ہندو قوم پرستی

سامراجی راج-مسلماناں لئی آفت، ہندواں لئی راحت

برطانیہ دی ایسٹ انڈیا کمپنی نے 1757 ء وچ پلاسی دی جنگ وچ نواب سراج الدولا دیاں فوجاں نوں ہرا کے بنگال اتے مکمل قبضہ کر لیا سی۔ اس دے نال ہی بھارت اندر بستیوادی راج دی نیہہ ٹک گئی سی۔ تھوڑھے ہی ویلے اندر بھارت دا پورا ساحلی علاقہ (بنگال، اڑیسہ، مہاراشٹر ، مدراس تے کیرالا وغیرہ ) بستیوادی غلبے ہیٹھ آ گیا سی۔ اس اپرنت ایسٹ انڈیا کمپنی نے اپنی پیکی برطانوی حکومت تے بھارت اندرلے مقامی سہیوگیاں دی مدد نال، اک پاسے بستیوادی راج دیاں نینہاں نوں مضبوط کرن تے دوجے پاسے راج دا لگاتار پھلار کرن دی جنگی پالیسی اپنا لئی۔ ‘جیتو دھر’ توں ‘حکمران دھر’ وچ تبدیل ہو جان اپرنت، بستیوادی حاکماں ساہمنے دو تتکالی لوڑاں کھڑیاں ہو گئیاں سن۔ اک، مقامی سماج (مقامی سماجی تانا-بانا، معاشی نظام ، مذہبی پرمپراواں، تہذیبی روایتاں تے رسمو-رواجاں وغیرہ) نوں جاننا/سمجھنا؛ دوجا، راج-پربندھ نوں بہتر تے اثردار طریقے نال چلاؤن لئی سدیسی عملہ-پھیلا تیار کرنا۔ ایہناں دونونں لوڑاں دی تکمیل واسطے بھارت اندر تعلیمی ادارے قائم کرنے ضروری لوڑ بن گئی سی۔ بستیانا وپاری تے سیاسی سرگرمیاں مکھ طور `تے وڈے تٹورتی شہراں (کلکتہ، مدراس، بمبئی وغیرہ) وچ مرتکز ہون دی وجہ کرکے، ایہہ شہر ہی انٹیکجوئل تے ساہتی سرگرمیاں دے مڈھلے مرکز بنے۔ 1784 ء وچ ہی کلکتہ وکھے، پوربی کھوج (Oriental research) دے مقصد نوں مکھ رکھدے ہوئے ‘ایشیئیٹک سوسائٹی’ ناں دی بودھک-ساہتی ادارہ ہوند وچ آ گئی سی۔ اس توں 20 سالاں بعد، 1804 ء وچ ‘لٹریری سوسائٹی آوّ بمبے’ دے ناں ہیٹھ بمبئی وچ وی اجیہی ہی ادارہ قائم کیتی گئی۔ ایہناں ادارےآں دیاں تنداں یورپ نال جڑیاں ہوئیاں سن، جتھے ‘پوربی کھوج تے ادھٔین’ دا شوق پورے جوبن اتے سی۔ بھارت اندر بستیوادی راج دی قیام نے مغربی یورپ دے انٹیکجوئل حلقیاں اندر پوربی مطالعہ دی جگیاسا ودھا دتی سی اتے اس مقصد لئی مغربی دیساں اندر کئی اچیچیاں سبھاواں/سوسائٹیاں ہوند وچ آ گئیاں سن۔ کلکتہ تے بمبئی دیاں اپر بیانیاں ‘سوسائٹیاں’ یورپی ادارےآں دیاں ہی شاخاں سن۔

انگریزاں دی آمد توں پہلے پربندھکی نظام

انگریزاں دی آمد توں پہلاں برصغیر دی سیاسی تے پربندھکی سمت بہت الگ قسم دی سی۔ سمچا اپ-براعظم کئیاں چھوٹیاں وڈیاں آزاد، اتے آپسی جھگڑیاں-کلیشاں وچ الجھیاں، جاگیرو ریاستاں وچ ونڈیا ہویا سی۔ بنگال توں شروع کرکے سمچے برصغیر نوں برطانوی سلطنت دا انگ بناؤن وچ انگریزاں نوں سو سال لگ گئے سن۔ پر اہم گل ایہہ اے کہ اوہناں نے بھارت اندر پرچلت جاگیرو اشرافیہ (رجباڑے، نواب، رئیس وغیرہ) دی تھاویں، نویں قسم دا راجسی-پربندھکی ڈھانچہ ہوند وچ لیاندا۔ کھنڈیاں-بکھریاں خرچخاہ جاگیرو ریاستاں دی تھاویں، بستیوادی قبضے ہیٹھلے سمچے کھیتر اندر اک-جٹّ تے اک-روپ راجسی-پربندھکی ڈھانچہ قایم کیتا گیا، جس وچ نوابشاہی دی بجائ نوکرشاہی نے پردھان حیثیت حاصل کر لئی سی۔ اس نال ستا دے خاصے، تے حکمرانی دے ڈھنگاں وچ اہم تبدیلی آ گئی سی۔ راج کرن توں مطلب ہن راج-پربندھ چلاؤنا (to administer) سی۔ نویں راج-پربندھ اندر لڑاکو سورمیاں نالوں وکھرے گناں/ہنراں والے ویکتیاں دی لوڑ بن گئی سی۔ ایہہ لوڑ جدید تعلیم دے ذریعے ہی پوری کیتی جا سکدی سی۔ سو اس طرحاں، بستیوادی راج ہیٹھاں جدید تعلیم ، ستا دی نویں دنیا تک رسائی کرن دا زریعہ بن گیا سی۔ نویں پربندھکی ڈھانچے دیاں لوڑاں پوریاں کرن لئی نویں پیشاور ورگ- افسرشاہ، ججّ، وکیل، انجنیئر، ڈاکٹر، ودوان، استاد، سمپادک/صحافی، لیکھاکار، کلرک، وغیرہ وغیرہ-پیدا ہو گئے۔ ایہہ طبقہ پیدا کرن لئی بھارت اندر سکھا ڈھانچے دا پسار کیتا گیا۔ کلکتہ وکھے 1800 ء وچ ‘فورٹ ولیئم کالج’ دی قیام نال بھارت اندر اچیری (جدید) تعلیم دا مہورت ہو گیا سی۔ اس توں چھیتی بعد 1817 ء وچ کلکتے وچ ہی اک ہور کالج،‘ہندو کالج’ جہڑا بعد وچ جا کے ‘پریزیڈینسی کالج’ دے ناں نال مشہور ہویا، کھل گیا سی۔ مدراس تے بمبئی وچ وی اس نال ملدا-جلدا عمل چلیا۔

اس گل وچ کوئی شکّ نہیں اے کہ انگریزاں ولوں بھارت اندر تعلیم دے سنچار-پسارر دا ایہہ ادم، برطانوی سامراجواد دیاں لوڑاں نوں پرمکھ رکھ کے ہی آرنبھیا گیا سی۔ اس نال نویں قسم دا دیسی اج طبقہ (الیٹ) پیدا ہویا، جیہدی نفری تاں بھاویں تھوڑھی ہی سی پر اس دی طاقت تے اثر رسوخ دا گھیرا بہت وڈا سی۔ جدید (انگریزی) تعلیم دا شروع کیونکہ بنگال توں ہی ہویا سی، اتے کلکتہ بھارت اندر برطانوی اقتدار دے دھنی (راجگڑھ) وجوں ترقی یافتہ ہو گیا سی، اس کرکے بنگالی اچ طبقہ جاں اشرافیہ (جس نوں ‘بھدرلوک’ کیہا جاندا اے) نے نویں راج-پربندھ اندر بے جوڑ طاقت تے پینٹھ بنا لئی سی۔ بستیوادی پرحکمرانی دے انگ وجوں ایہہ طبقہ سارے دیس اندر پھیل گیا سی۔ ایہہ طبقہ ہی، سماں پا کے، بھارتی قوم پرستی دا جم داتا، دھرا تے رہبر بنیا۔ اس کرکے ہندو-پردھانی بھارتی قوم پرستی دے مول خاصے نوں سمجھن لئی اس طبقہ دی سماجی انگ-بنتر، معاشی-جماعتی کردار، تہذیبی خصلت تے نفسیاتی خاصیتاں نوں سمجھنا ضروری اے۔

بنگالی ‘بھدرلوک’ دی کل-پتری

انگریزاں ولوں بنگال نوں فتح کرن موقعے بنگالی سماج اندر گنجھل دار سماجی ورگی کرن موجود سن۔ اک تریخی متّ مطابق، پنجویں صدی اندر گپتا سلطنت دے بنگال اندر پسار کر جان تے پیر جما لین توں پہلاں بنگالی سماج براہمنواد (جات-پاتی وچاردھارا تے سماجی نظام) دی لاغ توں سرخرو سی۔ خفیہ سامراج دے پسارے دوران براہمن، ویدی تے کیاستھ ناواں دیاں اکھوتی اچ ذاتیاں نے بنگال اندر آ کے پکا وسیبا کر لیا۔ ایہناں وجئی ذاتیاں نے بنگال دے مول بسندیاں نوں سنسکارک طور `تے ‘نیچ’ تے ‘نیویں جات’ دا اپمانجنک درجہ دے دتا۔ اس دے جواب وچ، ایہناں مول بنگالیاں نے سمچے اتہاس دوران بنگال اندر براہمنواد دے خلاف اٹھی ہریک وڈی لہر (جویں کہ بدھ دھرم، اسلام وغیرہ) نوں عوامی حمایت مہیا کیتی۔

