تبتی ، ایغور تے ہوئی مسلمان

ایغور اتے ہوئی لوک عوامی جمہوریہ چین دیاں دو وڈیاں مسلمان اقلیتاں وچوں نیں۔ ایہ دونویں لوکیں سنّی اسلام نوں مندے نیں جس اندر وچلے ایشیا دے کئی صوفی وچار رل مل گئے ہوۓ نیں۔ ایغور لوک ترک نسل توں نیں جو اصل وچ التائی دے پہاڑی علاقے توں آۓ سان جو کہ پچھمی منگولیا دے اتر وچ واقع اے۔ اٹھویں صدی عیسوی دے شروع توں ناویں صدی عیسوی دے ادھ تیکر منگولیا وچ راج کرن مغروں اوہ چڑھدے ترکستان (سنکیانگ) ٹُر گۓ۔ اودوں توں اوہ ایس علاقے دا وڈا گروہ منّے جاوندے نیں اتے اپنی ترکی بولی بولدے نیں۔ پر ایغور لوکیں اپنے اندر کوئی پکا جتھہ نئیں۔ گزرے سمے وانگوں اج وی اوہ اپنے تھل دے شہر جِتھے اوہ وسدے سان نال اپنی پچھان بناوندے نیں۔ ایہناں سبناں لئی شبد "ایغور" دا استعمال ناویں صدی عیسوی دے اخیر توں شروع ہویا جس دا مقصد ایہناں نوں منچوچنگ راج دے خلاف اکٹھا کرنا سی۔

ایغور لوکیں شریف اتے ارام پسند نیں، جو تبتیاں وانگوں کم دے سنسکار نوں نئیں مندے اتے سوکھی زندگی گذارنا پسند کردے نیں۔ اسلام بارے اوہناں دی جانکاری اتے عمل کمزور اے، اتے اوہناں دیاں مسجداں تے واتا ورن وسطی ایشیا والا اے۔ ایہناں وچوں اوہ لوکیں جو سنکیانگ دے وچکار یا اتر وچ وسدے نیں اوہناں نے کافی حد تیکر چینی سنسکرتی نوں گلمے لا لیا اے۔ زیادہ تر بڈھے مسیتے جاوندے نیں جنہاں (مسجداں) دا حال وی چنگا نئیں۔ دکھنی سنکیانگ جتھے ہان لوکاں دی نفری گھٹ اے، اوتھے ایغور لوکاں اندر اسلام زیادہ پکا اے۔ حوئی لوکاں دی نسبت اوہ لوک اسلام دے اک روائتی روپ نوں مندے نیں۔

ہوئی لوک

ہوئی لوک مختلف نسلاں دے لوکیں نیں، پر زیادہ تر ایہ عرب، ایران، وسطی ایشیا اتے منگولیا توں نیں۔ ایہ لوک چین دے ہر حصے وچ رہندے نیں۔ ایہناں نے ستویں صدی عیسوی دے شروع وچ آونا شروع کیتا سی جدوں اوہ تاجر بن کے آۓ سان یا اوہناں نوں سپاہی بنا کے لیایا گیا سی۔ چودھویں صدی عیسوی دے ادھ وچ ایہناں نوں ہان چینی لوکاں نال شادی بیاہ کرن اوپر مجبور کیتا گیا سی، تے ایس لئی اوہ چینی بھاشا بولدے نیں اتے اوہناں دا واتا ورن تے اوہناں دیاں مسیتاں چینی نیں۔ چین دی دوجیاں مسلم اقلِیتاں ہوئی لوکاں دی چینی سنسکرتی نوں چنگا نئیں جاندیاں۔

عام طور تے ہوئی لوک وسطی/مرکزی ایشیائی لوکاں وانگوں آلکسی نئیں، سگوں عام چینیاں وانگوں تجارت کرن اتے پیسہ کمان نال ڈاڈھا موہ رکھدے نیں۔ تبتیاں وانگوں اوہ چاقو کول رکھدے نیں اتے ایس نوں ورتن وچ بڑے ہُشیار نیں۔ ایہناں دے دو وڈھے ٹولے نیں۔ پچھمی ہوئی ننگزیا، دکھنی گانسو، اتے پوربی چنگھائی جس دی سرحد امدو(اتری پوربی تبت) نال لگدی اے وچ رہندے نیں؛ جد کہ پوربی ہوئی سارے اتری چین اتے اندرلے منگولیا وچ کھلرے ہوۓ نیں۔

