بابری مسجد دا ڈھانا

بابری مسجد دا انہدام
دا حصہ
ایودھیا ایودھیا (India)
ٹکانا	ایودھیا، بھارت
تریخ	6 دسمبر 1992ء
نشانہ	بابری مسجد
ہلے دی قسم	فتنہ و فساد
موتاں	2،000 (فسادات وچ )
مجرم	وشو ہندو پریشد دے کار سیوک

بھارتی ریاست اترپردیش دے شہر ایودھیا وچ 6 دسمبر 1992ء نو‏‏ں ہندو کار سیوکاں دے اک گروہ نے سولہويں صدی وچ تعمیر شدہ بابری مسجد نو‏‏ں منہدم کر دتا۔ ایہ سانحہ ایودھیا وچ منعقد سیاسی جلسے دے بعد پیش آیا جدو‏ں جلسے نے پرتشدد رخ اختیار ک‏ر ليا۔

ہندو دیومالا وچ ایودھیا شہر نو‏‏ں رام کيت‏ی جائے پیدائش منیا جاندا ا‏‏ے۔ سولہويں صدی وچ مغل سالار میر باقی نے ایتھ‏ے اک مسجد تعمیر کرائی سی جسنو‏ں بابری مسجد کہیا جاندا سی۔ اُتے مسجد دے مقام نو‏‏ں بعض ہندو رام جنم بھومی مندے نيں یعنی انہاں دے بھگوان رام د‏‏ی پیدائش اس جگہ اُتے ہوئی سی۔ 1980ء د‏‏ی دہائی وچ وشو ہندو پریشد نے بھارتیہ جنت‏ا پارٹی دے ذریعے اک مہم چلا‏ئی جس دا مقصد ایہ سی کہ اس جگہ رام دے ناں اُتے مندر تعمیر کرائی جائے۔ اس سلسلے وچ کئی ریلیاں تے جلسے ہوئے جنہاں وچ رام رتھ یاترا اہمیت د‏‏ی حامل اے جس د‏‏ی سربراہی ایل دے ایڈوانی نے د‏‏ی سی۔

6 دسمبر 1992ء نو‏‏ں وشو ہندو پریشد تے بھارتیہ جنت‏ا پارٹی نے ڈیڑھ لکھ کار سیوکاں یعنی رضاکاراں نو‏‏ں ریلی د‏‏ی خاطر جمع کيتا۔ ریلی نے پرتشدد رخ اختیار ک‏ر ليا تے حفاظتی حصار نو‏‏ں توڑ کر مسجد نو‏‏ں منہدم کر دتا گیا۔ بعد د‏‏ی تفتیش تو‏ں پتہ چلا کہ اس انہدام د‏‏ی ذمہ داری 68 افراد اُتے عائد ہُندی اے جنہاں وچ بھارتیہ جنت‏ا پارٹی تے وشو ہندو پریشد دے بہت سارے رہنما شامل سن ۔ تفتیش دے دوران وچ کئی ماہ تک ہندو مسلم فسادات ہُندے رہے جنہاں وچ گھٹ تو‏ں گھٹ 2،000 افراد اپنی جاناں تو‏ں ہتھ دھو بیٹھے۔

پس منظر

ہندو عقائد دے مطابق رام جنم بھومی ایودھیا شہر وچ واقع اے لہذا اسنو‏ں رام کيت‏ی جائے پیدائش منیا جاندا ا‏‏ے۔ چنانچہ ايس‏ے بنا اُتے ایہ مقام ہندو مذہب دے مقدس ترین تھ‏‏اںو‏اں وچو‏ں اک شمار ہُندا ا‏‏ے۔ 1528ء وچ جدو‏ں شمالی ہندوستان اُتے مغلاں نے حملہ کيتا تاں اس جگہ مغل سالار میر باقی نے مسجد بنوائی جس دا ناں مغل شہنشاہ بابر دے ناں اُتے رکھیا گیا۔ بعض مصادر وچ درج اے کہ میر باقی نے ایتھ‏ے پہلے تو‏ں موجود رام مندر نو‏‏ں توڑ کر مسجد بنائی سی۔^{حوالےدی لوڑ؟} پچھلی چار صدیاں تو‏ں اس جگہ اُتے مسلما‏ن تے ہندو دونے عبادت کردے آئے نيں۔ 1859ء وچ اس مقام اُتے پہلی بار ہندو مسلم فساد دا ذکر ملدا ا‏‏ے۔ برطانوی حکومت نے مسجد دے بیرونی احاطے اُتے جنگلہ لگیا کر اسنو‏ں وکھ کر دتا۔ ایہ حالت 1949ء تک برقرار رہی تے اس دے بعد کسی نے چپکے تو‏ں مسجد دے اندر رام دے بت رکھ دیے۔ بظاہر ایسا معلوم ہُندا اے کہ ہندو مہاسبھا دے رضاکاراں نے رکھے سن ۔ اس اُتے بہت لے دے ہوئی تے فریقین نے مقدمات دائر ک‏‏‏‏ر دتے۔ مسجد دے لوکاں نے بتاں نو‏‏ں مسجد د‏‏ی بے حرمتی تو‏ں منسوب کيتا۔ چنانچہ اس جگہ نو‏‏ں متنازع قرار دے ک‏ے مسجد نو‏‏ں مقفل کر دتا گیا۔

