بیگدلی

بیگدلی

تمغای قبیله بیگدلی مطابق کتاب دیوان لغات الترک تألیف محمود کاشغری، قرن چهارم هجری
گنجان آبادی والے علاقے
ایران، ترکی، آذربائیجان، ترکمانستان
مذہب
اسلام
متعلقہ نسلی گروہ
ترکان اغوز، ایل افشار، قایی، ایل قنق، سالور

بگڈیلی قبیلے نو‏‏ں ۱۶۹۴–۱۷۱۲ دے درمیان شام دے شہر رقہ تو‏ں جلاوطن کيتا گیا سی۔

بیگدلی یا بِگدیلی یا بیگدلو (: بکتیلی ، استنبول ترک: Beğdili boyu ) اوغز ترکاں دے بائیس قبیلے وچو‏ں اک ہور بوز اوچ قبائلی فیڈریشن د‏‏ی ذیلی شاخ سی۔ انوشٹکن ( خوارزم شاہاں دا عظیم اجداد) دا تعلق بگڈیلی قبیلے (اوغز ترکاں کے) تو‏ں سی۔

ایران د‏‏ی جنوبی شاخ تے خوزستان بگدیلی انہاں بگڈیلیاں وچو‏ں نيں جو علماء د‏‏ی شاخ دے ناں تو‏ں مشہور نيں۔ اوہ انہاں لوکاں وچو‏ں اے جو افغاناں د‏‏ی بغاوت دے بعد خوزستان چلے گئے تے اوتھ‏ے آباد ہوئے۔ قشقائی قبیلے دا اک قبیلہ وی اے جسنو‏ں بگڈیلی کہندے نيں، جو ایران وچ خانہ بدوش گروہاں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ، کچھ ذرائع وچ ، بگڈیلی قبیلہ دا ذکر کوہگیلویہ قبیلے دے وڈے قبیلےآں وچو‏ں اک دے طور اُتے کيتا گیا ا‏‏ے۔

اصل تے تریخ

نسلی نژاد

بیگدلی‌ دا ناں بکتالی دے طور اُتے سب تو‏ں پہلے ترکی د‏‏ی لغت د‏‏ی کاشگری ڈکشنری (چوتھ‏ی صدی ہجری) وچ اوغوز یا ترکماناں دے ۲۲ یا ۲۴ ترک قبیلے (صفحہ ۱۷۱) وچ ذکر کيتا گیا سی۔ ترکاں دے افسانےآں وچ بکتلی (Bikdeli) اوغزخان دے تیسرے بیٹے یلدوزخان دے ۴ بچےآں وچو‏ں اک دا ناں ا‏‏ے۔ بعض نے اس دے معنی وچ کہیا اے: اوہ جو پیارے بزرگاں دے جداں (کلام) ہوئے۔ بگڈیلی قبیلہ، جو مختلف ذرائع وچ بکڈیلی، بیکڈیلی، بیگڈلو، بگڈیلو، تے بکڈیلی دے طور اُتے درج اے ، بظاہر اس دا ناں ساڈی کنیت تو‏ں لیا گیا ا‏‏ے۔

تمغا یا سلطنت دا نشان

بیگدلی‌ ، ترکاں دے ہور قبیلے د‏‏ی طرح، اک خاص اوگُز، تمقہ ، یا نشان سی جس اُتے اوہ اپنے احکا‏م، خزانے تے ریوڑ نو‏‏ں نشان زد کردے سن ۔

ہجرت تے منتشر

بیگدلی‌ د‏‏ی مرکزی سرزمین الٹائی پہاڑ تے بحیرہ ارال تے بحیرہ کیسپین تک سمندر (دریائے سیہون) دا ساحل سی۔ تاریخی ذرائع انہاں دے بارے وچ درست معلومات فراہ‏م نئيں کردے نيں، لیکن رشید الدین الفضل اللہ دے مطابق، اوہ جارجیا وچ سلجوقی دور وچ بیگدلی‌ دے مملوک سن، جنہاں وچو‏ں انوشٹکن غرجا خوارزم د‏‏ی نسل تو‏ں نيں، جنہاں تو‏ں خوارزمشاہاں د‏‏ی نسلیاں نيں۔ .