تیرھویں صدی اندر ترکی-افغانی حملیاں نال بنگال اندر اسلام دا داخلہ شروع ہو گیا سی۔ مسلماناں دی سیاسی ستا قائم ہو جان نال بنگالی سماج اندر وڈی سماجی ردو-بدل واپر گئی۔ ایہہ ردو-بدل سارے کھیتر اندر اکسار نہیں ہوئی۔ پوربی بنگال دے وڈے کھیتر اندر وسوں دی بہو گنتی نے اسلام دھرم گرہن کر لیا سی، جدوں کہ مغربی بنگال دے چھوٹے کھیتر دی وسوں ہندو دھرم دی پیروکار بنی رہی۔ کل ملاکے، بنگال دی ادھیوں بہتی وسوں نے اسلام قبول کر لیا سی۔ مسلمان حاکماں نے، مقامی وسوں نال رابطہ قایم کرن لئی، وچولیاں وجوں ہندو سماج دیاں اپرلیاں، علم وان تے جمیدار پرتاں نوں اپنے نال گنڈھ لیا سی۔ ایہناں ہندو اچ طبقےآں نے راج-حصہ چلاؤن توں لے کے تجارت دے کھیتر تک، مغل حاکماں دی سیوا-تکمیل کیتی۔ اتری بھارت دے اک مشہور بانیا گھرانے (جگت سیٹھ) نے مسلم راج دوران بنگال اندر ایشو-عشرت دیاں وستاں دی سلپ صنعت تے وپار نوں پرپھلت کرن وچ اہم رول ادا کیتا۔ اس طرحاں، بنگال دی وسوں دے وڈے حصے ولوں اسلام دھرم اپنا لین دے باو جود، بنگالی ہندو اچ ذاتیاں دا سماجی اہمیت جیوں دا تؤں بنیا رہا۔ ایہناں ہندو طبقےآں دا ایہہ خاص لچھن، اگے جا کے، بستیوادی راج دوران اوہناں لئی نیامت بنیا۔ اوہناں نے اپنے آپ نوں بہت آسانی تے نپنتا نال نویں راج دے مطابق ڈھال لیا۔ اصل وچ پلاسی دی لڑائی توں پہلاں ہی بنگالی ہندو وپاری طبقہ نے برطانوی طاقت نال چور-سانجھ گنڈھ لئی سی۔ اس کرکے، اک ہندو ودوان دا تاں ایہہ کہنا اے کہ ایسٹ انڈیا کمپنی نے پلاسی وکھے اپنی جت دا اس طریقے نال انتظام کر لیا سی، کہ ‘ایہہ لڑائی نہیں، اک سودا سی، اجیہا سودا جس راہیں جگت سیٹھ دی اگوائی ہیٹھ بنگال دے دلالاں نے نواب نوں ایسٹ انڈیا کمپنی کول ویچ دتا سی’۔

بستیوادیاں ولوں، شروعاتی دور وچ، معاشی کھیتر وچ لیاندیاں تبدیلیاں دا مول مقصد اپنا منافع ودھاؤنا سی۔ پر اجیہا کردیاں، نالو-نالو، راج دی مضبوطی لئی بھارتی طبقےآں وچوں اپنے پکے تے بھروسے یوگ بھائیوال پیدا کرن دی پورک سیاسی لوڑ نوں وی برابر دھیان وچ رکھیا گیا سی۔ معاشی تبدیلیاں دا تعلق زمینی رشتیاں اتے وپار تے صنعت وچ وادھے نال جڑیا ہویا سی۔ مڈھلے دور اندر برتانویاں دی سبھ نالوں ودھ رچی زمینی لگان ودھاؤن تے وصولن وچ سی۔ اس مقصد لئی روائتی زمینی رشتیاں وچ بھاری ردوبدل کیتی گئی۔ الگ الگ کھیتراں اندر، ٹھوس حالتاں اتے لوڑاں مطابق، الگ الگ طرحاں دے زمینی بندوبست (جویں کہ جمیداری، رائتواڑی، ماہلواڑی وغیرہ) کیتے گئے۔ بنگال اندر مغل راج دی پرچلت ریت نالوں ہٹکے، ‘مستقل بندوبست’ (The Permanent Settlement) دے ذریعے نواں جمیداری پربندھ چالو کیتا گیا۔

بستیوادی حکمرانی نے، زمینی لگان دی در طے کرن تے وصولن دا روائتی دستور تیاگ دتا اتے ‘جمیداراں’ دی وچولگری دے ذریعے مقررہ زمین دے لگان دی در بولی راہیں طے کرن دی نویں ریت لاگوُ کیتی گئی۔ سبھ توں اچی بولی دین والا جمیدار متعلق زمین دا مالک بن جاندا سی اتے زمین دے جدی پشتی مالک کساناں کولوں مالکی دا حق خوس جاندا سی۔ اوہ جمیدار لئی پٹیداراں جاں مظاریاں دے روپ وچ کم کرن لئی مجبور ہو جاندے سن۔ لگان دی در کیونکہ مستقل طور `تے متھی جان لگ پئی سی، اس کرکے برطانوی پرحکمرانی نے منافعے دی ہوس وچوں ایہہ در اینی ودھا دتی کہ جاداتر جمیداراں لئی لگان دی رقم (جو ہن جنس دی تھاویں نقدی روپ وچ وصولی جاندی سی) ادا کرنی اوکھی ہو گئی اتے اوہناں نوں اس دے واسطے اپنیاں جائداداں نیلام کرنیاں پے گئیاں۔ نتیجے وجوں مستقل بندوبست دے ترنت پچھوں مغل راٹھاں دیاں وڈیاں جگیراں ٹٹن تے وکن لگ پئیاں۔ ادھر دوجے بنے، بنگال دیاں دھن وان تے علم وان ہندو اچ ذاتیاں دے نویں پربندھ اندر حصہ ہور چمک اٹھے سن۔ یورپ دے وپاری گھرانیاں نوں بھارت اندر کاروبار کرن لئی اجیاے سمرتھاوان مقامی بھائیوالاں دی ضرورت سی جہڑے اوہناں نوں، اک تاں قرضے دے روپ وچ لڑیندی پونجی تے دوجا مقامی حالتاں بارے لڑیندا علم مہئیہ کر سکدے۔ بنگال دیاں پچھے درسائیاں ہندو اچ ذاتیاں اندر ایہہ گن صلاحیت وادھو سی۔ اس کرکے اوہناں نے اس دلالی دے دھندے وچوں اننھا پیسہ کمایا۔ اس پیسے نال اوہناں نے کنگال ہو راے مسلم جگیرداراں دیاں نیلام ہو رہیاں جگیراں دھڑادھڑ خریدنیا شروع کر دتیاں۔ اس طرحاں، چھیتی ہی مسلم جگیرداراں دیاں جگیراں مکمل پیمانے `تے ہندو دھناڈھاں دے ہتھاں وچ چلیاں گئیاں۔ نجی جائداد دے برطانوی تجزیہ نے شہراں وچ بیٹھے لگانداراں لئی پینڈو کھیتر وچوں پونجی دا نکاس کرن، تے اس طرحاں کسانی نوں نردھن تے طاقت ہین کر دین لئی رستہ کھولھ دتا سی۔ اس طریقے نال، ‘مستقل بندوبست’ صدقہ بنگالی سماج اندر نویں جماعتی صفبندی ہو گئی سی۔ جتھے اک پاسے کاشتکاراں نوں پوری طرحاں سادھنہین تے بلہین کرکے تباہی دے منہ وچ دھکّ دتا گیا سی، اتھے نالو-نالو کلین طبقہ دی درجابندی اندر وی اہم الٹ-پھیر ہو گیا سی۔ مسلم کلین طبقہ دی پردھان حیثیت ہندو کلین طبقہ نے ہتھیا لئی سی۔ روائتی ہندو بھوئیں-سوامیاں نے، شہری تے دلال سمپرکاں دے ذریعے، اپنا جکڑ-پنجہ بنگال دے سمچے پینڈو ڈھانچے اندر پھیلا لیا سی۔

برطانوی بستیوادی حاکماں دے نویں معاشی سلسلے نے بنگال نوں، ابھر-وگس راے دنیا سرمایہ داری پربندھ نال جوڑ دتا سی۔ ایہہ رشتہ ساواں تے سلکھنا نہیں سی۔ اس نال بنگال دی ودھ پھل رہی روائتی کپڑا صنعت دا اجاڑا اٹلّ ہو گیا سی۔ بستیوادی پرحکمرانی دیاں گنیاں متھیاں پالیسیاں اتھوا چالاں نے اجاڑے دا ایہہ عمل تیز کر دتا۔ جتھے اک پاسے برطانوی فرماں نوں بھارتی منڈی اتے قابض ہون لئی مُتحرک کیتا گیا، اتھے برطانوی منڈی اندر بھارتی کپڑے دی درامد تے وکری دے راہ بند کر دتے گئے۔ مانچیسٹر دے مشیناں ولوں بنے سستے کپڑے نے تانی دے بنے کپڑے نوں میدان وچوں بری طرحاں کھدیڑ دتا۔ سٹہ ایہہ نکلیا کہ پشتاں توں ہتھ-کھڈیاں نال کپڑا بندے آ راے بنگال دے ہنری جلااے، جہڑے کہ لگبھگ سارے دے سارے مسلمان سن، وڈے پدھر `تے اجاڑے دا سکار ہو گئے۔ ڈھاکا، جہڑا کہ ودھ پھل رہی کپڑا صنعت دا گڑھ سی، تیزی نال اجڑنا شروع ہو گیا۔ 1765 ء وچ ڈھاکے دی وسوں ساڈھے چار لکھ سی جہڑی 35 سالاں بعد (1800 ء وچ) گھٹکے صرف ویہہ ہزار رہِ گئی سی۔ بنگال دی پرانی راجگڑھ مرشداباد دا وی ایہی حشر ہویا۔ اس دی تلنا وچ، کلکتہ دن دونی رات چوگنی ترقی کردا چلا گیا۔٭ (*1881 دی مردمشماری دے انکڑیاں مطابق کلکتے دی وسوں اٹھ لکھ دے نیڑے سی، جنہاں وچوں دو تہاہی دے قریب ہندو سن۔ مہاننگر دے دفتراں، بینکاں، عدالتاں، سکولاں تے کالجاں اندر بھدرلوک دا بولبلا سی۔) اس دے کارن ڈریکٹ سن۔ انگریزاں نے کیونکہ مسلماناں کولوں ستا کھوہی سی، اس کرکے مسلم ر ئیساں نوں بستیوادی طاقت دی کروپی دا سکار ہونا پیا سی۔ برطانوی حاکماں ولوں بھارت اندر چالو کیتے گئے نویں معاشی سلسلے نے جتھے اک پاسے پوربی بنگال دے روائتی مسلم کاریگراں (سلپکاراں) نوں اجاڑے دے منہ وچ دھکّ دتا سی، اتھے دوجے پاسے، اس نے ہندو اچ ذاتیاں دی ترقی تے خوش حالی دے راہ کھولھ دتے سن۔ ڈھاکے دا پتن تے کلکتے دی چڑھتل بنگالی سماج اندر واپری اس اہم سماجی تبدیلی دی سوچک سی، جسنے پورے ہندوستان دی ہونی اتے فیصلہ کن تے چر-مستقل اثر پائے۔

