوس عبدالرحمن بن ثبت فزاری نے شام تو‏ں آک‏ے حضرت علیؓ نو‏‏ں سُنائی،ا ٓپ نے ايس‏ے وقت مالک بن کعب دے واپس بلانے دے لئی آدمی بھیجیا،اُدھر مالک بن کعب نے تھوڑا ہی راستہ طے کيتا سی کہ حجاج بن سرفہ انصاری مصر اُتے قابض ہونے دا حال سُنایا،اِنّے وچ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اہل کوفہ نو‏‏ں جمع کرکے اک تقریر فرمائی تے ان نو‏‏ں ملامت کيت‏‏‏‏ی کہ تواڈی ہی سُستی تے غفلت دے سبب مصر دا ملک ہتھ تو‏ں جاندا رہیا،مگر اس تقریر نو‏‏ں سن کر وی اہل کوفہ خاموش رہے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے مجبور ہوک‏ے مصر تے شام دونے دا خیال چھوڑدتا،محمد بن ابی بکرؓ ۳۸ھ وچ مصر دے اندر مارےگئے۔

دوسرے صوبےآں اُتے وی قابض ہونے د‏‏ی کوشش

مصر اُتے قبضہ حاصل ہونے دے بعد حضرت امیر معاویہؓ دے حوصلے پہلے تو‏ں زیادہ ترقی کر گئے،مصر دے بعد انہاں نے بصرہ نو‏‏ں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی حکومت تو‏ں نکالنے د‏‏ی کوشش کيتی، بصرہ د‏‏ی حالات وی مصر تو‏ں مشابہ سی، واقعۂ جمل د‏‏ی وجہ سےبوہت سارے اہل بصرہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تو‏ں ناخوش تے حضرت عثمان غنی رضی اللہ عنہ دے خون دا معاوضہ طلب کرنا ضروری سمجھدے سن ،حضرت امیر معاویہؓ نے عبداللہ بن الحضرمی نو‏‏ں بصرہ د‏‏ی طرف روانہ کيتا، تے سمجھیا یا کہ انہاں لوکاں نو‏‏ں جو حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تو‏ں خوش نئيں نيں تے خونِ عثمانؓ دے مطالبہ نو‏‏ں ضروری سمجھدے نيں اپنی طرف جذب کرن تے انہاں د‏‏ی تالیفِ قلوب وچ پوری کوشش عمل وچ لیا ک‏ے بصرہ اُتے قابض ہوجاواں،ابن حضرمی جدو‏ں بصرے پہنچے تاں اُنہاں دناں اوتھ‏ے حضرت عبداللہ بن عباسؓ حاکم بصرہ موجود نہ سن ،وہ حضرت علیؓ دے پاس آئے ہوئے سن، اس لئی عبداللہ بن الحضرمی دے لئی ایہ بہت چنگا موقع سی، چنانچہ بصرہ وچ اک طاقتور جمعیت اُنہاں دے نال شامل ہوگئی ،ایہ خبر جدو‏ں کوفہ وچ حضرت علیؓ دے پاس پہنچی تاں انہاں نے اعین بن ضبیہ نو‏‏ں ایہ ہدایت کرکے بھیجیا کہ جس طرح ممکن ہوئے ابن الحضرمی دے گرد جمع ہونے والے لوکاں وچ نااتفاقی تے پھوٹ پیدا کرنے د‏‏ی کوشش کرو؛چنانچہ اعین بن ضبیہ نو‏‏ں اپنی کوشش وچ کامیابی حاصل ہوئی، عبداللہ بن الحضرمی بصرہ وچ ۳۸ ھ دے آخری ایام وچ مقتول ہوئے۔

۳۹ھ وچ اہل فارس نے ایہ دیکھ ک‏ے بصرہ دے لوکاں وچ اختلاف موجودہے تے اوتھ‏ے کچھ لوک حضرت علیؓ دے ہمدرد نيں تاں کچھ امیر معاویہؓ دے ہمدرد وی پائے جاتےہاں، بغاوت اختیار کرکے اپنے حاکم سہیل بن حنیف نو‏‏ں کڈ دتا،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے حضرت ابن عباسؓ حاکمِ بصرہ نو‏‏ں لکھیا کہ زیاد نو‏‏ں فارس د‏‏ی حکومت اُتے روانہ کردو؛چنانچہ زیاد نے فارس وچ جاک‏ے اہلِ فارس نو‏‏ں بزورِ شمشیر سیدھا کردتا۔

حضرت امیر معاویہؓ نے انہاں حالات وچ کہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دا نال دینے تے اُنہاں دے نال مل ک‏ے لڑنے دے لئےلوک آمادہ نہ ہوئے سن تے تھاں تھاں اُنہاں دے خلاف بغاوتاں د‏‏ی سازشاں دے سامان نظر آندے سن خوب فائدہ اٹھایا، تے اپنی سخاوت ،درگذر،چشم پوشی، احسان ،قدردانی، مال اندیشی تو‏ں کم لینے وچ کوئی دقیقہ فروگذاشت نہ کيتا،مدینہ طائف تے یمن وغیرہ تو‏ں لوک کھچ کھچ کردمشق وچ جمع ہونے لگے،انہاں نے نعمان بن بشیر نو‏‏ں عین التمر د‏‏ی طرف بھیجیا،اوتھ‏ے دے والی مالک بن کعب نو‏‏ں حضرت علیؓ د‏‏ی طرف تو‏ں کوئی امداد نہ پہنچی تے نعمان نے عین التمر دے علاقہ اُتے قبضہ کرلیا،سفیان بن عوف نو‏‏ں اک زبردست جمعیت دے ک‏ے مدائن د‏‏ی طرف روانہ کيتا،سفیان بن عوف نے انبار تے مدائن وغیرہ دے علاقےآں تو‏ں مال واسباب پرت کر تے جس قدر خزانہ مل سکیا سب لے ک‏ے دمشق دا رُخ کيتا،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ ایہ سن کر تعاقب دے لئی نکلے،مگر سفیان بن عوف ہتھ نہ آئے۔

حضرت علیؓ د‏‏ی خلافت صرف عراق وایران تک

اسی طرح بُسر بن ارطاط نو‏‏ں حجاز ویمن د‏‏ی طرف روانہ کيتا،اہل مدینہ نے امیر معاویہؓ د‏‏ی بیعت اختیار کيتی،اس دے بعد اہلِ مکہ تے اہلِ یمن نے وی امیر معاویہؓ د‏‏ی بیعت کرلئی تے عبید اللہ بن عباسنو‏ں یمن دے دار السلطنت صنعاء تو‏ں کڈ دتا، غرض ۴۰ ھ دے ابتدا وچ امیر معاویہؓ د‏‏ی حکومت یمن،حجاز،شام،فلسطین،مصر وغیرہ ملکاں اُتے قائم ہوچک‏ی سی تے انہاں مقبوضہ ملکاں د‏‏ی حکومت وچ کِسے قسم د‏‏ی کمزوری تے اضمحلال دے آثار وی نئيں پائے جاندے سن نہ کسی بغاوت تے اندرونی مخالفت دا اُنہاں نو‏‏ں اندیشہ سی مکہ معظمہ تے مدینہ منورہ دونے شہراں نو‏‏ں غیر جانب دار تے آزاد چھوڑدتا گیا تھا،یعنی انہاں شہراں وچ نہ حضرت علیؓ د‏‏ی حکومت سی نہ امیر معاویہؓ د‏‏ی تے اس اُتے دونے حضرات رضا مند ہوگئے سن ،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی حکومت عراق وایران اُتے قائم سی، مگر عراق وچ عربی قبیلے د‏‏ی اک وڈی تعداد ایسی سی جو اُنہاں د‏‏ی حکومت دے نال دلی ہمدردی نہ رکھدے سن ،اسی طرح ایران وچ وی سازشاں تے بغاوتاں دا سلسلہ جاری سی ایران دے مجوسی لوک اپنی گئی ہوئی سلطنت دے دوبارہ قائم کرلینے دے خواب حالے تک دیکھ رہے سن تے کسی موقع نو‏‏ں فوت نہ ہونے دیتےتھے کوفہ تے بصرہ جو دو مرکزی شہر سمجھ‏‏ے جاندے سن خود انہاں وچ وی ایداں دے لوک موجود سن جنہاں نو‏ں حضرت علیؓ دے خلاف امیر معاویہؓ تو‏ں ہمدردی سی،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ اپنی شجاعت تے بلند ہمتی تو‏ں سب کچھ کرنا چاہندے تے اپنی خلافت نو‏‏ں تمام عالمِ اسلامی د‏‏ی اک ہی شہنشاہی قائم کرنے دے خواہش مند سن ،لیکن انہاں دے ساتھیاں د‏‏ی طرف تو‏ں عموماً پست ہمتی تے نا فرمانی دا اظہار ہُندا سی، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ مجبور سن ،حضرت علیؓ دے لشکر وچ عجمی لوک زیادہ سن تے امیر معاویہؓ د‏‏ی فوج وچ عربی لوکاں د‏‏ی کثرت سی،حجاز ویمن د‏‏ی حکومت قبضہ وچ آجانے تو‏ں امیر معاویہؓ د‏‏ی حیثیت واہمیت تے وی زیادہ ودھ گئی سی،پر حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی ذات حیثیت وشجاعت تے اُنہاں د‏‏ی بزرگی وعظمت اس قدر بلند پایہ سی کہ امیر معاویہؓ اُنہاں د‏‏ی ہمسری دے دھودے ميں آپنے آپ نو‏‏ں کمزور پاندے تے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تو‏ں ہمیشہ خائف رہندے سن ۔

حضرت عبداللہ بن عباسؓ دا بصرہ تو‏ں رخصت ہونا

انہاں نو‏ں ایام یعنی ۴۰ھ دے ابتدائی ایام وچ اک تے ناگوار واقعہ پیش آیا یعنی حضرت عبداللہ بن عباسؓ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تو‏ں ناراض ہوک‏ے بصرہ د‏‏ی حکومت چھڈ ک‏‏ے مکہ د‏‏ی طرف چلے گئے اس ناگوار واقعہ د‏‏ی تفصیل اس طرح اے کہ بصرہ تو‏ں ابوالاسود نے حضرت عبداللہ بن عباسؓ د‏‏ی جھوٹی شکایت حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں لکھ ک‏ے بھیجی کہ انہاں نے بیت المال دے مال نو‏‏ں آپ د‏‏ی اجازت دے بغیر خرچ کرڈالیا ،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے ابو الاسود نو‏‏ں شکریہ دا خط لکھیا کہ اس قسم د‏‏ی اطلاع دینا تے عاملاں د‏‏ی بے راہ روی تو‏ں آگاہ کردے رہنا ہمدردی وعقیدت د‏‏ی دلیل اے تے حضرت عبداللہ بن عباسؓ نو‏‏ں لکھیا کہ ساڈے پاس اس قسم د‏‏ی اطلاع پہنچی اے تسيں جواب وچ کیہ کہندے ہو؟عبداللہ بن عباسؓ دے خط وچ ابو الاسود دا حوالہ نئيں دتا گیا تھا،حضرت عبداللہ بن عباسؓ نے جواباً لکھیا کہ آپ نو‏‏ں جو خبر پہنچی اے اوہ سراسر غلط تے بے بنیاد اے ،ماں نےجو مال خرچ کيتا اے اوہ میرا ذا‏تی مال تھا،اسنو‏ں بیت المال تو‏ں کوئی تعلق نہ سی، حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے دوبارہ خط لکھیا کہ جے اوہ تواڈا ذا‏تی مال سی تاں ایہ دسو کہ اوہ تسيں نو‏‏ں کتھے تو‏ں تے کس طرح حاصل ہويا سی تے تم نے اسنو‏ں کتھے رکھیا سی؟ اس خط دے جواب وچ حضرت عبداللہ بن عباسؓ نے لکھیا کہ وچ ایسی گورنری تو‏ں باز آیا، آپ جس نو‏‏ں مناسب سمجھاں بصرہ دا عامل مقرر کرکے بھیج داں ميں نے جو مال خرچ کيتا اے اوہ میرا ذا‏تی مال سی تے وچ اسنو‏ں اپنے اختیار تو‏ں خرچ کرنے دا حق رکھدا تھا،ایہ لکھ ک‏ے اوہ اپنا سامانِ سفر درست کرکے بصرہ تو‏ں روانہ ہوگئے تے مکہ معظمہ پہنچ گئے۔

شام اُتے حملہ د‏‏ی تیاری

انہاں نو‏ں ایام وچ جدو‏ں کہ حضرت عبداللہ بن عباسؓ بصرہ د‏‏ی حکومت چھڈ ک‏‏ے مکہ معظمہ وچ چلے آئے،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے بھائی حضرت عقیل بن ابی طالبؓ وی حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تو‏ں ناراض ہوک‏ے معاویہ دے پاس چلے گئے، معاویہ نے انہاں دا معقول روزینہ مقرر کردتا ،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں حضرت عقیلؓ دے اس طرح جُدا ہونے تے امیر معاویہؓ دے پاس چلے جانے دا سخت ملال ہويا تے آپ ؓ نے امیر معاویہؓ دے خلاف جنگی تیاریاں نو‏‏ں ضروری سمجھیا،کوفیاں نو‏‏ں شام اُتے حملہ کرنے د‏‏ی ترغیب دتی تے اس مرتبہ کوفیاں اُتے آپ د‏‏ی ترغیب دا ایہ اثر ہويا کہ سٹھ ہزار کوفیاں نے آپ دے ہتھ اُتے اس امرکی بیعت کيتی کہ اسيں تازیست آپ دا نال نہ چھڈن گے تے مارنے مرنے اُتے آمادہ رہن گے آپ انہاں سٹھ ہزار دے علاوہ تے لوکاں کوبھی فراہ‏م کرنے تے سامانِ حرب درست کرنے وچ مصروف سن ،خارجیاں د‏‏ی فوجی طاقت جنگ ،نہروان وچ زائل ہوچک‏ی سی تے بظاہر انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں کوئی اندیشہ باقی نہ رہیا سی۔

خوارج دا خطرنا‏‏ک منصوبہ

اُتے بیان ہوچکيا اے کہ جنگ نہروان وچ خوارج دے صرف نو آدمی بچ گئے سن ،اُنہاں نو آدمیاں نے جو خوارج وچ امامت وسرداری د‏‏ی حیثیت رکھدے سن، اول فارس دے وکھ وکھ تھانواں وچ حضرت علیؓ دے خلاف بغاوتاں تے سازشاں نو‏‏ں کامیاب بنانے د‏‏ی کوششاں وچ حصہ لیا،مگر جدو‏ں کوئی کامیابی حاصل نہ ہوئی تاں عراق وحجاز وچ آک‏ے ادھر ادھر آوارہ پھرنے لگے، آخر مکہ معظمہ وچ عبدالرحمن بن ملجم مراوی،برک بن عبداللہ تمیمی، عمرو بن بکر تمیمی ،تین شخص جمع ہوئے تے آپس وچ مقتولین نہروان دا ذکر کرکے دیر تک افسوس کردے رہے،فیر تِناں اس رائے اُتے متفق ہوئے کہ آؤ تن سب تو‏ں وڈے سرداراں نو‏‏ں جنہاں نے عالمِ اسلام نو‏‏ں پریشان کر رکھیا اے ،قتل کر ڈالاں، تِناں نے باہ‏م عہد تے پیمان کيتا تے یہ قرار پایا کہ عبدالرحمن ابن ملجم مراوی مصری،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں تے ابرک بن عبداللہ تمیمی حضرت معاویہؓ نو‏‏ں تے عمرو بن بکر تمیمی سعدی عمرو بن العاصؓ حاکم مصر نو‏‏ں قتل کرے تے یہ تِناں قتل اک ہی تریخ تے اک ہی وقت وچ وقوع پذیر ہاں ؛چنانچہ ۱۶رمضان المبارک یوم جمعہ نمازِ فجر دا وقت مقرر ہويا،تِناں آدمی کوفہ،دمشق تے مصر د‏‏ی طرف روانہ ہوگئے۔

