زمزمہ توپ

زمزما توپ – بھنگیاں دی توپ

سکھ راج دور ویلے دی ایہہ مشہور توپ لاہور وچ ڈھالی گئی سی ۔ اسنوں احمد شاہ ابدالی دے وزیر شاہ ولی خاں دیاں ہدایتاں مطابق شاہ نظیر نے 1761ء وچ ڈھالیا ۔ اس دے ڈھالن دی متی دا اس اپر لکھے نام ‘پیکرے ازدہائے آتش بار’ ابجد دے حساب نال اس دا سال 1174 ہجری یعنی 1761ء نکلدا اے (پر کجھ اتہاسکاراں مطابق ایہہ 1169 ہجری یعنی 1755–56 ای۔ بندا اے) اتے اس طرحاں دیاں دو توپاں ڈھالیاں گئیاں سن ۔

اس توپ دے بناؤن لئی جو مادہ ورتیا گیا اوہ تامبے اتے پتل دا مرکب اے جو جزیہ(ہندواں اتے سکھاں اتے لگے اک ٹیکس) راہیں لاہور دے ہر گھر توں اک بھانڈا لے کے اکٹھا کیتا گیا ۔ اس توپ دی ورتوں 1761ء دی پانیپت دی لڑائی وچ کیتی گئی جس وچ مرہٹےآں نوں ہراؤن توں بعد جد احمد شاہ کابل جا رہا سی تاں اوہ ایہہ توپ لاہور دے صوبیدار خواجہ عبید خاں کول چھڈّ گیا تے دوجی اپنے نال لے گیا جو کہ رستے وچ چناب وچ کدھرے رڑھ گئی پر زمزما دی عمر لمبی سی ۔

1764 وچ جدوں لہنا سنگھ اتے گجر سنگھ بھنگی نے لاہور تے قبضہ کر لیا تاں اوہناں نے ایہہ توپ اپنے قبضے وچ کر لئی ۔ دو دن بعد جدوں چڑھت سنگھ سکرچکیا بھنگی سرداراں نوں ودھائی دین آیا تاں اوہناں نے ایہہ توپ اسنوں دے دتی ۔ اوہ اس توپ نوں گجرانوالے لے آیا ۔ اتھوں ایہہ توپ احمد خاں ڈلا اپنے نویں بنائے قلعے احمدنگر لے آیا جتھے اس دی ملکیت نوں لے کے احمد خاں دی اپنے بھرا پیر محمد نال لڑائی ہوئی جس وچ پیر محمد دا اک پتر اتے احمد خاں دے دو پتر مارے گئے ۔ پیر محمد نے اپنی سرکھیا لئی گجر سنگھ بھنگی نوں بلا لیا جس نے احمد خاں نوں گھیرا پا لیا جس کارن اسنے گجر سنگھ بھنگی نوں ایہہ توپ دینی منّ لئی۔ گجر سنگھ بھنگی نے ایہہ توپ اپنے قبضے وچ لے کے گجرات پہنچا دتی ۔ اتھے ایہہ دو سال تک رہی اتے اک مہم ویلے بھنگیاں نے ایہہ توپ چڑھت سنگھ سکرچکیئے دے خلاف استعمال کیتی ۔ اس لڑائی وچ بھنگیاں دی ہار ہوئی اتے اک وار پھر ایہہ توپ چڑھت سنگھ شکرچکیئے دے ہتھ لگ گئی ۔ 1772 وچ چٹھے جو کہ ہر ویلے چڑھت سنگھ شکرچکیئے نال لڑائی کردے سن ، نے اس توپ تے قبضہ کر لیا ۔ اوہ اسنوں پہلاں مانچار دے قلعے وچ لے گئے اتے بعد وچ رامنگر جا ٹکائی ۔ اگلے سال جھنڈا سنگھ بھنگی نے ملتان توں واپس آؤندیاں اس توپ نوں اپنے قبضے وچ کرکے امرتسر پہنچا دتا ۔

1802 وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے بھنگیاں نوں امرتسر وچوں کڈھ دتا اتے زمزما توپ تے قبضہ کر لیا ۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے راج دور ویلے ایہہ توپ بڑی شان نال رکھی گئی اتے پنج وڈیاں مہماں ڈسکا، قصور، سجانپور، وزیر آباد اتے ملتان وچ اس دی کافی ورتوں ہوئی ۔ ملتان دی مہم (1818ء) ویلے اسنوں کافی نقصان ہویا ۔ نکارہ ہو جان تے اسنوں شہر دے دلی دروازے تے رکھیا گیا جتھے ایہہ 1860ء تک رہی اتے بعد وچ اسنوں لاہور عجائبگھر دے ساہمنے رکھیا گیا جتھے ایہہ اج وی موجود اے ۔ وار وار بھنگیاں دے قبضے کارن اسنوں بھنگیاں دی توپ وی کیہا جاندا اے ۔