انگریزاں دی ہندوآں نال ہمدردی

اٹھارویں صدی اندر انگریزاں دی ہمدردی مسلماناں دے مقابلے وچ ہندواں دے پکھ وچ زیادہ سی۔ اس دے ڈریکٹ سیاسی کارن سن۔ اک تاں، عامَ روپ وچ ہی، برطانوی نفسیات اتے عیسائیاں تے مسلماناں وچکار لڑیاں گئیاں جہادی جنگاں دا ڈاڈھا اثر سی۔ گوریاں نوں سپین دی جنگ اجے تک نہیں سی بھلی۔ دوجا، بھارت اندر انگریزاں نے مسلماناں کولوں ستا کھوہی سی اتے اس عمل دوران برطانیہ دے لوکاں دیاں نظراں وچ سراج-اد-دولا تے ٹیپو سلطان کھلنائکاں دا درجہ اختیار کر گئے سن۔ ٹیپو سلطان دی ہار اپرنت برطانیہ اندر وڈے پیمانے اتے عوامی جشن منائے گئے سن۔ اس کرکے “ایہہ قدرتی سی کہ برطانوی حاکم ہندواں نوں اپنے نال گنڈھن دے یتن کردے، خاص کرکے اس لئی کہ ہندو بہو گنتی وچ سن۔ انگریز اک وڈا تے سوالی بہو گنتی، جسنوں مسلم جروانیاں نے دبا رکھیا سی، دے رکھوالے بن کے پیش ہوئے”۔ نتھینیئل براسی ہالہیڈ، جس نوں وارن ہیسٹنگز نے، ہندواں دے قانون دے گرنتھ دا ترجمہ کرن لئی مقرر کیتا سی، نے ہیسٹنگز دا استت-گائن کردیاں اس نوں ‘ہندواں دا مکتیداتا’ قہقے نوازیا سی، جس نے ہندواں نوں کوران دے ‘بھرشٹ فرماناں’ تے ‘زر-خرید قنوناں’ توں نجات دوا دتی سی، اتے اوہناں دے ‘دیس دے قنوناں’ اتے ‘(مسلم حاکماں ولوں) درکارے گئے ویداں دے سداچارک پربندھ نوں بحال کر دتا’ سی۔ جہڑے پنڈتاں نے ترجمے لئی ہندو قنوناں دا اپروکت گرنتھ تیار کیتا سی، اوہ وی ہیسٹنگز دے لکھ لکھ شکرگزار ہوئے سن جسنے اوہناں دی ‘مسلماناں دے ظلماں توں بندکھلاسی’ کر دتی سی۔ انگریزاں پرتِ شکرانے دا ایہہ مطلب صرف روائتی ہندو طبقےآں تک محدود نہیں سی۔ بعد وچ جدید تعلیم دے ذریعے پیدا ہوئے نویں، پڑھے لکھے ہندو طبقےآں اندر وی اس دا مکمل اثر ظاہر ہویا۔ ہندو راشٹروادیاں اندر بے حدّ مقبول ہوئے شرط چندر دے مشہور ناول ‘انند مٹھّ’ اتے لالا لاجپت رائے دی سوے-جیونی (مائی سٹوری) توں اس تتھّ دی گوڑھی تائید ہندی اے۔

[[ولیئم بینٹک (گورنر جنرل) نے بنگال، بہار]] تے اڑیسہ دے لوکاں اتے مستقل بندوبست ٹھوسن پچھے برطانوی حکومت دے سیاسی مقصد دی وضاحت کردیاں کوئی حیلہ نہیں رہن دتا سی۔ اس نے، 1928 وچ، برطانیہ اندر کجھ طبقےآں ولوں مستقل بندوبست دی کیتی جا رہی نقطہ چینی دا جواب دندیاں کیہا سی کہ “مستقل بندوبست کئی ہورناں پکھاں توں بھلے ہی ناکام رہا اے، مگر اس دا گھٹو-گھٹو ایہہ وڈا لابھ ضرور ہویا اے کہ اس نے دھناڈھ بھوئیں-سوامیاں دا اک وڈا طبقہ پیدا کر دتا اے جہڑا برطانوی راج نوں قایم رکھنا چاہندا اے اتے جسدی لوکاں دے گروہ اتے مکمل کمانڈ ہے”۔ 1857 دے غدر موقعے بنگالی جمیدار، جو جاداتر ہندو سن، پوری طرحاں برطانوی حکومت دے پکھ وچ بھگتے سن۔ لگبھگ اک صدی تک ہندو کلین طبقہ تے بستیوادی راج وچکار سمتی تے سانجھ-بھیالی دا ماحول بنیا رہا۔ 1857 دے گھٹنا-کرم نال دوواں دھراں وچکار ‘ہنیمون’ دا ایہہ دور ختم ہو گیا؛ اتے اس دے نال ہی بھارت اندر قوم پرستی دے سیاسی ورتارے دا جم ہویا۔

نواں ہندو اشرافیہ طبقہ

1774 ء وچ کلکتے وکھے سپریم کورٹ قائم ہو گئی سی۔ مئی 1816 وچ سپریم کورٹ دے چیف جسٹس ایڈورڈ ہائیڈ ایسٹ نے اپنے گھرے ‘یورپی تے ہندو بھدرپرشاں’ دی اک سبھا بلائی، جس وچ ‘ہندو بھائیچارے دے بچیاں نوں مغربی تعلیم دین لئی ادارہ قائم کرن’ دی تجویز اتے وچاراں ہوئیاں۔ اس میٹنگ وچ راجا رامموہن رائے سمیت کلکتے دے ہور کئی سارے پتونتے ہندو سجن شامل ہوئے سن۔ اس وچار چرچہ دا ٹھوس عملی سٹہ ایہہ نکلیا کہ اگلے ہی سال، 1817 ء وچ، ہندو کالج چالو کیتا گیا۔ جتھے پھورٹ ولیئم کالج دی قیام مکھ طور `تے انگریز افسرشاہی دیاں لوڑاں (اوہناں نوں مقامی بولیاں تے رہتل توں جانوں کراؤنا) نوں مکھ رکھ کے کیتی گئی سی، اتھے ہندو کالج قایم کرن دا مقصد نویں پربندھکی ڈھانچے لئی ہندو سماج وچوں نواں کلین طبقہ پیدا کرنا سی۔ اس کالج وچ آندھرا، اڑیسہ تے بہار تک، دور دور توں ‘ہندو جاتی دے بچے’ داخل ہون لگے۔ 1843 ء وچ اس کالج اندر انجنیرنگ دی پڑھائی تے سکھلائی شروع کیتی گئی۔ 1856 ء وچ کلکتے وچ ہی اک وکھرا ‘بنگال انجنیرنگ کالج’ قائم ہو گیا سی۔ اس توں پہلاں 1847 ء وچ رڑکی وکھے بھارت اندر پہلا انجنیرنگ کالج کھل چکا سی۔ 1854 وچ پونے وکھے دوجا انجنیرنگ کالج چالو ہو گیا سی۔ اہم گل ایہہ اے کہ ایہناں ادارےآں دے در سارے طبقےآں لئی کھلے نہیں سن۔ ایہناں وچ صرف ‘ہندو اچ ذاتیاں دے بچے’ ہی داخلہ لے سکدے سن۔ پریزیڈینسی کالج دی قیام توں 37 سالاں بعد، 1855 ء وچ، پہلی وار سماج دے سارے طبقےآں لئی داخلہ کھولھیا گیا۔ ادوں تک ہندو اچ ذاتیاں دیاں دو پشتاں پڑھ لکھ گئیاں سن۔ اس سال 101 نویں تعلیم رتھی داخل ہوئے جنہاں `چوں صرف دو مسلمان سن۔ باقی دے 99 تعلیم رتھی پھر ‘اچیاں’ ہندو ذاتیاں `چوں ہی سن۔ کالج دی قیام توں 80 سالاں بعد جا کے، 1897 ء وچ، اس ادارہ اندر پہلی وار کسے کڑی نوں داخل ہون دا حق نصیب ہویا سی۔

=اچیاں ذاتاں دا ہر پاسے زور

1901 دی مردم شماری دے انکڑیاں مطابق، بستیوادی حکمرانی ماتحت بنگالی سماج اندر ہندو اچ ذاتیاں (براہمن، ویدیا، کیاستھ وغیرہ) نے، کل وسوں اندر اپنے نگونے حصے (5.2%) دی تلنا وچ، 80% توں ودھیرے اچے عہدےآں اتے حق جما رکھیا سی۔ نیویاں سمجھیاں جاندیاں ہندو ذاتیاں دے حصے صرف 9.5% نوکریاں ہی آئیاں، جدوں کہ کل وسوں اندر اوہناں دا حصہ 41.8% سی۔ بنگال اندر مسلماناں دی گنتی ادھ نالوں ودھ (51.2%) سی، پر اچے عہدےآں اندر اوہناں دا حصہ نگونا، صرف 10.3% سی۔ مدراس پریزیڈینسی (مطلب اجوکا سمچا تاملناڈو، کرناٹکا، آندھرا پردیش تے مالابر کیرلا) دی کل وسوں اندر براہمن صرف 3% سن، پر 1897 توں 1904 وچکار پریزیڈینسی سول سروس دیاں 94% آسامیاں اکلے براہمناں نے ہتھیا لئیاں سن۔ مدراس پریزیڈینسی اندر براہمن طبقہ اندر پڑھائی دی در 80% سی، جد کہ غیر-براہمن طبقےآں وچوں صرف 4% لوک مڈھلی تعلیم دا لابھ اٹھا سکے سن۔ اچی تعلیم گرہن کرن والا تاں کوئی ورلا ہی سی۔ 1914 وچ مدراس یونیورسٹی دے کل 650 رجسٹرڈ گریجوئیٹاں وچوں 450 (70% دے قریب) براہمن سن۔ اسے ہی سال سمچے کھیتر وچوں کانگرس پارٹی دے کل چنے گئے 16 ڈیلیگیٹاں وچوں 14 براہمن سن۔ 1901 ء تک مدراس ودھان کونسل اندر اک وی غیر-براہمن نمائندہ نہیں سی۔

