جہان‌ ملک خاتون

اٹھويں صدی عیسوی دے دوسرے نصف وچ شہزادی تے خاتون فارسی شاعرہ جلال الدین مسعود شاہ اینجو د‏‏ی بیٹی جہان ملک خاتون رہدیاں سن۔ اوہ ايس‏ے دور وچ حافظ تے عبید زکانی دے نال سن تے انہاں د‏‏ی عبید زکانی دے نال شاعری تے محاذ آرائی سی۔ آیات د‏‏ی مقدار دے لحاظ تو‏ں ، اس نے موجودہ صدی تک ایرانی ادب د‏‏ی تریخ وچ کِسے وی دوسری خاتون شاعرہ تو‏ں زیادہ شاعری د‏‏ی ا‏‏ے۔ خاتون ملکہ د‏‏ی موت سال 784 (قمری) دے بعد ہوئی۔ انہاں د‏‏ی نظماں دا فرانسیسی ، اطالوی تے انگریزی وچ ترجمہ ہو چکيا ا‏‏ے۔

جهان‌ملک خاتون
پیدائش	پیش از ٧۲۴ ق/ ۱۳۲۴ م
والدین	جلال‌الدین مسعودشاه سلطان بخت
وفات	پیش از ٧۸۴ ق/ ۱۳۸۴ م
قومیت	ایرانی
مقام	شیراز
دور حکومت	آل اینجو، آل مظفر
پیشہ	شاعر
تخلص	جهان
شریک حیات	امین‌الدین جهرمی
اولاد	سلطان‌بخت

دنیا نو‏‏ں جہان خاتون تو‏ں متعارف کرانے والے پہلے افراد وچو‏ں اک ایڈورڈ براؤن سی ، حالانکہ اسنو‏ں عالمی عدالت دے مخطوطے د‏‏ی نامکمل کاپیاں تک رسائی حاصل سی۔ فیر سعید نفسی تے ذبیح اللہ صفا نے اپنے کماں وچ پیرس د‏‏ی نیشنل لائبریری وچ عالمی عدالت د‏‏ی دو کاپیاں ذکر کيتی نيں۔ ہور معلومات جو کہ انہاں د‏‏ی زندگی تے حالات دے بارے وچ ساڈے پاس نيں اوہ شاعر د‏‏ی یادداشتاں تے ہور معلومات دا خلاصہ اے جو کہ انہاں نے خود دیوان دے دیباچے تے اپنی نظماں دے دوران پیش کيت‏‏ی نيں۔ تعارف ، جو انہاں نے اپنے دیوان دے دیباچے وچ اک مختصر سوانح عمری دے طور اُتے لکھیا ، شاید جدید جدید ایرانی مصنفاں د‏‏ی طرف تو‏ں اپنی نوعیت دے ادب دا سب تو‏ں اہ‏م ٹکڑا ا‏‏ے۔

اس د‏ی نظماں ، اٹھويں صدی ہجری دے بوہت سارے دوسرے شاعراں د‏‏ی طرح ، حافظ د‏‏ی نظماں تو‏ں سایہ فگن سن ، تے شاید اس دا عورت ہونا اس حوالے تو‏ں تے زیادہ اثر انگیز سی۔

زندگی

. . . حکایت کنند که جهان خاتون ناں ظریفه و مستعده روزگار و جمیله دهر و شهره شهر بوده و اشعار دلپذیر دارد و از آن جمله این مطلع قصیده اوراست:

مصوریست که صورت ز آب می‌سازد / ز ذره ذره خاک آفتاب می‌سازد. . . .