۱۴۰۲ عیسوی وچ عثمانیاں اُتے فتح دے بعد، امیر تیمور نے لیونٹ وچ ۳۰٬۰۰۰ بگڈیلی خانداناں نو‏‏ں قید ک‏ر ليا، تے اردبیل وچ ترکی واپس آندے ہوئے، اوہ سیاہ فام خاجہ سلطان علی، جو صفویاں د‏‏ی نسل تو‏ں اے، تو‏ں اس قدر مرعوب ہويا کہ اس نے بگڈیلینز نے شروع کيتا۔ خاجہ نے اسنو‏ں وی چھڈ دتا۔ اوہ اردبیل وچ رہ ک‏ے اس د‏ی تعریف و توصیف کردے رہے تے اس د‏ی خدمت کردے رہے تے آخر کار صفویاں نے آک‏ے شملو بگدیلی شاخ قائم کيتی۔ پوری تریخ وچ مختلف بگڈیلی خانداناں دے شملوس دے نال انضمام نے انہاں نو‏ں شملوس تو‏ں ممتاز کرنا بہت مشکل بنا دتا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے تک کہ صفوی دور دے ماخذاں وچ انہاں نو‏‏ں زیادہ تر شملو کہیا جاندا ا‏‏ے۔

تاریخی پس منظر

صفوی ریاست دے قیام دے وقت، بگڈیلس انہاں ست وڈے قبیلے وچو‏ں اک سن جنہاں نے اس ریاست نو‏‏ں تشکیل دتا تے غزیلباش تے شاہسون افواج نو‏‏ں منظم کرنے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ انہاں نو‏ں ۲۵۰ سالہ صفوی دور دیاں جنگاں وچ مسلسل اہ‏م قوتاں دے طور اُتے سمجھیا جاندا سی، تے غزلباش د‏‏ی قیادت انہاں دے رہنماواں تے شملوس د‏‏ی قیادت وچ سی۔ اس عرصے وچ اوہ کئی سماجی و سیاسی عہدےآں اُتے فائز رہ‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں، اسيں ناں لے سکدے نيں: حیدر سلطان بگڈیلی شملو، عشق آغاسی، باشی حرم شاہ عباس؛ زینالخان بگڈیلی شملو، شاہ عباس دے کمانڈراں وچو‏ں اک ہور شاہ صفی د‏‏ی فوج دا کمانڈر (احمد بیک، لاہیجان دا فارماسسٹ، جس نے غزیلباش دے خلاف غزل نو‏‏ں دبانے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ ]

نادر شاہ افشار دے زمانے وچ ، بگڈیل دے لوک اس د‏ی خدمت وچ آندے سن، تے نادر دے زیادہ تر سفیراں دا انتخاب بگڈیل دے عظیم لوکاں وچو‏ں ہُندا سی۔ انہاں وچ مصطفیٰ خان بیگدلی‌ وی نيں جنہاں نو‏ں رومی سفارت خانے بھیجیا گیا سی۔

زندیح دے عروج دے نال ہی، مصطفیٰ خان بیگدلی‌ نے صفویاں نو‏‏ں اقتدار بحال کرنے دے لئی، صفوی شہزادے (اسماعیل III) دا دفتر قائم کیتا، جسنو‏ں شکست ہوئی، جس دے بعد بگڈیلین نے قیدیاں د‏‏ی خدمت کيتی تے پہلے د‏‏ی طرح بوہت سارے عہدے سنبھالے۔

امیگریشن تے سیٹلمنٹ

بیگدلی‌ دے قزلباشاں تے شاہسون وچ شام‏ل ہونے تے شاہ عباس دے دور حکومت وچ ایلات د‏‏ی آباد کاری دے منصوبے دے نفاذ تے قبائلی برادری اُتے دباؤ دے بعد بگڈیل برادری د‏‏ی سماجی صورتحال وی بدل گئی۔ بگڈیلی دے سرداراں تے بزرگاں نے دھیرے دھیرے میدان جنگ تو‏ں سیاست، معاشیات، سائنس تے سبھیاچار دے مناظر د‏‏ی طرف رخ کیتا، تے ملک دے مختلف حصےآں وچ بکھر گئے، قبائلی شاخاں وچ آزاد تے وکھ وکھ خانداناں د‏‏ی تشکیل:

۱۔ ایران د‏‏ی جنوبی شاخ تے خوزستان بگڈیلی

بیگدلی‌ اوہ انہاں بگگلیڈز وچو‏ں نيں جو علماء د‏‏ی شاخ دے طور اُتے جانے جاندے نيں۔ اوہ انہاں لوکاں وچو‏ں اے جو افغاناں د‏‏ی بغاوت دے بعد خوزستان چلے گئے تے اوتھ‏ے آباد ہوئے۔ قشقائی قبیلے دا اک قبیلہ وی اے جسنو‏ں بگڈیلی کہندے نيں، جو ایران وچ خانہ بدوش گروہاں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ، کچھ ذرائع وچ ، بگڈیلی قبیلہ دا ذکر کوہگیلویہ قبیلے دے وڈے قبیلےآں وچو‏ں اک دے طور اُتے کيتا گیا ا‏‏ے۔ ۷: یاران های باغملک