کیرلا اندر ایڑوا (Ezhavas) جاتی دی آبادی سبھ نالوں زیادہ اے۔ پر اس جاتی دے پہلے انسان (ڈاکٹر: پلپو) نے 1885 ء وچ جا کے بی۔ اے۔ کیتی سی (ادوں تک اچ ذاتیاں دیاں تن پشتاں پڑھ لکھ گئیاں سن) پر پھر وی ‘پچھڑی جات’ دا ہون کرکے اوہ سرکاری نوکری حاصل نہیں سی کر سکیا۔ 1903 ء وچ جدوں ٹراونکور ریاست دے دیوان نے ہریپٹ ناں دے پنڈ وچ ایڑوا جاتی دے بچیاں نوں سکول وچ داخلہ لین دی کھل دے دتی، تاں نیر براہمناں نے ادھ مول چکّ لیا سی۔ انھا نے ایڑوا لوکاں دے گھر-بار بھنّ سٹے سن اتے سکول جان دی گستاخی کرن والے ایڑوا بچیاں دی کٹّ مار کیتی گئی سی۔ پچھڑیاں تے دلت ذاتیاں دی کرڑی جدوجہد اپرنت ہی اوہناں نوں، بہت پچھڑ کے، تعلیم حاصل کرن دا اختیار نصیب ہو سکیا سی۔ پر ادوں تک اچ ذاتیاں نے بھارت دے نویں سیاسی ڈھانچے اندر اپنی پورن اجاریداری قائم کر لئی سی۔ سو بھارتی سماج دے جہڑے طبقہ پرانے ڈھانچے اندر، صدیاں توں خاص حق-سہولتاں ماندے آ راے سن، اوہناں ہی طبقےآں نے، بستیوادی راج ہیٹھاں، نویں کلین طبقے دا جامہ دھارن کر لیا سی۔

اپر نمونے وجوں دتے ٹاویں ٹاویں انکڑے سماجی-سیاسی طاقت دی کانی ونڈ دی نکھرویں تصویر پیش کردے ہن۔ ایہہ کانی ونڈ سورن ذاتیاں دے صرف دماغی جھکاء دی بدولت نہیں سی۔ دبے کچلے طبقےآں نوں تعلیم توں دور رکھن پچھے سورن ذاتیاں دے مادی (سماجی-سیاسی) ہت کم کردے سن۔ اوہ اوہناں نوں سیاسی ستا توں دور رکھنا چاہندے سن۔ پرانے ڈھانچے اندر، جتھے سیاسی ستا مسلماناں دے ہتھاں وچ ہون کرکے ہندو سورن ذاتیاں دا سیاسی ستا اتے سدھا کنٹرول نہیں سی، اتھے نیویاں سمجھیاں جاندیاں ذاتیاں اتے ہندو سورن ذاتیاں دا سماجی دب-دبا جیوں-دی-تؤں سی۔ نویں ڈھانچے اندر جدوں روائتی ہندو کلین طبقےآں نے، جدید تعلیم دے ذریعے، پربندھکی ڈھانچے اندر بھارو حیثیت ملّ لئی، تاں ہندو اچ ذاتیاں دا روائتی سماجی دب-دبا سیاسی دب-دبے وچ تبدیل ہو گیا۔ سورن ذاتیاں دی مقامی پدھر `تے کھنڈی بکھری طاقت، نوکرشاہیکرن دے عمل راہیں، کل ہند پیمانے `تے اکجٹّ ہو گئی۔ اس طریقے نال، ہندو اچ ذاتیاں لئی کلونیکل وردان ثابت ہویا۔ اس نے جات-پاتی پرتھا نوں کمزور کرن دی تھاویں، ہور مضبوط کر دتا۔ ہندو اچ ذاتیاں دی طاقت تے گرو وچ ہور وادھا ہو گیا۔ براہمن طبقہ نے جس طریقے نال روائتی سماج اندر، سنسکرت اتے اپنی اجاریداری دے ذریعے علم اتے اجاریداری حاصل کر لئی سی، اویں ہی نویں سماج اندر، براہمن طبقہ تے اس دیاں سہیوگی اچ ذاتیاں نے نویں تعلیم اتے اپنی اجاریداری دے ذریعے نویں (جدید) علم اتے اپنا خاص حق جما لیا سی۔

کلکتہ یونیورسٹی کمیشن (1917–19) دی رپورٹ وچ بھدرلوک دی سماجی انگ-بنتر اتے سیاسی پرورتی بارے کیتی ٹپنی کلونیکل ماتحت ہندو کلین طبقہ دی سیاسی کردار نوں سمجھن وچ بے حدّ سہائی ہندی اے۔ رپورٹ مطابق بنگالی بھدرلوک وچ “وڈی بھاری گنتی تن پرمکھ ہندو اچ جاتیاں-براہمن، ویدیا (ڈاکٹر) تے کیاستھ (لکھاری)-دی اے۔ ایہہ لوک کئیاں صدیاں توں بھائیچارے دے پرحکمران، پجاری، استاد (استاد)، وکیل، ڈاکٹر، لکھاری، تے کلرک راے ہن۔ بنگال اندر ترتیب وار جو وی سرکار آئی، اس نے ایہناں طبقےآں وچوں ہی اپنے ہیٹھلے اہلکار بھرتی کیتے۔ اپنے توں پہلے مسلم حاکماں وانگ ہی برتانویاں نے وی اجیہا ہی کیتا۔ اس کرکے ایہہ طبقہ پڑھائی لکھائی وچ ہمیشہ موہری راے، اتے ایہہ گل یقین نال کہی جا سکدی اے کہ ہور کسے دیس اندر، مقدار تے اہمیت دے لحاظ نال، اس دے مقابلے دی کوئی جماعت نہیں اے جس کول اس وانگوں صدیاں تک پھیلی ہوئی اکھر-علم دی جاری وراثت ہووے”۔٭ [*جنوری 2012 وچ آشیش نندی نے اک سبھا اندر بولدیاں اس سنسنیخیز تتھّ دا خلاصہ کیتا کہ مغربی بنگال دے اندر پچھلے 100 سالاں توں ‘پچھڑیاں جاتاں، شیڈولڈ جاتاں تے شیڈولڈ قبیلیاں وچوں کوئی جنا وی ستا دے قریب نہیں پہنچیا’۔ ٹائیمز آف انڈیا اخبار دی اک رپورٹ مطابق، مغربی بنگال اندر جنے وی وزیر اعلیٰ ہن تک بنے ہن، اوہ بناں چھوٹ، سارے براہمن طبقہ وچوں سن/ہن۔ صرف وزیر اعلیٰ ہی نہیں، وزیر منڈل وچ وی براہمن طبقہ تے اس دیاں سہیوگی سورن ذاتیاں دا پورن بول بالا رہا اے۔ پچھڑے طبقےآں، جاتاں تے قبیلیاں نوں کدے وی یوگ نمائندگی نہیں ملی۔ نہ بستیوادی راج اندر، نہ آزادی توں بعد، نہ کانگرس دے راج ہیٹھ، نہ کسے غیر- کانگرسی راج-دور دوران (ونّ-سونیاں سیاسی دھراں دا گٹھجوڑ ہووے، نرول کھبے پکھی پارٹیاں دا سانجھا مورچہ ہووے جاں نرول اکو پارٹی، جویں ترنمول کانگرس، دی سرکار ہووے)۔ سرکار کوئی وی ہووے، پچھڑے طبقےآں جاں قبیلیاں دے کسے میمبر نوں کدے وی وزیر منڈل اندر اہم محکمہ جاں عہدہ نصیب نہیں ہویا، جدوں کہ اس صوبہ اندر ایہناں پچھڑے درجاں دی وسوں 68% دے لگبھگ اے۔ صوبے اندر براہمناں دی وسوں بھاویں مسیں 2% اے، پر اک توں بعد دوجی سرکار اندر اہم محکمیاں دا وڈا حصہ اوہناں کول ہی رہا۔ کھبے پکھی پارٹیاں نے بنگال اندر کل ملا کے 34 سالاں تک راج کیتا اے، پر اوہناں دے راج دوران وی ستا اتے سورن ذاتیاں دا غلبہ جیوں دی تؤں بنیا رہا۔ بنگال دے اک مشہور سماج شعورت مدھوسودن گھوش مطابق ‘ایہہ گل بڑی ہی ورودھابھاسی تے شرم ناک اے کہ جس صوبہ نے راجا رام موہن روئ، مالک وویکانند تے ایشور چمدر تعلیم ساگر ورگے مہان سماج سدھارک پیدا کیتے ہون، اوہ صوبہ شیڈولڈ جاتاں، قبیلیاں تے دوسرے پچھڑے طبقےآں نوں ستا توں دور رکھ رہا ہے’۔ اس دا کہنا اے کہ راج دی افسرشاہی دے اتلے تے درمیانے درجیاں، پولیس فورس، الگ الگ کتیاں اتے اتھوں تک کہ تعلیمی بھائیچارے وچ وی شیڈولڈ جاتاں، قبیلیاں تے دوسرے پچھڑے طبقےآں دے مقابلے سورن ذاتیاں دی پوری چڑھتل اے۔ (The Cast Club, Times of India, 3 فروری 2012 )]۔

سو بنگالی بھدرلوک دے دو اہم گن/لچھن-اکن، اکھر علم دی لمی وراثت، تے دوجا، اپنے آپ نوں ویلے دی راج-طاقت دے مطابق ڈھال لین دی گن یوگتا-اسگتا نوں کلونیکل ماتحت بے حدّ راس آئے۔ ایہناں گناں-لچھناں دی بدولت بھدرلوک نے برطانوی راج دے بھائیوال وجوں وڈا اہمیت حاصل کر لیا سی۔ اس نال اس اندر سیاسی اثر-رسوخ تے ستا دی تیبر طلب پیدا ہو گئی سی۔ بھارت بارے بستیوادی علم دی رچنا

جدوں اجے بھارت اندر کلونیکل دی قیام نہیں سی ہوئی، ادوں وی بھارت بارے کجھ یورپی مشنریاں تے یاتروآں دیاں ٹپنیاں یورپ دے بدھی مان حلقیاں اندر بھارت بارے جانن دی جگیاسا اپجاؤندیاں رہیاں سن۔ بھارت اندر کلونیکل دی قیام نے ایہہ انٹیکجوئل جگیاسا ہور ودھا دتی سی۔ ویسے وی، جویں کہ اپر ذکر ہو چکا اے، برطانوی حاکماں ساہمنے، بھارت دے لوکاں اتے راج کرن لئی اوہناں بارے پرمانک علم حاصل کرن دی عملی لوڑ پیدا ہو گئی سی۔ اس طرحاں، بھارت اندر ایسٹ انڈیا کمپنی دے راج دی قیام دے نال ہی یورپی ودواناں ولوں بھارت بارے علم حاصل کرن دے ودھیرے سچیت تے سلسلیبدھّ یتن شروع ہو گئے سن۔ کمپنی دے، انٹیکجوئل جھکاء رکھدے کجھ راج-ادھیکاریاں نے اس سمت وچ پہلے ٹھوس تے یوجنابدھّ قدم پٹے۔