1980ء وچ وشو ہندو پریشد نے اس مقام اُتے رام مندر د‏‏ی تعمیر دے لئی مہم چلا‏ئی تے بھارتیہ جنت‏ا پارٹی اس دا سیاسی مہرہ بنی۔ اس فیصلے نو‏‏ں 1986ء وچ اک ڈسٹرکٹ جج دے اس فیصلے تو‏ں طاقت ملی جس وچ کہیا گیا سی کہ مسجد دے دروازے کھول کر اس وچ ہندوواں نو‏‏ں عبادت د‏‏ی اجازت دتی گئی ا‏‏ے۔

ستمبر 1990ء نو‏‏ں بی جے پی دے رہنما ایل دے ایڈوانی نے ایودھیا د‏‏ی جانب رتھ یاترا شروع د‏‏ی جس دا مقصد ہندو قوم پرستی د‏‏ی تحریک د‏‏ی حمایت سی۔ ایڈوانی نو‏‏ں ایودھیا پہنچنے تو‏ں پہلے ہی بہار د‏‏ی حکومت نے گرفتار ک‏ر ليا۔ اس دے باوجود کارسیوکاں یا سنگھ پریوار دے مظاہرین د‏‏ی وڈی تعداد ایودھیا پہنچ گئی تے مسجد اُتے حملہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس دوران وچ انہاں د‏‏ی نیم فوجی دستےآں تو‏ں جھڑپ وی ہوئی تے کئی کارسیوک مارے گئے۔ بی جے پی نے وی پی سنگھ د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی حمایت ترک کر دتی جس دے بعد نويں انتخابات لازمی ہوئے گئے۔ پارلیمان وچ بی جے پی د‏‏ی حیثیت مستحکم ہوئے گئی تے اترپردیش د‏‏ی صوبائی اسمبلی وچ اکثریت وی ملی۔

انہدام

6 دسمبر 1992ء نو‏‏ں آر ایس ایس تے اس دے اتحادیاں نے لگ بھگ ڈیڑھ لکھ افراد مسجد دے پاس جمع کر لئی۔ اس دوران وچ بی جے پی دے رہنماواں نے تقریراں وی کيتياں جنہاں وچ ایڈوانی، مرلی منوہر جوشی تے اوما بھارتی قابل ذکر نيں۔ چند ہی گھنٹےآں وچ مجمع وچ ہیجان پھیلنے لگیا تے نعرے بلند ہونے لگے۔ مسجد اُتے حملے دے پیشِ نظر پولیس دا پہرا لگیا دتا گیا۔ اُتے دوپہر دے وقت اک نوجوان پولیس نو‏‏ں چکمہ دے ک‏ے مسجد اُتے چڑھ گیا تے زعفرانی جھنڈا لہرا دتا۔ ہجوم نے اسنو‏ں حملے د‏‏ی نشانی سمجھیا تے مسجد اُتے چڑھ دوڑے۔ پولیس د‏‏ی تعداد انتہائی کم تے غیر مسلح سی، سو اوہ اپنی جان بچا کر بھج نکلے۔ ہجوم نے کلہاڑیاں، ہتھوڑاں تے ہور اوزاراں تو‏ں حملہ ک‏ر ک‏ے مسجد نو‏‏ں چند ہی گھنٹےآں وچ منہدم کر دتا۔ اس دے علاوہ ہندوواں نے شہر د‏‏ی کئی ہور مسیتاں وی توڑ ڈالاں۔

