تفضل حسین کشمیری
| تفضل حسین کشمیری | |
|---|---|
| جم | سنہ 1727 |
| تاریخ وفات | سنہ 1801 (73–74 سال)
|
ترمیم  | |
علامہ تفضل حسین کشمیری (1727تا 1801) ، جنہاں نوں خان علامہ دا لقب دتا گیا، اک شیعہ عالم ، طبیعات دان تے فلسفی سن ۔ [۱]وہ علمی دنیا وچ آئزک نیوٹن دی کتاب ” فلسفہ طبیعت دے ریاضیاتی اصول “اور کئی دوسرے علمی رسالےآں دا عربی ترجمہ کرنے دے لئی مشہور نيں۔
مڈھلا جیون تے تعلیم
سودھوعلامہ تفضل حسین کشمیری 1727 وچ سیالکوٹ وچ اک بااثر کشمیری خاندان وچ پیدا ہوئے۔ انہاں دے دادا ،کرم اللہ، اپنے وقت دے اک بہت وڈے عالم سن تے انہاں نے لاہور دے گورنر معین الملک (میر منو) دے دربار وچ وزیر دی حیثیت توں خدمات انجام دتیاں۔13 سال دتی عمر وچ سن کہ علامہ تفضل دا خاندان دہلی منتقل ہوئے گیا جتھے انہاں نے ممتاز سنی عالم دین ملیا نظام الدین سہالوی دے شاگردملا وجیہ توں بنیادی منطق اورفلسفہ دی تعلیم حاصل کيتی۔ انہاں نے میرزا محمد علی توںقدیم ریاضی دی تعلیم حاصل کيتی۔ 18 سال دتی عمر وچ اس دا کنبہ لکھنؤ چلا گیا جتھے اوہ فرنگی محل دے مدرسے وچ داخل ہوگئے۔ جلد ہی انہاں دے ذہن وچ سنی مسلک اورروايتی فلسفہ دی تعلیمات دے بارے وچ شکوک و شبہات پیداہو گئے تے انہاں نے خودسے تحقیق شروع کردتی۔ اس دے بعد انہاں نے شیعہ مسلک اختیار کيتا اورمعقولات وچ بطلیموسی فلکیات دی طرف متوجہ ہوئے گئے۔ [۲] انہاں نے فرنگی محل وچ معروف شیعہ صوفی ملا صدرا دا فلسفہ سکھیا سی [۳] ، لیکن جلد ہی اس خیالی شبہ علم نوں ترک کر کے حقیقی تعقل وچ مشغول ہوئے گئے۔ سائنس کےتریخ دان سائمن شیفر لکھدے نيں:
”نیوٹن دی وفات دے سال وچ شمالی سیالکوٹ وچ پیدا ہونے والے تفضل حسین دا تعلق اک نامور گھرانے توں سی جو مغل دربار دے نیڑے سن تے انہاں نے شیعہ مسلک اختیار کر ليا سی ۔ انہاں نے شاہی راجگڑھ دہلی وچ منطق ، ریاضی تے فلسفہ طبیعت کيتی تعلیم حاصل کيتی ۔ 1745 وچ انہاں دے والد اودھ منتقل ہوگئےاور نواب شجاع الدولہ دے دربار وچ جلد ہی بلند مقام حاصل کر ليا ۔تفضل نے لکھنؤ دے مشہور مدرسہ دار العلوم فرنگی محل وچ داخلہ لیا جو ولندیزی تجارتی کمپنی دی متروک عمارت وچ قائم ہويا سی جسنوں 1693 وچ بادشاہ اورنگ زیب نے قبضے وچ لے کے ملا نظام الدین سہالوی دے حوالے کے دتا سی۔ ملیا نظام الدین سہالوی دے تیار کردہ درس نظامی وچ طلبہ نوں امور مملکت چلانے دے لئی یونانی عربی معقولات تے اسلامی فقہ دی تعلیم دتی جاندی سی۔ دار العلوم دا تعلیمی معیار مغل دربار دے نال نال برطانوی دربار وچ وی قدر دی نگاہ توں دیکھیا جاندا سی۔نوجوان تفضل دے گھرانے دا تعلق شرفا دے طبقے توں سی تے انہاں دی ہندی فارسی روایت وچ عقلی علوم تے بولی و ادب وچ مہارت سیاسی طاقت حاصل کرنے دی اک لازمی شرط سی، جو انہاں نے دہلی تے لکھنؤ وچ تعلیم دے دوران حاصل کيتی۔ انہاں نے ارسطوئی منطق تے اقلیدس و بطلیموس دی ریاضی دی عربی شروحات وچ مہارت دے نال نال فقہ تے مدیریت دا علم حاصل کيتا۔ “[۴]