پچھمی ہوئی لوک

پچھمی ہوئی لوکاں اندر اسلام اک ایکتا پیدا کرن والی شکتی وانگوں قائم اے اتے ہور پھیل رہیا اے۔ جوان اتے بڈھے دونویں مسیتے جاوندے نیں جو اک سماجی میل دے استھان دا کم دیندی اے جتھے لوکاں نوں اک دوجے بارے جانکاری دا موقع ملدا اے۔ ایغور دیاں مسیتاں نالوں ایہ مسیتاں زیادہ صاف ستھریاں اتے چنگے حال وچ نیں۔ ہوئی سنسکرتی راجدھانی لینگشیا وچ اسلامی مدرسیاں دے باوجود، جتھے سمادھی گورواں راہیں روائتی صوفی ٹولیاں نوں شکشا دتی جاوندی اے، پچھمی ہوئی لوکاں نوں اسلام بارے کوئی خاص جانکاری نئیں۔

اجوکے یگ وچ بدوبدی چینی واتا ورن لاگو کرن دی جیہڑی ریت چلی ہوئی اے ایس تھلے پچھمی ہوئی ایغوراں دی نسبت گھٹ ہی آۓ نیں، ہورے ایس لئی کہ اوہ پہلاں ہی چینی واتا ورن اپنا چکے ہوۓ نیں اتے خالص چینی بولی بولدے نیں۔ مثال دے طور تے، چھڑی اوہو ہی ایغور سوانیاں سِر اتے دوپٹہ لیندیاں نیں جو دکھنی سنکیانگ دے دور پار پنڈاں وچ رہندیاں نیں، جد کہ پچھمی ہوئی سوانیاں ہان چینی اکثریتی شہراں وچ رہندیاں ہوئیاں وی دوپٹے لیندیاں نیں۔

پوربی ہوئی لوک

پچھمی ہوئی لوکاں دے مقابلے تے پوربی ہوئی لوک زیادہ ریت رسم دے پابند نیں۔ بھاویں ایہناں دے لگ بھگ ۸۰ فیصد لوکیں، جوان اتے بڈھے، اسلام نوں مندے نیں، پر بوہت تھوڑے نماز دے پابند نیں۔ پوربی ہوئی لوک اج وی جانوراں نوں ذبح کر کے "حلال" کھاندے نیں اتے سور دا گوشت نئیں کھاندے۔ پر ایہناں وچوں کئی سگریٹ اتے شراب پیندے نیں جو قران دے خلاف اے۔ کجھ لوکیں رمضان دے روزے رکھدے نیں، پر مرداں وچوں بوہت گھٹ نیں جنہاں دیاں سنتاں ہوئیاں نیں، اتے سوانیاں برقع نئیں پاوندیاں۔

ہوئی لوکاں دی سوکھی دَشا

دوجیاں غیر ہان اقلیتاں دی نسبت عوامی جمہوریہ چین وچ ہوئی لوکاں نوں زیادہ سوکھاں ملیاں نیں۔ ایس دی مڈھلی وجہ ایہ ہے کہ ایہناں لوکاں نے ہمیش سرت کولوں کم لیا اے، اتے سرکار نال سہمت رہے نیں۔ ایس آپس دی سہائیتا اتے اسلام اتے ماؤازم وچکار گوڑھے سانگھے، نالے لہندے ایشیا دے دیساں ولوں تجارتی سوکھتاں دے بدلے اسلام نوں ستکار دین اوپر زور دے نتیجے وچ چوکھیاں وڑیاں نویاں مسیتاں بنیاں نیں۔ ایہ مسیتاں اصل وچ ہوئی لوکاں نے بنائیاں نیں، ایغوراں نے نئیں۔

