بسم اللہ الرحمٰن الرحیم
بسم اللہ الرحمٰن الرحیم اک ایسا عربی کلمہ اے جو تمام دنیا دے مسلمان استعمال کردے نيں جو چاہے کوئی وی بولی بولدے ہون۔ ایہ قرآن دا جز اے تے ہر سورت توں پہلے آندا اے سوائے سورۃ التوبہ کے۔ اس دے علاوہ ایہ سورۃ النمل وچ وی آندا اے ایويں قرآن وچ ایہ 114 مرتبہ آندا اے۔ اسنوں مختصراً بسم اللہ، بسملہ تے تسمیہ وی کہیا جاندا اے۔
مسلمان اسنوں عموماً مختلف کماں دے شروع کرنے توں پہلے پڑھدے نيں مثلاً کھانا کھانے توں پہلے۔ ایہ عربی دے علاوہ باقی زباناں وچ وی اک کلمہ دے طور اُتے استعمال ہُندا اے خصوصاً فارسی، ترکی، اردو تے کھوار وغیرہ۔ اکثر پرانی عمارتاں تے گھراں دے دروازےآں اُتے برکت دے لئی بسم اللہ لکھی جاندی سی۔
مسلماناں نے اسنوں خطاطی وچ بہت استعمال کیتا اے تے ھزاراں قسماں دی لکھی ہوئی بسم اللہ پرانی کتاباں، مخطوطےآں تے عمارتاں اُتے مل جاندی اے۔ اسلامی روایات دے مطابق مستحب اے کہ اسنوں ہر کم دے شروع کرنے توں پہلے پڑھیا جائے۔ پرانی کتاباں دے پہلے صفحے اُتے اکثر اسنوں لکھیا جاندا سی تے اس وچ اک توں اک جدت اختیار کيتی جاندی سی۔ ایہ قرآن دا پہلا جملہ وی اے۔ غرض اسلامی معاشرہ دا ایہ اک اہم کلمہ اے۔
اردو بولی وچ ترجمہ
سودھواس دا اردو بولی وچ ترجمہ کچھ ایويں کیتا جاندا اے۔
اللہ کےناں سےشروع جو بہت مہربان رحمت والا۔
آیت دی تفسیر تے لفظاں دی وضاحت۔ امین احسن اصلاحی
سودھو1- اس آیت دی تاریخی حیثیت
سودھوقرآن مجید دے مطالعہ توں معلوم ہُندا اے کہ اس آیت دا مضمون بہت قدیم زمانہ توں اہل مذاہب وچ نقل ہُندا چلا آ رہیا اے۔ ایہ فصیح وبلیغ لفظاں تاں ممکن اے پہلی مرتبہ قرآن مجید وچ نازل ہوئے ہون، لیکن جتھے تک اس دے مضمون دا تعلق اے ایہ کِسے کم دے آغاز وافتتاح دے لئی اس قدر موزونیت ومناسبت رکھدا اے کہ دل گواہی دیندا اے کہ اللہ تعالیٰ نے اس دی تعلیم انسان نوں بالکل شروع ہی وچ دتی ہوئے گی۔ چنانچہ حضرت نوح علیہ السلام دے متعلق خود قرآن مجید وچ ایہ نقل اے کہ انہاں نے اپنے باایمان متعلقین تے اپنے ساتھیاں نوں جدوں کشتی وچ سوار کرایا تاں اس وقت ايسے توں ملدے جلدے لفظاں کہے :
اسی طرح حضرت سلیمان علیہ السلام نے ملکہ سبا نوں جو نامہ لکھیا، اس دا آغاز وی انہاں مبارک کلمات توں کیتا۔ چنانچہ قرآن مجید وچ اے :
2- ایہ آیت دعا اے
سودھویہ کلام خبریہ نئيں اے بلکہ سورہ فاتحہ دی طرح، جداں کہ اگے چل کے معلوم ہوئے گا، ایہ دعا اے۔ اک سلیم الفطرت آدمی دے دل دی ایہ اک فطری صدا اے جو ہر قابل ذکر کم کردے وقت اس دی بولی توں نکلنی چاہیے۔ ايسے فطری صدا نوں وحی الٰہی نے لفظاں دا جامہ پہنا دتا اے تے ایسا خوبصورت جامہ پہنایا اے کہ اس توں زیادہ خوبصورت جامہ دا تصور وی نئيں کیتا جا سکدا۔ کوئی کم کرنے توں پہلے جدوں ایہ دعا ارادہ تے شعور دے نال بولی توں نکلدی اے تاں اول تاں پہلے ہی قدم اُتے انسان نوں متنبہ کر دیندی اے کہ جو کم اوہ کرنے جا رہیا اے اوہ کم بہرحال خدا دی نافرمانی تے اس توں بغاوت دا نئيں ہونا چاہیے بلکہ اس دی پسند دے مطابق تے اس دے احکام دے تحت ہونا چاہیے۔ ثانیاً اوہ اس دعا کيتی برکت توں خدا دی دو عظیم صفتاں، رحمٰن تے رحیم، دا سہارا حاصل کر لیندا اے۔ ایہ دونے گلاں اس گل کيتی ضمانت نيں کہ اللہ تعالیٰ اس کم وچ اسنوں برکت عطا فرمائے، اس دے اختیار کرنے وچ جے اس توں کوئی غلطی ہوئے گئی اے تاں اس دے وبال توں اسنوں محفوظ رکھے، اسنوں نباہنے تے تکمیل تک پہنچانے دی اسنوں قوت وہمت دے، شیطان دی چالاں تے فریباں توں اسنوں امان وچ رکھے تے دنیا وچ وی اس کم نوں اس دے لئی نافع تے بابرکت بنائے تے آخرت وچ وی ایہ اس دے لئی رضائے الٰہی دے حصول دا ذریعہ بنے۔ جو کم اس دعا دے بغیر کیتا جاندا اے اوہ انہاں تمام برکتےآں توں خالی ہُندا اے اس وجہ توں حضور نبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا کہ جو کامبِسْمِ اللّٰہِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیْمِِسے شروع نہ کیتا جائے اوہ بے برکت اے۔
بسم اللہ دی ایہ برکدیاں تاں ہر کم دے نال ظاہر ہُندیاں نيں لیکن خاص قرآن دی تلاوت دا آغاز اس دعا توں کرنے وچ کچھ تے پہلو وی نيں جو پیش نظر رکھنے چاہئاں۔
اک ایہ کہ بِسْمِ اللّٰہِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیْمِِ توں قرآن مجید دی تلاوت دا آغاز کر کے بندہ اس حکم دی تعمیل کردا اے جو اللہ تعالیٰ نے پیغمبر صلی اللہ علیہ وسلم نوں بالکل ابتدائی وحی نازل کردے وقت ہی دتا سی ۔ اِقْرَأ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِیْ خَلَقَ (1۔ سورہ علق) یعنی اپنے خداوند دے ناں توں پڑھ، جس نے پیدا کیتا۔
دوسرا ایہ کہ ایہ مبارک کلمہ اس حقیقت دی یاددہانی کراندا اے کہ انسان اُتے اللہ تعالی دا سب توں وڈا احسان ایہ اے کہ اس نے اسنوں نطق تے گویائی عطا فرمائی جس دی بدولت اوہ قرآن دی نعمت دا مستحق بن سکیا۔ اس حقیقت دی طرف اللہ تعالی دی صفت رحمان اشارہ کے رہی اے جس دا اس آیت وچ حوالہ اے۔ اک دوسری جگہ ایہ گل تصریح دے نال کہی گئی اے کہ ایہ اللہ تعالیٰ دی رحمانیت اے کہ اس نے انسان نوں پیدا کيتا، اسنوں نطق دی قابلیت عطا فرمائی تے اسنوں قرآن کریم دی تعلیم دی۔ فرمایا اے :
تیسرا ایہ کہ ایہ آیت نبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم تے قرآن مجید توں متعلق اک خاص پیشین گوئی دی تصدیق کر رہی اے جس دی سند پچھلے آسمانی صحیفاں وچ موجود اے۔ اوہ ایہ اے کہ آپ خلق خدا نوں جو تعلیم دین گے اوہ اللہ دا ناں لے کے دیؤ گے۔ حضرت موسیٰ علیہ السلام دی پنجويں کتاب باب 18۔ (18۔ 19) وچ ایہ لفظاں وارد نيں۔