علمی خدمات
سودھوالہ آباد وچ نواب شجاع الدولہ نے انھاں اپنے بیٹے سعادت علی خان دوم دا اتالیق مقرر کيتا۔ اوتھے کچھ تے طلبہ وی انہاں دے شاگرد بنے جنہاں وچ اک نوجوان سید دلدار علی نقوی سن، جو بعد وچ نجف چلے گئے تے لکھنؤ واپس آ کے اہل تشیع دے مجتہد اعلم بنے تے غفران مآب دے لقب توں مشہور ہوئے ۔ نواب آصف الدولہ دے زمانے وچ علامہ کشمیری کلکتہ وچ ایسٹ انڈیا کمپنی دے دربار وچ اودھ دے سفیر مقرر ہوئے ۔ اوتھے انہاں نے یونانی ، لاطینی تے انگریزی زباناں سیکھاں اورمغرب وچ برپا ہونے والے سائنسی انقلاب توں آشنا ہوۓ ۔ انہاں نے بروقت مسلم تے ہندوستانی تعلیمی ادارےآں دی علمی پسماندگی نوں ختم کرنے دے لئےمغربی سائنسداناں دیاں کتاباں نوں عربی وچ ترجمہ کرنا شروع کيتا۔ [۲] اٹھارويں صدی عیسوی دے یورپ وچ سائنس نے تعلیمی درسگاہاں دے علاوہ کافی ہاؤسز ، ہوٹلاں ، دکاناں ، میلےآں تے ہور عوامی تھانواں اُتے مختلف علمی موضوعات پرہونے والے عوامی مباحثے دی وجہ توں ترقی کیتی۔ اٹھارہويں صدی عیسوی دے اختتام تک کلکتہ ايسے قسم دے ثقافتی تبادلے دا اک اہم مرکز بن گیا سی جتھے جیمز فرگوسن دی کتاب ” بجلی دی مبادیات “ ، ٹائیبیریس کیالو دی کتاب ”بجلی اُتے اک مکمل رسالہ“ تے انہاں دی ”بجلی دے طبی استعمال دا عملی تے نظری مطالعہ “، جارج ایڈمز کے”مضامین بجلی “، تھامس بیڈڈوس کی”مصنوعی گیساں “، جین انٹوئن چیپل دی کتاب ” کیمسٹری“اور”فلسفیانہ میگزین“جداں علمی جریدے دی گردش جاری سی، جنہاں دی بولی انگریزی سی۔ ایشیاٹک سوسائٹی، جو 1784 وچ ولیم جونز نے قائم کيتی سی ، فلسفیانہ مباحثاں دا اہتمام کردی سی۔ [۵]
ایداں دے ماحول وچ علامہ تفضل حسین کشمیری نے علم دی ترقی یافتہ شکل نوں عربی بولی وچ منتقل کرنے دی کوشش کيتی۔ سائمن شیفر انہاں دے ذوق و شوق نوں بیان کردے نيں:
”تفضل صاحب صبح دے وقت اسلامی روایت تے فلسفہ دی تشریحات تے ریاضی دا درس دیندے سن ۔ دوپہر دا کھانا اپنے برطانوی دوستاں دے نال کھاندے۔ فیر سہ پہر تے شام نوں اسلامی فقہ دے مختلف مسالک دا درس دیندے۔ کمپنی دی بولی اُتے تسلط حاصل کرنے دے لئی پہلے تاں انہاں نے ’انگلینڈ دی تاریخ‘نامی کتابپڑھنا شروع دی لیکن جلد ہی اسنوں چھڈ دتا۔ان دے سابق دوست ولیم بلین صاحب ، جوبعد وچ لکھنؤ وچ معالج تعینات ہوۓ ، نے انہاں دے لئی مترجم دا کردار ادا کيتا۔ بلین نے اینڈرسن دے ناں خط وچ لکھیا کہ
’عام طور اُتے تفضل صاحب روزانہ میری مدد توں انگریزی کتاباں پڑھنے وچ اک یا دو گھینٹے صرف کردے نيں … جدید فلکیات انہاں نوں بہت پسند اے … کیہ تسيں انہاں دے لئی سائنس یا ریاضی دی عالی شاخوںکی کچھ کتاباں بھیج سکدے نيں؟‘