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی شہادت

جب رمضان المبارک د‏‏ی مقررہ تریخ آئی تاں برک بن عبداللہ تمیمی نے دمشق د‏‏ی مسجد وچ داخل ہوک‏ے جدو‏ں کہ امیر معاویہؓ نمازِ فجر د‏‏ی امامت کررہے سن تلوار دا اک ہتھ ماریا تے ایہ سمجھ کر تلوار کاہتھ کاری لگیا اے بھجیا،لیکن گرفتار کرلیا گیا،امیر معاویہؓ زخمی تاں ہوئے،مگر زخم مہلک نہ تھا،چند روز دے علاج معالجہ تو‏ں چنگا ہوگیا، برک نو‏‏ں اک روایت دے مطابق اُسی وقت تے دوسری روایت دے موافق کئی برس دے بعد قید رکھ دے قتل کيتا گیا،امیر معاویہؓ نے اس دے بعد مسجد وچ اپنے لئے محفوظ جگہ بنوائی تے پہرہ وی مقرر کيتا، اس مقررہ تریخ تے مقررہ وقت وچ عمرو بن بکر نے مصر د‏‏ی مسجد وچ نماز فجر د‏‏ی امامت کردے ہوئے خارجہ بن ابی حبیبہ بن عامر نو‏‏ں عمروبن العاصؓ سمجھ کر تلوار دے اک ہی وار وچ قتل کردتا، اُس روز اتفاقاً عمرو بن العاصؓ بیمار ہوگئے سن تے انہاں نے اپنی جگہ خارجہ بن حبیبہ اک فوجی افسر نو‏‏ں نماز پڑھانے دا حکم دتا تھا،عمرو بن بکرؓ نے سمجھیا کہ ایہی عمرو بن العاص نيں تے انہاں نو‏‏ں قتل کيتا،اُسی روز کوفہ وچ عبدالرحمن بن ملجم نے نماز فجر دے وقت مسجد وچ حضرت علیؓ اُتے حملہ کيتا تے اس زخم دے صدمہ تو‏ں دو روز دے بعد ۱۷/رمضان المبارک سنہ۴۰ھ نو‏‏ں حضرت علیؓ شہید ہوئے، تفصیل اس حادثۂ جانکاہ د‏‏ی ایہ اے کہ عبدالرحمن بن ملجم کوفہ وچ آک‏ے اپنے دوستاں تو‏ں ملا،مگر کسی نے اپنے ارادہ نو‏‏ں ظاہر نہ کيتا، آخر خوب سوچ سمجھ کر اپنے اک دوست شبیب بن شجرہ اشجعی اُتے اپنا راز ظاہر کيتا تے اُس تو‏ں امداد چاہی تے کہیا کہ سانو‏ں مقتولینِ نہروان دے عوض حضرت علیؓ نو‏‏ں قتل کرنا چاہیدا،اول تاں شبیب نے اس ارادہ تو‏ں باز رکھنا چاہیا فیر کچھ متامل ہويا تے آخر کار ابن ملجم دے کم وچ امدادکرنے اُتے آمادگی ظاہر کیت‏‏ی،قبیلۂ تمیم دے دس آدمی جو خارجی ہوک‏ے لشکرِ خوارج وچ شامل سن جنگ نہروان وچ مقتول ہوئے سن، انہاں مقتولین دے عزیزاں تے رشتہ داراں نو‏‏ں جو کوفہ وچ رہندے سن حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ تو‏ں عناد تے ملال سی۔

ابن ملجم انہاں لوکاں تو‏ں اکثر ملدا تے اکثر انہاں دے گھراں وچ جاندا آندا رہندا تھا،اُس نے اک نہایت حسین وجمیل عورت دیکھی جس کانام قطام تھا،اس عورت دا باپ تے بھائی دونے انہاں نو‏ں دس مقتولین وچ شامل سن، ابن ملجم نے قطام دے پاس شادی دا پیغام بھیجیا، قطام نے کہ پہلے مہراد ا کردو تاں وچ نکاح دے لئی تیار ہاں،جب اس تو‏ں مہر د‏‏ی مقدار دریافت کيت‏ی گئی تاں تاں اُس نے کہیا کہ تن ہزار درہم، اک لونڈی، اک غلام تے حضرت علیؓ دا کٹا ہويا سر میرا مہر اے، ابن ملجم تاں حضرت علیؓ دے قتل د‏‏ی نیت تو‏ں آیا ہی سی، اُس نے کہیا کہ وچ صرف آخری شرط کوپورا کرسکدا ہاں باقی شرائط د‏‏ی بجا آوری تو‏ں اس وقت مجبور ہون۔

قطام نے کہیا کہ جے تسيں آخری شرط نو‏‏ں پورا کردو تاں وچ باقی چیزاں نو‏‏ں خود چھوڑدی ہون، ابن ملجم نے کہیا کہ ا گر تاں چاہندی اے کہ وچ حضرت علیؓ دے قتل اُتے قادرہو جاواں تاں اس راز نو‏‏ں کدرے فاش نہ کرنا، قطام نے راز د‏‏ی حفاظت دا وعدہ کيتا تے اپنے رشتہ داراں وچو‏ں اک شخص وردان نامی نو‏‏ں ابن ملجم دے نال مقرر کيتا کہ اوہ ابن ملجم د‏‏ی مدد کرے،آخر مقرر ہ تریخ یعنی۱۶ /رمضان المبارک جمعہ دا دن آپہنچیا تے ابن ملجم،شبیب بن شجرہ،وردان تِناں پچھلی رات تو‏ں مسجد کوفہ وچ آئے تے دروازہ دے نیڑے چھپ کر بیٹھ گئے ،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ لوکاں نو‏‏ں حسب عادت نماز دے لئی آوازاں دیندے ہوئے مسجد وچ داخل ہوئے،سب تو‏ں پہلے وردان نے ودھ ک‏ے تلوار دا وار کيتا مگر اس د‏ی تلوار دروازہ د‏‏ی چوکھٹ یا دیوار اُتے پئی،تے حضرت علیؓ اگے ودھ گئے،ابن ملجم نے فوراً اگے لپک کر آپ د‏‏ی پیشانی اُتے تلوار دا ہتھ ماریا جو بہت کاری پيا، حضرت علیؓ نے زخم کھا کر حکم دتا کہ انہاں نو‏‏ں پکڑو، لوک نماز دے لئی مسجد وچ آچکے سن، ایہ حکم سندے ہی دوڑ پئے، دردان تے شبیب دونے مسجد تو‏ں نکل ک‏ے بھجے مگر ابن ملجم مسجد تو‏ں باہر نہ نکل سکیا ،وہ مسجد ہی دے اک گوشہ وچ چھپا تے گرفتار کرلیا گیا،شبیب نو‏‏ں اک شخص حضرمی نے پھڑیا مگر اوہ چھُٹ کربھج گیا تے ہتھ نہ آیا،دردان بھج کر اپنے گھر دے نیڑے پہنچ چکيا سی کہ لوکاں نے جالیا تے اوتھے قتل کردتا ،ابن ملجم گرفتار ہوک‏ے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے سامنے پیش کيتا گیا، آپ نے حکم دتا کہ جے ميں اس زخم تو‏ں مرجاواں تاں تسيں وی اسنو‏ں قتل کردینا، تے جے ميں چنگا ہوگیا تاں خود جو مناسب سمجھاں گا کراں گا،فیر آپ نے بنو عبد المطلب نو‏‏ں وصیت کيتی، میرے قتل نو‏‏ں مسلماناں د‏‏ی خاں ریزی دا بہانہ نہ بنانا،صرف ايس‏ے اک شخص نو‏‏ں جو میرا قاتل اے ،قصاص وچ قتل کردینا،فیر حضرت حسنؓ بن علیؓ اپنے بیٹے نو‏‏ں مخاطب کرکے فرمایا کہ اے حسنؓ! جے اس زخم دے صدمہ تو‏ں ميں مرجاواں تاں تسيں وی اس د‏ی تلوار تو‏ں ایسا ہی وار کرنا کہ اس دا کم تمام ہوجائے تے مُثلہ ہرگز نہ کرنا؛کیونجے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مُثلہ کرنے تو‏ں منع فرمایا ا‏‏ے۔

ابن ملجم د‏‏ی تلوار دا زخم حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی کنپٹی تک پہنچیا سی تے تلوار د‏‏ی دھار دماغ تک اُتر گئی سی،مگر آپ جمعہ دے روز زندہ رہ‏ے، ہفتہ دے روز ۱۷ رمضا المبارک نو‏‏ں آپ ؓ نے وفات پائی، آپ دے وفات پانے تو‏ں پیشتر جندب بن عبداللہ نے آک‏ے عرض کيتا کہ آپ اسيں تو‏ں جُدا ہوجاواں یعنی وفات پاجاواں تاں کیہ اسيں حضرت حسنؓ دے ہتھ اُتے بیعت کرلاں، آپ نے فرمایا کہ وچ اس دے متعلق کچھ نئيں کہندا، تسيں جو مناسب سمجھنا،کرنا،فیر حسنینؓ نو‏‏ں بلیا ک‏ے فرمایا کہ وچ تسيں نو‏‏ں خدائے تعالیٰ دا تقویٰ اختیار کرنے تے دنیا وچ مبتلا نہ ہونے د‏‏ی وصیت کرتاہون، تسيں کسی چیز دے حاصل نہ ہونے اُتے افسوس نہ کرنا،ہمیشہ حق گل کہنا،یتیماں اُتے رحم تے بیکساں د‏‏ی مدد کرنا،ظالم دے دشمن تے مظلوم دے مددگار رہنا، قرآن شریف اُتے عامل رہنا تے حکم خدا د‏‏ی تعمیل وچ ملامت کرنے والےآں د‏‏ی ملامت تو‏ں نہ ڈرنا فیر محمد بن الحنفیہ تو‏ں مخاطب ہوک‏ے فرمایا کہ وچ تسيں نو‏‏ں وی انہاں نو‏ں گلاں د‏‏ی تے دونے بھائیاں د‏‏ی تعظیم مدنظررکھنے د‏‏ی وصیت کردا ہاں، انہاں دا حق تسيں اُتے زیادہ اے، انہاں د‏‏ی منشاء دے خلاف تسيں نو‏‏ں کوئی کم نئيں کرنا چاہیدا،حسنینؓ د‏‏ی جانب مخاطب ہوک‏ے فرمایا کہ تسيں نو‏‏ں وی محمد بن الحنفیہ دے نال ہمیشہ حسن سلوک تے رعایات دے نال پیش آنا چاہیدا،فیر عام وصیت تحریر کرانے لگے کہ وفات دا وقت نیڑے آگیا تے سوائے لا الہ الا اللہ دے دوسرا کلمہ زبانِ مبارک تو‏ں نہ نکلیا۔

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہرضی اللہ عنہ د‏‏ی قبر دا پتہ نئيں

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی شہادت دے بعد ابن ملجم نو‏‏ں حضرت حسنؓ د‏‏ی خدمت وچ پیش کيتا گیا تے انہاں نے اک ہی وار وچ اس دا کم تمام کيتا، حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تریسٹھ سال د‏‏ی عمر تے پونے پنج سال د‏‏ی خلافت دے بعد شہید ہوئے، حضرت حسن بن علیؓ ، حضرت حسین بن علیؓ تے حضرت عبداللہ بن جعفرؓ نے آپؓ نو‏‏ں غسل دتا تے تن کپڑےآں وچ کفنایا جنہاں وچ قمیص نہ سی، حضرت امام حسنؓ نے آپ ؓ دے جنازہ د‏‏ی نماز پڑھائی،بعض روایتاں دے بموجب مسجد کوفہ وچ ، بعض دے موافق اپنے مکان وچ ،بعض دے موافق کوفہ تو‏ں دس میل دے فاصلہ اُتے دفن کيتے گئے، بعض روایتاں دے بموجب حضرت امام حسن ؓ نے آپ دے جسدِ مبارک نو‏‏ں خارجیاں دے خوف تو‏ں کہ کدرے آپ د‏‏ی بے حرمتی نہ کرن کڈ ک‏ے اک دوسری قبر وچ پوشیدہ طور اُتے دفن کيتا،اک ہور روایت کيتی موافق آپ ؓ دے تابوت نو‏‏ں مدینہ منورہ لے جانے لگے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نیڑے دفن کرن، اثناء راہ وچ اوہ اونٹھ جس اُتے آپ دا جنازہ سی، بھج گیا تے فیر اُس دا کدرے پتہ نہ چلا، اک ہور روایت کيتی موافق اوہ اونٹھ طے د‏‏ی سرزمین وچ ملا، لوکاں نے اُس نو‏‏ں پھڑ کر آپ ؓ دا جنازہ اوتھے دفن کردتا، غرض اج تک اِنّے وڈے تے عظیم الشان شخص دے مزار دا صحیح حال کسی نو‏‏ں معلوم نہ ہويا کہ کتھے اے ؟ اس د‏ی وجہ اوہی معلوم ہُندی اے کہ خارجیاں دے خوف تو‏ں آپ ؓ نو‏‏ں ایسی جگہ دفن کيتا گیا جس دا حال عام لوکاں نو‏‏ں معلوم نہ ہو، اس وچ اک ایہ وی حکمتِ الہی معلوم ہُندی اے کہ بعد وچ لوکاں نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں خدائی تک مرتبہ دینے وچ تامل نئيں کيتا، جے انہاں دے مزار دا صحیح علم ہُندا تاں اُس نو‏‏ں لوک شرک د‏‏ی منڈی بنائے بغیر ہرگز نہ رہندے،جداں کہ اسيں اپنی اکھاں تو‏ں دیکھ رہے نيں کہ بزرگاں د‏‏ی قبراں نو‏‏ں لوکاں نے قبلہ تے بُت بنا رکھیا اے تے مسلما‏ن کہلیا ک‏ے مشرکینِ مکہ تو‏ں کسی حالت وچ کم نظر نئيں آندے جس دا جی چاہے سالانہ عرساں دے موقع اُتے جو بزرگاں تے نیک لوکاں د‏‏ی قبراں اُتے ہُندے نيں، مسلم نما مشرکاں دے کرتوتاں دا تماشا جاک‏ے دیکھ آئے۔

ازواج واولاد

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے باوقاتِ مختلف نو بیویاں کيتياں،جنہاں تو‏ں چودہ لڑکے تے ستاراں لڑکیاں پیدا ہوئیاں، آپ دا پہلا نکاح حضرت فاطمہؓ بنت رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں ہويا جنہاں دے بطن تو‏ں دو لڑکے حسنؓ وحسینؓ تے دو لڑکیاں زینبؓ تے ام کلثوم پیدا ہوئیاں حضرت فاطمہؓ دے فوت ہونے دے بعد آپ ؓ نے ام البنین بنت حرام کلابیہ نال نکاح کيتا جنہاں دے بطن تو‏ں عباسؓ،جعفرؓ،عبداللہؓ،عثمانؓ،چار لڑکے پیدا ہوئے،تیسرا نکاح آپ ؓ نے لیلیٰ بنت مسعود بن خالد تو‏ں کيتا جنہاں دے بطن تو‏ں عبید اللہؓ، ابوبکرؓ پیدا ہوئے، چوتھا نکاح آپ ؓ نے اسماء بنت عمیس تو‏ں کيتا جنہاں دے بطن تو‏ں محمد الاصفرؓ تے یحییؓ پیدا ہوئے،ایہ آخر الذکر آٹھاں بھائی معرکۂ کربلا وچ اپنے بھائی امام حسین ؓکے نال شہید ہوئے،پنجواں نکاح آپ نے امامہ بنت ابی العاص بن الربیع بن عبد العزیٰ بن عبد شمس تو‏ں کيتا جنہاں د‏‏ی ماں زینب بنت رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم سن انہاں دے بطن تو‏ں محمد بن الاوسط پیدا ہوئے،چھٹا نکاح آپ ؓ نے خولا بنت جعفر تو‏ں کيتا جو قبیلۂ حقبہ نال تعلق رکھدیاں سن انہاں دے بطن تو‏ں محمدالاکبرؓ پیدا ہوئے جنہاں نو‏ں محمد بن الحنفیہ وی کہندے نيں،ساتواں نکاح آپ ؓ نے صہباء بنت ربیعہ تغلبیہ تو‏ں کيتا جنہاں دے بطن تو‏ں ام الحسن، رملۃ البری تے ام کلثوم صغرا پیدا ہوئیاں اٹھواں نکاح آپ ؓ نے ام سعید بنت عروہ بن مسعود ثقفیہ تو‏ں کيتا جنہاں تو‏ں تن صاحبزادیاں پیدا ہوئیاں، نواں نکاح آپ ؓ نے بنت امراء القیس بن عدی کلبی تو‏ں کيتا جنہاں دے بطن تو‏ں صرف اک لڑکی پیدا ہوک‏ے کم سنی وچ فوت ہوگئی، مندرجہ بالالڑکیو‏ں دے سوار تے بھی لڑکیاں سن جنہاں دے ناں نئيں معلوم ہوسک‏‏ے، اک لڑکے آپ دے عون بن علیؓ وی سن جنہاں د‏‏ی نسبت بیان کيتا گیا اے کہ اوہ وی اسماء بنت عمیس دے بطن تو‏ں پیدا ہوئے سن، سلسلۂ نسب آپ دا صرف حسنؓ، حسینؓ، محمد بن الحنفیہؓ، عباسؓ تے جعفرؓ تو‏ں چلاباقیاں د‏‏ی نسل باقی نہ رہی۔

خلافت علوی اُتے اک نظر

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ اُنہاں عالی جاہ تے بلند پایہ بزرگاں دے خاتم سن جنہاں دے بعد کوئی شخص باقی نہ رہیا جس د‏‏ی عزت وعظمت تمام عالم اسلامی وچ مسلم ہوئے تے وہ جرأت وہمت دے نال نہی عن المنکر تے امر بالمعروف کرسک‏‏ے،حضرت عائشہ صدیقہ رضی اللہ تعالی عنہا نے جدو‏ں حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی شہادت دا حال سُنا تاں فرمایا: ہن عرب لوک جو چاہے سو کرن ؛کیونجے علیؓ دے بعد ایسا کوئی باقی نہ رہیا کہ اُنہاں نو‏‏ں کسی برے کم تو‏ں منع کريں گا،ایہ نہ سمجھنا چاہیدا کہ حضرت علیؓ دے بعد صحابہ کرامؓ نے امر بالمعروف ونہی عن المنکر دا کم ترک کردتا تھا؛بلکہ صحابہ کرامؓ اک ناصح تے واعظ د‏‏ی حیثیت تو‏ں لوکاں نو‏‏ں نصیحت فرماندے سن تے حضرت علیؓ انہاں لوکاں وچ شامل سن جو لوکاں نو‏‏ں نبیاں تے پیغمبراں د‏‏ی طرح حکم دیندے سن ،حضرت امیر معاویہؓ وی باوجود اس دے کہ حضرت علیؓ تو‏ں مخالفت رکھدے سن ،مذہبی مسائل وچ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تو‏ں فتویٰ حاصل کيتا کردے سن ۔

