خديويت مصر
Khedivate of Egypt | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1867–1914 | |||||||||||||||
| |||||||||||||||
| ترانہ: سلام آفندینہ | |||||||||||||||
 اج دیاں سرحداں دے نال گلوب اتے ایہ وے: خديويت مصر سوڈان توں 1919 چ اطالوی اتلا افریقہ دے حوالے | |||||||||||||||
| حیثیت | سلطنت عثمانیہ دی اک خود مختار ریاست (1882 توں سلطنت برطانیہ دے تحت) | ||||||||||||||
| راجگڑھ | قاہرہ | ||||||||||||||
| عمومی زباناں | عثمانی ترک بولی , قبطی, عربی, انگریزی | ||||||||||||||
| مذہب | اسلام , قبطی عیسائیت | ||||||||||||||
| حکومت | آئینی بادشاہی | ||||||||||||||
| خديو | |||||||||||||||
• 1867–1879 | اسماعیل پاشا | ||||||||||||||
• 1879–1892 | توفیق پاشا | ||||||||||||||
• 1892–1914 | عباس حلمی II | ||||||||||||||
| برطانوی ایجنٹ تےقونصل جنرل | |||||||||||||||
• 1883–1907 | کرومر کا ارل | ||||||||||||||
• 1907–1911 | سر ایلڈون گورسٹ | ||||||||||||||
• 1911–1914 | ارل کچنر | ||||||||||||||
• 1878–1879 | نوبار پاشا (اول) | ||||||||||||||
• 1914 | حسین رشدی پاشا (آخر) | ||||||||||||||
| تاریخی دور | افریقہ لئی جدوجہد | ||||||||||||||
• قیام | 8 جون 1867 | ||||||||||||||
• نہر سوئز دا افتتاح | 17 نومبر 1869 | ||||||||||||||
• اورابی بغاوت | 1881–1882 | ||||||||||||||
• 1882 دی اینگلو مصری جنگ | جولائی – ستمبر 1882 | ||||||||||||||
• سوڈان کنونشن | 18 جنوری 1899 | ||||||||||||||
• خاتمہ | 19 دسمبر 1914 | ||||||||||||||
| رقبہ | |||||||||||||||
| 1882 | ۳۴٬۱۸۴ کلومیٹر2 (۱۳٬۱۹۹ مربع میل) | ||||||||||||||
| 1897 | ۳۴٬۱۸۴ کلومیٹر2 (۱۳٬۱۹۹ مربع میل) | ||||||||||||||
| 1907 | ۳۴٬۱۸۴ کلومیٹر2 (۱۳٬۱۹۹ مربع میل) | ||||||||||||||
| آبادی | |||||||||||||||
• 1882 | 6805000 | ||||||||||||||
• 1897 | 9715000 | ||||||||||||||
• 1907 | 11287000 | ||||||||||||||
| کرنسی | مصری پائونڈ | ||||||||||||||
| |||||||||||||||
| موجودہ حصہ |  مصر لیبیا  جنوبی سوڈان سوڈان | ||||||||||||||
خديويت مصر (Khedivate of Egypt) (عربی: خديوية مصر) سلطنت عثمانیہ دی اک خود مختار ریاست سی۔جہڑی 1867ء چ سلطنت عثمانیہ دے سلطان عبدالعزیز دے اسماعیل پاشا نوں خدیو دا لقب دین مگروں شروع ہوئی تے 1914ء چ پہلی وڈی لڑائی دوران مصر سلطنت عثمانیہ دے اثر چوں نکلن مگروں مصر دے بادشاہی چ بدلن نال ختم ہوگئی۔