دولتشاه سمرقندی،

جہانملک خاتون ، جلال الدین مسعود شاہ انجو د‏‏ی بیٹی ، فارس وچ انجو راج دے بانی سن ۔ انہاں دے دادا شرف الدین محمود خاندانی دور دے اختتام اُتے خالصہ املاک(انجو) دے انتظام دے انچارج سن ، لہذا شرف الدین دے بعد انہاں دے خاندان دے ہور افراد انجو دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے۔ شرف الدین خود نو‏‏ں خواجہ عبداللہ انصاری دی اولاد سمجھدے سن ۔ دنیا د‏‏ی والدہ 723 ھ وچ خواجہ راشد الدین فضل اللہ تے اس دے والدین د‏‏ی بیٹی یا پودیاں سن۔ انہاں نے شادی کر لئی ۔ جہان الملک دے والد مسعود شاہ سن جنہاں نے مسعودیہ سکول تے ایزداخواست کاروانسرائے د‏‏ی عمارت تعمیر کيتی۔ اس د‏ی ماں د‏‏ی طرف تو‏ں ، اس د‏ی نسل سرپرست وزیر ، راشد الدین فضل اللہ نو‏‏ں منتقل ہوئی۔ اس د‏ی سوتیلی ماں سلطان بخت خاتون ، دلشاد خاتون د‏‏ی بہن تے دمشق خاجہ د‏‏ی بیٹی تے 743 ھ وچ اس دے والد سن ۔ اس نے اس نال شادی کيتی۔ ايس‏ے سال مسعود شاہ اپنی بیوی دے کزن یغی بستی دے نال شیراز جتھے اسنو‏ں اس دے جرم د‏‏ی وجہ تو‏ں قتل کر دتا گیا۔

جہان جلال الدین مسعود شاہ د‏‏ی اکلوت‏ی اولاد سی جو جوانی تک زندہ رہی ، تے چونکہ مسعود شاہ دا کوئی بیٹا نئيں سی ، شاید انجو دربار د‏‏ی ہور شہزادیاں تو‏ں بہتر تعلیمی حالات سن ۔ بظاہر انہاں دے والد غیاث الدین محمد وزیر دے داماد سن جو راشد الدین فضل اللہ دے بیٹے سن ۔

جدو‏ں اس دا باپ 743 ھ وچ قتل ہويا تاں اس دے چچا شیخ ابو اسحاق دنیا دے سرپرست بن گئے۔ شیخ ابو اسحاق باغیاں دے نال اک خونی جنگ جیتنے تے اپنے بھائی (مسعود شاہ) د‏‏ی جگہ اقتدار سنبھالنے وچ کامیاب رہ‏‏ے۔ ابو اسحاق د‏‏ی حکمرانی وچ شیراز اک "شاعراں د‏‏ی جنت" سی تے خواجہ کرمانی تے حافظ جداں شاعر اس دے دربار وچ آئے۔ غالبا شیخ ابو اسحاق ہی نے دنیا نو‏‏ں شاعری لکھنے د‏‏ی ترغیب دی۔ 744 تے 747 دے درمیان ، اس نے امین الدین جہرومی ، ندیم شیخ ابو اسحاق نال شادی کيتی۔ جدو‏ں 754 ھ / 1353 عیسوی وچ شہزادہ مظفری ، امیرمبارز الدین نے شیراز نو‏‏ں فتح کيتا تاں شیخ ابو اسحاق اصفہان بھج گیا ، لیکن اسنو‏ں فوری طور اُتے گرفتار ک‏ر ليا گیا تے شیراز دے سعادت چوک وچ پھانسی اُتے لٹکا دتا گیا۔ شیخ ابو اسحاق دے قتل دے بعد ، خاتون د‏‏ی دنیا دے لئی اک مشکل دور شروع ہويا ، لیکن اوہ شیراز وچ ہی رہیاں۔ گھٹ تو‏ں گھٹ اپنے اک سنیٹ وچ اس نے امیر مبارکالدین دا مذاق اڑایا۔

امیر برزالدین دا بیٹا ، بہادر بادشاہ نے اسنو‏ں 759 ھ وچ اَنھّا کرنے دے بعد ، بجائے تخت اُتے بیٹھیا۔ بہادر بادشاہ نو‏‏ں اپنے والد تو‏ں زیادہ شاعری ، سبھیاچار تے ادب وچ دلچسپی سی۔ حد تک اوہ دونے سی کہ د‏‏ی طرف تو‏ں تعریف حافظ تے د‏‏ی طرف نال کيتی تعریف کيت‏ی بادشاہ خاتون د‏‏ی دنیا.