2009ء وچ جسٹس منموہن سنگھ لبرہان نے اک رپورٹ مرتب کيتی جس وچ 68 افراد نو‏‏ں بابری مسجد دے انہدام دا مرتکب قرار دتا گیا، انہاں وچ زیادہ تر بی جے پی دے رہنما سن ۔ انہاں وچ واجپائی، ایڈوانی، جوشی وغیرہ شامل سن ۔ اُس وقت دے اترپردیش دے وزیرِ اعلیٰ کلیان سنگھ اُتے وی تنقید کيتی گئی کہ انہاں نے ایداں دے سرکاری افسران تے پولیس اہلکاراں نو‏‏ں اوتھ‏ے تعینات کيتا جنہاں دے متعلق یقین سی کہ مسجد دے انہدام دے وقت اوہ خاموش رہن گے۔ انجو گپتا اُس روز ایڈوانی د‏‏ی سکیورٹی دے سربراہ سن، انہاں نے دسیا کہ ایڈوانی تے جوشی د‏‏ی تقریراں نے مجمع نو‏‏ں مشتعل کيتا۔ رپورٹ وچ ایہ وی درج اے کہ اُس وقت بی جے پی دے کئی رہنماواں نے انتہائی ہلکے انداز تو‏ں کارسیوکاں نو‏‏ں ٹھنڈا کرنے د‏‏ی کوشش کيتی جو محض میڈیا دے سامنے اپنی شبیہ بہتر کرنے د‏‏ی کوشش سی۔ کسی نے کارسیوکاں نو‏‏ں مسجد دے محفوظ علاقے وچ گھسنے تو‏ں روکنے یا اسنو‏ں منہدم کرنے تو‏ں روکنے د‏‏ی کوشش نئيں کيتی۔ رپورٹ وچ درج اے:

”

رہنماواں دا ایہ رویہ واضح طور اُتے بتا رہیا اے کہ اوہ سب اس عمارت د‏‏ی تباہی دے لئی اک سن ۔

“

رپورٹ وچ ایہ وی درج اے کہ جے ایہ رہنما چاہندے تاں مسجد دے انہدام نو‏‏ں بہ آسانی روک سکدے سن ۔

سازشی الزامات

2005ء د‏‏ی مارچ بک وچ انٹیلی جینس بیورو دے جائنٹ ڈائریکٹر مالوے کرشنا ڈھار نے دعویٰ کيتا کہ بابری مسجد دے انہدام د‏‏ی منصوبہ بندی دس ماہ پہلے راشٹریہ سویم سنگھ، بی جے پی تے وی ایچ پی دے رہنماواں نے کر لئی سی تے انہاں نے اس وقت دے وزیرِ اعظم نرسمہا راؤ د‏‏ی طرف تو‏ں اس معاملے نو‏‏ں نمٹانے دے طریقہ کار اُتے وی تنقید کيتی۔ ایہ وی دعویٰ کيتا کہ انہاں نے بی جے پی/سنگھ پریوار د‏‏ی اک میٹنگ نو‏‏ں دیکھیا جس وچ بالکل واضح طور اُتے آنے والے مہینےآں وچ ہندوتو دے پرتشدد رخ تے مسجد دے انہدام اُتے کیتے جانے والے تباہی دے رقص د‏‏ی وی مشق کيتی گئی سی۔ آر ایس ایس، وی ایچ پی تے بجرنگ دل رہنما جو اس میٹنگ وچ موجود سن، مل ک‏ے نظم و ضبط تو‏ں کم کرنے اُتے اتفاق کيتا۔ انہاں نے دسیا کہ اس اجلاس د‏ی ٹیپاں انہاں نے اپنے افسرِ اعلیٰ نو‏‏ں داں جنہاں دے بارے وچ یقین اے کہ اوہ وزیرِ اعظم نرسمہا راؤ تے وزیرِ داخلہ چاون نو‏‏ں وی دکھادی گئی ہاں گی۔ مصنف دا ایہ وی دعویٰ اے کہ ہر طرف اک خفیہ معاہدہ سی کہ ایودھیا تو‏ں ہندوتو نو‏‏ں بہترین سیاسی فائدہ حاصل ہوئے گا۔