ایہ ریاست جاں بادشاہی آل محمد علی دے بانی محمد علی پاشا نے سلطنت عثمانیہ تو ں مصر نوں وکھ جاں نیم خودمختار کر کے قایم کیتی سی جہڑا سلطنت عثمانیہ دا مصر چ گورنر سی ۔آل محمد علی دی مصر اتے حکومت محمدعلی پاشا دے 1805ء چ مصر چ بطور گورنر جاں والی آن نال شروع ہوئی تے اسدا خاتمہ 1952ء چ محمد نجیب تے جمال عبدالناصر دے مصر چ انقلاب لیان نال ہویا ۔
تریخ
سودھومحمد علی پاشا دا طاقت چ آنا
سودھو1798ء چ نیپولین نے سلطنت عثمانیہ دے صوبے مصر تے جارحیت کیتی تے جنگ اہرام چ مملوکاں دی فوج نوں بدترین شکست دتی ۔ اس عسکری مہم دا مقصد برطانیہ دی اپنی نوآبادی ہندستان تک رابطے دا ذریعہ کٹنا سی ، پر جنگ نیل چ سکندریہ دے لاگے فرانسیسی بحری بیڑے دی برطانیہ دے ہتھوں تباہی نال نیپولین اپنے مقصد چ کامیاب نا ہو سکئیا ، پر اسدیاں فوجاں بدستور تے بمشکل مصر تے قابض رہياں ے تن ورہے مگروں اوہناں نوں مصر چھڈنا پئیا تے 1801ء چ مصر باقاعدہ طور تے فرانسیسی قبضے توں آزاد ہو گئیا ۔
محمد علی پاشا عثمانی فوج دا البانوی نژاد کماندار سی جس نوں مصر توں نیپولین دی آگوائی ہیٹھ فرانسیسی فوجاں نوں مصر توں کڈن دی ذمہ داری دے کے گھلئیا گئیا سی پر اس نے فرانسیسی فوجاں دے نکل جان دے مگروں مصر تے مل مار کے 1805ء چ عثمانی سلطان محمود ثانی تے زور دتا کہ اوہ اس نوں مصر دے والی یاں گورنر دے طور تے تسلیم کرے ۔ مملوک تے فرانسیسی قبضے دے خاتمے مگروں مصر چ قیادت دا جہڑا خلا پیدا ہو گئیا سی اس نوں پر کرن لئی نوجواں محمد علی پاشا نوں مصر گھلئیا گئیا ۔ اوہ 1805ء چ قسطنطنیہ دے عثمانی والی یاں وائسرائے دے طور تے مصر آئے ۔
مصر چ آل محمد علی دی حکومت
سودھومحمد علی پاشا آل محمد علی دی سلطنت تے جدید مصر دا بانی سی ۔ اوہ مصر دا خدیو یاں والی سی ۔ محمد علی موجودہ یونان دے شہر کوالا چ اک البانوی ٹبر چ جمئیا ۔ نوجوانی چ تجارت نال وابستہ رہن مگروں اوہ سلطنت عثمانیہ دی فوج چ شامل ہوئیا ۔ آل محمد علی 19ویں صدی توں 20ویں صدی دے ادھ تک مصر تے سوڈان تے راج کرن آلا ٹبر سی ۔ اس حکومت دے بانی محمد علی پاشا دے ناں توں ایہہ ٹبر آل محمد علی آکھوائیا۔ اس ٹبر نوں نویں مصر دا بانی سمجھئیا جاندا اے ۔
محمد علی پاشا نے مصر نوں اک علاقائی طاقت چ بدل دتا تے اس نوں اوہ زوال پزیر سلطنت عثمانیہ دا حقیقی جانشین سمجھدا سی ، تے اوہ کہندا سی کہ " مینوں چنگی طرح پتا اے کہ سلطنت عثمانیہ دن بدن تباہی ول ودھ رہی اے تے اس دی باقیات تے میں اک وڈی سلطنت اساراں گا جہڑی دجلہ تے فرات تک پھیلی ہوئے گی "
اپنے عروج دے دور چ محمد علی پاشا تے اسدے پتر ابراہیم پاشا دی فوجی قوت نے بلا شبہ عثمانی سلطنت دی بقا لئی خطرے پیدا کر دتے سن پر جگ دیاں وڈیاں طاقتاں نے مداخلت کر کے مصری فوجاں دی قسطنطنیہ ول پیش قدمی روک دتی تے اینج اس حکومت نوں افریقہ تک محدود کر دتا ۔