تریخ

احمد شاہ ابدالی نے جدوں بھارت اپر چوتھا بھیانک حملہ کیتا تاں اس نے پنجاب نوں بری طرحاں لٹیا۔ اس ویلے پنجابیاں دے گھراں وچوں ہور قیمتی چیزاں دے نال-نال پتل، تانبہ، کانسی آدی دے بھانڈے وی چکّ لئے گئے۔ ایہناں بھانڈیاں دا لاہور دے قلعے وچ وڈا ڈھیر لگ گیا۔ جدوں احمد شاہ واپس کابل نوں جان لگا تاں سارا قیمتی سامان گڈیاں اُتے لدیا گیا۔ اس نے اپنے اہل کاراں نال وچار کیتی کہ ایہناں بھانڈیاں دا کی کیتا جاوے؟ اس ویلے شاہ نظیر، جو ایشیا دا سبھ توں وڈا تحفہ بناؤن دا کاریگر سی، نے آکھیا، 'جہاں پناہ جے حکم ہووے تاں ایہناں بھانڈیاں نوں ڈھال کے اک توپ بنائی جا سکدی اے۔ کیونکہ بہت ساریاں دھاتاں نوں ملا کے بنی توپ بہت کامیاب ثابت ہو سکدی اے۔' اس نوں توپ بناؤن دی منظوری مل گئی تاں اس نے سارے بھانڈے ڈھال کے اک توپ تیار کیتی، جو اپنے زمانے دی بہت وڈی توپ سی۔ اس دے منہ دا سائز ساڈھے 9 انچ، اس دی نالی دی لمبائی ساڈے 14 فٹ سی تے اس وچ 55 کلو دا گولہ پیندا سی۔ ایہہ جدوں فائر کردی سی تاں دھرتی کمبدی سی۔ اس نوں چلاؤن لئی 15 توں 20 سپاہی لگدے سن۔ اس وچوں نکلیا گولہ بہت دور تک تباہی مچا دندا سی۔ اس نوں اس ویلے بہت مضبوط قلعیاں نوں توڑن لئی ورتیا جاندا سی۔ اس اپر عربی بولی وچ 'سکرے، انجہائے، آتشباز' لکھیا ہویا اے۔ اس دا مطلب اے، 'دنیا دی سبھ توں وڈی (سرال) جس دے منہ وچوں اگّ نکلدی اے۔' گولہ چلاؤن ویلے اس دے ساڈھے 9 انچ دے منہ وچوں 20 فٹ اگّ دی لاٹ نکلدی سی۔ اس توپ دی پوری دنیا وچ مشہوری سی تے خاص کرکے بھارت دیاں ساریاں ریاستاں دے راجیاں دے دلاں اپر اس دی بہت دہشت سی۔

کابل جان ویلے احمد شاہ اس نوں اپنے اہل کاراں کول لاہور دے قلعے وچ ہی چھڈّ گیا، کیونکہ اوہ چاہندا سی کہ راجستھان تے ہور ریاستاں، جنہاں کول مضبوط قلعے ہن، ایہہ توپ اوہناں واسطے اتھے ہی کم آویگی۔ سائز وچ بہت وڈی تے کافی بھاری ہون کرکے اس نوں قابل تک لجانا وی اوکھا سی۔ اس زمزما توپ دی حفاظت واسطے اک فوجی کمانڈر دی خاص ڈیوٹی لگائی گئی سی۔ لگ بھگ 60 آدمی اس توپ دی صفائی تے سانبھ-سنبھال کردے سن۔ احمد شاہ ابدالی دی موت توں بعد ایہہ توپ حشمت خان چٹھے کول چلی گئی۔ 1762 وچ، بھنگی مکھی ہری سنگھ نے لاہور دا قلعہ تے توپ اپنے قبضے وچ لے لئی، جس کرکے پنجاب وچ اس نوں بھنگیاں والی توپ کرکے جانیا جاندا اے۔ جدوں مہاراجہ رنجیت سنگھ نے پنجاب وچ خالصہ راج قائم کیتا تاں اکالی پھولا سنگھ دی مدد نال ایہہ توپ مہاراجہ رنجیت سنگھ کول آئی۔ مہاراجے نے اس نوں سبھ توں پہلاں 1807 وچ قصور اُتے چڑھائی ویلے ورتیا تے پھر کجھ خاص لڑائیاں اُتے اس دا استعمال کیتا گیا۔ آخری وار اس نوں ملتان دی جنگ وچ ورتیا گیا سی۔ اس توں بعد ایہہ خراب ہو گئی تے اس نوں لاہور وکھے لیا کے کھڑھا کر دتا گیا۔ جدوں غلام جیلانی اوہناں بحث کر راے سکھ سپاہیاں کول گیا تے اس نے ساری گل اوہناں کولوں سنی کہ لڑائی دے مکھ جرنیل جتھیدار اکالی پھولا سنگھ ولوں حکم ہویا سی کہ بھنگیاں والی توپ دے گولے ملتان دے قلعے دے خضری دروازے اپر داغے جان۔