بھارت اندر کلونیکل دی سیوا نبھا راے جاداتر انگریز ودوان تے پرحکمران اپنی ٹریننگ صدقہ ساہتی رجھان رکھدے سن۔ اس کرکے اوہناں نے بھارتی سبھیاچار نوں جانن/سمجھن لئی بھارتی ساہتی گرنتھاں نوں کنزندہ سروت منّ لین دی پہنچ اپنا لئی۔ اوہناں نے ایہناں گرنتھاں دا ترجمہ کردیاں ایہناں نوں مغربی پاہ چاڑھ دتی۔ اوہناں نے مغربی بھاشا-وگان دے میاراں تے منوتاں نوں ایہناں گرنتھاں اتے تھوپ دتا۔ وکھو وکھری طرحاں دے بھارتی ساہت نوں ہم عصر یورپی ساہتی میاراں مطابق پڑھیا گیا۔ سٹہ ایہہ نکلیا کہ اوہناں نے اک-روپ گرنتھ اتے اکسار لکھتی دھرم سوتر گھڑ دتے۔ بھارتی مذہبی پرمپرا دے زبانی تے مقبول پکھاں نوں مہتوہین بنا دتا گیا۔ اس طریقے نال مغربی ودواناں نے ہندو دھرم نوں پاٹھگت (textualize) کر دتا۔ سنسکرت-پردھانیت دھرم شاستراں نوں ہندو دھرم دا پرمانک سوما تے ادھار منّ لیا گیا۔ ویدک تے براہمنوادی گرنتھاں تے عملاں نوں ہندو دھرم دا ‘مرکزی تتّ’ تصور کر لیا۔ بستیوادی حاکماں تے مغربی ودواناں نے ایہہ غلط منوت بنا لئی کہ بھارت دے سارے مول باسندے- براہمن ہون جاں اچھوت؛ بتکنیک، جینی، پارسی ہون جاں سکھ، تے جاں آدیواسی قبیلے- سارے براہمنوادی دھرم-گرنتھاں وچ برابر نشٹھا رکھدے سن۔ ایہہ منوت بھارت بارے بستیوادی علم دی بنیاد بنی۔ ظاہرا طور `تے، ہنداختلاف دی ایہہ بستیوادی گھاڑت بہوادی (pluralistic) نہیں سی، ایہہ اکوادی (unitarian) سی۔ اس کرکے ایہہ بھارت دی تہذیبی ونّ-سونتا نوں سنبھالن تے پرپھلت کرن دی تھاویں، اس نوں گھات پچاؤن ول سیدھت سی۔ بستیوادی پروعدہ اندر ‘انڈیا’ تے ‘ہندو’ سمئرتھی بن گئے۔ ‘بھارتی سبھیتا’، ‘بھارتی سنسکرتی’، ‘بھارتی مذہبی پرمپراواں’- وغیرہ وغیرہ اصطلاحاں (terms) ہندو رنگت گرہن کر گئیاں۔ مثال وجوں، 1792 ء وچ بنارس وکھے تینات جوناتھن ڈنکن ناں دے برٹش ریزیڈینٹ نے، بنارس وکھے ہندو کالج جاں اکیڈمی قائم کیتے جان دی سفارش ایہہ کہندیاں کیتی سی کہ اس نال ‘اس دیس (نیشن) دے قنوناں، ساہت تے دھرم دی، اس دے اپنے ہی دھرم دے اس مرکز اتے ایہناں دے سبھناں پھرکیاں/قبیلیاں دی اس سانجھی تفریہگاہ (resort) وچ سیوا-سنبھال تے پالنا ہو سکیگی’۔ اس `چوں دو گلاں بھلیبھات واضع ہو جاندیاں ہن۔ اک، ایہہ کہ برطانوی اہلکار ہندو دھرم نوں بھارت دے اک جاں بہو گنتی طبقہ دا دھرم نہیں، سگوں سمچے ‘راشٹر’ (نیشن) دا سرب-سانجھا دھرم منّ کے چل راے سن۔ اسے ہی طرحاں، اوہ بنارس نوں ہندو طبقہ دے دھرم دا مرکز نہیں، سگوں سارے دیس دے سانجھے دھرم دا مرکز اتے بھارت دے سبھناں پھرکیاں/قبیلیاں دی سانجھی تفریہگاہ منّ کے چل راے سن۔ بستیوادی حاکماں تے مغربی ودواناں دی بھارت بارے بنی ایہہ دھارنا ہی بعد وچ جا کے ‘سرب-سانجھی بھارتی قوم’ دے تجزیہ دی اصولی بنیاد بنی۔ قوم پرست ذکر اندر اس دھارنا نوں لگاتار دہرایا تے درڑھایا گیا۔ لگبھگ پوری اک صدی قوم پرستی دا ایہہ پروعدہ نروگھن چلیا اتے ایہہ کوئی اتفاقیہ گل نہیں کہ سارے پروچن-کرتاچن ہندو سورن ذاتیاں نال متعلق سن۔ (سماج وادی دھارا 1920 دے لگبھگ ظاہر ہوئی۔ ادوں تک تہذیبی قوم پرستی پیر جما چکا سی، اتے سماج وادی ویاکھیاکار وی ہندو اچ ذاتیاں چوں ہی سن۔) آزادی توں بعد، بھارت دی ایکتا دی اس دھارنا نوں، بھارتی آئین دی دھارا 25-2 (ب) دے روپ وچ قانونی رتبہ حاصل کر دتا، جس مطابق بودھیاں، زینیاں، تے سکھاں نوں وڈا ہندو دھرم دے ہی مختصر انگ قرار دے کے، اوہناں دی آزاد ہستی نکار دتی گئی۔

مقامی علم، دھرم-شاستراں تے زبانی گاتھاواں (folklore)، دوواں ہی روپاں وچ کیونکہ مقامی بولیاں وچ سی۔ اس کرکے ایہہ علم حاصل کرن لئی مقامی بولیاں دے ماہراں دی مدد لینی ضروری ہو گئی سی۔ ہندو دھرم-شاستر سنسکرت وچ لکھے ہوئے سن۔ بستیوادی حاکماں نے زبانی گاتھاواں نالوں دھرم شاستراں نوں پرمکھتا دین، اتے ہورناں مقامی بولیاں دی تلنا وچ سنسکرت نوں ودھواں اہمیت دین دا نسچت جھکاء پرگٹایا۔ اوہناں نے پنڈتاں دی مدد نال دھرم گرنتھاں نوں انگریزی وچ التھاؤن دا مہاں-کم وڈھیا۔ ایہہ دسن دی لوڑ نہیں کہ سنسکرت وچ رچے دھرم-گرنتھ براہمن طبقہ دے دنیا نظرئیے دی ترجمانی کردے ہن۔ ایہناں گرنتھاں وچ درج علم دی بنیاد `تے، یورپی ودواناں نے بھارت بارے بنیاد-روپیاد (foundational) دھارناواں سرجیاں، جہڑیاں بھارت بارے سرجے گئے بستیوادی علم دی بنیاد بنیاں۔

مغربی ودواناں نے بھارت دا رومانچکاری عکس سرجیا-اداتیا روحانیت تے ویداں-اپنشداں دے پرتاپ والا بھارت، اتے نائکاں دیاں ویر-گاتھاواں دی زمین۔ ویدک دور نوں بھارت دا ‘سنہری یگ’ قہقے وڈیائیا گیا۔ یورپی ودواناں ولوں ہندو دھرم بارے سرجے گئے ایہناں متھاں (بھرماں) نے ہندواں دی سوے-فکر نوں متاثر کیتا۔ اوہناں نے اپنا کلپت عکس سرج لیا اتے پھر اپنے آپ نوں اسے مطابق دیکھنا/مہسوسنا شروع کر دتا۔ ہولی ہولی اوہناں دی ایہہ بھرم-فکر گوڑھے وشواساں وچ بدل گئی۔ سماں پین نال ایہناں وشواساں وچ کٹڑتا آ گئی۔ سٹے وجوں، ہندو سماج دیاں ‘سورن’ پرتاں دی ہنکاری برتی ہور مضبوط ہو گئی۔

برطانوی حاکماں تے یورپی ودواناں ولوں بھارت بارے سرجیاں گئیاں ایہہ دھارناواں دوناں، یورپی تے بھارتی کلین طبقےآں، دے ہتاں دے مطابق سن۔ ایہناں پوربوادی گھاڑتاں (Orientalist constructions) نال براہمنواد نوں نواں جیون ملا۔ اس نال براہمن طبقہ دے گرو وچ ہور وادھا ہویا۔ اس اندر اپنے آپ نوں دوسریاں نالوں اعلیٰ سمجھن دی گھمنڈی برتی ہور سخت ہو گئی۔ براہمن تے اس دیاں سہیوگی سورن ذاتیاں اندر، اپنے آپ نوں بھارتی سماج دے ‘قدرتی’ آگوُ سمجھن دی بھاونا نوں نواں بل ملا۔ اس نال، قدرتی طور `تے، اوہناں اندر سیاسی آکانکھیاواں جاگ اٹھیاں۔ پر کوٹلیا دے سجان پیروکار ہون دے ناطے اوہناں نے اپنیاں سیاسی آکانکھیاواں دا فوری تے سدھے-ننگیے روپ وچ اچارن (articulate) کرن دی جگہ (جس نال اوہناں دا بستیوادی راج نال اٹلّ روپ وچ ٹکرا پیدا ہونا سی)، حملے دا رخ مسلماناں دے کھلاف سیدھت کرن دی رنپالیسی اپنائی۔