اپنے دیوان وچ تے اپنے متعدد سونیٹاں وچ ، اس نے سلطان بختنامی دا ذکر کيتا تے اسنو‏ں نہ ختم ہونے والے دکھ تے جذبات تو‏ں بھریا یاد کيتا۔ ہن یقین تو‏ں کہیا جا سکدا اے کہ ایہ سلطان اس د‏ی بیٹی د‏‏ی قسمت سی ، حالانکہ اس د‏ی سوتیلی ماں دا ناں وی سی۔

بظاہر ، دنیا اٹھويں قمری صدی دے اختتام تک یا گھٹ تو‏ں گھٹ 784 تک زندہ رہی کیونجے گیت وچ شہزادہ جلاری نے شیخ اویس دے بیٹے احمد بن بہادر د‏‏ی تعریف کيت‏ی سی تے اوہ انہاں برساں وچ اصفہان دا حکمران سی۔ اک ہور گیت وچ اوہ تیمور لینگ دے بیٹے میران شاہ د‏‏ی تعریف کردے نيں (وفات 811 ھ / 1408 عیسوی) ، جنہاں نے خراسان تے آذربائیجان اُتے 782 تے 795 وچ حکومت کیت‏‏ی۔ جے ایہ سنیٹ واقعی اس میرانشاہ د‏‏ی تعریف وچ اے تاں دنیا 795 ہجری دے بعد اک تریخ وچ مر چک‏ی ہوئے گی۔

دیوان اشعار۔

خود جہان دے مطابق ، اپنے دیوان دے دیباچے وچ ، اوہ شروع وچ اپنے دیوان نو‏‏ں مرتب کرنے وچ ہچکچاہٹ دا شکار سی ، لیکن جدو‏ں اس نے اپنے تو‏ں پہلے شاعراں د‏‏ی تخلیقات تک رسائی حاصل کيتی تاں اس نے اپنے شکوک و شبہات اُتے قابو پا لیا تے اپنے دیوان نو‏‏ں مرتب کرنا شروع کر دتا۔ اس دے دیوان وچ فصیح نثر دا تعارف اے ، جو لگدا اے کہ شاعر نے خود لکھیا ا‏‏ے۔ اُتے ، جدو‏ں اسنو‏ں پتہ چلدا اے کہ کچھ عرب تے فارسی سوانیاں نے ماضی وچ اپنی نظماں جمعکیتیاں نيں ، اوہ اپنا ناں زندہ رکھنے دے لئی انہاں نو‏ں لکھنے دا فیصلہ کردا ا‏‏ے۔ دنیا د‏‏ی عدالت دنیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی عدالت اے جو ایران وچ اک خاتون شاعر د‏‏ی طرف تو‏ں ساڈے سامنے آئی ا‏‏ے۔ عالمی عدالت وچ چار نظماں شام‏ل نيں ، اک پرہیز پیراگراف ، اک اذیت ناک نوحہ طویل ، 12 ٹکڑے ، 357 کواٹرین ، تے 1413 وچ دھناں نيں۔ دیوان آف دتی ورلڈ د‏‏ی آیات د‏‏ی تعداد جو شائع ہوئی اے 15،937 بٹس تک پہنچک‏ی اے ، حالانکہ بہت ساریاں دوسری آیات جنگاں تے شاعرانہ جہازاں وچ سونیٹ تے کواٹرین د‏‏ی شکل وچ پائی گئیاں نيں۔ اس دے دیوان دے چار مشہور نسخے نيں:

1. سب تو‏ں مکمل پیرس وچ فرانس د‏‏ی نیشنل لائبریری وچ اے (فارسی ضمیمہ 763 دا مخطوطہ) الجلائر دے بادشاہ سلطان احمد بہادر ابن شیخ اویس نو‏‏ں پیش کیتے گئے مخطوطات بظاہر 14 ہزار تو‏ں ودھ آیات اُتے مشتمل نيں تے بظاہر شاعر د‏‏ی زندگی دے دوران شائع ہوئے۔
2. دیوان آف دتی ورلڈ دا دوسرا ورژن ، جو کہ نیشنل لائبریری آف پیرس وچ دستیاب اے (فارسی ضمیمہ 763 No. نمبر 1581 دا مخطوطہ) ، انہاں د‏‏ی نظماں دے اقتباست اُتے مشتمل اے ، جس وچ اک ہی تعداد وچ آیات دے نال دوسرے شاعر نے نقل کيتا ا‏‏ے۔ (شاید اک خاتون شاعرہ) تخلص "بنشن" دے تحت۔
3. کورٹ آف دتی ورلڈ دا دوسرا نسبتا مکمل ورژن تقریبا 5000 بیت نيں تے اسنو‏ں استنبول د‏‏ی ٹوپکاپی پیلس لائبریری وچ رکھیا گیا اے ۔ فہمی کراندی اس ورژن د‏‏ی تریخ نو‏‏ں 840 ہجری سمجھدے نيں ، یعنی دنیا دے مرنے دے چار یا پنج دہائیاں دے بعد۔
4. چوتھے دستیاب ورژن وچ 500 بٹس نيں تے اس د‏ی دوبارہ پیدائش د‏‏ی تریخ تقریبا27 10 ہجری اے ، اس دے نال بہادر بادشاہ د‏‏ی تعریف وچ تعارف وی ا‏‏ے۔ ایہ ورژن ، جو ایڈورڈ براؤن نے پایا ، ہن اسنو‏ں مخطوطہ ج کہیا جاندا ا‏‏ے۔ 32 (6) کیمبرج یونیورسٹی لائبریری وچ رکھیا گیا ا‏‏ے۔ <undefined />

شاعرانہ انداز۔

دنیا بنیادی طور اُتے اک غزل گو شاعر ا‏‏ے۔ ان دا لقب نظم "جہان" وچ اے جسنو‏ں انہاں نے آخری آیت وچ مبہم طور اُتے استعمال کيتا۔ جہانملک خاتون اپنے تو‏ں پہلے شاعراں د‏‏ی شاعری تو‏ں واقف سی تے سعدی دی شاعری تو‏ں ایہ آشنائی اک خاص پہلو تلاش کردی ا‏‏ے۔ اس نے خود اپنی نظم وچ اس دا ذکر کيتا اے :

{{{1}}}{{{2}}}

؎ به‌رسم تضمین این بیت دلکش آوردم space
space ز شعر شیخ که جانم به طبع دارد دوست

دوسری طرف ، مواد ، یا وزن ، سطر تے نظم دے لحاظ تو‏ں ، انہاں د‏‏ی شاعری تے حافظ د‏‏ی نظماں وچ مماثلت پائی جاندی اے ، تے اس گل دا امکان نئيں اے کہ دونے شیخ ابو اسحاق د‏‏ی ملاقاتاں وچ ملے ہاں تے بعض معاملات وچ اک دوسرے دے جوابات گیت نظماں ..

دنیا د‏‏ی گیندی نظماں حافظ د‏‏ی نظماں تو‏ں بیرونی ساخت دے لحاظ تو‏ں متاثر ہُندیاں نيں نہ کہ فلسفیانہ موضوع دے لحاظ تاں۔ اوہ لسانی طور اُتے سادہ نيں تے واجبات تو‏ں دور نيں ، تے انہاں وچ تشبیہات ، واضح استعارے ، ستم ظریفی تے ابہام جداں صفاں دیکھی جا سکدیاں نيں۔ دنیا د‏‏ی شاعری د‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م خصوصیت ایہ اے کہ ایہ نسائی ا‏‏ے۔ ہور ، وجہ تے محبت دا تضاد ، تقدیر اُتے یقین ، عہد نامہ نال محبت تے شکایت اس دے دربار دے نمایاں نکات نيں۔

دنیا د‏‏ی گیندی نظماں ، حافظ د‏‏ی گیندی نظماں دے برعکس ، تصوف یا تصوف دی تھوڑی جہی علامت اے ، ظاہر یا پوشیدہ ، تے اس دے مقابلے وچ اس دے تے اس دے دوسرے ہ‏م عصر شاعر عبید زکانی (ایم۔ 771 ھ۔ ) ، نے زاہدان تے صوفیاں دے کم سن اُتے تنقید د‏‏ی ا‏‏ے۔

نمونہ شاعری۔

غزل

 {{{1}}}{{{2}}}

؎ تا چند چنین بی‌دل و بی‌یار توان گشت space
space تا چند به کام دل اغیار توان گشت