چوتھا ایہ کہ جس طرح قرآن مجید خدا دی صفت رحمانیت دا مظہر اے ايسے طرح اس دی صفت رحمانیت ہی اے جو قرآن دے فتح باب دی کلید اے، ايسے توں اس دے بند دروازے کھلاں گے، ايسے توں اس دیاں مشکلاں آسان ہاں گی، اس منبع فیض توں قاری اُتے معانی و حقائق دا فیضان ہوئے گا تے ايسے دے سہارے اوہ کجی وگمراہی تے نفس تے شیطان دی آفتاں توں محفوظ رہے گا۔
3- آیت دے اسمائے حسنی
سودھواس آیت وچ اللہ تعالیٰ دے ناواں وچوں تن دا ذکر آیا اے۔ اللہ، رحمان، رحیم۔ مختصراً انہاں دے مفہوم وی سمجھ لینے چاہئاں۔
اللہ
سودھواللہ دا ناں لفظ الٰہ اُتے الف لام تعریف داخل کر کے بنا اے۔ ایہ ناں ابتدا توں صرف اس خدائے برتر دے لئی خاص رہیا اے جو آسمان و زمین تے تمام مخلوقات دا خالق اے۔ نزول قرآن توں پہلے عرب جاہلیت وچ وی اس دا ایہی مفہوم سی ۔ اہل عرب مشرک ہونے دے باوجود اپنے دیوتاواں وچوں کِسے نوں وی خدا دے برابر قرار نئيں دیندے سن انہاں نوں اس گل دا اقرار سی کہ آسمان و زمین تے تمام مخلوقات دا خالق اللہ تعالیٰ ہی اے، ايسے نے سورج تے چاند بنائے نيں۔ ايسے نے انہاں نوں مسخر کیتا اے تے اوہی پانی برسانے والا تے روزی دینے والا اے۔ دوسرے دیوتاواں دی پرستش اوہ محض اس غلط گمان دی بنا اُتے کردے سن کہ ایہ اللہ تعالیٰ دے مقرب نيں تے اس دے ہاں انہاں دی سفارش کردے نيں۔ قرآن مجید وچ انہاں دے خیالات نہایت تفصیل دے نال بیان ہوئے نيں۔ اسيں اختصار دے نال ایتھے صرف دو تن آیتاں نقل کردے نيں۔
اسی طرح تمام قوتاں تے قابلیتاں، تمام زندگی تے موت تے کائنات دے تمام انتظام و انصرام دا حقیقی منبع تے مرکز وی اوہ اللہ تعالیٰ نوں ہی مندے سن ۔
رحمان تے رحیم
سودھواسم رحمان، غضبَان تے سَکران دے وزن اُتے مبالغہ دا صیغہ اے۔ تے اسم رحیم، علیم تے کریم دے وزن اُتے صفت کا۔ بعض لوک ایہ سمجھدے نيں کہ رحیم دے مقابل وچ رحمان وچ زیادہ مبالغہ اے اس وجہ توں رحمان دے بعد رحیم دا لفظ انہاں دے خیال وچ اک ودھ لفظ اے جس دی چنداں ضرورت تاں نئيں سی لیکن ایہ تاکید ہور دے طور اُتے آ گیا اے۔ ساڈے نزدیک ایہ خیال صحیح نئيں اے۔ عربی زبان دے استعمالات دے لحاظ توں فَعۡلان دا وزن جوش و خروش تے ہیجان اُتے دلیل ہُندا اے تے فعیل دا وزن دوام و استمرار تے پائیداری و استواری پر۔ اس وجہ توں انہاں دونے صفتاں وچوں کوئی صفت وی برائے بیت نئيں اے بلکہ انہاں وچوں اک خدا دی رحمت دے جوش و خروش نوں ظاہر کر رہی اے، دوسری اس دے دوام و تسلسل نوں۔ غور کیجئے تاں معلوم ہوئے گا کہ خدا دی رحمت اس خلق اُتے اے وی ايسے نوعیت تاں۔ اس وچ جوش ہی جوش نئيں اے بلکہ پائیداری تے استقلال وی اے۔ اس نے ایہ نئيں کیتا اے کہ اپنی رحمانیت دے جوش وچ دنیا تاں پیدا کر پائی ہوئے لیکن پیدا کر کے فیر اس دی خبرگیری تے نگہداشت توں غافل ہوئے گیا ہوئے بلکہ اسنوں پیدا کرنے دے بعد اوہ اپنی پوری شان رحیمیت دے نال اس دی پرورش تے نگہداشت وی فرما رہیا اے۔ بندہ جدوں وی اسنوں پکاردا اے اوہ اس دی پکار سندا اے تے اس دی دعاواں تے التجاواں نوں شرف قبولیت بخشتا اے۔ فیر اس دی رحمتاں ايسے چند روزہ زندگی تک محدود نئيں نيں بلکہ جو لوک اس دے دسے ہوئے راستے اُتے چلدے رہن گے انہاں اُتے اس دی رحمت اک ایسی ابدی تے لازوال زندگی وچ وی ہوئے گی جو کدی ختم ہونے والی نئيں اے۔ غور کیجئے تاں معلوم ہوئے گا کہ ایہ ساری حقیقت اس وقت تک ظاہر نئيں ہوئے سکدی جدوں تک ایہ دونے لفظ مل کے اسنوں ظاہر نہ کرن۔