محمد علی پاشا نے پہلے کجھ ورہے مقامی بغاوتاں نوں مکان چ گزارے ۔اس دے دور دا سب توں شاندار یاں دوجے لفظاں چ افسوسناک واقعہ مملوکاں دا مکمل خاتمہ سی ۔ اس نے 1811ء چ عرب چ "وہابی بغاوت" دے خاتمے دی خوشی چ جشن دا انعقاد کیتا ، جس چ مملوک امیراں نوں بلائیا گئیا ۔ اس تقریب چ آن لئی اک تنگ گلی توں لنگھن آلے مملوک امیراں نوں ، گھات لا کے بیٹھے ہوئے محمد علی پاشا دے سپاہیاں نے قتل کر دتا ۔
محمد علی پاشا دیاں نظراں سوڈان تے سن تے اسنے 1820ء چ سوڈان تے جارحیت تے استے قبضہ کرن دا حکم دتا ۔ محمد علی پاشا دیاں فوجاں 1821ء چ سوڈان چ داخل ہوئیاں ،اینہاں نوں شدید مزاحمت دا ساہمنا کرنا پئیا پر بہتر تنظیم تے آتشیں اسلحے دی بدولت مصری فوجاں کامیاب ہوئیاں ۔
یونیاں خلاف مہماں چ عثمانیاں دا ساتھ
سودھواس دے مگروں محمد علی پاشا نے جدید بنیاداں تے فوج دی تشکیل کیتی تے 1827ء چ عثمانی سلطان محمود II دی درخواست تے اپنیاں فوجاں نوں اپنے پتر ابراہیم پاشا دی قیادت چ یونان بھیجئیا جتھے یونانیاں نے سلطنت عثمانیہ دے خلاف بغاوت کر دتی سی ۔ محمد علی نے بوہت وڈی رقم خرچ کر کے بحریہ وی تشکیل دتی سی ۔ محمود ثانی تے محمد علی پاشا دے وچکار احتلافات ہو گئے جدوں یونانیاں دا ساتھ دین آلے برطانیہ ، فرانس تے روسی سلطنت دا مشترکہ بحری بیڑہ عثمانی بحریہ دے مقابلے لئی میدان چ آ گئیا ، محمد علی نے صورتحال دا اندازہ لاندے ہوئے کہ عثمانی بحریہ اس مشترکہ یورپی بحری بیڑے نوں شکست نئیں دے سکدی ، سلطاں کولوں مطالبہ کیتا کہ اوہ یونان دی آزادی تسلیم کردے ہوئے آسٹریا ہنگری نال امن مذاکرات کرے پر محمود ثانی نے اس تجویز نوں ٹھکرا دتا ۔ جس تے محمد علی نے اپنا بیڑہ مقابلے لئی بھیجئیا تے 20 اکتوبر 1827ء چ جنگ نوارینو چ چند گھنٹےآں دے دوران عثمانی بحریہ دا تقریبا پورا بحری بیڑہ تباہ ہو گئیا ۔ ایہہ محمد علی دی سلطان دے ولوں لڑی جان آلی آخری لڑائی سی ۔
سلطان دے خلاف بغاوت
سودھو20 اکتوبر 1827ء چ محرم بے دی کمان ہیٹھ مصری بحریہ دا پورا بیڑہ یورپ دے اتحادی بیڑے دے ہتھوں تباہ ہو گئیا ۔ اس وڈے نقصان تے محمد علی نے سلطان توں شام دی مصر چ شمولیت دا مطالبہ کیتا پر سلطان نے اس مطالبے نوں ٹھکرا دتا ۔
محمد علی نے نواں بحری بیڑہ تے نویں فوج تشکیل دتی تے 31 اکتوبر 1831ء چ ابراہیم پاشا دی قیادت چ شام تے مصری جارحیت دا آغاز ہوئیا ۔ مصری فوجاں فتح تے فتح حاصل کر دیاں ہوئیاں عکہ تک پہنچ گئیاں ، جتھے 6 مہینے دے محاصرے مگروں شہر چ داخل ہوئیاں ۔ ہن اینہاں فوجان دا شمال ول اناطولیہ چ پیش قدمی دا آغاز ہوئیا ۔21 دسمبر 1832ء چ جنگ قونیہ چ ابراہیم پاشا نے سلطنت عثمانیہ دی فوج نوں زبردست شکست دتی ۔