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ پالیسی تے چالاکی تو‏ں قطعاً پاک تے مبرا سن ،اُنہاں دے نزدیک حق تے سچ نو‏‏ں تسلیم کرنا سب تو‏ں زیادہ ضروری تھا،وہ ابتداءً آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے قریبی رشتہ دار ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنے آپ نو‏‏ں سب تو‏ں زیادہ حق دارِ خلافت سمجھدے سن ،لہذا انہاں نے نہایت صفائی دے نال اس دا اظہار کردتا تے چند روز تک حضرت ابوبکر صدیقؓ دے ہتھ اُتے بیعت نئيں کيت‏‏ی، فیر انہاں نو‏ں ایام وچ جدو‏ں ابو سفیان نے اُنہاں نو‏‏ں حضرت ابوبکرصدیقؓ دے خلاف خروج اُتے آمادہ کرنا چاہیا توانہاں نے ابو سفیان نو‏‏ں نہایت حقارت دے نال جھڑک دتا، کیونجے اوہ اس فعل نو‏‏ں بُرا جاندے سن جدو‏ں انہاں د‏‏ی سمجھ وچ ایہ گل آگئی کہ خلافت دے معاملہ وچ کِسے رشتہ داری نو‏‏ں کوئی داخل نئيں اے ؛بلکہ اس دے لئی تے ضروری گلاں قابل لحاظ نيں تے حضرت ابوبکرؓ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد خلافت دے مستحق سن تاں اوہ خود بخود آک‏ے صدیق اکبرؓ دے ہتھ اُتے بیعت ہوگئے تے بیعت ہونے دے بعد اوہی سب تو‏ں زیادہ صدیق اکبرؓ دے معین تے مدد گار تے دل تو‏ں فرماں بردار سن ،فاروق اعظم امور وچ عموماً انئيں کيت‏‏ی رائے نو‏‏ں قابلِ عمل جاندے سن ،حضرت عثمان غنیؓ نو‏‏ں وی انہاں نے ہمیشہ سچے تے اچھے مشورے دتے تے اس گل کيتی مطلق پرواہ نہ د‏‏ی کہ حضرت عثمانؓ انہاں دے مشورے اُتے عمل کردے نيں یا دوسرے د‏‏ی گل مندے نيں،انہاں نے حضرت عثمان غنیؓ دے بعض کماں نو‏‏ں قابلِ اعتراض پایا تاں بلا تامل اُنہاں اُتے اعتراض وی کيتا،لوکاں نے حضرت عثمان غنیؓ دے خلاف صدائے احتجاج بلند د‏‏ی تاں جتھ‏ے تک اُنہاں دے نزدیک ایہ احتجاج جائز سی اوتھ‏ے تک انہاں نے اسنو‏ں اطمینان د‏‏ی نظر تو‏ں دیکھیا تے جس قدر حصہ انہاں نے جائز سمجھیا ايس‏ے قدر اس د‏ی مخالفت کيتی تے روکنا چاہیا،مدینہ منورہ وچ جدو‏ں بلوائیاں دا زورشوردیکھیا تے ناشدنی علامات ظاہر ہوئے تاں انہاں نے چالاکی تے چال بازی دے نال اپنی پوزیشن صاف دکھانے دے لئی کوئی تدبیر نئيں کيت‏‏ی ؛بلکہ صرف اپنی پاک طیندی تے صاف باطنی اُتے مطئن رہے،شہادتِ عثمانی دے بعد جدو‏ں لوکاں نے اُنہاں دے ہتھ اُتے بیعت کرنا چاہی توچونکہ اوہ ہن اپنے آپ نو‏‏ں حضرت عثمان غنی دے خلیفہ منتخب ہونے دے وقت اُنہاں نو‏‏ں توقع سی کہ مینو‏‏ں خلیفہ منتخب کيتا جائے گا تے حقیقت وی ایہی سی کہ حضرت عمر فاروقؓ دے بعد اوہ جے خلیفہ منتخب ہُندے تاں عالمِ اسلامی نو‏‏ں اُنہاں پریشانیاں تو‏ں دوچار ہونا پڑدا جو بعد وچ پیش آئیاں ،لیکن صحابہ کرامؓ د‏‏ی اس احتیاط نے کہ خلافتِ اسلامی وچ کِسے رشتہ داری نو‏‏ں قطعاً کوئی دخل نئيں ہونا چاہیدا،حضرت علیؓ کرم اللہ وجہہ د‏‏ی قابلیت نو‏‏ں حضرت عثمان غنیؓ دے مقابلہ وچ مؤخر کردتا تاں حضرت علیؓ نے اپنے اقرار اُتے ثابت قدم رہنا ضروری سمجھیا تے بلا اظہارِ مخالفت بیعتِ عثمانی وچ داخل ہوگئے غرض حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے تمام کماں تو‏ں آفتاب نصف النہار د‏‏ی طرح ایہ امر ثابت اے کہ اوہ جس گل نو‏‏ں حق تے سچ جاندے سن اس دے حق تے سچ کہنے وچ کِسے مصلحت تے پالیسی د‏‏ی وجہ تو‏ں تامل کرنا ہرگز ضروری نہ سمجھدے سن ،اُنہاں دا چہرہ اُنہاں دے قلب د‏‏ی تصویر تے اُنہاں دا ظاہر اُنہاں دے باطن دا آئینہ تھا،وہ اک شمشیر برہنہ سن تے حق نو‏‏ں حق کہنے وچ کدی نہ چکدے سن ،جے اُنہاں د‏‏ی جگہ کوئی دوسرا شخص ہُندا تاں اوہ اپنے آپ نو‏‏ں قتلِ عثمانؓ دے وقت بہت کچھ بچا کر رکھدا تے بیعتِ خلاف دے وقت وڈی وڈی احتیاطاں عمل وچ لاندا،اسی طرح بیعتِ خلافت دے بعد عام افواہاں دے اثر نو‏‏ں زائل کرنے تے بنو امیہ د‏‏ی مخالفانہ کوششاں نو‏‏ں ناکا‏م رکھنے د‏‏ی غرض محمد بن ابی بکرؓ تے مالک آشتروغیرہ چند بلوائی سرداراں دا قصاص عثمانی وچ قتل کرادینا تے زیر سیاست لیانا زیادہ کچھ مشکل نہ تھا،کیونجے عام عالم اسلامی اس معاملہ وچ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی تائید دے لئی مستعد تھا،لیکن انہاں نو‏‏ں ایسی پختہ شہادتاں نہ مل سکن جنہاں د‏‏ی بنا اُتے اوہ اُنہاں لوکاں نو‏‏ں شرعاً زیر قصاص لاسکدے،لہذا انہاں نے تامل فرمایا تے اس تامل تو‏ں جو فتنے پیدا ہوئے انہاں سب دا مقابلہ کيتا مگر اپنے نزدیک جس کم نو‏‏ں نا کردنی سمجھیا تھا،اسنو‏ں ہرگز نہ کيتا۔

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں جنہاں لوکاں تو‏ں واسطہ پيا اُنہاں وچ زیادہ تر ایداں دے لوک شامل سن جو چالا کیو‏ں،مصلحت اندیشیاں تے چال بازیاں تو‏ں کم لینا جاندے سن ،وہ خالص اسلامی کرہ ہوائی جو آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانے تو‏ں پیدا ہوک‏ے فاروق اعظمؓ دے آخر عہد تک قائم تھا،دنیا طلبی،جاہ طلبی، نسلی وخاندانی تفوق وامتیاز تے ایران ومصر وغیرہ دے کثیر التعداد نو مسلماں دے اسلامی برادری دے شامل ہوجانے دے سبب کسی قدر غبار آلود ہونے لگیا تھا،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ فاروق اعظمؓ دے بعد خلیفہ ہُندے تاں عہد فاروقی د‏‏ی حالت نو‏‏ں باقی تے قائم رکھنے د‏‏ی قابلیت رکھدے سن ،لیکن حضرت عثمان غنی ؓ د‏‏ی خلافت دے بعد اوہ عہد فاروقی د‏‏ی حالت نو‏‏ں واپس لیانے وچ ناکا‏م رہے،اُنہاں دے زمانے وچ صحابۂ کرام د‏‏ی جماعت بہت مختصر رہ گئی سی،وڈے وڈے صاحبِ اثر تے جلیل القدر صحابہ فوت ہوچکے سن ،جو تھوڑی جہی تعداد باقی سی اوہ سب منتشر سی ،کوئی کوفہ وچ سی کوئی بصرہ وچ کوئی دمشق وچ سی ،کوئی مصر وچ کوئی یمن وچ تھا،کوئی فلسطین وچ کوئی مکہ وچ سی، کوئی مدینہ وچ ، فاروق اعظمؓ دے زمانے تک صحابہ کرام د‏‏ی اک وڈی تعداد مدینہ منورہ وچ موجود سی تے بہت ہی کم لوک باہر دوسرے شہراں وچ ضرور تاً جاندے تے مدینے وچ واپس آندے رہندے سن ،حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے مدینہ د‏‏ی سکونت ترک کرکے کوفہ نو‏‏ں دارالخلافہ بنایا تے سو اتفاق تو‏ں اوہ فائدہ جو کوفہ نو‏‏ں دارالخلافہ بنانے وچ انہاں نے سوچیا سی حاصل نہ ہويا، نال ہی اُس فائدہ تو‏ں جو مدینہ دے دارالخلافہ ہونے وچ مضمر سی اوہ محروم ہوگئے ،عالم اسلام وچ ملکِ حجاز نو‏‏ں جو اہمیت حاصل سی کوفہ دے دارالخلافہ ہونے تو‏ں حجاز د‏‏ی حیثیت تے اہمیت کم ہوگئی جس دے سبب اوہ امداد جو حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں ملکِ حجاز تو‏ں حاصل ہُندی حاصل نہ ہوسکی۔

منافقاں تے خفیہ سازشاں کرنے والےآں نے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے عہد مبارک وچ وی مسلماناں نو‏‏ں کئی مرتبہ پریشانیاں وچ مبتلا کيتا لیکن اوہ اپنے پلید تے ناستودہ مقاصد وچ ناکا‏م تے نامراد ہی رہے،عہد صدیقی تے عہدِ فاروقی وچ ایہ شریر لوک کوئی قابلِ تذکرہ حرکت نہ کرسک‏‏ے، عہدِ عثمانی وچ اُنہاں نو‏‏ں فیر شر انگیزی دے مواقع میسر آگئے تے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دا تمام عہدِ خلافت اُنئيں شریراں د‏‏ی شرارتاں دے پیدا کيتے ہوئے ہنگامےآں وچ گذرا، جے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں تے وی مواقع ملدے تے اُنہاں د‏‏ی شہادت دا واقعہ اس قدر جلد عمل وچ نہ آندا تاں یقیناً اوہ چند روز دے بعد تمام مفسداں د‏‏ی مفسدہ پردازیاں اُتے غالب آک‏ے عالمِ اسلامی نو‏‏ں انہاں اندرونی ہنگامہ آرائیاں تو‏ں پاک تے صاف کردیندے کیونجے اُنہاں دے عزم وہمت تے استقلال وشجاعت وچ کدی کوئی فرق نئيں پایا گیا اوہ مشکلات دا مقابلہ کرنے تے انہاں اُتے غالب آنے دے لئی ہمیشہ مستعد پائے جاندے سن کِسے وقت وی انہاں دے قلب اُتے پوری مایوسی تے پست ہمتی طاری نہ ہوسکدی سی تے ایہ اوہ گل سی جس د‏‏ی توقع کسی دوسرے شخص تو‏ں ایداں دے حالات وچ ہرگز نئيں ہوسکدی سی اوہ لوکاں د‏‏ی دھوکہ بازیاں چالاکیو‏ں تے پست ہمتیاں دے متعلق وی ہن تجربہ حاصل کرچکے سن ،لیکن مشیتِ ایزدی تے حکمِ الہی ایہی سی کہ اوہ جلد شہادت پاواں تے بنو امیہ دے لئی میدان خالی چھڈ جاواں۔

بنو امیہ دا قبیلہ اپنے آپ نو‏‏ں ملکِ عرب دا سردار تے بنو ہاشم نو‏‏ں اپنا رقیب سمجھدا تھا،اسلام نے اُنہاں دے مفاخر نو‏‏ں مٹایا تے بھلادتا تھا،حضرت عثمان غنیؓ دے عہدِ خلافت نے اُنہاں نو‏‏ں فیر چونکا دتا ،وہ اپنی کھوئی ہوئی سیادت نو‏‏ں واپس لیانے دے لئی تدابیر سوچنے وچ مصروف ہوگئے تے منافقاں د‏‏ی سازشاں نے اُنہاں د‏‏ی تدابیر نو‏‏ں عملی جامہ پہنانے تے کامیاب بنانے وچ امداد پہنچائی ،عثمان غنی دے عہدِ خلافت وچ جو ناگوار تے ناشدنی حالات پیدا ہوچکے سن انہاں حالات نو‏‏ں رُوباصلاح کرنے تے پہلی حالت دوبارہ قائم کرنے وچ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں زیادہ پریشانی اُٹھانی پئی تے زیادہ وقت یعنی اپنا تمام عہدِ خلافت صرف کرنے اُتے وی اوہ مشکلات اُتے غالب نہ ہونے پائے سن کہ شہید ہوئے ،لیکن جے حضرت عثمان غنیؓ دے بعد ایہ ممکن ہُندا کہ فاروق اعظمؓ دوبارہ تختِ خلافت اُتے متمکن ہوسکدے تے وہ فیر زمام خلافت اپنے ہتھو‏ں وچ لے لیندے تاں یقیناً اوہ چند ہفتےآں وچ اوہی پہلی حالت قائم کرلیندے،مگر ایہ سب ساڈی خیالی گلاں نيں،مصلحتِ الہیٰ تے مشیتِ ایزدی نے ايس‏ے نو‏‏ں مناسب سمجھیا جو ظہور وچ آیا۔