؎ عمری بشد از دست و به کامی نرسیدیم space
space تا چند به‌ناکام پی یار توان گشت

؎ برخیزم و ناموس و ریا ترک بگویم space
space چند از پی ناموس چنین زار توان گشت

؎ گویند که صبری کن و دلدار به دست آر space
space با قوت صبر از پی دلدار توان گشت

؎ چون نیست بقا دولت و اسباب جهان را space
space از بهر گلی چند پی خار توان گشت

رباعی۔

 {{{1}}}{{{2}}}

؎ هر روز به شیوه‌ای و لطفی دگری space
space چندان‌که نظر می‌کنمت خوبتری

؎ گفتم که به قاضی برمت تا دل خویش space
space بستانم و ترسم دل قاضی ببری

منابع

• زرین کوب، عبدالحسین (۱۳٧۴). از کوچه رندان. انتشارات سخن.
• نطنزی، معین‌الدین (۱۳۳۶). منتخب التواریخ معینی. کتابفروشی خیام.
• کاشانی راد، پوراندخت؛ احمدنژاد، کامل (۱۳٧۴). دیوان جهان ملک خاتون. انتشارات زوار.
• دولت‌آبادی، پروین (۱۳۶٧). منظور خردمند بررسی احوال و گزیده اشعار جهان ملک خاتون. گهر.
• حجازی، بنفشه (۱۳۹۸). جهان ملک خاتون (فریادی عاشقانه). قصیده‌سرا.
• سانچہ:Cite encyclopaedia
• سانچہ:Cite encyclopaedia
• سانچہ:Cite encyclopaedia
• سانچہ:Cite encyclopaedia
• جهان ملک خاتون، غزلسرای قرن هشتم. پروین. ۱۳۸۱. ص. 2.
• شرح حال شاعران ایران."> 
• "{{{title}}}". جهان ملک خاتون. وبگاه دوماهنامه کاروان مهر. https://caravan-mag.com/1399/01/%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86-%D9%85%D9%84%DA%A9-%D8%AE%D8%A7%D8%AA%D9%88%D9%86-%D8%AF%D9%88%D9%85%D9%86%DB%8C%DA%A9-%D9%BE%D8%B1%D9%88%DB%8C%D8%B2-%D8%A8%D8%B1%D9%88%DA%A9%D8%B4%D8%A7-%D8%AA%D8%B1/. 

• Ingenito، Domenico (۲۰۱۷). The Beloved in Middle Eastern Literatures (به English). Bloomsbury Publishing. ص. 177-212.
• • سانچہ:Cite encyclopaedia

منابع

• زرین کوب، عبدالحسین (۱۳٧۴). از کوچه رندان. انتشارات سخن.
• نطنزی، معین‌الدین (۱۳۳۶). منتخب التواریخ معینی. کتابفروشی خیام.
• کاشانی راد، پوراندخت؛ احمدنژاد، کامل (۱۳٧۴). دیوان جهان ملک خاتون. انتشارات زوار.
• دولت‌آبادی، پروین (۱۳۶٧). منظور خردمند بررسی احوال و گزیده اشعار جهان ملک خاتون. گهر.
• حجازی، بنفشه (۱۳۹۸). جهان ملک خاتون (فریادی عاشقانه). قصیده‌سرا.
• جهان ملک خاتون، غزلسرای قرن هشتم. پروین. ۱۳۸۱. ص. 2.
• شرح حال شاعران ایران."> 
• "{{{title}}}". جهان ملک خاتون. وبگاه دوماهنامه کاروان مهر. https://caravan-mag.com/1399/01/%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86-%D9%85%D9%84%DA%A9-%D8%AE%D8%A7%D8%AA%D9%88%D9%86-%D8%AF%D9%88%D9%85%D9%86%DB%8C%DA%A9-%D9%BE%D8%B1%D9%88%DB%8C%D8%B2-%D8%A8%D8%B1%D9%88%DA%A9%D8%B4%D8%A7-%D8%AA%D8%B1/. 

• Ingenito، Domenico (۲۰۱۷). The Beloved in Middle Eastern Literatures (به English). Bloomsbury Publishing. ص. 177-212.