جیکر ہندو دھرم نوں سبتوں ودھیا درساؤنا سی، جیکر براہمنی سبھیاچار دی ٹھکّ بنھنی سی، تاں ہندو وشواساں تے رہُ-ریتاں چوں کروپیؤ دے انش دور کرنے ضروری ہو گئے سن۔ اس چوں سدھاراں دی لوڑ تے سمت مقرر ہوئی۔ ہندو دھرم دے کروپ حقیقت دی وضاحت ایہہ کیتی گئی، کہ اپنے مولک روپ وچ ہندو دھرم سبتوں ودھیا سی۔ ہندو دھرم دا ایہہ مولک تے خالص روپ ویداں، اپنشداں تے بھگوت گیتا وچ سامبھیا پیا اے۔ پر بعد وچ اس وچ نگھار آ گیا۔ اس نگھار لئی مسلماناں نوں، اتے براہمنواد نالوں وکھرے جاں اس نال ٹکراویں ہتاں والے متاں/پھرکیاں نوں دوشی گردانیا گیا۔ سو ہندو دھرم دی وغیرہ-کالی شدھتا، پوترتا تے چڑھتل بحال کرن دا ٹیچا تے کم متھا گیا۔ ایہہ ویدک شاونواد ہی دوسرے دھرماں تے متاں نال جھگڑے-کلیشاں دا کارن بن گیا۔ اس طرحاں، سدھارواد دا ایہہ پروجیکٹ اپنے مول خاصے پکھوں مسلم ورتکنیک سی۔ ہندو سماج اندر سدھاراں دی اس لہر، جہڑی راجا رامموہن رائے نال شروع ہوئی تے رابندرناتھ ٹیگور تے جا کے ختم ہوئی، بارے مشہور سکھ ودوان پرو: ہرندر سنگھ محبوب دا ایہہ اصولی نرنا بھاری اہمیت رکھدا اے، کہ “ہندو سدھارکاں نے ہؤمیں وچوں اپجی ورن-ونڈ دی چنتن-جکڑتن توں پورن-بھانت نجات نہ پائی۔ اوہناں نے ورن-ونڈ دے سارے سنسکاراں دا تیاگ نہ کیتا۔ اوہناں نے اتہاس دے اک موڑ تے سدھاروادی نظریہ توں ہندو عمل دے کجھ حدوں ودھ کروپ تتاں نوں ختم کرکے اس نوں نروآ جیون دین دے یتن اوش کیتے، پر یگاں یگاں توں پرپھلت ہو راے بپر-سنسکار دی ورن-ونڈ وچ ظاہر ہوئی مول طاقت نالوں اپنا موہ نہیں توڑیا۔ اوہناں دے سمچے وہار وچوں ورن-ونڈ دا سمرتی-نیمی دور نہ ہویا۔”

مختصر وچ، بھارت بارے سرجے گئے بستیوادی علم دا بنیادی لچھن ایہہ سی کہ ایہہ، مول روپ وچ، براہمن طبقہ دے دنیا نظرئیے دی ترجمانی کردا سی۔ ایہہ براہمنوادی پکھ-پات دی وراثت دی ہی نرنترتا سی۔ اس کرکے بستیوادی راج دے ماتحت جدید (انگریزی) تعلیم دی ریت شروع ہو جان دے باو جود، بھارت اندر پرمپرا توں آدھونکتا وچ تبدیلی اس طریقے نال نہیں ہوئی، جویں کہ یورپ وچ ہوئی سی۔ عملی روپ وچ پرمپرا تے آدھونکتا دا سنیوگ ہو گیا۔ ایہہ سنیوگ ہاندرو گناں (positive value) والا نہیں سی۔ اس نے جنم-جات وتکرے تے دابے نوں ختم نہیں کیتا، سگوں اس نوں طاقت بخشی۔ اس دا خاصہ اگانھ-ودھو نہیں، پچھل-مکھی سی۔ اس وچوں جنمی راجپالیسی، مول تتّ پکھوں، پکھ-پاتی تے غلبہ-پاؤا (hegemonic) سی۔

قوم پرست دھارا دا مڈھ تے ترقی

مغربی تعلیم دے اثر ہیٹھ پڑھے لکھے ہندو اچ طبقےآں دے مناں اندر، بھارت وچ مغربی نمونے دا سماجی-سیاسی پربندھ تے نظام قایم کرن دی وڈّ-خواہش پیدا ہو گئی۔ اوہناں نے مغربی راجاں دی ریسے بھارت نوں ‘سرب-سانجھے راشٹر’ (a single nation ) وجوں چتونا شروع کر دتا، اتے اس آمورت نوں حقیقت وچ بدلن لئی، اوہناں دے مناں اندر بھارت نوں بستیوادی غلبے توں مکت کراؤن دی قوم پرست بھاونا اتے تانگھ پیدا ہو گئی۔ نتیجے وجوں انھیویں صدی دے انتلے دہاکیاں اندر بھارتی قوم پرست لہر دا سروپ اگھڑنا شروع ہو گیا سی۔ اپنیاں سیاسی آکانکھیاواں دی تکمیل لئی ہندو اچ جاتی طبقےآں دے بدھیشیل آگوآں نے ‘سرب-سانجھی بھارتی قوم’ دی سنکلپاتمک رچنا کیتی، اتے اس ادھار `تے، بھارت دے لوکاں ساہمنے سوے-آزاد اتے ‘اک-جٹّ بھارتی راشٹر’ دی سرجنا کرن دا من-لبھاؤنا سیاسی ٹیچا تے پروگرام پیش کیتا۔ اس اصولی ہتھیار دے ذریعے بھارت اندرلے غیر-ہندو مذہبی بھائیچاریاں، خاص کرکے مسلماناں تے سکھاں؛ اتے اس دے نال ہی ہندو سماج دے ہیٹھلے، دبے کچلے طبقےآں نوں دیش دی آزادی دے سنگرام اندر حاشیہ-گرست کر دتا گیا۔

سبھاوک ہی، بھارتی قوم پرست لہر دا مہورت بنگال توں ہویا اتے بنگال ہی اس دا موڈھی تے اگوانوں بنیا۔ راجا رامموہن رائے توں لے کے رابندرناتھ ٹیگور تک، بنگالی دانشوراں تے سدھارکاں نے بھارتی قوم پرست لہر دی اٹھان لئی اصولی ادھار تے مطابق ماحول سرج دتا سی۔ اس وچوں جہڑے وی سیاسی رجھان اتھوا دھاراواں ظاہر ہوئیاں، نرم کھالی سن جاں گرم کھالی، اہنسک سن جاں ہنسک، ساریاں دا مول اصولی تتّ سانجھا سی۔ ایہہ ساریاں دھاراواں ہندو پنرواد دے ورتارے دا اظہار تے انگ سن۔ اوہناں دا سپنا تے منو-کامناواں سانجھیاں سن۔ اوہ ہندو دھرم دی ‘کھسی ہوئی شان بحال کرنا’، اس دی مڑ چڑھتل قایم کرنا چاہندے سن۔ اوہ سارے ‘اچیاں’ ذاتیاں `چوں سن جنھاں دی ورن-آشرم دھرم وچ پورن نشٹھا سی۔

نہرو دا سچ

پنڈت جواہر لال نہرو ولوں جیل `چوں اپنی دھی اندرا گاندھی نوں لکھیاں چٹھیاں توں اپروکت نرنیاں دی مکمل تائید ہندی اے۔ چٹھیاں دے کجھ کو نمونے اس پرکار ہن:

”

(پر) انگریزاں نے بھارت دا اک وڈا بھلا ایہہ کر دتا، کہ اوہناں دی نوین تے دھڑلیدار جیون نظام دے اثر نے بھارت نوں جھنجوڑیا اتے بھارت دے لوکاں اندر سیاسی ایکتا تے قومیت (شہریت) دا مطلب پیدا کر دتا۔ ایہہ جھٹکا دکھدائی تاں سی، مگر ساڈے پرانے دیش تے لوکاں نوں نواں جوبن بخشن لئی ایہہ شاید ضروری سی۔ انگریزی تعلیم دا مقصد بھاویں (انگریزی راج لئی) کلرک پیدا کرنا سی، پر اس نے بھارتیاں نوں حال مغربی وچاراں توں جانو کروا دتا۔ (جس نال) اک نواں طبقہ، انگریزی-پڑھیای طبقہ، پیدا ہون لگا۔ ایہہ طبقہ گنتی وچ چھوٹا سی تے لوکاں نالوں کٹیا ہویا سی، پر پھر وی اس طبقہ دے حصےآں وچ نویں قوم پرست لہر دی اگوائی کرنا لکھا ہویا سی۔ پہلاں پہلاں ایہہ طبقہ انگریزاں دی وڈیائی کردا سی

“

”

بھارت اتے مغربی وچاراں دے اثر نے ہندو دھرم اتے وی کجھ حد تک اثر پایا…انھیویں صدی دے مڈھلے دور وچ بنگال اندر ہنداختلاف نوں مغربی لیہاں اتے عام دا یتن ہویا…ایہہ یتن نسچت طور `تے عیسائیت تے مغربی وچاردھارا توں متاثر سی۔ اس نوں چالو کرن والا راجا رام موہن رائے سی…۔صدی دے اخیر وچ اک ہور دھرم سدھار لہر چلی۔ ایہہ پنجاب اندر چلی تے اس دا بانی مالک دیانند سرسوتی سی۔ (برہمو سماج توں بعد) اک ہور سبھا قائم ہوئی جس دا ناں آریہ سماج سی…۔ بھاویں ایہہ اک سدھارمکھی لہر سی، جہڑی بنا شکّ مسلم تے عیسائی وچاراں توں متاثر سی، پر تتّ وچ ایہہ اک حملہ آور لڑاکو لہر (aggressive militant movement) سی…ایہہ دفاعی تے رفتار ہین ہنداختلاف نوں اک حملہ آور مشنری دھرم وچ تبدیل کرن دا یتن سی۔ اس دا مقصد ہنداختلاف نوں سرجیت کرنا سی۔ اس نوں قوم پرست رنگت دین کرکے ایہہ لہر طاقت گرہن کر گئی۔ اصل وچ ایہہ، ہندو قوم پرستی سری چکّ رہا سی……وویکانند دا قوم پرستی وی ہندو قوم پرستی ہی سی، اتے اس دیاں جڑھاں ہندو دھرم تے سبھیاچار وچ لگیاں ہوئیاں سن۔ اس طرحاں، ایہہ نوٹ کرنا دلچسپ اے کہ بھارت اندر انھیویں صدی وچ قوم پرستی دیاں مڈھلیاں ترنگاں مذہبی تے ہندو سن۔ مسلمان قدرتی طور `تے اس ہندو قوم پرستی وچ شامل نہیں سی ہو سکدے

“

”

کانگرس پارٹی، مڈھلے دناں دے ہندو قوم پرستی وانگوں تنگنزر نہیں سی۔ پر تاں وی، ایہہ مکھ طور `تے ہندو ہی سی۔ کجھ موہری مسلمان اس وچ شامل ضرور ہوئے، اتے اس دی پردھانگی وی کیتی، پر کل ملا کے مسلمان اس توں دور ہی رہے

“

”

سودیشی لہر…۔ نے ادھ پچدھّ پریرنا ہنداختلاف توں لئی…۔مغربی بھارت اندر وی اس ویلے دوران بھاری جاگ لگی اتے ہندووادی رنگت والا حملہ آور قوم پرستی مڑ جیوتّ ہویا (جس وچوں) بال گنگادھر تلک اک مہان آگوُ بن کے ابھریا