ہوئی لوکاں دی ہجرت

صدیاں توں ہوئی لوک تاجراں دے طور تے سارے چین وچ آباد ہو رہے نیں۔ ایتھوں تیکر کہ منگول یوآن راج ویلے مسلمان تاجر بیجنگ جان والے نذرگزار قافلیاں نال رل جاندے سان۔ ایس دے اُلٹ ایغور اتے تبتی مسلمان اپنے اپنے علاقیاں وچ ہی وکھ رہ گئے نیں۔ ایہناں وچکار ایہ انتر ہورے ایس لئی اے کہ ہوئی لوکاں دے وڈے وڈیرے تاجر اتے بھاڑے دے سپاہی سان۔ جد کہ تبتی اتے ایغور مسلمان دونویں اپنے موجودہ علاقیاں وچ اپنے دیس منگولیا اتے کشمیر توں نساۓ گئے مہاجر بن کے آۓ سان۔ ایس طراں اجوکے یگ وچ مسلمان تاجراں دی مرکزی تبت ول ہجرت ہوئی لوکاں دی تاریخ وچ کوئی نویں گل نئیں۔ ایہ گل انج نئیں کہ ہان چینی سرکار ایہناں نوں دھکے نال تبت وچ وسا رہی اے، بلک ایہ لوکیں تجارت لئی آپوں اودھر لگے جا رہے نیں۔

پچھمی ہوئی لوک نرے تبت اندر ہی نئیں پئے وسدے، سگوں گانسو اتے سنکیانگ دے ہر علاقے وچ ہان چینی وسنیکاں دے پہل کاراں دا کم پئے کردے نیں۔ اوہ ہر سڑک دے کنڈے تے دکاناں تے ڈھابے کھول لیندے نیں، اتے جدوں کسے علاقے وچ اوہناں دی نفری اک خاص حد تیکر اپڑ جاوندی اے تے فیر اوہ اک مسجد بنا لیندے نیں، دھرمی جوش ہیٹھ نئیں سغوں اک سماجی میل دے استھان دے طور تے۔ ہوئی لوکاں دی ایس آبادکاری توں نہ صرف تبتی خوش نئیں بلک ایغور وی ایس نوں چنگا نئیں جاندے۔ بھاویں اوتھے آون وچ چینی فوج اتے افسرشاہی نے پہل کیتی سی، پر ہان تاجراں اتے سوداگراں نے، جنہاں اندر ہوئی لوکاں والا جذبہ نئیں سی، چھڑی اوہناں دی رِیس کیتی اے۔

تبتی اتے ہوئی ذہنیتاں دا ٹاکرا

بوہت سارے تبتی لوک حالی وی ٹپری واساں والی سوچ رکھدے نیں، ازادی دی ڈاڈھی تاہنگ نال، تاں جے ازادی نال ایدھر اودھر آ جا سکن۔ عام طور تے اوہ اکو جیہا کم ہر روز کرنا پسند نئیں کردے۔ جے اوہ ہٹی چلان تے اوہ وی خاص رُت وچ ہی چلاوندے نیں، اتے اکثر چھٹیاں مناون، زیارتاں اوپر جاون یا سیر سپاٹے دے ویلے اپنیاں دوکاناں بند رکھدے نیں۔ ہندوستان وچ وی تبتی لوک (ٹھنڈی) رُت وچ ہندوستانی شہراں وچ ٹُر جاوندے نیں جتھے اوہ سویٹر ویچدے نیں، زیارتاں تے جاوندے نیں یا بودھی بھاشن سُندے نیں، اتے سال دا تھوڑا حصہ کم کردے نیں۔ ایس دے اُلٹ، ہوئی اتے ہان لوکاں نوں چھڑا کاروبار کرنا اتے پیسہ کمانا ہی چنگا لگدا اے اتے اوہ ہر دہاڑی سارا سال تڑکے ویلے6 بجے توں لے کے رات دس بجے تیکر اپنیاں دوکاناں اتے سڑک دے کنڈے ہٹیاں اوپر بیٹھے رہندے نیں اتے اوہناں نوں چھڈ کے کِدرے نئیں جاوندے۔