ریوبن بورو صاحب تے انہاں دے دوستاں دے توسط توںتفضل صاحب نے زیادہ مشکل علوم اُتے کم شروع کيتا۔ ان وچ اٹھارہويں صدی دی ریاضی تے نظری طبیعات دی کتاباں تے رسالے شامل سن ، انہاں وچ ویرسائیڈ دے علاقے نال تعلق رکھنے والے ماہر ریاضی دان ولیم ایمرسن دی کتاب مکینکس (چھاپ 1769) وی شامل سی ، اک ایسا کم جو طلباء کوگلیلیو دے نظریۂ حرکت اورریاضیاتی تعقل سکھانے دے سلسلے وچ قابل اعتماد منبع تھی۔تفضل صاحب نے وولویچ وچ رائل ملٹری اکیڈمی وچ ریاضی دے پروفیسر تھامس سمپسن کےرسالہ الجبرا (چھاپ 1745) تے فرانسیسی ریاضی دے تجزیہ کار گیلوم ڈی ایل ہاپیٹل دے رسالہ تکونی قطعات (چھاپ 1707) نوں وی حل کيتا۔ “[۶]
آثار
سودھوانہاں نے مندرجہ ذیل کتاباں تصنیف کاں: [۲]
- اپولونس دی تکونی قطعات دی شرح
- الجبرا اُتے دو مقالے
- دیوفانت کی تکونی قطعات دی شرح
- سر آئزک نیوٹن دی فلسفہ طبیعت دے ریاضیاتی اصول کا ترجمہ
- فزکس اُتے اک کتاب
- مغربی فلکیات توں متعلق اک کتاب
سائمن شیفر لکھدے نيں:
”نیوٹن دا ترجمہ کرنے دی امنگ یقیناًقابل تحسین اے ۔تفضل صاحب دے کلکتہ آمد دے وقت نیوٹن دی لاطینی بولی وچ لکھی گئی کتاب دا انگریزی (اینڈریو موٹ ، 1729) تے فرانسیسی (مارکس دتی شاتلے، 1759)زباناں وچ ترجمہ ہوئے چکيا سی۔ بظاہر عربی ترجمے دا کم 1789 دے وسط وچ شروع ہويا اورریوبن بوروصاحب دی حوصلہ افزائی دے نال جاری رہیا۔ ستمبر 1789 وچ ولیم جونز نے مرہٹہ سردار سندتا کےدربار وچ اس وقت دے برطانوی نمائندے دے ذریعہ ولیم پامر نوں دسیا سی کہ ،’ان دے دوست ‘ تفضل صاحب نیوٹن دے عربی ترجمے دی تیاری کر رہے سن ۔ کم دی پیشرفت دی اطلاعات تفضل صاحب اینڈرسن نوں تے ریوبن بوروصاحب شور نوں لکھ بھیجیا کردے سن ۔ ریوبن بورو دے آثار توں اندازا ہُندا اے کہ انہاں نے علامہ تفضل نوں اس کتاب اُتے لکھے گئے اپنے حاشیے دا ترجمہ کرنے دا مشورہ وی دتا۔انہاں نے نومبر 1790 وچ ایشیاٹک سوسائٹی وچ کہیا کہ
’ تھوڑا بہت وقت جو وچ کڈ پایا ہاں … اوہ نیوٹن دے آثار اُتے حاشیہ لگانےاور اک بہت ہی باصلاحیت مقامی (یعنی تفضل صاحب) نوں سمجھانے وچ صرف ہُندا رہیا اے، جو انہاں دا عربی بولی وچ ترجمہ کررہے نيں۔‘
تفضل صاحب دے لئی ایہ برطانوی عقلی فلکیات وچ مہارت حاصل کرنے تے انھاں اپنی علمی روایت وچ شامل کرنے دا موقعہ سی۔ انہاں دے شیعہ ساتھیاں نے اس فلکیات وچ پیشرفت، سیاسی طاقت تے درباری سرپرستی وچ تعلق دی اہمیت نوں سمجھ لیا سی۔“[۷]
انہاں وچوں کچھ کتاباں انیہويں صدی دے لکھنؤ وچ شیعہ حلفےآں وچ پڑھائی گئياں۔ [۲] انہاں دے جانشین سعادت علی خان دوم نے لکھنؤ وچ اک رصد گاہ دی بنیاد رکھی۔ نواب غازی الدین حیدر تے نواب نصیرالدین حیدر نےبھی انہاں علوم نوں سیکھنے والےآں دی حوصلہ افزائی کیتی۔ [۸]
جیمز ڈن وڈی دی شاگردی وچ