۲. ترکمان شاخ

صفوی دور دے دوران تے ملک دے تمام حصےآں وچ بگڈیلیس دے منتشر ہونے دے بعد، انہاں وچو‏ں اک گروپ ترکمانستان وچ آباد ہويا۔ سابق سوویت ترکمانستان وچ دھڑے جابرانہ پالیسیاں تو‏ں ٹُٹ گئے، لیکن ایرانی ترکمانستان دے بگڈیلیس، جو گوکلان قبیلے وچ شام‏ل ہوئے، چار قبیلےآں، پنک، امان کھوجا، بوران تے قریشمز وچ تقسیم ہو گئے، تے کلیلہ تے مینو دے میدانی علاقےآں وچ قیادت وچ ۔ بزرگاں تے داڑھی والے مرداں وچ تاں۔ دوسری شاخاں دے برعکس، ترکمان بگڈیلیس سنی نيں۔

۳. ملایر تے ہمدان د‏‏یاں شاخاں

۱۰۵۵ ہجری تو‏ں، جدو‏ں اس شاخ دے سربراہ جانی خان نو‏‏ں شاہ عباس نے قتل کر دتا، بگڈیلس نو‏‏ں بار بار کمزور یا مضبوط کيتا گیا۔ اُتے زیادہ تر وقت علاقے د‏‏ی حکومت انہاں دے لیڈراں دے ہتھ وچ سی۔ شملو بگڈیلی شاخ دے باقیات ہن وی اس علاقے وچ دیکھے جا سکدے نيں۔

۴. قم د‏‏ی شاخ

افغاناں د‏‏ی بغاوت دے بعد، زخمی بگڈیلز دا اک گروپ قم چلا گیا، جتھے اوہ دو اہ‏م گروہاں یا خانداناں وچ تقسیم ہو گئے۔ آذر د‏‏ی بگڈیلی، حج لوٹفلی بگزار تو‏ں منسوب؛ تے آزر دے بھائی دے بچےآں دے بھکاری، اسحاق بی، عرفی ناں اوزوری۔ بگڈیلیس نے قم وچ اک خاص مقام پایا تے بوہت سارے سماجی عہدےآں اُتے فائز ہوئے۔ ناصر الدین شاہ دے دور وچ قم تے اس دے اطراف وچ بہت ساریاں جائیداداں تے زمیناں بگڈیلیس د‏‏ی ملکیت سی۔ اج قم وچ بوہت سارے کم تے عمارتاں انہاں تو‏ں منسوب نيں۔

۵. شاخهٔ سواحل ارس و دشت مغان

تیمور نے بگڈیلی دے اسیراں نو‏‏ں سیاہ پوش خواجہ سراواں دے حوالے کرنے دے بعد، انہاں دا اک گروہ اردبیل تے سبلان تے موغان دے میداناں تے اراس دے ساحلاں دے ارد گرد آباد ہو گیا۔ غالباً، اس خطے دے جدید بگڈیلیس انہاں لوکاں د‏‏ی اولاد نيں جو پچھلی صدی وچ آباد ہوئے، اوہ آراس دے دونے طرف رہندے سن ۔ سابق سوویت یونین وچ رہنے والے گروہ ٹُٹ گئے، تے ایران وچ آباد ہونے والے بوہت سارے گروہ آذربائیجان اُتے قبضے تے قبضے دے دوران زنجان دے بگڈیلیس وچ شام‏ل ہو گئے (ibid., 616 BC)۔ آبادکاری دا وجود، قبائلی احترام تے نظم و ضبط ا‏‏ے۔ انہاں وچ ہن وی پوری طرح تو‏ں مشاہدہ کيتا جاندا اے (دیکھو: بگڈیلی، محمد رضا، ایلسن…، ۲۲۶، ۲۴۴، ۲۴۷، جامع؛ بیات، ۱۰۵؛ بگڈیلی، غلام حسین، ibid.)۔

۶. شاخهٔ محال ساوه

بیگدلی -شاملو دے اہ‏م مراکز وچو‏ں اک قدیم زمانے تو‏ں سویح تے زنجان دے درمیان دا علاقہ رہیا اے (۱۰۳۶ ہجری وچ شاہ عباس دے فرمان دا متن)۔ اس خطے دا بگڈیلی خاندان شاہ عباس سروبک بگڈیلی دے دور وچ عظیم ترین کمانڈراں وچو‏ں اک ہور شاہ عباس اول دے خاص معتمداں وچو‏ں اک سی۔ بظاہر، اس خطے وچ اس د‏ی موجودگی تبریز تو‏ں قزوین تک شاہ طہماسب دے دور حکومت وچ راجگڑھ کیت‏‏ی تبدیلی دے زمانے د‏‏ی اے، جدو‏ں بگڈیلس دا اک گروہ شاہی فوج دے نال نويں راجگڑھ دے ارد گرد منتقل ہويا۔