محمد علی پاشا دی اس جارحیت دا مقصد عثمانی سلطنت دا نئین بلکہ مصر دی آزاد حثیت دا قیام تے سلطان محمود II دی سبکدوشی سی ۔ انہاں خطرےآں پاروں محمود ثانی نے روس ولوں فوجی مدد دی پیشکش قبول کر لئی تے 1833ء چ معاہدہ کوتاہیہ دے بعد محمدعلی نے اناطولیہ توں فوج کڈ لئی تے اسنون کریٹ تے حجاز دا علاقہ وی دے دتا تے ابراہیم پاشا نون شام دا والی مقرر کر دتا ۔
1839ء چ شام دی نیم خودمختاری تے عدم اطمینان دی وجہ توں محمد علی نے اک وار فیر سلطان دیاں فوجاں دے خلاف جنگ چھیڑ دتی جدون محمود ثانی نے اپنیاں فوجاں نوں شامی سرحداں تے پیش قدمی کرن دی ہدایت کیتی تے ابراہیم پاشا نے حملہ کر کے 24 جون 1839ء نوں عرفہ دے مقام تے جنگ ترب چ اینہاں نوں تباہ کر دتا ۔ جنگ قونیہ دے باعث دارالحکومت قسطنطنیہ نوں خطرہ لاحق ہو گئیا تے اس نازک موقعے تے محمود II مر گئیا تے اس دے بعد اس دا 16 ورہیاں دے پتر عبدالمجید نے اقتدار سمبھلئیا ۔ اس موقع تے محمد علی تے ابراہیم پاشا نے پیش قدمی دے بارے چ غور کیتا ۔ ابراہیم دا کہنا سی کہ قسطنطنیہ نوں فتح کر لئیا جائے ،جدوں کہ محمد علی چند علاقےآں دی حوالگی تے سیاسی خودمختاری دا مطالبہ کرن دے حق چ سی ۔
15 جولائی 1840ء چ برطانیہ ، آسٹریا ، روس تے پروشیا نے لندن کنوینشن تے دستخط کیتے جس دی رو نال محمد علی نوں مصر تے حکمران تسلیم کر لئیا گئیا تے شام تے لبنان دے ساحلی علاقےآں توں اپنی فوجاں دے اخراج دے بدلے عکہ دی تاحیات گورنری دی پیش کش دتی گئی ۔ محمد علی نے اینہاں شرطاں نوں مسترد کر دتا تے بعد چ فرانس دی مخالفت دے باوجود کثیر القومی یورپی عسکری مہم دا آغاز کیتا گئیا ۔
برطانوی تے آسٹروی بحریہ نے دریاۓ نیل دے طاس دی ساحلی پٹی تے تجارتی گذرگاہ روک لئی تے 11 ستمبر 1840ء چ بیروت تے گولہ باری کیتی ۔ 3 نومبر 1840ء چ عکہ تے مل مار لئیا ، جس تے محمد علی پاشا نے کنوینشن دیاں شرطاں منظور کر لئیاں ۔ اسنوں کریٹ تے حجاز توں وی ہتھ دھونا پئے ۔ اس دے علاوہ اوہ اپنی بحری تے بری فوج نوں 18 ہزار تک محدود کرن تے وی راضی ہو گئیا ۔ اینہاں شرطاں نوں منظور کرنے تے اس نوں تے اس دی اولاد نوں مصر تے حکمرانی دی اجازت دتی گئی ۔
مصر دی ترقی
سودھومحمد علی نے مصر چ کپاہ دی صنعت نوں فروغ دتا تے دیس بھر ج کساناں نوں کپاہ دی کاشت تے آمادہ کیتا ۔ اس دے علاوہ اسنے جدید تعلیمی ادارےآں ، سڑکاں تے صنعتاں دا جال بچھا دتا تے سکندریہ چ بحری جہاز بنان دا کارخانہ قائم کیتا ۔