سودھوان دا مننا سی کہ ریاضی سیکھے بغیر کوئی شخص علمی طور اُتے سکول کےبچےآں دی سطح توں اگے نئيں ودھ سکدا۔ [۵] علامہ تفضل حسین کشمیری 1789 وچ ہی جناب آئزک نیوٹن دی فلسفہ طبیعت دے ریاضیاتی اصول کا عربی وچ ترجمہ کر چکے سن ۔ 24 دسمبر 1794 وچ جدوں ڈن وڈی صاحب نوں کلکتہ وچ تدریس دا آغاز کيتے اک ماہ ہوئے چکيا سی، بُڈھے علامہ تفضل نے انہاں دے خصوصی درس وچ داخلہ لے لیا۔ ڈن وڈی صاحب نے پہلےانہاں نوں روشنی دے قواعد تے فیر جیومیٹری دی تعلیم دی۔ علامہ تفضل نوں ترقی یافتہ ریاضی سیکھنے وچ بہت محنت کرنا پڑدی سی۔ ڈن وڈی صاحب نے اپنی ڈائری وچ لکھیا اے:”علم دے صرف انہاں شعبےآں وچ جنہاں اُتے ریاضی دا اطلاق کيتا گیا اے ، فلسفہ طبیعت اپنی تحقیقات نوں یقین ، کامیابی تے افادیت دے نال انجام دینےپر فخر کرسکدا اے ۔“
”وڈی عجیب گل اے کہ جو آدمی اِنّی نظریہ پردازی کردا اے وہ اطلاقی ریاضی توں اس قدر لاعلم کیوں اے ؟“ [۹]
علامہ اُتے اودھ دی سفارت دی ذمہ داریاں دا بجھ وی سی ، چنانچہ انہاں نوں کچھ عرصہ دے لئی درس دا سلسلہ منقطع کرنا پيا۔ لکھنؤ وچ نواب جدید انہاں دے سائنسی علم دے سیکھنے تے ترجمہ کرنے وچ بہت زیادہ مشغول ہونے اُتے ناراض ہوئے گئے سن ۔ [۱۰] نومبر 1795 وچ درس دا سلسلہ دوبارہ شروع ہويا تے اس بار ڈن وڈی صاحب نے انہاں نوں تجرباتی فلکیات دی تعلیم دی۔ درس وچ دو طرفہ تبادلے دا پہلو وی سی ، علامہ تفضل نے وی ڈن وڈی صاحب نوں قدیم ہندوستانی تے عربی فلکیات دے متعلق آگاہ کيتا سی۔ [۵]
قدامت پرستاں دی مخالفت
سودھومشہور عالم شاہ عبد العزیز دہلوی ولد شاہ ولی اللہ دہلوی نے انہاں نوں ’ ملحد کامل‘ قرار دتا سی۔ [۱۱]
شاگرد
سودھووفات
سودھو1799 وچ انہاں اُتے ذہنی دباؤ دی وجہ توں فالج دا حملہ ہويا جس دے نتیجے وچ جسم دے بیشتر حصے نے کم کرنا چھڈ دتا۔ اوہ 3 مارچ 1801 نوں بنارس توں لکھنؤ جاندے ہوئے انتقال کر گئے۔ شیعہ سیاح میرزا ابو طالب خان نے لندن وچ انہاں دی وفات دی اطلاع ملنے اُتے اپنے سفرنامے وچ ایہ مرثیہ لکھیا۔[۱۲]
افسوس! علم کا جام تمام ہوگیا
کان گہرے مطالب سننےکی لذت سے محروم ہو گئے
وہ کہ جس کا ذائقہ ابھی تالو سے لگا ہوا ہے
خوش ذائقہ مشروب، جو عقل کی پیاس کو اور بھڑکاتا ہے
یہ زندگی تو عاریتاًلئے ہوۓ لباس کی مانند ہے
شب کی زلفیں پریشان ہیں
ستارے شبنم کے آنسوبہا رہے ہیں
تر آنکھیں لئے ،غم میں ڈوبے ہوۓ ہیں
چونکہ وہ ، ان کا محبوب فلسفی ، مر گیا ہے
بھلا کون؟
جس نے اسلام کے پیروکاروں کے لئے ان کے قوانین بیان کئے
ان کے فاصلے ، ان کے مدار اور اوقات ،
جن کا ایک حصہ عظیم کوپرنیکس نے کشف کیا
اوراس سے بیشتر عظیم نیوٹن نے مقام ثبوت کو پہنچایا
لیکن ، اب رونا بیکار ہے
اب ہم بے جان ہاتھوں اور خالی آنکھوں سے
ان کے آثار کو دیکھتے ہیں
ہمارا معلم اول چلا گیا ہے
ہور دیکھیۓ
سودھو- ریوبن بورو