کجھ گولے داغن توں بعد توپ دا اک پہیہ ٹٹ گیا پر قلعہ توڑن واسطے اجے کجھ ہور گولے سٹن دی لوڑ سی تے توپ بند ہو گئی۔ اس توپ نوں چلاؤن لئی غلام جیلانی کہندا اے 17 سپاہی لگائے گئے سن۔ توپ چلاؤن والے توپچی نے آکھیا کی ایہہ توپ تاں چل سکدی اے جے کوئی سپاہی اس نوں موڈھے اپر چکے تاں اس نال توپ دا توازن برابر ہو جاویگا۔ ایہہ چل پویگی پر موڈھا دین والے سپاہی دیاں بوٹیاں اڈ جانگیاں۔ ایہہ سن کے اپنی قوم لئی شہید ہونا دھرم اے، جو سنگھاں نوں دسم پیؤ گرو گوبند سنگھ جی نے اپنا سربنس وار کے سکھایا سی۔ اوہناں سپاہیاں دا اوہ جذبہ جاگیا۔ اوہناں نوں موڈھا دین لئی تیار ہندیاں دیر نہ لگی۔ اوہ بحث ایہہ کر راے سن کہ سبھ توں پہلاں موڈھا میں دینا۔ قوم لئی سبھ توں پہلاں شہادت دا جام میں پینا اے۔ غلام جیلانی لکھدا اے کہ آخر اوہناں دی ٹکڑی دے کمانڈر نے فیصلہ کیتا کہ میں تہاڈا کمانڈر ہاں، اس لئی سبھ توں پہلا حق میرا اے۔ اس توں بعد اس نے سارے 17 سپاہیاں دی بھرتی مطابق سینیؤرٹی دی اک لسٹ بنائی، جس مطابق واری-واری اوہ سکھ سپاہی اس توپ نوں موڈھا دے کے شہیدیاں حاصل کر گئے۔

ایہناں گولیاں نال ملتان دے جگ مشہور قلعے دا خضری دروازہ تے دیوار اڈ گئے۔ اس پاڑ رستے لنگھ کے جتھیدار اکالی پھولا سنگھ نے ملتان دے نواب مظفر خان اتے اس دے پتراں نال جنگ لڑی، جس وچ نواب تے اس دے سارے پتر مارے گئے تے ملتان دا قلعہ فتح ہویا تے دنیا دا مشہور شہر خالصہ راج وچ شامل ہویا۔ غلام جیلانی لکھدا اے کہ جدوں 10 سکھ سپاہی توپ نوں موڈھے دے کے شہید ہو چکے سن تاں اوہناں دی لاثانی شہادت دیکھ کے میرا وی دل کیتا کہ میں وی موڈھا دے کے شہادت حاصل کر لواں۔ اس نے اپنے دل نال ایہہ فیصلہ کیتا کہ ایہہ جہڑی مہان گھٹنا میرے ساہمنے واپری اے، اس نوں میرے سوا کوئی نہیں جاندا۔ اس لئی میں ایہناں سکھ سپاہیاں دا اتہاس لکھ کے ایہناں نوں امر کرن دی ذمہ واری نبھاوانگا۔ جدوں مہاراجہ رنجیت سنگھ ملتان پہنچے تاں اوہناں دے دربار وچ پیش ہو کے (جنگ نامہ-اے-ملتان) دی لکھت اوہناں نوں پیش کیتی۔ اس وچ لکھے مہان لیکھ، جس دا ناں سی 'میں زمزما توپ دا دیکھیا مظاہرہ'۔ جدوں مہاراجہ رنجیت سنگھ نے اس نوں پڑھیا تاں اوہناں دیاں اکھاں بھر آئیاں۔ پھر آپمہارے اوہناں دے منہ وچوں نکلیا، 'دھنّ کلغیاں والیا توں تے دھنّ تیری سکھی۔' پھر جس جگہ اپر اوہ توپ چلی سی، اس جگہ اُتے اوہناں 17 شہیداں دی یادگار بنائی۔ اج وی ایہہ (زمزما) بھنگیاں والی توپ لاہور دے میوزیم ساہمنے سیلانیاں لئی کھچّ دا مرکز اے۔