اس نے قاہرہ نوں جدید بنیاداں تے استوار کیتا تے اسنوں اک جدید شہر بنا دتا ۔
خدیویت مصر( 1867ء توں 1914ء)
سودھومحمد علی تے اسدے جانشین خدیو دا لقب ورتدے سن پر عثمانی دربار نے 1867ء تک اس لقب دی منظوری نئیں دتی تے 1867ء چ سلطان عبدالعزیز نے باضابطہ طور تے اسماعیل پاشا تے اسدے جانشیناں لئی اس لقب دی منظوری دتی ۔ عثمانی سلطنت دے خلاف جارحانہ حکمت عملی دے الٹ اسماعیل پاشا دی پالیسی گھٹ توں گھٹ ٹکراؤ دے راہیں مصر تے اپنے ٹبر نوں مضبوط کرن دی رہی ۔ ایسے پالیسی دی وجہ توں اوہ عثمانی سلطنت ولوں مصر دی نیم آزادی تسلیم کروان چ کامیاب ہو گئیا ۔ 1879ءچ اس آزادی نوں دھچکا لگا جدوں سلطان نے وڈیاں طاقتاں نال مل کے اسماعیل نوں اپنے پتر توفیق اول دے حق چ دستبردار کران دا منصوبہ بنائیا ، تن سال مگروں برطانیہ دے مصر تے مل مارن توں پہلاں مصر دی آزادی چ ہوڑ وادھا ہوئیا تے اس دے مگروں وی مصر تے سوڈان تے ناں دے خدیو ای حکمران سن پر اصلی حکومت تے طاقت برطانوی ہائی کمشنر دے ہتھ سی ۔ مصر دے برخلاف برطانیہ سرکاری طور تے سوڈان نوں مصر تے برطانیہ دی مشترکہ ملکیت سمجھدا سی جہڑا مصر دے حصے دی بجائے مصر تے برطانیہ دا مشترکہ علاقہ اے ۔
خدیویت دا سلطنت چ بدلنا
سودھو1914ء چ خدیو عباس II نے سلطنت عثمانیہ دی حمایت دا اعلان کیتا جہڑی پہلی جنگ عظیم چ مرکزی قوتاں ول سی ، تے اس اعلان دی وجہ توں ای برطانیہ نے اسنوں ہٹا کے حسین کامل نوں تخت تے بٹھا دتا ، اینج عثمانیاں دا مصر تے ملکیت دے حق دا باضابطہ خاتمہ ہو گئیا ۔ عثمانیاں دے مصر اتے ملکیت دے حق دے خاتمے نال ای مصر دی خدیویت سلطنت چ بدل گئی تے حسین نون مصر تے سوڈان دا سلطان قرار دتا گئیا تے ملک برطانیہ دی سرپرستی چ آ گئیا ۔ قوم پرستی دے سر چکن دی وجہ توں برطانیہ نے مصر دی آزادی نوں تسلیم کر لئیا تے حسین دے جانشین سلطان فواد اول نے نویں سلطان دی حثیت سمبھالی ، پر مصر تے برطانیہ دا قبضہ تے مصری معاملات چ مداخلت جاری رہی ۔ مصر لئی سب توں فکر آلی گل برطانیہ دا مصر نوں سوڈان دا قبضہ نہ دینا سی ۔ شاہ تے قوم پرست تحریکاں اک نقطے تے متفق سن کہ فواد تے اس دا پتر فاروق اول " شاہ مصر تے سوڈان" نیں ۔
خدیویت مصر دے خدیو
سودھو1867ء چ مصر دے راج ٹبر آل محمد علی دی حکومت دے خدیویت مصر چ بدلن مگروں 1914ء تک اس اتے کل تن خدیواں نے راج کیتا ، جہڑے ایہ نیں:
- اسماعیل پاشا (1867–1879)
- توفیق پاشا(1879–1892)
- عباس II(1892–1914)
1914ء خدیویت مصر سلطنت مصر چ بدل گئی جہڑی 1952ء تک قایم رہی ۔