“

نہرو ولوں اس سچ دا کھلھےعام اقبال کر لینا کہ “بھارت اندر انھیویں صدی وچ قوم پرستی دیاں مڈھلیاں ترنگاں مذہبی تے ہندو سن”، بے حدّ اہمیت رکھدا اے۔ کیونکہ قوم پرست ذکر اندر اس سچائی اتے پڑدا پاؤن دے یتن کیتے گئے ہن۔ بنگال تے مہمقصد دے، ہتھیاربند کارنامیاں وچ یعقین رکھن والے ہندو راشٹروادیاں نوں تعریف مطلب نال ‘انقلابی’ جاں ‘کرانتیکاری’ کہہ کے، اوہناں دا ہندووادی لچھن لکویا گیا اے۔ قوم پرست نظریہ توں لکھے گئے اتہاس اندر اوہناں نوں ‘قومی نائکاں’ دا مان یوگ رتبہ دتا گیا اے۔ اتری امریکہ اندر لالا ہردیال تے ہورناں ہندو (بنگالی) تعلیم رتھیاں نے، اس ججھارو ہندو قوم پرست دھارا نوں غدر پارٹی دیاں صفاں اندر مقبول بناؤن وچ نمایا رول ادا کیتا۔ بھارت دی آزادی توں بعد پنجاب اندر کھبے پکھی طاقتاں نے، آزادی دے سنگرام بارے ایہہ سدھڑ نرنا اپنا لیا کہ جتھے کانگرس پارٹی، اپنے جماعتی خاصے مطابق، بستیوادی حاکماں ول سمجھوتے دا رخ اپنا کے چلی، اتھے ججھارو قوم پرست دھارا دا نشانہ کلونیکل راج دا مکمل روپ وچ خاتمہ کرنا سی۔ اس سدھڑ نرنے دی بنیاد `تے، کھبے پکھیاں نے ججھارو قوم پرست دھارا دی، بنا نرخ پرکھ کیتے، جےَ جیکار کرنی شروع کر دتی۔ اس قوم پرست شردھا-بھاوا ماتحت اوہناں نے بنگال دے ججھارو راشٹروادیاں دا ہندووادی لچھن نظر انداز کر دتا۔ جس نال نہ صرف اوہناں دی اپنی سیاسی فکر نوں ہنداختلاف دا لکواں گرہن لگ گیا، سگوں اس نقصدار نظرئیے دی بدولت اوہناں نے غدر لہر دے کھرے تے نویکلے انقلابی تتّ نوں سمجھن وچ خطا کھادھی۔ اوہ اس دا ججھارو ہندو قوم پرست دھارا نالوں نکھیڑا نہ کر سکے۔ اس طریقے نال، اوہناں نے، انچااے تے انجانے روپ وچ، غدر لہر دے اتہاس تے ورثے نوں ہندو قوم پرستی دی سیوا وچ بھگتاؤن دا نہ-کھماکرنیوگ اپرادھ کیتا۔ اس گل نوں دھیان وچ رکھدے ہوئے، بنگالی ججھارو ہندو قوم پرست دھارا دے وچاردھاری تے تہذیبی خاصے بارے مختصر وچ چرچہ کرنی ضروری اے۔

مول ہندو نظریئے

انھیویں صدی دے ہندو پنروادیاں دا ایہہ نسچت وچار بن گیا سی، کہ صدیاں تک مسلماناں دے غلام رہن کرکے ہندواں اندر کائرتا تے ہینتا دا مطلب پیدا ہو گیا اے؛ اتے ہندو دھرم نوں سرجیت کرن لئی ہندواں دے دلاں وچوں ایہہ مطلب دور کرنا پہلی لوڑ بن گئی سی۔ اس لوڑ وچوں ججھارو ہندو راشٹروادیاں نے بھگوت گیتا دے کرم یوگ دے اصول دی مڑ وضاحت کردیاں، اس نوں تتکالی سیاسی حالتاں تے لوڑاں دے مطابق ڈھالیا۔ بنکم چندر چٹوپادھیا انھیویں صدی اندر جدید یگ دا سبھ توں پہلا مفکر سی جس نے گیتا دی پنر وضاحت کیتی اتے اس کولوں سدھی سیاسی پریرنا حاصل کیتی۔ اس توں بعد ترتیب وار ارنقطہ گھوش، بال گنگادھر تلک تے ‘مہاتما’ گاندھی نے اس ریت نوں اگے توریا۔

بنکم چندر تے اس دے پیروکاراں نے، گیتا دے کرم یوگ دے اصول دی مڑ وضاحت کردیاں ہنسا نوں بہتر ٹھہراؤنا تے ہندواں اندر سینکواد دا جذبہ پیدا کرن دا کم چھوہیا۔ اس مقصد لئی فکشن دے زریعہ دی کارگر ورتوں کیتی گئی۔ بنکم چندر چٹوپادھیا نے 1882 وچ اپنا مشہور ناول ‘آنند مٹھ’ لکھا۔ ایہہ ناول اٹھارویں صدی وچ ہندو سنیاسیاں ولوں مسلماناں دی ستا (نواب) خلاف لڑے گئے خیالی جدوجہد دی گاتھا بیان کردا اے۔ ناول وچ ہندو سنیاسیاں دی مسلماناں اتے خیالی جت دکھائی گئی اے۔ مسلماناں اتے ہندواں دی ایہہ خیالی جت، ہندو نفسیات نوں اس کنٹھا توں مکت کردی سی جس دی اوہ صدیاں توں شکار تری آ رہی سی۔ ناول وچ انگریزاں دے راج نوں ہندواں دی بھلائی دا ضامن دکھایا گیا اے اتے ہندواں نوں انگریزی راج دی مدد کرن دی سلڑائی سجھائی گئی اے۔ ناول دے ہیٹھاں دتے اک وارتالاپ `چوں ناول دا مرکزی مطلب ظاہر ہو جاندا اے۔ ہندو سنیاسیاں دا آگوُ ستیانند مسلماناں اتے جت حاصل کر لین توں بعد جدوں اپنے مذہبی گرو وید راج جی کول ایہہ سوال تے شنکا ظاہر کردا اے کہ “مسلماناں دا راج تاں ضرور ختم ہو گیا پر ہندواں دا راج تاں قائم نہیں ہویا؟ ہن راجا کون بنیگا؟ کی دوبارہ مسلمان ہی حکومت بناؤنگے؟”، تاں وید راج جی دا واضع تے درڑھ اتر سی کہ “نہیں، ہن انگریز راج کرنگے”۔ وید راج جی ستیانند دے من دی الجھن تے ویدنا دور کرن لئی کہندا اے: “ستیانند دکھی نہ ہو۔… انگریزاں دے راج وگیر سناتن دھرم دے پنر جیوتّ ہون دی کوئی سمبھاونا نہیں اے۔ میں مہانپرکھاں دا علم تینوں سمجھائی جاندا ہاں۔… انگریز پدارتھوادی علم دے پنڈت ہن تے لوک سکھا دے وی ماہر ہن۔ اس لئی پدارتھوادی علم دوجے دیش توں لینا پویگا۔ اس لئی انگریزاں نوں ستا سونپنی ضروری اے۔ انگریزی سکھا نال ہی دیش دے لوک اپنی انتر روح نوں کھنگھالن دے اہل ہو سکنگے۔ پھر سناتن دھرم دے پرچار وچ کوئی وگھن نہیں پویگا۔ اصلی دھرم اپنے آپ پرکاشمان ہو اٹھیگا۔ جناں چر اجیہا نہیں ہندا، جنا چر ہندو مڑ توں گنی گیانی تے طاقتور نہیں ہو جاندے، Eنہ چر انگریزاں دا راج قایم راے گا۔ انگریزی راج وچ پرجا سکھی ہوویگی تے سکھ-شترقی نال اپنے دھرم دا پالن کریگی۔ اے بدھی مان! انگریزاں نال لڑائی کرن دی تھاں میرے پچھے پچھے چلیا آ۔ … تہاڈا ورت کامیاب ہویا اے، ماں دی جےَ جےَ کار نال انگریزاں دا راج قائم ہویا اے۔ ہن لڑائی دا وچار تیاگ، لوک کھیتی باڑی وچ لگن! دھرتی خوش حال ہووے تے لوکاں دے چہریاں `تے رونق ودھے۔” وید راج جی دا اپدیش منّ کے سنیاسیاں دا آگوُ ستیانند، سبھ کجھ تیاگ کے ہمالہ پربت لئی چل پیندا اے تاں کہ انگریزاں دا راج نروگھن قائم ہو جاوے تے ہندو دھرم دی جےَ جیکار چہوں کوٹاں وچ پھیل جاوے۔

اس طریقے نال، ‘انند مٹھّ` ناول دا خیالی ذکر ہندو طبقہ اندروں ہینتا دا مطلب دور کرن دا واہک بنیا۔ بنکم چندر چٹوپادھیا ولوں 1870 ء وچ لکھا گیا ‘وندے ماترم’ ناں دا گیت ناول وچ پاتراں دے مکھ گیت وجوں فٹ کیتا گیا سی۔ ناول وچ ہندواں نوں ‘وندے ماترم’ دے نعرے گنجاؤندیاں مسلماناں اتے حملے کردے تے اوہناں دے گھر بار ساڑدے درسایا گیا اے۔ مسلمان ورتکنیک تتّ نال چھلکدے اس ناول نوں، بنگالی ‘بھدرلوک` نے، عملی روپ وچ کلونیکل ورتکنیک جدوجہد اندر سیاسی دستاویز دے روپ وچ اپنا لیا۔ ‘وندے ماترم’ نوں قوم پرست نعرے دا سنمانیوگ رتبہ حاصل کر دتا گیا۔ اس نوں نہ صرف ہندواں اندر، سگوں چستی تے مکاری نال، غیر-ہندو طبقےآں اندر وی مقبول کر دتا گیا۔