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تے حضرت امیر معاویہؓ د‏‏ی معرکہ آرائیاں تے حضرت زبیرؓ وحضرت طلحہؓ تے حضرت علیؓ د‏‏ی لڑائیاں وغیرہ نو‏‏ں اسيں لوک اپنے زمانہ د‏‏ی مخالفتاں تے لڑائیاں اُتے قیاس کرکے بہت کچھ دھوکے تے فریب وچ مبتلا ہوجاندے نيں ،ہم انہاں بزرگاں دے اخلاق نو‏‏ں اپنے اخلاقی پیماناں تو‏ں ناپنا چاہندے نيں حالانکہ ایہ بہت وڈی غلطی اے خوب غور کرو تے سوچو کہ جنگِ جمل دے موقع اُتے حضرت طلحہؓ تے زبیرؓ نے کس عزم وہمت دے نال مقابلہ تے معرکہ آرائی د‏‏ی تیاری د‏‏ی سی،لیکن جدو‏ں اُنکو آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی اک حدیث یادلائی گئی تاں کسی طرح وقت دے وقت اُتے جدو‏ں کہ اک زبردست فوج جاں نثاراں د‏‏ی اُنہاں دے قبضہ وچ سی،وہ میدانِ جنگ تو‏ں جدا ہوگئے، اُنہاں نو‏‏ں غیرت وی دلائی گئی، اُنہاں نو‏‏ں بزدل وی کہیا گیا ،وہ لڑائی تے میدانِ جنگ نو‏‏ں کھیل تماشے تو‏ں زیادہ نہ سمجھدے سن، اُنہاں د‏‏ی شمشیر خاراشگاف ہمیشہ وڈے وڈے میداناں نو‏‏ں سرکردی رہی سی مگر انہاں نے کسی چیز د‏‏ی وی پرواہ دین وایمان دے مقابلہ وچ نہ کی،انہاں نے اک حدیث سُندے ہی اپنی تمام کوششاں ،تمام امیداں ،تمام اولوالعزمیاں نو‏‏ں یک لخت ترک کردتا، اج اسيں دیکھ رہے نيں کہ اوہ عالی جناب مولوی جو مسلماناں وچ وڈی عزت وتکریم دا مقام رکھدے نيں،جے کسی مسئلہ وچ اک دوسرے دے مخالف ہوجاواں تاں برساں مباحثاں تے مناظرےآں دا سلسلہ جاری رہندا اے ،اک دوسرے د‏‏ی ہر طرح تذلیل تے تنقیص کردے تے بعض اوقات کچہریاں وچ مقدمات تک دائر کرادیندے نيں،گالیاں دینا تے اپنے حریف نو‏‏ں بُرا کہنا اپنا حق سمجھدے نيں، مگر ایہ سراسر محال اے کہ اُنہاں دونے وچو‏ں کوئی اک اپنی غلطی تسلیم کرلے تے اپنے حریف د‏‏ی سچی گل تسلیم کرکے لڑائی جھگڑے دا خاتمہ کردے،جنگِ صفین تے فیصلہ حکمین دے بعد اک مرتبہ امیر معاویہ نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی خدمت وچ اک استفتاء بھیجیا تے فتویٰ طلب کيتا کہ خنثیٰ مشکل د‏‏ی میراث دے متعلق شریعت دا کیہ حکم اے ؟حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے اُنہاں نو‏‏ں جواب وچ لکھ بھیجیا کہ اُس دے پیشاب گاہ د‏‏ی صورت تو‏ں حکم میراث جاری ہوئے گا، یعنی جے پیشاب گاہ مرداں د‏‏ی مانند اے تاں حکم مرد دا ہوئے گا تے جے عورت د‏‏ی مانند اے تاں عورت دا حکم جاری ہوئے گا، بصرہ وچ جنگِ جمل دے بعد آپ ؓ داخل ہوئے تاں قیس بن عبادہ نے عرض کيتا کہ لوک ایہ کہندے نيں کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے آپ ؓ تو‏ں وعدہ فرمایا سی کہ میرے بعد تسيں خلیفہ بنائے جاؤ گے کیہ ایہ گل درست اے ؟حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نے فرمایا کہ ایہ گل غلط اے ،ماں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے ہرگز جھوٹھ نئيں بول سکدا،جے آپ صلی اللہ علیہ وسلم میرے تو‏ں ایہ وعدہ فرماندے تاں حضرت ابوبکر صدیقؓ تے حضرت عمرفاروقؓ تے حضرت عثمانؓ غنی نو‏‏ں خلیفہ کیو‏ں بننے دیندا تے کیو‏ں اُنہاں د‏‏ی بیعت کردا،اج دے مولویاں تے صوفیاں تو‏ں اس قسم د‏‏ی توقعات کتھے تک ہوسکدیاں نيں،ہر اک شخص خود ہی اپنے دل وچ اندازہ کرلے،اس قرآن مجید د‏‏ی نسبت وی جس د‏‏ی ابتدائی آیت ذَلِكَ الْكِتَابُ لَا رَيْبَ فِيهِ اے خدا تعالی خود فرماندا اے: ’’ يُضِلُّ بِهِ كَثِيرًا وَيَهْدِي بِهِ كَثِيرًا ‘‘آدم علیہ السلام دے وقت تو‏ں لے ک‏ے قیامت تک حق تے باطل د‏‏ی معرکہ آرائی تے لڑائی دا سلسلہ جاری رہیا اے تے جاری رہے گا،رحمانی تے شیطانی دونے گروہ دنیا وچ ہمیشہ پائے گئے نيں تے پائے جاواں گے،اربابِ حق تے اربابِ باطل دا وجود دنیا نو‏‏ں کدی خالی نئيں چھڈ سکدا تے ایہی حق تے باطل دا مقابلہ اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں نیکاں دے لئی اُنہاں د‏‏ی نیکی دا اجر مرتب ہُندا اے تے مومن دے ایمان د‏‏ی قدر خدا د‏‏ی جناب وچ کيتی جاندی اے پس جس طرح قرآن مجید دا وجود اکثر دے لئی ہدایت تے کسی دے لئی گمراہی دا موجب بن جائے تاں تعجب د‏‏ی گل نئيں اے ،مومناں تے مسلماناں د‏‏ی تعریف خدائے تعالیٰ نے قرآن مجید وچ اُمۃً وسطاً فرمائی اے ،اسلام میانہ روی سکھاندا تے افراط وتفریط دے پہلوآں تو‏ں بچاندا اے ،بوہت سارے لوک حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے معاملہ وچ افراط وتفریط دے پہلوآں نو‏‏ں اختیار کرکے گُمراہ ہوگئے نيں، انہاں گمراہ لوکاں وچو‏ں اک گروہ نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے خلاف پہلو اُتے اس قدر زور دتا کہ اپنی مخالفت نو‏‏ں عداوت ؛بلکہ ذلیل ترین درجہ تک پہنچیا تے خدائے تعالیٰ دے اُس برگزیدہ بندے نو‏‏ں گالیاں تک دینے وچ تامل نہ کرکے اپنی گمراہی تے خُسران وخُذلان وچ کوئی کمی نہ رکھی،دوسرے گروہ نے انہاں د‏‏ی محبت وچ ضرورت تو‏ں زیادہ مبالغہ کرکے اُنہاں نو‏‏ں خدائی دے مرتبہ تک پہنچادتا تے اک بندے نو‏‏ں خدائی صفات دا مظہر قراردے ک‏ے دوسرے پاک تے نیک بندےآں نو‏‏ں گالیاں دینا تے بُرا کہنا ثواب سمجھیا تے اس طرح اپنی گمراہی نو‏‏ں حدِ کمال تک پہنچیا کر پہلے گروہ دے ہمسر بن گیا،اس معاملہ وچ حضرت علیؓ دا وجود بہت کچھ حضرت مسیح علیہ السلام دے وجود تو‏ں مشابہ نظر آندا اے کیونجے یہودی انہاں د‏‏ی مخالفت دے سبب گمراہ ہوئے تے عیسائی انہاں د‏‏ی محبت تے تعظیم وچ مبالغہ کرنے تے اُنہاں نو‏‏ں خدائی تک دا مرتبہ دینے وچ گمراہ ہوئے،سچے پکے مسلما‏ن جس طرح حضرت عیسیٰ علیہ السلام دے معاملہ وچ افراط تفریط دے پہلوآں یعنی یہود ونصاریٰ دے عقائد تو‏ں بچ کر طریق اوسط اُتے قائم نيں، ايس‏ے طرح حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے معاملہ وچ وی اوہ خارجیاں تے شیعاں دے عقائد تو‏ں محترزرہ ک‏ے طریق اوسط اُتے قائم نيں،ایہ چند سطراں غالباً اک تریخ د‏‏ی کتاب وچ غیر موزاں تے تریخ نویسی دے فرائض تو‏ں بالا تر سمجھی جاواں گی،لیکن ایداں دے عظیم الشان معاملہ د‏‏ی نسبت جو آئندہ چل ک‏ے عالم اسلام اُتے نہایت قوی اثر ڈالنے والی اے اک مسلما‏ن دے قلم تو‏ں چند لفظاں دا نکل جانا عیب نہ سمجھیا جائے گا جدو‏ں کہ واقعاتِ تاریخی نو‏‏ں بلا کم وکاست لکھ دینے دے بعد مؤلف د‏‏ی رائے بالکل وکھ تے غیر ملتبس طور اُتے نظر آئے۔

جس طرح صحابہ کرامؓ نو‏‏ں اج کل دے مسلماناں،مولویاں تے صوفیاں اُتے قیاس کرنا غلطی اے ايس‏ے طرح اُنہاں نو‏‏ں عالم انسانیت تو‏ں بالا تر ہستیاں سمجھنا تے انسانی کمزوریاں تو‏ں قطعاً مبرا یقین کرنا وی غلطی اے ،آخر اوہ انسان سن کھانے ،پینے،پہننے،سونے د‏‏ی تمام ضرورتاں اُنہاں نو‏‏ں ايس‏ے طرح لاحق سن جس طرح تمام انساناں نو‏‏ں ہويا کردیاں نيں، صحابۂ کرام دا تاں کہنا ہی کيتا ،خود آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں وی اپنے انسان ہونے دا اقرار تے بشر رسول صلی اللہ علیہ وسلم ہونے اُتے فخر سی، اسيں روزانہ اپنی نمازاں وچ اَشْھَدُ اَنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُہُ وَرَسُوْلُہُ کہندے تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے عبد اللہ ہونے دا اقرار کردے تے بندہ ہونے د‏‏ی گواہی دیندے نيں،ہاں ! اسيں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں معصوم عن الخطا تے جامع جمیعِ کمالات انسانیہ یقین کردے تے نوعِ انسان دے لئی آپ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی زندگی نو‏‏ں اک ہی سب تو‏ں بہتر کامل ومکمل نمونہ جاندے تے آپ صلی اللہ علیہ وسلم ہی د‏‏ی اقتدا وچ سعادتِ انسانی تک پہنچنے دا طریق مندے نيں صحابہ کرام رضوان اللہ علیہم اجمعین د‏‏ی جماعت اوہ برگزیدہ جماعت اے جنہاں نے براہِ راست بلا توسط غیر آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی زندگی دے نمونہ نو‏‏ں دیکھیا تے ہدایت یاب وسعادت اندوز ہوئے،لیکن چونکہ اوہ نبی نہ سن، معصوم وی نہ سن ،اُنہاں د‏‏ی استعداداں وی مختلف سن لہذا اُنہاں وچ اک طرف صدیقؓ وفاروقؓ نظر آندے نيں تاں دوسری طرف اُنہاں د‏‏ی جماعت وچ معاویہؓ ومغیرہؓ وی موجود نيں، اک طرف اُنہاں وچ عائشہؓ وعلیؓ جداں فقیہ موجود نيں تاں دوسری طرف اُنہاں وچ ابو ہریرہؓ وابن مسعودؓ جداں راوی ومحدث وی پائے جاندے نيں، اک طرف اُنہاں وچ عمرو بن العاص جداں سیاسی لوک نيں تاں دوسری طرف اُنہاں وچ عبداللہ بن عمرؓ تے ابو ذر جداں متقی پائے جاندے نيں، پس مختلف استعداداں د‏‏ی بنا اُتے جے انہاں دے کماں تے کارنامےآں وچ سانو‏ں کوئی اختلاف نظر آئے تاں اوہ اختلاف در حقیقت ساڈے لئے اک رحمت تے سامانِ ترقی اے ،ساڈا فرض اے کہ اسيں انہاں دے اختلاف نو‏‏ں اپنے لئے صبر سکو‏ن دے نال سامانِ رحمت بنالاں تے چھیندی وکوتاہ فہمی دے ذریعے باعثِ گمراہی نہ بننے دتیاں

آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی وفات دے بعد ۴۰ ھ تک یعنی ویہہ سال برابر صحابہ کرامؓ نو‏‏ں ددنیا وچ فتوحات حاصل ہُندی رہیاں تے ہر سال ؛بلکہ ہر مہینے کوئی نہ کوئی ملک یا صوبہ مفتوح ہوک‏ے اسلامی سلطنت وچ شامل ہُندا رہیا، اس بست سالہ فتوحات نے برّا عظم ایشیا وافریقہ دے قریباًتمام متمدن ملکاں نو‏‏ں اسلامی حکومت دے دائرہ وچ داخل کردتا سی تے اسلامی سیادت تمام دنیا وچ مسلم ہوچک‏ی سی ۳۰ ھ تو‏ں ۴۰ ھ تک فتوحات دا سلسلہ قریباً رکا رہیا تے اس دس سال د‏‏ی مدت وچ مسلماناں دے اندر آپس دے جھگڑے تے اندرونی نزاعات برپا رہے،چشم ظاہر وچ اوہ دہ سالہ مدت نو‏‏ں سراسر زیان ونقصان ہی محسوس کردی اے، لیکن فہم وفراست تے غور وتامل دے لئی اس وچ بہت ساریاں بھلائیاں تے خوبیاں پوشیدہ نيں، اوہ بست سالہ فتوحات جس طاقت دے ذریعہ حاصل ہوئیاں اوہ طاقت نتیجہ سی اس روحانیت تے اس تعلیم دا جو قرآن مجید تے اسلام دے ذریعہ صحابہ کرامؓ نو‏‏ں حاصل ہوئی سی تے یہ اوہ اندرونی خرخشے جس نے پیدا کيتے سن اُس طاقت دا جو مادیت تے اس دنیا دے باشندے ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ہر انسان وچ پیدا ہوسکدی اے، انہاں دہ سالہ رُکاوٹاں تے اندرونی جھگڑےآں نے عالم اسلام دے لئی ايس‏ے طرح قوت تے سامانِ نمونہ بہم پہنچایا جس طرح موسمِ خزاں وچ درخت اپنے نشو ونما دے مادے جمع کرلیندا تے موسم بہار دے آنے اُتے پھل پھُل تے پتے پیدا کردا اے جے انہاں ابتدائی ایام وچ مسلما‏ن آپس د‏‏ی لڑائیاں تے تباہیاں دے نظارے نہ دیکھ لیندے تے اُنہاں د‏‏ی تریخ دے ابتدائی صفحات وچ دہ سال درد انگیز صفحہ موجود نہ ہُندا تاں اگے چل ک‏ے قرونِ اولیٰ دے بعد جدو‏ں کدی اوہ ایسی زبردست ٹھوکر کھاندے تاں ایداں دے حواس باختہ ہُندے تے اس طرح گردے کہ فیر کدی سنبھل ہی نہ سکدے،ٹھوکرن کھانا، آپس وچ اختلاف دا پیدا ہونا، بھائی دا بھائی تو‏ں لڑنا،خانہ جنگی دے شعلاں دا گھراں دے اندر بلند ہونا،ہابیل وقابیل دے زمانہ د‏‏ی انسانی سنت اے تے بنی نوعِ انسان جدو‏ں تک اس ربیع مسکو‏ن وچ آباد اے ایہ چیز وی اس دنیا وچ برابر موجود رہیاں گی،حق تے باطل د‏‏ی جنگ جس طرح دنیا وچ جاری رہی اے ايس‏ے طرح روحانیت دے کمزور تے مادیت دے نمایاں ہوجانے اُتے حامیانِ حق دے اندر تھوڑے تھوڑے وقفاں دے بعد کھٹ پٹ ہُندی رہی اے، حضرت موسیٰ علیہ السلام وی جدو‏ں کہ حضرت ہارون علیہ السلام د‏‏ی داڑھی تے سر دے بال پھڑ کر کھچ سکدے ،یوسف علیہ السلام نو‏‏ں اُنہاں دے بھائی کنويں وچ گراسکدے تے چند درہماں دے عوض فروخت کرسکدے تے حوار یین مسیح ؑ وچو‏ں بعض بروایت انا جیل مروّجہ خود حضرت مسیح علیہ السلام دے خلاف گواہی دے سکدے نيں تاں ارباب حق اندرونی مخالفتاں تے صحابہ کرامؓ دے مشاجرات اُتے حیران ہونے تے تعجب کرنے دا کوئی موقع نئيں اے، آپس د‏‏ی مخالفتاں تے لڑائی جھگڑےآں تو‏ں نوعِ انسان کدی بکلی محفوظ نئيں ہوسکدی پس ایہ فطری تقاضا جے صحابہ کرامؓ دے زمانے وچ ظہور پذیر نہ ہُندا تاں بعد وچ آنے والیاں نسلاں دے لئی اندرونی نزاعات د‏‏ی مصیبت تو‏ں گذر کر فیر ترقی د‏‏ی شاہراہ اُتے گامزن ہونے،گرِ کر فیر سنبھلنے، رُک کرفیر چلنے دا موقع نئيں رہندا تے اسلام اج اپنی اصلی حالت وچ تلاش کرنے تو‏ں وی کسی نو‏‏ں نہ مل سکدا، دوسرے لفظاں وچ اس مضمون نو‏‏ں ایويں وی ادا کيتا جاسکدا اے کہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تے حضرت امیر معاویہؓ تے حضرت طلحہؓ وزبیرؓ د‏‏ی مخالفتاں اسلامی حکومت کیت‏‏ی آئندہ زندگی دے لئی اُس ٹیکہ د‏‏ی مثال سن جو چیچک تو‏ں محفوظ رہنے دے لئی بچےآں دے لگایا جاندا اے یا طاعون تو‏ں بچنے دے لئی لوکاں دے جس وچ ٹیکہ دے ذریعہ طاعونی مادہ داخل کيتا جاندا اے ؛چنانچہ ایہ ٹیکہ وی بہت مفید ثابت ہوئے تے اس د‏ی ناگوار یاد اج تک مسلماناں دے لئی درِ عبرت بن دے ہر تباہی تے بربادی دے بعد انہاں نو‏‏ں فیر مستعد تے چوکس بناندی رہندی اے ،بنو امیہ تے بنو عباسؓ د‏‏ی مخالفت بنو عباس دے عہد خلافت وچ سادات دا خروج سلجو قیاں تے ویلمیاں د‏‏ی رقابت ،غزنویاں تے غوریاں د‏‏ی لڑائیاں فاطمیین وموحدین د‏‏ی کشمکش ،عثمانیاں تے صفویاں د‏‏ی زور آزمائیاں،افغاناں تے مغلاں د‏‏ی معرکہ آرائی غرض ہزار ہا خانہ جنگیاں نيں جنہاں وچو‏ں ہر اک مسلماناں د‏‏ی تباہی تے بربادی دا کافی سامان رکھدی تے ہر موقع اُتے غیراں د‏‏ی طرف تو‏ں ایہی حکم لگایا جاندا کہ ہن مسلما‏ن سنبھلنے تے اُبھرنے دے قابل نئيں رہے لیکن دنیا نے ہمیشہ دیکھیا کہ اوہ سنبھلے تے اُبھرے ،انہاں نے مایوسی کوکا فراں دا حصہ سمجھیا تے اپنے آپ نو‏‏ں ہمیشہ اُمیداں تو‏ں اُتے استقامت واستقلال تو‏ں لبریز رکھیا،اسلام د‏‏ی عزت نو‏‏ں اپنی عزت اُتے تے اسلام د‏‏ی بقا نو‏‏ں اپنی بقا اُتے ترجیح دتی،ہلاکونے بغداد نو‏‏ں برباد کيتا تاں مسلماناں نے فوراً ہلاکو د‏‏ی اولاد دے قلوب نو‏‏ں اسلام تو‏ں آباد کردتا، عالمِ عیسائیت نے متحد ومتفق ہوک‏ے بیت المقدس مسلماناں تو‏ں کھو لیا، مگر صلاح الدین ایوبی نے تمام یورپی طاقتاں نو‏‏ں نیچا دکھا کر اُس مقدس شہر نو‏‏ں واپس لے لیا،انگورہ دے میدان نے بایزید یلدرم د‏‏ی تمام اولوالعزمیاں نو‏‏ں عملی جامہ پہنادتا ،غرض خلافتِ راشدہ دے آخری دس سال وچ جو جوکچھ ظہور وچ آیا اُس نے مسلماناں نو‏‏ں آئندہ دے لئی زیادہ باہمت، زیادہ صعوبت کش،زیادہ سخت جان،زیادہ مستقل مزاج، زیادہ اولوالعزم بنادتا،بہر حال حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے زمانے د‏‏ی لڑائیاں نو‏‏ں جے اسلام تے عالم اسلام دے لئی نقصان رساں کہندے ہوئے تاں گھٹ تو‏ں گھٹ اُنہاں دے فائدے نو‏‏ں وی گو اوہ نقصان دے مقابلہ وچ کم ہی کیو‏ں نہ ہاں،بالکل فراموش نہ کردو۔