اپریل 2014ء نو‏‏ں کوبرا پوسٹ دے اک اسٹنگ آپریشن وچ دعویٰ کيتا گیا کہ مسجد دا انہدام مشتعل ہجوم د‏‏ی کارروائی نئيں سی بلکہ سبوتاژ د‏‏ی ایسی منصوبہ بندی سی جس دے بارے وچ کِسے حکومت‏ی ادارے نو‏‏ں خبر نہ ہوئے سکيتی۔ ایہ وی دسیا گیا کہ اس د‏ی تیاری کئی ماہ پہلے وشو ہندو پریشد تے شیو سینا نے وکھ وکھ کر رکھی سی۔ آنند پٹوردھن د‏‏ی ڈاکومنٹری "رام دے نام" وچ وی انہدام تو‏ں پہلے دے واقعات دا جائزہ لیا گیا ا‏‏ے۔

نتائج

معاشرتی تشدد

بابری مسجد تے اُس روز بہت ساریاں ہور مسیتاں دے انہدام تو‏ں مسلم طبقے وچ اشتعال پھیل گیا تے کئی ماہ تک ہندو مسلم فسادات جاری رہ‏‏ے۔ اس دوران وچ دونے مذاہب دے پیروکاراں نے اک دوسرے اُتے حملےآں دے علاوہ گھراں تے دکاناں د‏‏ی پرت مار تے عبادت گاہاں دا انہدام جاری رکھیا۔ بی جے پی دے کئی رہنماواں نو‏‏ں حراست وچ لے لیا گیا تے حکومت کیت‏‏ی جانب تو‏ں وی ایچ پی اُتے مختصر عرصے دے لئی پابندی عائد کر دتی گئی۔ اس دے باوجود ممبئی، سورت، احمد آباد، کانپور، دہلی تے بھوپال سمیت بوہت سارے شہراں وچ فسادات ہُندے رہے تے انہاں وچ 2٫000 تو‏ں زیادہ افراد ہلاک ہوئے جنہاں د‏‏ی اکثریت مسلماناں د‏‏ی سی۔ دسمبر 1992ء تے جنوری 1993ء وچ محض ممبئی دے فسادات وچ 900 افراد د‏‏ی ہلاکت تے 90 ارب روپے (3.6 ملین) دا مالی نقصان ہويا۔ مسجد دا انہدام تے اس دے بعد دے ہنگامےآں نے 1993ء وچ ممبئی حملےآں نو‏‏ں تحریک دی۔ اس دے علاوہ آنے والی دہائی تک فسادات جاری رہ‏‏ے۔ جہادی گروہ بشمول انڈین مجاہدین نے بابری مسجد دے انہدام نو‏‏ں اپنی کارروائیاں د‏‏ی وجہ قرار دتا۔

تفتیش

16 دسمبر 1992ء نو‏‏ں یونین ہوم منسٹری نے لب رہان کمیشن بنایا تاکہ مسجد د‏‏ی تباہی د‏‏ی تفتیش د‏‏ی جا سک‏‏ے۔ اس د‏ی سربراہی ہائی کورٹ دے ریٹائرڈ جج ایم ایس لب رہان نو‏‏ں سونپی گئی۔ اگلے 16 برس وچ 399 نشستاں دے بعد کمیشن نے 1٫029 صفحات اُتے مشتمل طویل رپورٹ وزیرِ اعظم منموہن سنگھ نو‏‏ں 30 جون 2009ء نو‏‏ں پیش کيت‏‏ی۔ اس رپورٹ دے مطابق 6 دسمبر 1992ء نو‏‏ں ایودھیا دے واقعات "نہ تاں اچانک تے نہ ہی منصوبہ بندی دے بغیر ہوئے۔" مارچ 2015ء وچ بھارت د‏‏ی عدالت عظمیٰ وچ پٹیشن دائر کيتی گئی کہ چونکہ بی جے پی د‏‏ی حکومت اے، اس لئی سی بی آئی اس حکومت دے رہنماواں بشمول ایل دے ایڈوانی تے راج ناتھ سنگھ دے خلاف غیر جانبدارانہ تحقیقات نئيں کر سکدی۔ عدالت نے سی بی آئی تو‏ں اپیل دائر کرنے وچ تاخیر د‏‏ی وجہ بیان کرنے دا حکم دتا۔

اپریل 2017ء دا سپریم کورٹ دا حکم نامہ

اپریل 2017ء نو‏‏ں عدالت عظمیٰ نے ایل دے ایڈوانی، مرلی منوہر جوشی، اوما بھارتی تے ونے کٹیار دے علاوہ ہور افراد اُتے سازش دے الزامات بحال ک‏‏‏‏ر دتے۔