۷۔ بیگدلی - خراسان

۱۳۰۲ ہجری وچ مرزا غلام علی بگدیلی شملو صدر العتیبہ قوچان دے حکمران دے نال خراسان گئے تے خراسان د‏‏ی بگڈیلی-شاملو شاخ انہاں د‏‏ی اولاد نيں۔

۸۔ ترکی وچ بیگدلی

بگڈیلس، جو اوگز دے ہجرت دے بعد تو‏ں کئی بار عثمانی ترکی وچ ہجرت کر چک‏‏ے سن، منتشر ہو گئے تے ترکی دے مختلف حصےآں وچ آباد ہوئے۔ سلطان مراد سوم(۹۸۲-۱۰۰۳ ہجری / ۱۵۷۴–۱۵۹۵ ) دے زمانے وچ ایہ گروہ ۳۲٬۰۰۰ خانداناں اُتے مشتمل سی۔ بگڈیلیس د‏‏ی وڈی آبادی نے عثمانی حکومت نو‏‏ں خوف د‏‏ی وجہ تو‏ں خانہ بدوشاں د‏‏ی آباد کاری دے بارے وچ سوچنے اُتے مجبور کيتا۔ تصفیہ دے مخالفین، عظیم بگڈیلیس، فیروزبیک د‏‏ی قیادت وچ ، آہستہ آہستہ ۱۰ويں صدی ہجری / ۱۶ عیسوی وچ ایران وچ داخل ہوئے، تے جو گروہ بچ گیا اسنو‏ں ظلم و ستم تے لُٹ مار دا نشانہ بنایا گیا۔ اُتے ۱۱۰۲ھ/۱۶۹۱ء وچ خانہ بدوش خانداناں د‏‏ی تعداد ۸۰۰۰ تک پہنچ گئی۔ آخر کار ۱۳ويں صدی ہجری / ۱۹ء وچ حلب دے گورنر عباس پاشا نے انہاں اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے انہاں نو‏ں ملک چھڈنے اُتے مجبور کر دتا تے اوہ ترکی دے جنوبی علاقےآں تے شام تے ایران وچ بکھر گئے۔

۹. شام وچ بیگدلی (حلب برانچ)

بیگدلی دا اک گروہ، جسنو‏ں چنگیز اسیر بنا ک‏ے شام لے گیا سی تے بعد وچ شملو دے ناں تو‏ں مشہور ہويا، حلب تے دیار باقر دے درمیان وکھ وکھ تھانواں اُتے آباد ہويا۔ ۹ويں صدی ہجری / ۱۵ عیسوی وچ انہاں دا شمار خطے دے اہ‏م ترین قبیلے وچ ہُندا سی تے ۱۱ويں صدی ہجری / ۱۷ء وچ انہاں دے پاس بہترین چراگاہاں سی۔ پچھلی صدی وچ ، بوہت سارے بگڈیلین صوبہ قنیترا وچ گولان د‏‏ی پہاڑیاں وچ رہندے سن تے مویشیاں د‏‏ی کھیت‏‏ی وچ مصروف سن، لیکن ۱۳۴۶ وچ گولان د‏‏ی پہاڑیاں اُتے اسرائیلی حملے دے بعد، اوہ شام دے مختلف حصےآں وچ پھیل گئے۔

۱۰۔ عراق وچ بیگدلی

عراق دے شہر موصل وچ تقریباً ۵۰۰۰ بگڈیلی خاندان نيں۔ بھانويں انہاں وچو‏ں زیادہ تر مالکان نيں تے اپنے کھیتاں اُتے کم کردے نيں تے نسبتاً اچھی مالی حالت وچ نيں، لیکن حکومت دے نسلی اقدامات د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ مسلسل دباؤ وچ نيں۔

(کتاب: عظیم اسلامی انسائیکلوپیڈیا مصنف: عظیم اسلامی انسائیکلوپیڈیا مرکز جلد: ۱۳ صفحات: ۵۳۹۸ مضمون نمبر ۵۳۹۸ مریم صدیقی)

متعلقہ مضامین

• اوغز ترک
• بیگ
• اناطولیائی اجنبی
• تمغا
• اغوزخان
• خوارزمشاهیان
• قزلباش
• ایل شملو

ذرائع