- جیمس ڈن وڈی
- شجاع الدولہ
- شاہ ولی اللہ دہلوی
- مرزا ابو طالب خان
- سرسید احمد خان
- پرویز ہود بھائی
حوالے
سودھوباہرلے جوڑ
سودھو- ↑ شیخ محمد اکرام، ”رود کوثر“، صفحہ 639 توں 640، ادارہ سبھیاچار اسلامیہ، جون (2005)۔
- ↑ ۲.۰ ۲.۱ ۲.۲ ۲.۳ Rizvi, "A Socio-Intellectual History of Isna Ashari Shi'is in India", Vol. 2, pp. 227–228, Ma’rifat Publishing House, Canberra, Australia (1986).
- ↑ Syed Ali Nadeem Rezavi, "Philosophy of Mulla Sadra and its Influence on India", Religion in Indian History, pp.177–186, New Delhi (2007).
- ↑ Simon Schaffer, "The Asiatic Enlightenments of British Astronomy", in: "The Brokered World: Go-Betweens and Global Intelligence, 1770–1820", p. 53, Watson Publishing International LLC, (2009).
- ↑ ۵.۰ ۵.۱ ۵.۲ ۵.۳ Savithri Preetha Nair, “Bungallee House set on fire by Galvanism: Natural and Experimental Philosophy as Public Science in a Colonial Metropolis (1794–1806)”; In: The Circulation of Knowledge Between Britain, India and China; pp. 45–74, Brill, (2013).
- ↑ Simon Schaffer, "The Asiatic Enlightenments of British Astronomy", in: "The Brokered World: Go-Betweens and Global Intelligence, 1770–1820", p. 57, Watson Publishing International LLC, (2009).
- ↑ Simon Schaffer, "The Asiatic Enlightenments of British Astronomy", in: "The Brokered World: Go-Betweens and Global Intelligence, 1770–1820", pp. 60-61, Watson Publishing International LLC, (2009).
- ↑ Mushirul Hasan, "Resistance and Acquiescence in North India: Muslim Response to the West", Rivista Degli Studi Orientali, Vol. 67, Fasc. 1/2, pp. 83-105, (1993).
- ↑ Savithri Preetha Nair, “Bungallee House set on fire by Galvanism: Natural and Experimental Philosophy as Public Science in a Colonial Metropolis (1794–1806)”; In: The Circulation of Knowledge Between Britain, India and China; p. 67, Brill, (2013).
- ↑ Savithri Preetha Nair, “Bungallee House set on fire by Galvanism: Natural and Experimental Philosophy as Public Science in a Colonial Metropolis (1794–1806)”; In: The Circulation of Knowledge Between Britain, India and China; p. 69, Brill, (2013).
- ↑ Rizvi, "A Socio-Intellectual History of Isna Ashari Shi'is in India", Vol. 2, pp. 229, Ma’rifat Publishing House, Canberra, Australia (1986).
- ↑ Rizvi, "A Socio-Intellectual History of Isna Ashari Shi'is in India", Vol. 2, pp. 229, Ma’rifat Publishing House, Canberra, Australia (1986).