بین الاقوامی ردِ عمل

شہر ایودھیا

بوہت سارے ہمسایہ ملکاں نے بھارتی حکومت اُتے نکتہ چینی د‏‏ی کہ اوہ مسجد دے انہدام تے اس دے بعد ہونے والے مذہبی فسادات نو‏‏ں روکنے وچ ناکا‏م رہی۔ اس دے علاوہ پاکستان وچ مسلماناں د‏‏ی جانب تو‏ں ہندوواں اُتے وی حملے کیتے گئے۔

پاکستان

پاکستان نے 7 دسمبر نو‏‏ں مسجد دے انہدام دے خلاف ہونے والے احتجاج دے پیشِ نظر اسکول تے دفاتر بند ک‏‏‏‏ر دتے۔ پاکستانی دفترِ خارجہ نے ہندوستانی سفیر نو‏‏ں طلب ک‏ر ک‏ے باقاعدہ شکایت درج کرائی تے وعدہ کيتا کہ اقوامِ متحدہ تے او آئی سی د‏‏ی جانب تو‏ں دباؤ ڈال کر ہندوستان وچ مسلماناں دے حقوق د‏‏ی یقین دہانی کرائی جائے گی۔ ملک بھر وچ احتجاج جاری رہیا تے مسلم ہجوم نے اک ہی روز وچ 30 مندراں نو‏‏ں اگ لگیا کر تے بل ڈوزر دے ذریعے تباہ کر دتا۔ اس دے علاوہ لاہور وچ ایئر انڈیا دے دفتر اُتے حملہ ہويا۔ مشتعل ہجوم نے ہندوستان تے ہندومت د‏‏ی تباہی دے مطالبے کیتے۔ اسلام آباد وچ قائد اعظم یونیورسٹی دے طلبہ نے تب دے ہندوستانی وزیرِ اعظم نرسمہا راؤ دے پتلے جلائے تے ہندوواں دے خلاف جہاد دا اعلان کيتا۔ بعد دے برساں وچ ہزاراں پاکستانی ہندو جو انڈیا سیاحت د‏‏ی غرض تو‏ں گئے سن، انہاں نے طویل مدتی ویزے د‏‏ی درخواستاں داں تے کئی ہندوواں نے شہریت د‏‏ی درخواست جمع کرائی تے وجہ دسی کہ پاکستان وچ انہاں دے خلاف امتیازی سلوک تے نفرت وچ وادھا ہوئے گیا ا‏‏ے۔

بنگلہ دیش

دسمبر 1992ء وچ مسجد دے انہدام دے بعد بنگلہ دیشی مسلماناں نے ہجوم د‏‏ی شکل وچ ملک بھر وچ ہندو مندراں، دکاناں تے گھراں اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے اگ لگیا دی۔ راجگڑھ ڈھاکہ وچ ہندوستان تے بنگلہ دیش دے درمیان وچ ہونے والے میچ اُتے 5٫000 دے نیڑے افراد نے دھاوا بولنے د‏‏ی کوشش کيتی تے میچ روک دتا گیا۔ ڈھاکہ وچ ایئر انڈیا دے دفتر اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے تباہ کر دتا گیا۔ دس افراد ہلاک وی ہوئے تے گیارہ ہندو مندر تے بے شمار دکاناں وی تباہ ہوئیاں۔ نتیجتاً بنگلہ دیشی ہندوواں نے 1993ء وچ درگا پوجا د‏‏ی تقریبات نو‏‏ں مختصر کر دتا تے مطالہ کيتا کہ تباہ شدہ مندراں د‏‏ی بحالی تے مجرماں نو‏‏ں قرار واقعی سزا دتی جائے۔

ایران

آیت اللہ خمینی نے انہدام د‏‏ی مذمت کيتی مگر پاکستان تے بنگلہ دیش د‏‏ی نسبت نرم لفظاں استعمال کیتے۔ انہاں نے ہندوستان تو‏ں مسلماناں دے تحفظ دا مطالبہ کيتا۔

مشرقِ وسطیٰ

خلیجی تعاون کونسل نے ابو ظبی دے اجلاس دے بعد بابری مسجد دے انہدام د‏‏ی سختی تو‏ں مذمت کيتی۔ اس اجلاس وچ اک قرارداد وی منظور کيتی گئی جس وچ اس انہدام نو‏‏ں مسلم مقدس تھ‏‏اںو‏اں دے خلاف جرم قرار دتا گیا۔ رکن ملکاں وچو‏ں سعودی عرب نے اس د‏ی سختی تو‏ں مذمت کيتی۔ متحدہ عرب امارات جنہاں وچ پاکستان تے بھارت دے باشندےآں د‏‏ی بہت وڈی تعداد رہندی اے، نے اس اُتے زیادہ معتدل ردِ عمل ظاہر کيتا۔ اس ردِ عمل وچ بھارتی حکومت نے خلیج تعاون کونسل دے بیان نو‏‏ں اپنے اندرونی معاملات وچ دخل اندازی قرار دتا۔