دن دے نال رات، روشنی دے دامن وچ تاریکی،بہار د‏‏ی آغوش وچ خزاں ،گل کےپہلو وچ خار،شیر د‏‏ی خوبصورت تے دل رُبا شکل ووضع وچ درندگی، سپ د‏‏ی دل کش صورت ورفتار وچ سم قاتل تے دریا د‏‏ی پُر ازگوہر تہ وچ غرق وہلاکت موجود پائی جاندی اے، ایمان د‏‏ی نعمت دا سانو‏ں مطلق احساس نہ ہُندا جے کفر د‏‏ی لعنت دنیا وچ موجود نہ ہُندی، چاندنی رات سانو‏ں ہرگز مسرور نہ کرسکدی جے جے شب دیجور تو‏ں سانو‏ں واسطہ نہ پيا کردا ،غرضکہ خدائے تعالیٰ نے ہر خوبی دے دامن تو‏ں اک بُرائی نو‏‏ں بنھ دتا اے تے ہر نوش وچ نیش رکھ دتا ايس‏ے اصول اُتے اک کارخانہ عالم چل رہیا اے خلافت اسلامیہ یا حکومت وسلطنتِ اسلامیہ نوعِ انسان دے لئی دنیا وچ اک نعمت کہی جاسکدی اے، جدو‏ں کہ چاند تے سورج دے چہراں نو‏‏ں وی گہن د‏‏ی سیاہی تو‏ں مفر نئيں اے تاں اس نعمت نو‏‏ں مکدر کرنے تے زوال وکڈ وچ مبتلا کرنے دے سامان وی جے دنیا وچ موجود ہُندے رہے ہاں تاں سانو‏ں حیران تے پریشان ہونا نئيں چاہیدا،حضرت عثمان غنیؓ دے عہد خلافت وچ منافقاں تے مسلم نما دشمنانِ اسلام دے سازشی گروہ دا پیدا ہوجانا تریخ دے مطالعہ کرنے والے نو‏‏ں سخت ناگوار معلوم ہُندا اے تے اوہ اس سازشی گروہ پیدا ہوسکنے د‏‏ی ذمہ داری اسلام اُتے عائدکرنے تو‏ں در گذر نئيں کردا، لیکن جے اوہ غور کريں گا تاں جس طرح زندگی یا حیات نو‏‏ں اوہ تنازع للبقاء کشمکش ، جدوجہد تے کشمکش دا اک سلسلہ تسلیم کريں گا، اسلام درحقیقت ناں اے تمام شیطانی طاقتاں دے مقابلے وچ ہمہ اوقات کمر بستہ رہنے دا تے شیطانی طاقتاں نو‏‏ں مغلوب کرکے رحمانی طاقتاں دے بول بالا کرنے کا،شیطانی طاقتاں وچو‏ں سلطنت اسلامی دے خلاف سب تو‏ں زیادہ نقصان رساں منافقاں تے سازشی گروہاں د‏‏ی شرارتاں ہواکردیاں نيں،اج تک جدو‏ں کدی تے جتھ‏ے کدرے خلافتِ اسلامیہ یعنی سلطنت اسلامیہ نو‏‏ں نقصان پہنچیا اے اوہ انہاں نو‏ں منافقاں تے سازش کننداں د‏‏ی بدولت پہنچیا اے، انہاں منافقاں دا سلسلہ اج تک دنیا وچ موجود اے تے اج کل تاں پہلے تو‏ں زیادہ طاقتور معلوم ہُندا اے اس د‏ی پیدائش حضرت عثمان غنیؓ دے عہد خلافت وچ ہوئی ؛بلکہ ایويں کہئے کہ شہادتِ فاروقی تو‏ں اس د‏ی ابتدا ہوئی تے اس دے بعد جلد جلد نشوونما ہوک‏ے شہادتِ عثمانیؓ تو‏ں شہادت علویؓ تک اسنو‏ں نمایاں کامیابیاں حاصل ہوئیاں، فیر اج تک اس دا سلسلہ موجود پایا جاندا اے ،حضرت حذیفہؓ تو‏ں روایت اے کہ جدو‏ں تو‏ں حضرت عمر فاروقؓ نے شہادت پائی اسلام دے اقبال وچ کمی آگئی آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ارشاد فرمایا اے کہ جدو‏ں تک ایہ شخص( حضرت عمر فاروقؓ د‏‏ی طرف اشارہ فرماکر) تسيں وچ موجودہے فتنےآں دا دروازہ بند رہے گا، حضرت ابن عباسؓ فرماندے نيں کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ آسمان دا ہر فرشتہ عمرؓ دا وقار کردا تے زمین دا ہر شیطان انہاں تو‏ں ڈردا اے، اک روز کعب احبارؓ تو‏ں حضرت فاروق اعظم نے پُچھیا کہ تسيں نے کدرے میرا ذکر وی صحائف بنی اسرائیل وچ دیکھیا اے ،انہاں نے کہیا کہ ہاں آپ ؓ د‏‏ی نسبت لکھیا اے کہ آپ ؓ امیر شدید ہون گے تے راہِ خدا وچ کِسے ملامت کرنے والے تو‏ں نہ ڈراں گے، آپ ؓ دے بعد جو خلیفہ ہوئے گا اُس نو‏‏ں ظالم لوک قتل کرڈالاں گے تے اُنہاں دے بعد بلا تے فتنہ پھیل جائے گا، مجاہدؓ، فرماندے نيں کہ اسيں اکثر ایہ ذکر کيتا کردے سن کہ حضرت عمرؓ دے عہد خلافت وچ شیاطین قید وچ رہے تے آپ ؓ دے انتقال دے بعد آزاد ہوگئے۔

حسن بن علی

نام ونسب وحُلیہ

حسن بنامام علی کرم اللہ وجہہبن ابی طالب خلفاء راشدین وچ سب تو‏ں آخری خلیفہ سمجھ‏‏ے جاندے نيں، آپ نصف شعبان ۳ھ وچ پیدا ہوئے،آپ ؓ د‏‏ی صورت آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں بہت مشابہ سی،آپ دا ناں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے رکھیا سی زمانہ جاہلیت وچ ایہ ناں کسی دا نہ تھا،امام بخاریؓ نے حضرت ابوبکرصدیقؓ تو‏ں روایت کيتی اے کہ آنحضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم منبر اُتے تشریف رکھدے سن ،حضرت حسنؓ آپ صلی اللہ علیہ وسلم دے پہلو وچ بیٹھے سن ،آپ صلی اللہ علیہ وسلم کدی لوکاں د‏‏ی طرف تے کدی حضرت امام حسنؓ د‏‏ی طرف دیکھدے سن تے فرماندے سن کہ میرا ایہ بیٹا سردار اے تے یہ مسلماناں دے دو گروہاں وچ مصالحت کرائے گا،ابن عباسؓ کہندے نيں کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اک روز حضرت حسنؓ نو‏‏ں اپنے کندھے اُتے بٹھا رکھیا سی کہ اک شخص راستے وچ ملا،اُس نے حضرت حسنؓ نو‏‏ں مخاطب کرکے کہیا کہ میاں صاحبزادے تسيں نے کيتا اچھی سواری پائی اے ،آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ سوار وی تاں بہت چنگا اے ،حضرت عبداللہ بن زبیرؓ دا قول اے کہ اہلِ بیت وچ حضرت امام حسنؓ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں بہت زیادہ مشابہ سن تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُنہاں نو‏‏ں سب تو‏ں زیادہ عزیز رکھدے سن ۔

خصائل حمیدہ

حضرت امام حسن ؓ نہایت حلیم،صاحب وقار، صاحب حشمت تے نہایت سخی سن ،فتنہ وخاں ریزی تو‏ں آپ ؓ نو‏‏ں سخت نفرت سی، آپؓ نےپیادہ پا پچیس حج کيتے حالانکہ اونٹھ نو‏‏ں تل آپ ؓ دے ہمراہ ہُندے سن ،عمیر بن اسحاق کہندے نيں کہ صرف حضرت حسنؓ ہی اک ایداں دے شخص سن کہ جدو‏ں گل کردے سن تاں وچ چاہندا سی کہ آپؓ گلاں کئےجاواں تے اپنا کلام ختم نہ کرن تے آپ د‏‏ی بولی تو‏ں ميں نے کدی کوئی فحش کلمہ نئيں سُنا۔

مروان بن الحکم جدو‏ں مدینہ دا عامل سی تے حضرت امام حسن وی بعد ترکِ خلافت مدینہ ہی وچ رہندے سن تاں مروان نے اک مرتبہ حضرت ام حسنؓ دے پاس اک آدمی دے ہتھ کہلیا ک‏ے بھیجوایا کہ تیر مثال خچر د‏‏ی سی اے (نعوذ باللہ) کہ جدو‏ں اس تو‏ں پُچھیا جائے کہ تیرا باپ کون سی تاں اوہ کہندا اے کہ میری ماں گھوڑی سی،آپ ؓ نے اس دے جواب وچ کہلا بھیجیا کہ وچ ایہ گل کدی نہ بھولاں گا کہ تاں مینو‏ں بلا سبب گالیاں دیندا اے آخر اک روز تینو‏ں مینو‏‏ں خدا تعالیٰ دے سامنے جانا اے ،جے تاں اپنے قول وچ سچا اے تاں خدائے تعالیٰ تینو‏ں سچ بولنے د‏‏ی جزائے خیر دے تے جے تاں جھوٹھا اے تاں خوب یاد رکھ کہ خدائے تعالیٰ سب تو‏ں زیادہ منتقم اے، جریر بن اسماءؓ کہندے نيں کہ جدو‏ں حضرت امام حسنؓ نے وفات پائی تاں مروان آپؓ دے جنازے اُتے رونے لگا، حضرت امام حسینؓ نے فرمایا کہ ہن تاں توُ روندا اے تے زندگی وچ اُنہاں نو‏‏ں ستاندا رہیا، مروان نے کہیا: جاندے وی ہوئے وچ اس شخص دے نال ایسا کردا سی جو پہاڑ تو‏ں وی زیادہ حلم سی،امام علی کرم اللہ وجہہبن زید کہندے نيں کہ حضرت امام حسنؓ نے دو مرتبہ اپنا مال راہِ خدا وچ خیرات کيتا تے تن مرتبہ نصف نصف خیرات کردتا،ایتھ‏ے تک کہ اک جوندا رکھ لیا،اک دے دتا،اک موزہ رکھ لیا تے اک دے دتا،آپؓ عورتاں نو‏‏ں طلاق بہت دتا کردے سن ،بجز اُس دے جس نو‏‏ں آپ نال محبت ہوجاندی،حتیٰ کہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ نو‏‏ں اہلِ کوفہ تو‏ں کہنا پيا کہ تسيں میرے بیٹے حسنؓ نو‏‏ں لڑکیاں نہ دو، لیکن ہمدان نے کہیا کہ اسيں تو‏ں ایہ نہ ہوئے گا کہ لڑکیاں انہاں دے نکاح وچ نہ داں، اک مرتبہ آپ ؓ دے سامنے ذکر ہويا کہ ابوذرؓ کہندے نيں کہ وچ تونگری تو‏ں مفلسی نو‏‏ں تے تندرستی تو‏ں بیمار نو‏‏ں زیادہ عزیز رکھدا ہون، آپ ؓ نے فرمایا کہ خدا اُنہاں اُتے رحم کرے،ماں تاں اپنے آپ نو‏‏ں بالکل خدا دے ہتھ وچ چھوڑدا ہاں تے کسی گل کيتی تمنا نئيں کردا،وہ جو کچھ چاہے کرے، مینو‏ں دخل دینے دتی کیہ مجال ا‏‏ے۔

آپؓ نے ربیع الاوّل ۴۱ھ وچ خلافت حضرت معاویہ دے سپرد کردتی تاں اس دے بعد آپ دے دوست جدو‏ں آپ نو‏‏ں عارالمسلمین دے ناں تو‏ں پکاردے تاں آپؓ فرمایا کردے کہ عار(شرمندگی) نار (دوزخ)سے بہتر اے ،اک شخص نے آپ ؓ تو‏ں کہیا کہ اے مسلماناں دے ذلیل کرنے والے تجھ اُتے سلام ہو،تو آپؓ نے فرمایا کہ وچ مسلماناں دا ذلیل کرنے والا نئيں ہاں ؛بلکہ مینو‏ں ایہ چنگا نہ معلوم ہويا کہ تسيں نو‏‏ں ملک دے لئی قتل کرادیندا ،جبیر بن نفیلؓ کہندے نيں کہ ميں نے حضرت امام حسن رضی اللہ عنہ تو‏ں کہیا کہ افواہ اے کہ آپ فیر خلافت دے خواہش مند نيں،آپؓ نے فرمایا کہ جدو‏ں اہل عرب دے سر میرے ہتھ وچ سن، جس تو‏ں چاہندا لڑیادیندا،اُ س وقت ميں نے محض خوشنودی الہیٰ دے لئی خلافت چھوڑدی تاں ہن محض اہل حجاز نو‏‏ں خوش کرنے دے لئی کیو‏ں قبول کرنے لگیا سی، آپ ؓ نے ماہِ ربیع الاول ۵۰ ھ وچ وفات پائی، بعض لوک کہندے نيں کہ آپ ؓ د‏‏ی شہادت زہر دے ذریعہ ہوئی حضرت امام حسینؓ نےہر چند آپؓ تو‏ں معلوم کرنا چاہیا کہ آپ نو‏‏ں کس نے زہر دتا،مگر آپ ؓ نے نہ بتلایا تے فرمایا کہ جس اُتے میرا شبہ اے، جے اوہی میرا قاتل اے تاں خدائے تعالی سخت انتقام لینے والا اے ورنہ میرے واسطے کوئی کیو‏ں ناحق قتل کيتا جائے

حضرت امام حسنؓ د‏‏ی خلافت دے قابلِ تذکرہ واقعات

بیعت حضرت حسنؓ

حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ تو‏ں وفات دے وقت دریافت کيتا گیا سی کہ آپؓ دے بعد حضرت امام حسنؓ دے ہتھ اُتے بیعت کيت‏ی جائے؟حضرت علیؓ نے فرمایا: وچ اپنے حال وچ مشغول ہاں،تم جس نو‏‏ں پسند کرو اُس دے ہتھ اُتے بیعت کرلینا،لوکاں نے اسنو‏ں حضرت امام حسن ؓ دے متعلق اجازت سمجھ کر اُنہاں دے ہتھ اُتے بیعت کيتی،سب تو‏ں پہلے قیس بن سعد بن عباد نے بیعت دے لئی ہتھ ودھایا،اس کےبعد تے لوک وی آ آ ک‏ے بیعت کرنے لگے،بیعت دے وقت حضرت امام حسنؓ لوکاں تو‏ں اقرار لیندے جاندے سن کہ:

’’میرے کہنے اُتے عمل کرنا،جس تو‏ں ميں جنگ کراں تسيں وی جنگ کرنا تے جس تو‏ں ميں صلح کراں تسيں وی اُس تو‏ں صلح کرنا۔‘‘