ہوئی لوک بڑے پھرتیلے اتے محنتی نیں، تے ایس پاروں اوہناں نے روائتی تبتی شیواں بناون اتے ویچن دا کم تبتیاں کولوں اپنے ہتھ لے لیا اے۔ تبتی ایہناں دا مقابلہ نئیں کر سکدے اتے لگدا اے کہ کرنا وی نئیں چاہندے۔ ہوئی لوک تبتی گہنے، تسبیحاں، اتے ہور دھرمی شیواں ، گھوڑیاں دا ساز سامان، چھتریاں، اون، قالین، گاون بجاون دے ساز، جوتیاں اتے سیویاں بناوندے نیں۔ ایس توں علاوہ تھاں تھاں قائم ڈھابے چلاندے نیں۔ ہان چینی تاجر مغروں آوندے نیں تے زیادہ تر اجوکیاں چینی شیواں جِویں دنداں دے برش اتے سستے چینی کپڑے ویچدے نیں۔

تبتی اتے ایغور لوکاں دی ازادی دی مہم

تبتی اتے ایغور لوکیں ہان لوکاں دے مقابلے وچ ہوئی مہاجراں توں اپنی سنسکرتی لئی چوکھا خطرہ محسوس کردے نیں۔ کیوں جے ہوئی اتے ایغور لوکاں دا سانجھا دھرم اسلام اے ایس پاروں ایہ لگدا اے کہ ایہناں وچکار ٹاکرے دا سبب دھرم نئیں بلک اقتصادی مقابلہ اے۔ لگدا اے کہ ہان چینی سرکار اپنے فوجی قبضے نوں جائز قرار دین لئی ایس تِڑ نوں ودھاوندی اے اتے ایہ جتاوندی اے کہ اوہ شانتی لئی اتے ایس نوں دوجا بوسنیا بنن توں بچاون لئی ایہ سب کجھ کردی اے۔

ایس توں ایہ گل کھُل جاوندی اے کہ تبتی اتے ایغور لوکاں دی خودمختاری، بلکہ ازادی دی مہم دا اسلامی یا بدھ کٹرپن نال کوئی واسطہ نئیں۔ ایس گل دی پنگرتا ایس سانجھی آشا توں ہوئی کہ عوامی جمہوریہ چین دی حکمت عملی اوہناں اوپر حاوی نہ ہو جاوے، تاں جے اوہ اپنی سنسکرتی، دھرم اتے بھاشا دی رکشا کر سکن، دوجے پاسے ہوئی لوک ایہو جئی کوئی آشا نئیں رکھدے، کیوں جے اوہناں اتے ہان چینیاں وچکار بوہت کجھ سانجھا اے اتے اوہناں کول کدی وی کوئی ازاد دیس نئیں رہیا۔

ہور ویکھو

• ایغور
• ڈونگ زیانگ لوک
• تبتی مسلمان

حوالے

• چین اسلامی ورثہ" Archived 2016-03-14 at the وے بیک مشین China Heritage Newsletter (Australian National University), No. 5, March 2006.

با ہرلے جوڑ

• برٹانیکا حوئی لوک

چینی نسلی ٹولیاں

ہان · گاؤشان · شی · گن · ماؤنان · ملام · لی · توجیا · یاؤ · یوانگ · بویو‏ی · ڈونگ · گیلاؤ · میاؤ · سوئی · یی · اچانگ · بائی · بلانگ · دائی · ڈیانگ · ڈیرنگ · ہانی · جنگپو · جینو · لاہو · لہوبا · لیزو · مونپا · ناخی · نو · پیومی · چیانگ · تبتی · وا · ڈایر · ایونکس · منگول · اوروکن · نانائی · مانچو · کوریائی · بونان · ڈونگزیانگ · قازق · کرغیز · روسی · سالار · مونگور · چینی تاتار · اویغور · ازبک · سیبے · ایغور · حوئی