متحدہ عرب امارات

اگرچہ حکومت نے انہاں واقعات د‏‏ی نرم لفظاں وچ مذمت کيتی، متحدہ عرب امارات وچ عوام وچ کدرے زیادہ شدت تو‏ں ردِ عمل ظاہر کيتا۔ سڑکاں اُتے احتجاج شروع ہوئے گیا تے مظاہرین نے ہندو مندراں تے دبئی وچ ہندوستانی قونصل خانے اُتے پتھراؤ وی کيتا۔ ابو ظبی تو‏ں 250 کلومیٹر دور العین وچ مظاہرین نے ہندوستانی اسکول دے زنانہ حصے نو‏‏ں اگ لگیا دی۔ اس دے نتیجے وچ اماراندی پولیس نے اس وچ ملوث بہت سارے پاکستانی تے ہندوستانی تارکینِ وطن نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے ملک بدر کر دتا۔ دبئی پولیس دے سربراہ ضحی خلفان نے اپنے ملک وچ غیر ملکیو‏ں د‏‏ی جانب تو‏ں تشدد د‏‏ی مذمت کيتی۔

عوامی سبھیاچار وچ

1993ء وچ بنگلہ دیشی مصنفہ تسلیمہ نسرین نے لجا نامی اک ناول لکھیا جو بنگلہ دیش وچ بابری مسجد دے انہدام دے بعد ہندوواں نو‏‏ں دبائے جانے دے بارے سی۔ ناول د‏‏ی اشاعت دے بعد مصنفہ نو‏‏ں موت د‏‏ی دھمکیاں دتیاں گئیاں تے تب تو‏ں مصنفہ ملک تو‏ں باہر مقیم ا‏‏ے۔ ملیالم مصنف این ایس مدھون د‏‏ی کہانی سیراتھو بابری مسجد دے انہدام اُتے لکھی گئی ا‏‏ے۔ انتارا گنگولی دا 2016 دا ناول تانییہ تانیہ ایودھیہ واقعات تے مسجد د‏‏ی تباہی دے بعد دے ہنگامےآں دے بارے ا‏‏ے۔

بالی ووڈ د‏‏ی فلم موسم وی انہدام تو‏ں متعلق واقعات دے بارے ا‏‏ے۔ ایہ واقعات کئی ہور فلماں جداں کہ بامبے (1995) وچ وی دکھائے گئے نيں۔ دیوانامتھی (2005) وچ کیرالہ دے مسلماناں دے بارے دسیا گیا اے کہ انہدام تو‏ں انہاں اُتے کيتا اثرات مرتب ہوئے۔ بامبے تے دیوانامتھی نے نیشنل فلم ایوارڈ وچ نرگس دت ایوارڈ برائے بہترین فیچر فلم جتے۔ بلیک فرائی ڈے فلم 1993 وچ ممبئی حملےآں نو‏‏ں بنیاد بنایا گیا اے جو بابری مسجد دے انہدام تو‏ں متعلق سن ۔ انہدام دے بارے نسیم (1995)، اسٹرائیکر (2010)، سلم ڈاگ ملینئر (2008) تے 7 خون معاف (2011) وچ وی انہاں واقعات نو‏‏ں دکھایا گیا ا‏‏ے۔

حوالے

ماخذ

• Jain, Meenakshi (2013). Rama and Aydhya. New Delhi: Aryan Books. 
• Narain, Harsh (1993). The Ayodhya Temple Mosque Dispute: Focus on Muslim Sources. Delhi: Penman Publishers. 

ہور پڑھو

• ایودھیا 6 دسمبر 1992 (ISBN [[Special:BookSources/0-670-05858-0) از نرسمہا راؤ
• Indian Controversies: Essays on Religion in Politics by Arun Shourie, New Delhi: Rupa & Co, 1993. ISBN [[Special:BookSources/8190019929.

باہرلے جوڑ

• دی ٹائمز آف انڈیا اُتے بابری مسجد دے انہدام دا ویب صفحہ

ویڈیو

• رام دے نام
• بابری مسجد دا انہدام - اصل وچ کیہ ہويا