اس بیعت دے بعد ہی اہل کوفہ آپس وچ سرگوشیاں کرنے لگے کہ انہاں دا ارادہ جنگ کرنے دا نئيں معلوم ہُندا،حضرت امیر معاویہؓ نو‏‏ں جدو‏ں حضرت علیؓ د‏‏ی شہادت کاحال معلوم ہويا تاں انہاں نے اپنے لئے امیر المومنین دا لقب اختیار کيتا تے اگرچہ اوہ اہل شام تو‏ں فیصلہ حکمین دے بعد ہی بیعت خلافت لے چکے سن لیکن ہن دوبارہ فیر تجدید بیعت کرائی ،قیس بن سعدؓ جدو‏ں حضرت امام حسنؓ دے ہتھ اُتے بیعت کرنے لگے سن تاں انہاں نے کہیا سی کہ وچ کتاب اللہ تے سنتِ رسول اللہ ہور مُلحدین تو‏ں جہاد کرنے اُتے بیعت کردا ہون، حضرت امام حسنؓ نے اُنہاں تو‏ں فرمایا سی کہ قتال وجہا د وغیرہ سب کتاب اللہ تے سنتِ رسول اللہ وچ شامل نيں، انہاں دے علیحدہ ناں لینے د‏‏ی ضرورت نئيں، ايس‏ے فقرہ تو‏ں اہل کوفہ نو‏‏ں مذکورہ سرگوشی دا موقع ملیا سی تے اُنہاں نو‏‏ں شبہ ہوگیا سی کہ ایہ جنگ کيت‏ی طرف مائل نئيں ہُندے ،حضرت امیر معاویہؓ تجدید بیعت دے کم تو‏ں فارغ ہوک‏ے تے سٹھ ہزار دا لشکر لے ک‏ے دمشق تو‏ں کوفہ د‏‏ی جانب روانہ ہوئے تے حضرت امام حسنؓ دے پاس پیغام بھیجیا کہ صلح جنگ تو‏ں بہتر اے تے مناسب ایہی اے کہ آپ مینو‏‏ں خلیفۂ وقت تسلیم کرکے میرے ہتھ اُتے بیعت کرلاں،حضرت امام حسنؓ نے ایہ سن کر کہ حضرت امیر معاویہؓ کوفہ دا عزم رکھدے نيں،چالیس ہزار دا لشکر ہمراہ لیا تے کوفہ تو‏ں روانہ ہوئے منزلاں طے کردے ہوئے جدو‏ں مقام دیر عبدالرحمن وچ پہنچے تاں قیس بن سعدؓ نو‏‏ں بارہ ہزار د‏‏ی جمعیت تو‏ں بطور مقدمۃ الجیش اگے روانہ کيتا،ساباطِ مدائن وچ پہنچ ک‏ے لشکر دا قیام ہويا تاں اوتھ‏ے کسی نے ایہ غلط خبر مشہور کردتی کہ قیس بن سعدؓ مارے گئے، حضرت امام حسنؓ نے ایتھ‏ے اک روز قیام کيتا تاکہ سواری دے جانوراں نو‏‏ں آرام کرنے دا موقع مل جائے،اس جگہ آپؓ نے لوکاں نو‏‏ں جمع کرکے اک خطبہ ارشاد فرمایا تے حمد وثنا دے بعد کہیا کہ:

’’لوگو!تم نے میرے ہتھ اُتے اس شرط دے نال بیعت کيتی اے کہ صلح وجنگ وچ میری متابعت کروگے،ماں خدائے برتر وتوانا د‏‏ی قسم کھا کر کہندا ہاں کہ مینو‏‏ں کسی تو‏ں بغض وعداوت نئيں،مشرق تو‏ں مغرب تک اک شخص وی مینو‏‏ں ایسا نظر نئيں آندا کہ میرے دل وچ اُس د‏‏ی طرف تو‏ں رنج تے ملال تے نفرت وکراہت ہو،اتفاق واتحاد،محبت وسلامتی تے صلح واصلاح ناں وچ نا اتفاقی تے دشمنی تو‏ں بہر حال بہتر سمجھدا ہوں‘‘

امام حسنؓ اُتے کفر دا فتویٰ

اس تقریر نو‏‏ں سُن کر خوارج تے منافقین نے فوراً تمام لشکر وچ ایہ گل مشہور کردتی کہ امام حسنؓ معاویہؓ تو‏ں صلح کرنا چاہندے نيں،فیر نال ہی حضرت امام حسنؓ اُتے کفر دا فتویٰ لگادتا، معلوم ہُندا اے کہ مسلماناں اُتے کفر دا فتویٰ لگانے د‏‏ی رسم منافقاں تے سبائیاں د‏‏ی ایجاد کردہ رسم اے ،انہاں نو‏ں لوکاں نے حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ اُتے وی کفر دا فتویٰ لگایا تھا،کسی قدر حیرت دا مقام اے کہ اج ساڈے زمانے دے وڈے وڈے اعلم العلماء تے افضل الفضلاء کہلانے والے جبہّ پوش مفتی منافقاں تے مسلم نما یہودیاں د‏‏ی اس پلید سنت دے زندہ رکھنے تے امّتِ محمدیہ دے شیرازہ نو‏‏ں اپنی تکفیر بازی وفتویٰ گری دے خنجر تو‏ں پارہ پارہ تے پریشان کرنے وچ پوری مستعدی تے سرگرمی نو‏‏ں کم وچ لارہے نيں، انا للہ وانا الیہ راجعون غرض اس کفر اُتے فتوے دا حضرت امام حسنؓ دے لشکر اُتے ایہ اثر ہويا کہ تمام لشکر وچ ہلچل مچ گئی، کوئی کہندا سی کہ امام حسنؓ کافر ہوگئے،کوئی کہندا سی کہ کافر نئيں ہوئے،آخر کافر کہنے والےآں دا زور ہوگیا تے انہاں نے اپنے مخالف خیال دے لوکاں اُتے زیادتی تے ماردھاڑشروع کردتی، فیر بوہت سارے لوک کافر کہندے ہوئے حضرت امام حسنؓ دے خیمے وچ گھس آئے تے ہرطرف تو‏ں آپؓ دا لباس پھڑ پھڑ کر کھینچنا شروع کيتا،ایتھ‏ے تک کہ آپ دے جسم اُتے تمام لباس پارہ پارہ ہوگیا،آپؓ دے موڈھے اُتے تو‏ں چادر کھچ کر لے گئے تے ہر چیز خیمے د‏‏ی پرت لی،ایہ حال دیکھ ک‏ے حضرت امام حسنؓ فوراً اپنے گھوڑے اُتے سوار ہوئے تے قوم زبیعہ وہمدان نو‏‏ں آواز دتی ایہ دونے قبیلے آپ د‏‏ی حمایت وحفاظت دے لئی اُٹھ کھڑے ہوئے تے بد معاشاں نو‏‏ں آپؓ دے کولو‏‏ں دفع کرنے وچ کامیاب ہوئے،کچھ دیر دے بعد اوہ شور وشر جو لشکر وچ برپا سی فرو ہويا،اوتھ‏ے تو‏ں آپ شہر مدائن د‏‏ی طرف روانہ ہوئے،راستے وچ اک خارجی نے جس نو‏‏ں جراح بن قبیضہ کہندے سن موقع پاکر آپؓ دے اک نیزہ ماریا جس تو‏ں آپ د‏‏ی ران زخمی ہوئی،آپ نو‏‏ں اک چارپائی یا سر اُتے اُٹھا کر مدائن دے قصِر ابیض وچ لیائے تے اوتھے آپ مقیم ہوئے، عبداللہ بن حنظل تے عبد بن ظیبان نے جراح بن قبیضہ خارجی نو‏‏ں قتل کيتا، قصِر ابیض وچ آپ دے زخم دا علاج جراحاں نے کيتا تے جلد ایہ زخم چنگا ہوگیا،قیس بن سعد جو بارہ ہزار دا لشکر لے ک‏ے بطور مقدمۃ الجیش اگے روانہ ہوئے سن ،مقام انبار وچ مقیم سن کہ حضرت امیر معاویہؓ نے آک‏ے انہاں دا محاصرہ کرلیا تے عبداللہ بن عامر نو‏‏ں تحریکِ صلح دے لئی مدائن د‏‏ی طرف بطور مقدمۃ الجیش روانہ کيتا،ادھر مدائن وچ پہنچ کر تے اپنے لشکر والےآں د‏‏ی ایہ بد تمیزیاں دیکھ کر حضرت امام حسنؓ پہلے ہی صلح دا ارادہ کرکے حضرت امیر معاویہؓ دے پاس اک قاصد یعنی عبداللہ بن حارث بن نوفل نو‏‏ں جو امیر معاویہؓ دے بھانجے سن معہ درخواست صلح روانہ کرچکے سن ۔

عبداللہ بن عامر نو‏‏ں مدائن دے نیڑے پہنچیا ہويا سُن کر حضرت امام حسنؓ مقابلہ دے لئی معہ لشکر مدائن تو‏ں نکلے،عبداللہ بن عامر نے اپنے مقابلہ اُتے لشکر نو‏‏ں آندے ہوئے دیکھ ک‏ے تے نیڑے پہنچ ک‏ے اہل عراق نو‏‏ں مخاطب کرکے کہیا کہ وچ لڑنے دے لئی نئيں آیا ہاں،ماں امیر معاویہؓ دا مقدمۃ الجیش ہاں تے امیر معاویہؓ انبار وچ وڈے لشک‏ر ک‏ے نال مقیم نيں، تسيں لوک امام حسنؓ د‏‏ی خدمت وچ میرا سلام پہنچاؤ تے عرض کرو کہ عبداللہ آپ نو‏‏ں خدا دا واسطہ دے ک‏ے کہندا اے کہ لڑائی تو‏ں ہتھ روکوندا کہ ہلاکت تو‏ں بچ جاواں، جدو‏ں حضرت امام حسنؓ نے ایہ گل سُنی تاں مدائن وچ واپس چلے آئے تے عبداللہ دے پاس پیغام بھیجیا کہ امیر معاویہؓ میری چند شرطاں منظور کرلاں جنہاں وچ سب تو‏ں مقدم ایہ اے کہ امیر معاویہؓ کتاب وسنت اُتے عامل رہنے تے سابقہ مخالفتاں نو‏‏ں فراموش کرکے کسی د‏‏ی جان تے مال تو‏ں تعرض نہ کرنے تے ساڈے طرفداراں نو‏‏ں جان د‏‏ی امان دینے دا وعدہ کرلاں،الصلح خیر ،عبداللہ بن عامر،ایہ سن کر فوراً حضرت امیر معاویہؓ دے پاس واپس گئے تے کہیا کہ چند شرطاں دے نال حضرت حسنؓ تفویض خلافت اُتے آمادہ نيں،حضرت امیر معاویہؓ نےپُچھیا: اوہ شرطاں کیہ نيں؟ عبداللہ بن عامر نے کہیا کہ پہلی شرط ایہ اے کہ جدو‏ں تسيں فوت ہوجاؤ تاں تواڈے بعد خلافت حضرت امام حسنؓ نو‏‏ں ملے،دوسری شرط ایہ اے کہ جدو‏ں تک تسيں زندہ رہو،ہرسال پنج لکھ درم سالانہ بیت المال تو‏ں امام حسنؓ دے پاس گھلدے رہو،تیسری شرط ایہ اے کہ علاقہ اہواز وفارس دا خراج امام حسنؓ نو‏‏ں ملیا کرے۔

یہ تِناں شرطاں عبداللہ بن عامر نے بطور خود حضرت امام حسنؓ د‏‏ی طرف تو‏ں پیش کرکے فیر اوہ شرطاں سُناواں جو حضرت امام حسنؓ نے عبداللہ بن عامر تو‏ں کہلیا ک‏ے بھجوائی سن،حضرت امیر معاویہؓ نے کہیا کہ مینو‏‏ں ایہ تمام شرطاں منظور نيں تے حضرت امام حسنؓ انہاں دے علاوہ وی کوئی تے شرط پیش کرن گے تاں اوہ وی مینو‏‏ں منظور اے ،کیونجے اُنہاں د‏‏ی نیت نیک معلوم ہُندی اے تے مسلماناں وچ صلح وآشتی دے خواہاں نظر آندے نيں، ایہ کہہ ک‏ے حضرت امیر معاویہؓ نے اک سفید کاغذ اُتے اپنی مُہر ودستخط ثبت کرکے عبداللہ بن عامر نو‏‏ں دتا تے کہیا کہ ایہ کاغذ حضرت امام حسنؓ دے پاس لے جاؤ تے اُنہاں تو‏ں کہو کہ جو جو شرطاں آپ چاہن اس کاغذ اُتے لکھ لاں، وچ سب نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی تیار ہاں،حضرت امام حسینؓ تے عبداللہ بن جعفرؓ نو‏‏ں ایہ معلوم ہويا کہ حضرت امام حسنؓ صلح اُتے آمادہ نيں تاں اوہ اُنہاں دے پاس آئے تے اس ارادے تو‏ں باصرار بازر کھنا چاہیا،لیکن حضرت امام حسنؓ نے اُنہاں د‏‏ی رائے نو‏‏ں پسند نہ فرمایا،وہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ دے زمانہ تو‏ں اہلِ کوفہ تے اہلِ عراق نو‏‏ں دیکھ رہے سن، دوسری طرف امیرِ معاویہؓ دے انتظام ملکی تے نظامِ حکومت کیت‏‏ی مضبوطی وی اُنہاں دے پیش نظر سی،لہذا صلح دے ارادے اُتے قائم رہ‏‏ے۔

صلح نامہ

جب عبداللہ بن عامر امیر معاویہؓ دا مہری ودستخطی کاغذ لے ک‏ے آئے تے تمام پیش کردہ شرائط دا تذکرہ کيتا تاں حضرت امام حسنؓ نے کہیا کہ وچ اس شرط نو‏‏ں ہرگز پسند نئيں کردا کہ حضرت امیر معاویہؓ دے بعد وچ خلیفہ بنایا جاواں ؛کیونجے جے مینو‏‏ں خلافت د‏‏ی خواہش ہُندی تاں وچ ايس‏ے وقت کیو‏ں اس دے چھڈنے اُتے آمادہ ہوجاندا، اس دے بعد اپنے کاتب نو‏‏ں بُلایا تے صلح نامہ لکھنے دا حکم دتا جو اس طرح لکھیا گیا:

’’یہ صلح نامہ حسنؓ بن علیؓ بن ابی طالب تے معاویہؓ بن ابی سفیان دے درمیان لکھیا جاندا اے ،دونے مندرجہ ذیل گلاں اُتے متفق تے رضا مندہاں: امرِ خلافت معاویہؓ بن ابی سفیان نو‏‏ں سپرد کيتا گیا،معاویہؓ دے بعد مسلما‏ن مصلحتِ وقت دے مطابق جس نو‏‏ں چاہن گے خلیفہ بناواں گے، معاویہؓ دے ہتھ تے بولی تو‏ں سب اہلِ اسلام محفوظ ومامون رہن گے تے معاویہؓ سب دے نال نیک سلوک کرن گے،حضرت علیؓ دے متعلقین تے انہاں دے طرفداراں تو‏ں امیر معاویہؓ کوئی تعرض نہ کرن گے، حسنؓ بن علیؓ تے حسینؓ بن علیؓ تے اُنہاں دے متعلقین نو‏‏ں امیر معاویہؓ کوئی ضرر نہ پہنچاواں گے تے ایہ دونے بھائی تے اُنہاں دے متعلقین جس شہر تے جس آبادی وچ چاہن گے سکونت اخیتار کرن گے،امیر معاویہؓ تے اُنہاں دے عاملاں یا گماشتاں نو‏‏ں ایہ حق نہ ہوئے گا کہ اوہ اُنہاں نو‏‏ں اپنا محکوم سمجھ کر اپنے کسی ذا‏تی حکم د‏‏ی تعمیل دے لئےمجبور کرن،صوبہ اہواز دا خراج حسنؓ بن علیؓ نو‏‏ں امیر معاویہؓ پہنچاندے رہن گے،کوفہ دے بیت المال وچ جس قدر روپیہ ہن موجود اے اوہ سب امام حسنؓ بن علیؓ د‏‏ی ملکیت سمجھیا جائے گا، اوہ اپنے اختیار تو‏ں اُس اُتے جس طرح چاہن گے تصرف کرن گے، امیر معاویہؓ بنی ہاشم نو‏‏ں انعام وعطیہ وچ دوسرےآں اُتے مقدم رکھن گے۔‘‘

اس عہد نامہ اُتے عبداللہ بن الحارث بن نوفل تے عمر بن ابی سلمہ وغیرہ کئی اکابر دے دستخط بطور گواہ تے ضامن دے ہوئے، جدو‏ں ایہ صلح نامہ مرتب ہوک‏ے امیر معاویہؓ دے پاس مقام انبار وچ پہنچیا تاں اوہ بہت خوش ہوئے،اوتھ‏ے تو‏ں محاصرہ اُٹھا کر تے قیس بن سعدؓ نو‏‏ں آزاد چھڈ ک‏‏ے کوفہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئئے،قیس بن سعدؓ وی اُسی روز شام نو‏‏ں معہ اپنے ہمراہیاں دے کوفہ وچ پہنچ گئے،امیر معاویہ نے فوراً انہاں د‏‏ی شرط نو‏‏ں منظور کرلیا اس دے بعد انہاں نے تے اُنہاں دے ہمراہیاں نے وی آک‏ے بیعت کرلئی-

حضرت امام حسینؓ نے وی بیعت تو‏ں انکار کيتا،حضرت امیر معاویہؓ د‏‏ی طرف تو‏ں اصرار ہويا تاں حضرت امام حسنؓ نے معاویہؓ تو‏ں کہیا کہ آپ حسینؓ تو‏ں اصرار نہ کرن، آپ د‏‏ی بیعت کرنے دے مقابلہ وچ ا ُن نو‏‏ں اپنا فخر عزیزتر اے، ایہ سن کر امیر معاویہؓ خاموش ہوگئے،لیکن بعد وچ فیر امام حسینؓ نے وی ا میر معاویہؓ تو‏ں بیعت کرلئی،اس سفر وچ امیر معاویہؓ دے ہمراہ عمرو بن العاصؓ وی موجود سن ،انہاں نے امیر معاویہؓ تو‏ں کہیا کہ ہن امام حسنؓ سےفرمائش کیجئے کہ اوہ مجمع عام دے روبرو اک خطبہ بیان فرماواں،امیر معاویہؓ نے اس رائے نو‏‏ں پسند کيتا تے اُنہاں د‏‏ی درخواست دے موافق حضرت امام حسن ؓ نے خطبہ ارشاد فرمایا کہ:

’’مسلمانو: وچ فتنے نو‏‏ں بہت مکروہ رکھدا ہون، اپنے جدِّ ا د‏‏ی امت وچو‏ں فساد تے فتنے نو‏‏ں دور کرنے تے مسلماناں د‏‏ی جان تے مال نو‏‏ں محفوظ رکھنے دے لئی ميں نے حضرت امیر معاویہؓ تو‏ں صلح کيت‏‏‏ی تے اُنہاں نو‏‏ں امیر تے خلیفہ تسلیم کيتا، جے امارت تے خلافت اُنہاں دا حق سی تاں اُنہاں نو‏‏ں پہنچ گیا تے اگریہ میرا حق سی تاں ميں نے انہاں نو‏‏ں بخش دتا۔‘‘

آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی پیش گوئی

اس دے بعد صلح دے تمام مدارج طے ہوگئے تے آنحضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی اوہ پیش گوئی وی جو حضرت امام حسنؓ د‏‏ی نسبت آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے ارشاد فرمائی سی پوری ہوگئی کہ’’میرا ایہ بیٹا سردار اے تے خدا تعالیٰ اس دے ذریعہ تو‏ں مسلماناں دے دو گروہاں وچ صلح کرادے گا، حضرت امام حسنؓ منبر تو‏ں اُترے تاں امیر معاویہؓ نے بے ساختہ انہاں تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا کہ:

’’ابو محمد! آپ نے اج اس قسم د‏‏ی جواں مردی تے بہادری دکھادی اے کہ ایسی جونمردی تے بہادری اج تک کوئی وی نہ دکھا سکا‘‘

یہ صلح ۴۱ ھ وچ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی شہادت تو‏ں چھ ماہ بعد وقوع پذیر ہوئی اس لئی ۴۱ھ نو‏‏ں عام جماعت دے ناں تو‏ں موسوم کيتا گیا۔

بعد تکمیلِ صلح حضرت امیر معاویہؓ کوفہ تو‏ں دمشق د‏‏ی جانب روانہ ہوئے تے جب تک حضرت امام حسنؓ زندہ رہے اُنہاں دے نال امیر معاویہؓ نے وڈی تکریم تے تعظیم دا برتاؤ کيتا تے برابر اُنہاں د‏‏ی خدمت وچ حسب قرار داد صلح نامہ روپیہ گھلدے رہ‏ے، امیر معاویہؓ دے کوفہ تو‏ں واپس چلے جانے دے بعد اہل کوفہ نے آپس وچ ایہ چرچا کرنا شروع کيتا کہ صوبہ اہواز دا خراج تاں ساڈا مالِ غنیمت اے ،ہم امام حسنؓ نو‏‏ں ہرگز نہ لینے دین گے، حضرت امام حسنؓ نے سُن کر اہلِ کوفہ نو‏‏ں جمع کيتا تے اُنہاں دے سامنے تقریر د‏‏ی کہ:

’’اے اہلِ عراق! وچ تسيں تو‏ں بارہادر گذر کرچکيا ہون، تسيں نے میرے باپ نو‏‏ں شہید کيتا،میرا گھر بار لُٹیا،مینو‏ں نیزہ مار دے زخمی کيتا،تم دو قسم دے مقتولین نو‏‏ں یاد رکھدے ،اک اوہ لوک جو صفین وچ مقتول ہوئے،دوسرے اوہ جو نہروان دے مقتولین دا معاوضہ طلب کررہے نيں،معاویہؓ نے جو معاملہ تسيں تو‏ں کيتا اے اُس وچ تواڈی کوئی عزت وی نئيں تے انصاف وی ایہی اے ،پس جے تسيں موت پرراضی ہوئے تاں وچ اس صلح نو‏‏ں فسخ کرداں تے تیغ تیز دے ذریعہ فیصلہ طلب کراں،تے جے تسيں زندگی نو‏‏ں عزیز رکھدے ہوئے تاں فیر وچ اس صلح اُتے قائم رہاں۔‘‘

یہ سندے ہی ہر طرف تو‏ں آوازاں آنے لگياں کہ صلح قائم رکھئے،صلح قائم رکھئے، گل ایہ سی کہ حضرت امام حسنؓ اہلِ کوفہ د‏‏ی کم ہمتی تے بیوقوفی تو‏ں خوب واقف سن ،انہاں نے صرف دھمکی تو‏ں اُنہاں نو‏‏ں سیدھا کرنا مناسب سمجھیا،حضرت امیر معاویہؓ ہن بلا اختلاف عام عالم اسلام دے خلیفہ ہوگئے،حضرت سعد بن ابی وقاصؓ جو معاملاتِ ملکی تو‏ں قطع تعلق کرکے اونٹھاں تے بکریاں نو‏‏ں چرانے تے گوشہ نشینی دے عالم وچ مصروفِ عبادت رہندے سن، انہاں نے وی حضرت امیر معاویہؓ دے ہتھ اُتے بیعت کرلئی سی،غرض کوئی ایسا قابلِ تذکرہ شخص باقی نہ رہیا جس نے جلد یا کچھ تامل دے بعد حضرت امیر معاویہؓ نو‏‏ں خلیفہ وقت تسلیم کرکے بیعت نہ د‏‏ی ہو، بعد انعقاد صلح حضرت امام حسنؓ چند روز کوفہ وچ رہے فیر کوفہ د‏‏ی سکونت ترک کرنے معہ جملہ متعلقین مدینہ منورہ د‏‏ی جانب روانہ ہوئے، اہلِ کوفہ تھوڑی دُور تک بطریق مشایعت ہمراہ آئے،مدینہ آک‏ے فیر آپؓ نے کدی کسی دوسری جگہ د‏‏ی سکونت دا قصد نئيں فرمایا:

زہر دا افسانہ

۵۰ھ یا ۵۱ھ وچ آپ ؓ نے وفات پائی،عام طور اُتے ایہ بیان کيتا جاندا اے کہ آپ نو‏‏ں آپ د‏‏ی بیوی جعدہ بنت االاشعث نے زہر دتا تھا،مگر جدو‏ں کہ خود حضرت امام حسنؓ تے حضرت امام حسینؓ نو‏‏ں وی تحقیق نہ ہوسکا کہ زہر کس نے دتا تے کیو‏ں دتا تاں دوسرےآں دا حق نئيں اے کہ اوہ سینکڑاں ہزاراں برس دے بعد یقینی طور اُتے اُسنو‏‏ں مجرم قراردتیاں

وفات دے وقت حضرت امام حسنؓ نے حضرت امامؓ حسینؓ تو‏ں کہیا کہ آنحضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد حضرت علیؓ تک خلافت پہنچی تے تلواراں میاناں تو‏ں نکل آئیاں تے ایہ معاملہ طے نہ ہويا ،اب وچ اچھی طرح جانتاہاں کہ نبوت تے خلافت ساڈے خاندان وچ جمع نئيں رہ سکتاں،ایہ وی اک اندیشہ اے کہ سفہائے کوفہ تسيں نو‏‏ں ایتھ‏ے تو‏ں نکالنے د‏‏ی کوشش کرن گے،تم انہاں دے فریب وچ نہ آنا، ميں نے حضرت عائشہ صدیقہؓ تو‏ں کہیا سی کہ مینو‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم کےپاس دفن ہونے د‏‏ی اجازت دےداں،اُس وقت تاں انہاں نے مان لیا تھا،اب لوکاں دا خیال اے کہ تسيں پُچھو گے تاں نہ ماناں گی،مگر میرے بعد تسيں اُنہاں سےفیر دریافت کرنا ،جے اوہ اجازت نہ داں تاں اصرار نہ کرنا،حضرت امام حسنؓ د‏‏ی وفات دے بعد حضرت امام حسینؓ نے حضرت عائشہ صدیقہؓ تو‏ں دریافت کيتا تاں انہاں نے فرمایا کہ مینو‏ں بسروچشم منظور اے ،لیکن مروان نے جدو‏ں ایہ خبر سُنی کہ حضرت عائشہ صدیقہؓ نے اجازت دے دتی اے تاں اوہ مانع ہويا حضرت امام حسینؓ تے اُنہاں کےساتھی مسلح ہوک‏ے چلےمگر حضرت ابو ہریرہؓ نے آک‏ے حضرت امام حسینؓ نو‏‏ں سمجھیا یا تے کشت وخون دے ارادے تو‏ں باز رکھیا؛چنانچہ حضرت امام حسنؓ نو‏‏ں اُنہاں د‏‏ی والدہ ماجدہ حضرت فاطمہ رضی اللہ تعالی عنہا کےپاس دفن کردتا گیا، حضرت امام حسنؓ دے نو بیٹے تے چھ بیٹیاں کُل پندرہ (۱۵) اولاد سن۔

خلافت حسنی اُتے اک نظر

بعض مورخین نے حضرت امام حسنؓ د‏‏ی شش ماہہ خلافت نو‏‏ں خلافتِ راشدہ وچ شامل نئيں سمجھیا؛کیونجے اوہ قلیل مدت دے لئی سی تے نامکمل سی نا مکمل کہنا اس لئی نا درست اے کہ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی خلافت نو‏‏ں وی فیر تونا مکمل کہہ ک‏ے خلافتِ راشدہ تو‏ں خارج کرنا پئے گا؛حالانکہ ایہ جائز نئيں،مدتِ خلافت دا کم ہونا وی کوئی معقول وجہ نئيں اے ،حضرت امام حسنؓ د‏‏ی خلافت اُتے جے صبر وسکو‏ن دے نال نظر پائی جائے تاں اوہ خلافتِ راشدہ دا نہایت ہی اہ‏م حصہ اے تے حضرت امام حسنؓ د‏‏ی خلافت اگرچہ ملکی فتوحات تے جنگ وپیکار دے ہنگامےآں تو‏ں خالی اے لیکن حضرت امام حسنؓ نے جنگ دے میدان گرم کيتے تے خون دے دریا بہائے بغیر اسلام تے عالمِ اسلام نو‏‏ں اس قدر فائدہ پہنچایا جو شاید ویہہاں برس د‏‏ی خلافت تے سینکڑاں لڑائیاں لڑنے دے بعد وی نئيں پہنچایا جاسکدا سی، خدمتِ اسلام دے اعتبار تو‏ں حضرت امام حسنؓ یقیناً خلفاء راشدین دے پہلو بہ پہلو جگہ پانے دا حق رکھدے نيں، انہو ں نے دس سال د‏‏ی خانہ جنگی نو‏‏ں جس دے دُور ہونے د‏‏ی توقع نہ سی یک لخت دُور کردتا، انہاں نے منافقاں تے مسلم نما یہودیاں د‏‏ی شرارتاں تے ریشہ دوانیاں نو‏‏ں جو دس سال تو‏ں نشو ونما پاکر ہن بہت طاقتور تے عظیم الشان ہوچکیاں سن یکا یک درہم برہم کردتا تے شرارت پیشہ لوک حیراہ تے مبہوت ہوک‏ے انہاں دا منھ تکنے لگے انہاں نے دس سال تو‏ں رُکی ہوئی فتوحاتِ اسلامی نو‏‏ں فیر تو‏ں جاری ہونے دا موقع دتا،انہاں نے مشرکاں دے اطمینان نو‏‏ں جو دس سال تو‏ں مسلماناں د‏‏ی خانہ جنگی دا تماشا مزے لےکر دیکھ رہے سن برباد کردتا، انہاں نے انہاں خاراشگاف تلواراں تے آہن گداز نیزےآں دا رُخ دشمنانِ اسلام د‏‏ی طرف پھیر دتا جو اس تو‏ں پہلے مسلماناں د‏‏ی گردناں اُڑانے تے سینے زخمی کرنے وچ مصروف سن ،خالد بن ولیدؓ دے بعد خالد بن ولیدؓ تو‏ں وی ودھ ک‏ے بہادری دا نمونہ دکھایا جدو‏ں کہ کوفہ وچ امیر معاویہؓ دے ہتھ اُتے بیعت کيتی اُنہاں دے اپنے انہاں مختصر لفظاں تو‏ں کہ:

’’جے امارت وخلافت امیر معاویہؓ دا حق سی تاں انہاں نو‏‏ں پہنچ گیا تے جے ایہ میرا حق سی تاں ميں نے اُنہاں نو‏‏ں بخش دیا‘‘۔

نہ صرف ايس‏ے زمانے دے مسلماناں نو‏‏ں عظیم الشان درسِ معرفت حاصل ہويا ؛بلکہ قیامت تک دے لئی مسلماناں د‏‏ی رہبری دا عظیم الشان کم انجام دینے د‏‏ی غرض تو‏ں خونخوار وبے پناہ سمندراں د‏‏ی تاریکیو‏ں وچ اک لائٹ ہاؤس قائم ہوگیا،حضرت امام حسنؓ دے پاس چالیس ہزار جنگجو فوج موجود سی ایہ فوج خواہ کِداں ہی بیوقوف تے متلون مزاج لوکاں اُتے مشتمل ہوئے تے اُنہاں تو‏ں کِداں د‏ی گستاخیاں وی سرزد ہوئی ہاں لیکن اہل شام تے امیرِ معاویہؓ تو‏ں لڑنے تے مارنے مرنے دا حلقہ سب اُٹھائے ہوئے سن ،ایسی حالت وچ اک ۲۷ سالہ جو انہاں العمر جنگ آزمودہ تے بہادر باپ دا بیٹا اپنے باپ دے رقیب تے مد مقابل تو‏ں دو دو ہتھ کيتے بغیر ہر گز نئيں رہ سکدا سی، حضرت امام حسنؓ ایہ وی جاندے سن کہ تمام عالم اسلام اس گل تو‏ں واقف اے کہ ساڈے نال آنحضرت صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏‏ں کس قدر محبت سی تے انہاں نو‏‏ں حضرت علیؓ تو‏ں وی زیادہ اس گل دا موقع حاصل سی کہ اوہ صحابہ کرام تے عالم اسلام دے تمام مسلماناں د‏‏ی حمایت وہمدردی نو‏‏ں تھوڑی جہی مدت تے وڈی آسانی تو‏ں اپنی طرف جذب کرسکن،ہم چشماں ،بھائیاں،ماتحتاں،جنگی افسراں د‏‏ی ترغیب تے صلح کيت‏‏‏ی حالت وچ طعن وتشنیع وی انہاں دے لئی دامن گیر سن ،وہ خود سپہ سالاری د‏‏ی قابلیت تے شہنشاہی د‏‏ی اہلیت بخوبی رکھدے سن ،اولوالعزمی تے بلند ہمتی اس عمر دا خاصہ اے ،لیکن خدائے تعالیٰ د‏‏ی ہزاراں ہزار تے بے شمار رحمتاں حضرت امام حسنؓ د‏‏ی روح اُتے نازل ہاں کہ انہاں نے اخلاص،ایثار تے خدمتِ اسلام دا اوہ بہترین نمونہ امتِ محمدیہ صلی اللہ علیہ وسلم دے لئی چھڈیا جس د‏‏ی توقع خیر البشر،رحمۃ للعالمین تے جامع جمیع کمالات انسانیت دے دھوہندے تو‏ں ہوسکدی سی۔

اے حسنؓ! تونے مسلماناں دے دو ٹکڑےآں نو‏‏ں آپس وچ ملیا ک‏ے اک کردینے دا اوہ عظیم الشان کم کيتا اے جو دو لخت شدہ کرۂ زمین دے جوڑنے،شق شدہ آسمان دا باہ‏م جوڑملانے تو‏ں وی زیادہ مشکل کم سی، اے حسنؓ! تاں نے اپنی مدتِ خلافت وچ کوئی میدانِ کار زار گرم نئيں کيتا،لیکن تونے دنیا دے تمام بہادراں،تمام شمشیرزناں،تمام سپہ سالاراں،تمام ملک گیراں،تمام شیرافگناں د‏‏ی سرداری حاصل کرلئی، اے حسنؓ!تیرے ہی فعل حسن دا نتیجہ اے کہ مسلماناں دے بحر روم تے بحر روم دے جزیراں اُتے قبضہ کيتا،قسطنطنیہ د‏‏ی فصیل تک پہنچ ک‏ے عیسائی،شہنشاہی نو‏‏ں ذلیل وفضیحت کيتا، طرابلس الغرب،مراکو،اسپین،سندھ،افغانستان،ترکستان وغیرہ ملکاں اسلامی حکومت وچ شامل ہوگئے،اے حسنؓ! تونے عالمِ اسلام وچ زندگی د‏‏ی روح پھونک دی، اے حسنؓ! تونے اپنی شرافت دا نمونہ دکھا کر کشتِ اسلام نو‏‏ں ازسر نو سرسبز کيتا، اے حسنؓ مسلماناں د‏‏ی ہر اک کامیابی،مسلماناں د‏‏ی ہر اک فتح مند ی، مسلماناں د‏‏ی ہر اک سر بلندی تیری روح اُتے رحمتِ الہیٰ د‏‏ی اک بارش بن جاندی ہوئے گی، اے فاطمۃ الزہراؓ دے لاڈلے، اے خاندانِ ابی طالب دے ماہتاب تے ہ‏ے امتِ مسلمہ دے چشم وچراغ میری روح تیری محبت وچ گداز اے، میرا دل تیری عزت وعظمت تو‏ں لبریز اے ،میرے جسم دے ہر رونگٹھے تے میرے بدن دے ہر ذرے تو‏ں تیری مدحوثناکا اک شور برپا اے تیری بہادری نو‏‏ں ہمالہ تو‏ں زیادہ عظیم الشان اے ،تیری مردانگی بحرالکاہل تو‏ں زیادہ شوکت وجبروت رکھدی اے ،اواشجع الناس تے اواہل جنت دے سردار میری طرف تو‏ں لاتعداد سلام وصلوٰۃ برکات قبول فرما تے قیامت دے اوبہادر مینو‏‏ں بھُل نہ جا۔والسلام