4- قرآن وچ اس آیت دی جگہ
سودھواس آیت توں متعلق اک اہم سوال ایہ وی پیدا ہُندا اے کہ قرآن مجید وچ اس دی اصل جگہ کتھے اے ؟ ایہ سوال اس وجہ توں پیدا ہُندا اے کہ ایويں تاں ایہ ہر سورہ دے شروع وچ ، سوائے سورۂ توبہ کے، اک مستقل آیت دی حیثیت توں لکھی جاندی اے لیکن کِسے سورہ وچ وی، ماسوائے سورۂ نمل کے، بظاہر اس دے اک جزو دی حیثیت توں ایہ شامل نئيں اے۔ اس وجہ توں اس امر وچ اختلاف ہويا اے کہ ایہ کِسے خاص سورہ دا حصہ وی اے یا ہر سورہ دے اُتے ایہ صرف بطور اک متبرک آغاز تے اک علامت امتیار دے ثبت اے۔ مدینہ، بصرہ تے شام دے قراء تے فقہا دی رائے ایہ اے کہ ایہ قرآن دی سورتاں وچوں کِسے سورہ کی وی، بشمول سورۂ فاتحہ، آیت نئيں اے بلکہ ہر سورہ دے شروع وچ اسنوں محض تبرک تے اک علامت فصل دے طور اُتے درج کیتا گیا اے۔ اس توں اک سورہ دوسری توں ممتاز وی ہُندی اے تے قاری جدوں اس توں کِسے سورہ دا افتتاح کردا اے تاں اس توں برکت وی حاصل کردا اے۔ ایہی مذہب امام ابو حنیفہ رحمۃ اللہ علیہ دا اے۔
اس دے برعکس مکہ تے کوفہ دے فقہا دا مذہب ایہ اے کہ ایہ سورۂ فاتحہ دی وی اک آیت اے تے دوسری سورتاں دی وی اک آیت اے۔ ایہ مذہب امام شافعی رحمۃ اللہ علیہ تے انہاں دے اصحاب دا اے۔
استاذ امام مولانا حمید الدین فراہی رحمۃ اللہ علیہ اسنوں سورۂ فاتحہ دی اک آیت تے دوسری سورتاں دے لئی بمنزلہ فاتحہ مندے نيں۔ مینوں قوی مذہب قرائے مدینہ دا معلوم ہُندا اے۔ اس دی وجہ ایہ اے کہ مصحف دی موجودہ ترتیب تمام تر وحی الہٰی دی رہنمائی تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دی ہدایات دے تحت عمل وچ آئی اے تے بسم اللہ دی کتابت وی ايسے ترتیب دا اک حصہ اے۔ اس ترتیب وچ جتھے تک بسم اللہ دے لکھے جانے دی نوعیت دا تعلق اے سورۂ فاتحہ تے غیر سورۂ فاتحہ وچ کِسے قسم دا فرق نئيں کیتا گیا اے بلکہ ہر سورہ دے آغاز وچ اسنوں اک ہی طرح درج کیتا گیا اے۔ اس دی حیثیت سورہ توں وکھ اک مستقل آیت دی نظر آندی اے۔
اعداد
سودھواس وچ 19 حروف نيں۔ موجودہ زمانے وچ مصر دے ڈاکٹر رشاد الخلیفہ نے انہاں دا ربط قرآن وچ موجود عدد 19 دے حسابی نظام توں جوڑا اے۔ تے ابجد دی رو توں اس دے اعداد 786 بندے نيں۔ ايسے لئی بعض لوک اس دی جگہ 786 لکھ دیندے نيں تاکہ اس دی بے ادبی دا امکان نہ رہے۔ مختلف علاقےآں وچ خط لکھنے توں پہلے 786 لکھیا جاندا سی اگرچہ ایہ رواج ہن برقی خط دی وجہ توں کم ہوئے گیا اے۔
حوالے
سودھو| وکیمیڈیا کامنز چ مورتاں: بسم اللہ الرحمٰن الرحیم |