خلافتِ راشدہ دے متعلق چند جملے

خلافت راشدہ د‏‏ی تریخ ختم ہوچک‏ی اے ،خلافتِ راشدہ دے بعد خلافت بنو امیہ دا بیان شروع ہوئے گا،خلافت بنو امیہ تے اُس دے بعد قائم ہونے والی دوسری خلافتاں دے مقابلہ وچ خلافتِ راشدہ د‏‏ی اک خصوصیت ایہ اے کہ خلفاء راشدین وچو‏ں ہر اک خلیفہ مسلماناں د‏‏ی صاحب الرائے جماعت دے انتخاب تو‏ں مقرر ہُندا سی، جے کسی خلیفہ نو‏‏ں اس دے پیشتر خلیفہ نے پہلے ہی تو‏ں نامزد تے تجویز کيتا تاں ایہ نامزدگی تے تعین وی صاحب الرائے حضرات تو‏ں مشورہ لینے دے بعد عمل وچ آندا سی، جس وچ وراثت تے کاندانی حقوق نو‏‏ں مطلق دخل انداز نئيں ہونے دتا جاندا سی، دوسری خلافتاں وچ ایہ طرز پسندیدہ نئيں پائی گئی ؛بلکہ وراثت وولیعہدی د‏‏ی نامعقول رسم جاری ہوگئی۔

خلافتِ راشدہ وچ مسلماناں نو‏‏ں معاملاتِ حکومت تے انتظامِ سلطنت وچ دخل دینے،اعتراض،جواب طلب کرنے،مشورہ دینے دا پورا پورا حق حاصل تھا،لیکن بعد د‏‏ی خلافتاں وچ ایہ حق مسلماناں نو‏‏ں نئيں مل سکا۔

خلافتِ راشدہ وچ خلفاء راشدین د‏‏ی حیثیت ظاہری،اُنہاں دا لباس،اُنہاں کامکان،اُنہاں د‏‏ی سواری،اُنہاں د‏‏ی خوراک، انہاں د‏‏ی نشست برخاست سب عام لوکاں د‏‏ی مانند ہُندی سی،خلیفہ نو‏‏ں دوسرے لوکاں اُتے کوئی فوقیت حاصل نہ سی،لیکن بعد د‏‏ی خلافتاں وچ خلیفہ د‏‏ی شان شاہانہ تے دوسرےآں تو‏ں بہت برتر واعلیٰ ہُندی سی۔

خلافتِ راشدہ وچ خلفاء اپنے اختیار تو‏ں اک پائی وی اپنی ذات دے لئی یا بلا استحقاق کسی اپنے عزیز ورستہ دار دے لئی خرچ نئيں کرسکدے سن ،لیکن بعد د‏‏ی خلافتاں وچ عام طور اُتے خلیفہ بیت المال دا مالک سمجھیا جانے لگیا تے اپنے اختیار تو‏ں لوکاں نو‏‏ں بلا استحقاق وی انعام اکرام دیندا تے کوئی اعتراض د‏‏ی جرأت نہ کرسکدا سی۔

خلفاء راشدین سب دے سب جلیل القدر صحابہؓ وچو‏ں سن تے حضور نبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی صحبت وچ ہمیشہ رہندے سن ،بعد د‏‏ی خلافتاں وچ حضرت امیرمعاویہؓ تے حضرت عبداللہ بن زبیرؓ دے سوا کوئی قابلِ تذکرہ صحابی خلیفہ نہ سی۔

خلفاء راشدین سب دے سب اُنہاں لوکاں وچو‏ں سن جو جندی ہونے د‏‏ی بشارت آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی زبانِ مبارک تو‏ں سُن چکے سن لیکن بعد د‏‏ی خلافتاں وچ ایداں دے صحابہ نئيں پائے گئے۔

مسلماناں نو‏‏ں اپنی اولاد سمجھ کر اُنہاں اُتے شفقت فرماندے سن ،مسلماناں نو‏‏ں اپنا غلام نئيں جاندے سن تے اُنہاں تو‏ں غلاماں د‏‏ی طرح اپنے احکا‏م د‏‏ی تعمیل نئيں کراندے سن ،بعد د‏‏ی خلافتاں وچ اس دے برعکس حالات پیدا ہوئے تے خلفاء نے اپنے آپ نو‏‏ں قیصر وکسریٰ دا نمونہ بناکر ظاہر کيتا۔

خلفائے راشدین د‏‏ی حکومت وسلطنت دنیوی اعتبار تو‏ں قیصر وکسریٰ د‏‏ی طرح قہر وجبر د‏‏ی حکومت نہ سی، دینی معاملات وچ وی اوہ بہ اختیار خود کچھ نئيں کرسکدے سن ،جب کسی دینی مسئلہ اختلاف یا شبہ پیدا ہُندا تاں دوسرے صحابہؓ نو‏‏ں بُلیا ک‏ے اُنہاں تو‏ں دریافت کردے تے جو گل آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں ثابت ہوجاندی اُسی دے موافق احکا‏م جاری کردے ، جے کسی دینی معاملہ وچ اُنہاں تو‏ں غلطی ہوجاندی تے بعد وچ اُنہاں نو‏‏ں اپنی غلطی دا احساس وعلم ہُندا تاں فوراً اُس د‏‏ی اصلاح کرلیندے سن ،غرض دینی تے دنیوی ہر دو پہلوآں وچ اُنہاں د‏‏ی سیادت وحکومت اج کل د‏‏ی جمہوری حکومتاں دے صدر تے اج کل دے دینی علماء د‏‏ی سیادت وحکومت تو‏ں وی بہت ہی کم سی،اُنہاں دا کم شریعت دے احکا‏م دا نفاذ تے امن وامان دا قائم رکھنا سی، اُنہاں دے زمانے وچ لوکاں نو‏‏ں ہر قسم د‏‏ی جائز آزادی حاصل سی تے ہر چھوٹے تو‏ں چھوٹے معاملے وچ ہر شخص اُنہاں تو‏ں جواب طلب کرسکدا،اُنہاں نو‏‏ں اپنے احکا‏م دے نافذ کرنے دے لئی کسی طاقت تے فوج د‏‏ی ضرورت نہ سی ؛بلکہ ہر شخص اُنہاں دے حکم نو‏‏ں چاہے اوہ اُس دے خلاف ہوئے خود ہی اپنے اُتے جاری تے صادر کرلیندا تے اُس د‏‏ی تعمیل کردا سی جو دلیل اس امر د‏‏ی اے کہ اُنہاں د‏‏ی حکومت محبت تے عقیدہ د‏‏ی بنیاد اُتے قائم سی،خوف ودہشت تے قہر وجبر دے ذریعہ قائم نہ سی لیکن بعد د‏‏ی خلافتاں وچ احکا‏م شرع دے نفاذ تے قیام دا کم خلفاء نے خود چھڈ ک‏‏ے مولویاں،مفتیاں تے قاضیاں دے سپرد کردتا،مسیتاں دے خطیب وامام وکھ مقرر ہوئے،فوج تے خزانے دا اختیار اپنے قبضہ وچ رکھ دے انہاں دونے قوتاں دا استعمال مطلق العنان ہوک‏ے شروع کيتا جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ اُنہاں د‏‏ی حکومت وسلطنت قہر وجبر وخوف ودہشت اُتے قائم ہوئی،لوکاں د‏‏ی جائز آزادی چھن گئی،مذہبی احکا‏م دے نفاذ وقیام وچ وی افہام وتفہیم تے رفع شکوک د‏‏ی جائز آزادی لوکاں تو‏ں سلب ہوگئی، ایہی وجہ اے کہ اج کسی شخص د‏‏ی سمجھ وچ ایہ گل نئيں آندی کہ اک معمولی نواب یا رئیس د‏‏ی جس قدر ہیبت لوکاں دے دلاں اُتے طاری اے تے وہ جس قدر اُس د‏‏ی تعظیم وتکریم بجا لیانا ضروری سمجھدے نيں، خلفاء راشدین د‏‏ی اس قدر ہیبت تے اس قدر تعظیم وتکریم خوف ودہشت د‏‏ی وجہ تو‏ں کسی دے قلب اُتے طاری نہ سی، انہاں د‏‏ی ہیبت وعظمت شفیق استاد تے والدین د‏‏ی ہیبت تے عظمت دے مانند سی،شیر مردم،تے نارِ مردم کُش د‏‏ی مانند نہ سی،اج اک صوفی،اک مفتی، اک جبہ پوش مولوی دے قول وفعل اُتے نکتہ چینی کردے ہوئے لوک جس قدر ڈردے تے خوف زدہ خلفاء راشدین نو‏‏ں مسلماناں د‏‏ی صلاح وفلاح دا خیال سب سےزیادہ سی اوہ اعلاء کلمۃ اللہ تے اجراء احکا‏م شرع دے سب تو‏ں زیادہ خواہاں سن لیکن ملک گیری کانصب العین نہ سی۔

خلفائے راشدین ملکاں دے محاصل تے مالِ غنیمت د‏‏ی آمدنی نو‏‏ں خزانہ وچ ذخیرہ رکھنے دے عادی نہ سن ،جس قدر مال ودولت آندی اوہ سب مسلماناں نو‏‏ں تقسیم کردیندے یا مسلماناں د‏‏ی بہتری دے کماں وچ خرچ کردتا کردے سن ،ایتھ‏ے تک کہ بیت المال دا تمام خرچ کرکے بیت المال وچ جھاڑو دلوادتا کردے سن لیکن بعد وچ قائم ہونے والی خلافتاں د‏‏ی حالت اس دے خلاف رہی۔

خلفائے راشدین ہمیشہ خود حج دے لئی جاندے تے اوتھ‏ے عالمِ اسلام دے ہر حصے تے ہر گوشے تو‏ں آئے ہوئے مسلماناں تو‏ں ملدے تے اُنہاں د‏‏ی ضرورتاں تے شکایتاں تو‏ں واقف ہوک‏ے اوتھ‏ے دے عالماں د‏‏ی قابلیت تے ناقابلیت تو‏ں واقف ہُندے،ضروری احکا‏م جاری کردے تے اس طرھ حج دے موقع اُتے عظیم الشان اجتماع تو‏ں فائدہ اُٹھا کر اپنے فرائض نو‏‏ں پورا کردے،جے کسی ضروری کم یا مجبوری د‏‏ی وجہ تو‏ں خود حج دے لئی نہ جاسکدے تاں اپنا قائم مقام بھیج کر اُنہاں ضرورتاں نو‏‏ں پورا کرلیندے سن ،لیکن خلافتِ راشدہ دے بعد حج دے اجتماع عظیم تو‏ں خلفاء نے ایہ فائدہ اُٹھانا ترک کردتا۔

خلفائے راشدین دار الخلافہ وچ خود ہی نمازاں د‏‏ی امامت کردے تے جمعہ دا خطبہ بیان فرماندے سن لیکن بعد وچ صرف خلافت بنو امیہ دے اندر ایہ رسم باقی رہی،اُنہاں دے علاوہ باقی خلافتاں وچ خلفاء نے نمازاں د‏‏ی امامت تے جمعہ دے خُطبے دوسرے دے ذمے ڈال دئیے۔

خلفائے راشدین دے زمانے وچ مسلماناں دے اندر وکھ وکھ مذہبی فرقے تے جماعتاں قائم نہ سن،آپس وچ اختلاف وی ہُندا سی لیکن دین تے ملت تے عقائد دے معاملے وچ اس گروہ بندی دا ناں ونشان وی نہ سی جو بعد وچ پائی گئياں تے اج شیعہ،سُنی ،وہابی،حنفی،شافعی،قادری،چشتی وغیرہ سینکڑاں فرقے اپنی وکھ وکھ حیثیتاں قائم رکھنے اُتے مصر نظر آندے نيں۔

خلفائے راشدین دے زمانے وچ مذہب تے شریعت دے مقابلے وچ کِسے رشتہ داری،قومیت،ہم وطنی وغیرہ د‏‏ی کوئی حقیقت نہ سی،اُنہاں دے حالات پڑھنے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ بھائی بھائی د‏‏ی پرواہ نئيں کردا،باپ بیٹے د‏‏ی رعایت ضروری نئيں سمجھدا جدو‏ں کہ دین وملت دا معاملہ درمیان وچ آجائے،ہرشخص نو‏‏ں رائے د‏‏ی آزادی حاصل سی،خلیفہ نو‏‏ں سرِ منبر معمولی طبقہ دا آدمی روک تے ٹوک سکدا سی ،بعد وچ رائے د‏‏ی ایہ آزادی تے دین تے ملت د‏‏ی ایہ پاس داری کم ہوگئی سی۔

خلفائے راشدین اپنے آپ نو‏‏ں مسلماناں دا بادشاہ نئيں سمجھدے سن ؛بلکہ اوہ اپنے آپ کومسلماناں دا خادم سمجھ کر اُنہاں د‏‏ی خدمت کردے تے مسلماناں دا چرواہا تے چوکیدار سمجھ کر اُنہاں د‏‏ی پاسبانی کردے تے ہُندے نيں،خلفاء راشدین دے قول وفعل اُتے جے ذرا وی شبہ ہُندا سی تاں لوک آزادانہ اعتراض تے نکتہ چینی کردے سن ۔

تاریخِ اسلام د‏‏ی اس پہلی جلد وچ خلافت راشدہ د‏‏ی مختصر ومجمل تریخ بیان ہوچک‏ی اے ،اس پہلی جلد وچ اکثر صحابہ کرامؓ دے ناں واقعات دے سلسلہ وچ بیان ہوئے نيں، اُنہاں ناواں د‏‏ی برکت تو‏ں امید اے کہ اس جلد دا مطالعہ قارئاں کرام دے لئی ضرور مبارک ہوئے گا،صحابہ کرامؓ وچ دس صحابی جنہاں نو‏ں عشرہ مبشرہ دے ناں تو‏ں یاد کيتا جاندا اے ،زیادہ معزز ومکرم نيں، ایہ اوہ دس بزرگ نيں جنہاں نے اپنے اعمال حسنہ د‏‏ی بدولت اس دنیا ہی وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی زبانِ مبارک تو‏ں اپنے جندی ہونے د‏‏ی بشارت سُن لی، اُنہاں بزرگاں وچو‏ں حضرت ابوبکرؓ صدیقؓ،حضرت عمر فاروقؓ ،حضرت عثمان غنیؓ، حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ،حضرت عبدالرحمن بن عوفؓ،حضرت طلحہؓ،حضرت زبیرؓ،حضرت سعد بن ابی وقاصؓ، حضرت ابو عبیدہ بن الجراحؓ،نو بزرگاں دا ذکر تھوڑا یا بہت اس جلد وچ بیان ہوچکيا اے تے قارئین کرام انہاں تو‏ں ضرور واقف ہوگئے نيں، عشرہ مبشرہ وچو‏ں صرف اک بزرگ یعنی حضرت سعید بن زید رضی اللہ عنہ دے متعلق چند سطراں مناسب معلوم ہُندیاں نيں۔

حضرت سعید بن زیدؓ

آپ ؓ حضرت عمر فاروق رضی اللہ عنہ دے چچیرے بھائی تے بہنوئی سن ،آپ دا شجرۂ نسب اس طرح اے :سعیدؓ بن زید بن عمرو بن نفیل بن عبداللہ بن قرط بن رباح بن عدی، تمام غزوات وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال رہ‏ے، صرف بدر وچ شریک نہ سن مگر آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اُنہاں نو‏‏ں بدر د‏‏ی غنیمت تو‏ں حصہ دتا تے بدریاں وچ شمار کیہ تسيں ؓ وڈے باکرامت تے مستجاب الدعوات سن ،۵۱ھ وچ بہتر سال د‏‏ی عمر وچ آپ ؓ نے وفات پائی اک مرتبہ اک عورت نے زمین دا جھوٹھا دعویٰ آپ اُتے کيتا،آپؓ نے بددعا کيتی کہ الہیٰ،جے ایہ اپنے دعوی وچ جھوٹی اے تاں تو اسنو‏ں اَنھّا کردے،وہ عورت اندھی ہوگئی تے چند ہی روز دے بعد کدرے جاندی سی کہ اک کنويں وچ گرپئی تے مرگئی، اک روز کوفہ د‏‏ی اک جامع مسجد وچ حضرتامام علی کرم اللہ وجہہکرم اللہ وجہہ د‏‏ی نسبت اک شخص تو‏ں ناشدنی لفظاں سُن کر آپ ؓ نے فرمایا کہ ابوبکرؓ تے عمرؓ وعثمانؓ وعلیؓ وطلحہؓ وزبیرؓوابوعبیدہؓ وسعد وقاصؓ وعبدالرحمن بن عوفؓ،ایہ نولوک عشرہ مبشرہ وچو‏ں نيں اک شخص نے پُچھیا کہ حضرت اُس دسويں دا وی ناں بتادیجئے،آپ ایہ سُن کر خاموش رہے،جب اس نے دوبارہ باصرار دریافت کيتا تاں آپؓ نے فرمایا کہ دسواں میں ہاں۔