بنکم چندر چٹوپادھیا نے ‘دیش بھگتی’ نوں نہ صرف دھرم دے برابر کھڑا کر دتا، سگوں اس توں وی اگے ودھ کے، اس نے اس نوں ‘سبھ توں اچیرے دھرم’ دا پوتر درجہ بخش دتا۔ (The Hindu Phenomenon, 43) ایہہ سوتریکرن (formulation)، سدھے تے ڈریکٹ روپ وچ، ہندو طبقہ دا پکھ پوردا اے۔ کیونکہ جویں پچھے درسایا گیا اے، بھارت اندر قوم پرستی دا سنکلپیکرن جس طریقے نال کیتا گیا اے، اس مطابق دیش بھرفتار تے ہندو راشرٹرواد وچکار نکھیڑا کر سکنا مشکل اے۔ دوویں اک دوجے وچ گندے ہوئے (نٹرٹند) ہن۔ ‘ہندو’ تے ‘بھارتی’ پد، عملی روپ وچ سمئرتھی ہون کرکے، ‘ہندو پچھان’ تے ‘بھارتی پچھان’ وچکار کوئی ٹکراء پیدا نہیں ہندا۔ اس دے الٹ، ‘سرب-سانجھی بھارتی پچھان’ ترقی یافتہ کرن دا عملی نتیجہ، گھٹگنتی مذہبی بھائیچاریاں دیاں آپو اپنیاں نویکلیاں پچھاناں نوں ختم کرنا جاں ایہناں نوں ‘سرب-سانجھی بھارتی پچھان’ دے متیہت بناؤنا اے۔ جدوں دیش بھرفتار نوں ‘سبھ نالوں اچیرے دھرم’ دا رتبہ دتا جاندا اے، تاں اس نال سوے-سدھ ہی گھٹگنتی دھرماں دا درجہ نیواں ہو جاندا اے۔ اوہناں کولوں اپنے مذہبی سروکاراں نوں حب الوطنی دے ‘اچیرے دھرم’ لئی قربان کرن دی منگ کیتی جاندی اے۔ اس طرحاں گھٹگنتی دھرم جاری دباء ہیٹھ، اتے بہو گنتی دے مقابلے، گھاٹیبندی حالت وچ آ جاندے ہن۔ اسے کرکے ہی، ‘ٹائیمج آوّ انڈیا’ اخبار دے کٹڑ ہندوتوی اڈیٹر (مرحوم) گری لال جین نے، اپنے مشہور اصولی کتابچے اندر، بنکم چندر چٹوپادھیا دے اس سوتریکرن نوں ‘اس دیاں لکھتاں دا میری کھال’ (master idea) قہقے نوازیا اے۔

اس دے نال ہی، بنکم چندر نے دیش دی اپما ‘دیوی ماں’ (Mother Godess) نال کیتی۔ اس نال، سبھاوک تے اٹلّ روپ وچ، دیش بھرفتار دے تجزیہ دا ہندوکرن ہو گیا۔ اس طریقے نال، دیش بھرفتار دے ناں اتے، گھٹگنتی مذہبی بھائیچاریاں، خاص کرکے مسلماناں تے سکھاں نوں، اوہناں دے مول مذہبی عقیدیاں نال ٹکراؤندیاں ہندو منوتاں پروان کرن لئی راغب تے مجبور کرن، یعنی اچھوپلے ڈھنگ نال اوہناں نوں ہندو ریتے تورن دی قواعد شروع ہو گئی۔

ہندو انقلاب کاری دَل

اربندو گھوش نے بنکم چندر کولوں راغب تے مُتحرک ہو کے، ہندو اچ ذاتیاں اندر لڑاکو جذبہ پیدا کرن لئی اصولی تے عملی کھیتر اندر پرجوش سرگرمی شروع دتی۔ اس نے 1909 ء وچ ‘انند مٹھّ’ دا انگریزی اناختلاف کرکے، اس نوں اپنے پرچے ‘کرم یوگنی’ وچ لڑیوار چھاپیا۔ بنکم چندر چٹوپادھیا دے وچاراں، خاص کرکے ‘انند مٹھّ’ ناول توں راغب تے مُتحرک ہو کے، بنگال اندر ججھارو ہندو راشٹروادیاں نے خفیہ جتھیبندیاں بنا کے انگریزی راج خلاف ہتھیاربند کارنامے کرنے شروع کر دتے۔ ویہویں صدی دے مڈھلے سالاں اندر بنگال وچ ججھارو ہندو راشٹروادیاں دے دو گروپ سن، اک ‘انشیلن سمتی` تے دوجا ‘وپلوی’ اتھوا ‘یگانتر` گروپ۔ ‘انشیلن’ دا تجزیہ بنکم چندر چیٹرجی نے گھڑیا تے پرچلت کیتا سی۔ اس دا مطلب تن تے من نوں دیانتداری سی۔ من دے نال تن نوں زریعہ دی لوڑ اس کرکے درسائی گئی سی، کہ ہندواں اندروں، اپنے آپ نوں جسمانی پکھوں مسلماناں توں کمزور سمجھن دی ہین بھاونا دور کیتی جا سکے، اتے اوہ تن دی دیانتداری ذریعے مسلماناں دے جسمانی بل دا ٹاکرا کرن دے اہل ہو سکن۔ 1908 ء وچ بنگالی ہندو راشٹروادیاں نے بنارس وکھے ‘انشیلن سمتی’ ناں ہیٹھ پہلا کراتیکاری دل قایم کیتا۔ بعد وچ، سرکار نوں چکمہ دین لئی، اس دا ناں بدل کے ‘ینگ مینج ایسوسی ایشن’ کر دتا گیا سی۔

‘یگانتر’ دا شبدی مطلب اے یگ دا انتر۔ مطلب ایہہ کہ ہندو قوم پرست نواں یگ لیاؤنا چاہندے سن جتھے ویدک ہندو دھرم دی جےَ جیکار ہونی سی۔ 1906 ء وچ ‘یگانتر’ دے ناں ہیٹھ پہلا بنگالی قوم پرست ہفتہ وار پرچہ چھپنا شروع ہویا۔ اس دا اڈیٹر مالک وویکانند دا چھوٹا بھرا بھوپیندرناتھ دتّ سی، پر عملی روپ وچ سمپادکی لیکھ ارنقطہ گھوش ہی لکھدا سی۔ ‘یگانتر’ توں علاوہ، ارنقطہ گھوش نے 1906 وچ ‘وندے ماترم’ دے ناں ہیٹھ اک ہور پرچہ چھاپنا شروع کر دتا سی۔

ایہہ دوویں ہی گروپ بنگال ماتر-زمین نں برطانوی سامراج توں مکت کرواؤن لئی ٹٹویاں کھنڈویاں ہتھیاربند کاروائیاں کردے سن۔ دوواں ہی گروپاں دا مقصد ماتر زمین نوں آزاد کروا کے، ہندواں دی کھسی ہوئی شان بحال کرنا سی۔ دوویں ہی گروپ مسلماناں نوں تکھی نفرت کردے سن۔ اہنا گروپاں وچ شامل ہون لئی میمبراں نوں اسے ہی طرحاں دیوی دی سہں چکنی پیندی سی، جس طرحاں ‘انند مٹھّ` ناول وچ دکھایا گیا اے۔ ‘انشیلن سمتی’ دا میمبر بنن ویلے کالی ماں موہرے کھڑ کے، سر اتے گیتا رکھ کے تے ہتھ وچ تلوار جاں پستول پھڑ کے سہں چکنی پیندی سی۔ اس دے میمبراں اندر جنگجو سپرٹ بھرن لئی اوہناں نوں لاٹھی تے تلوار وغیرہ چلاؤن دی اچیچی سکھا تے ٹریننگ دتی جاندی سی۔ انشیلن سمتی دے مشہور آگوُ ترلوکی ناتھ چکرورتی، جس نے لگبھگ تیہہ سال جیلھاں اندر کٹھور جیون بتیت کیتا سی، نے اپنی جیون وتھا بیان کردیاں لکھا اے کہ انشیلن سمتی دے بانی آگوُ “پلن بابو نے اک مراٹھا سجن توں تلوار اتے چھرا چلاؤنا سکھیا اتے لوکل لٹھیتاں توں لاٹھی چلاؤنی سکھی۔ پلن بابو نے بھارت نوں آزاد کراؤنا چاہیا سی، اس لئی اوہناں نے دیش وچ یوا-طاقت جگاؤن دی کسش کیتی اتے سمتی وچ تلوار، لاٹھی، چھرا چلاؤنا اتے سکھاؤنا شروع کیتا۔”

ترلوکی ناتھ چکرورتی دے ہیٹھ دتے حوالے توں ڈریکٹ ہو جاندا اے کہ مڈھلے بنگالی ہندو راشٹروادیاں اندر، ہندواں نوں مسلماناں دے مقابلے وچ کمزور تے بزدل سمجھن دی ہین بھاونا توں مکت کرن دی کنی پربل تانگھ مچل رہی سی۔ چکرورتی نے ہندو راشٹروادیاں ولوں پوربی بنگال اندر کیتی گئی اک ڈکیتی دا ‘بیر رسی’ ذکر اس طرحاں کیتا اے: “1908 وچ باہنا ڈکیتی ہوئی۔ پولیس نے سمجھیا ایہہ انشیلن سمتی دا کم اے۔ اس ڈکیتی وچ نوجواناں نے ولکھن بہادری دکھائی سی۔ ایہناں ڈاکواں نے ثابت کر دتا سی کہ بنگالی بزدل نہیں ہن۔ بنگالی لڑنا اتے مرنا جاندے ہن۔” (صفحہ 13)

اتے ہور، “بنگال دے انقلاب کاریاں نے بڑیاں ‘ڈکیتیاں’ کیتیاں ہن۔ دن دہاڑے کلکتہ شہر وچ ہونسلیمند ‘ڈکیتیاں’ ہوئیاں ہن۔ ‘ڈاکواں’ نے ڈکیتی دے وقت بہت سارے موقعیاں `تے ادبھتّ بہادری تے ہمت دکھائی اے۔” (صفحہ 25)

1908 وچ الیپر وکھے ہوئے بمب کانڈ توں بعد پولیس نے ‘یگانتر’ گروپ دے بہت سارے میمبر پھڑ لئے۔ اس دے نال ہی اس گروپ دا بھوگ پے گیا تے پرچہ وی چھپنا بند ہو گیا۔ پر ‘انشیلن سمتی’ دیاں سرگرمیاں لگاتار جاری رہیاں اتے اس گروپ دا گھیرا چوڑا ہندا گیا۔ کیشو بلیرام ہیڈگیوار، جسنے پچھوں جا کے راشٹریی سویم سیوک سنگھ (آر۔ایس۔ایس۔) دی نیہہ رکھی، نے 1910-11 وچ کلکتہ وکھے ڈاکٹری دی پڑھائی کردیاں انشیلن سمتی توں ہی دیکھیا لئی سی۔ راس بہاری بوس تے سچندر ناتھ سانیال، جنہاں نے 1915 وچ پنجاب آ کے غدر پارٹی نال رابطہ بنایا سی، وی انشیلن سمتی نال ہی جڑے ہوئے سن۔

ایہناں ہندو راشٹروادیاں دے مناں اندر مسلماناں متعلق کنی نفرت تے دویش بھری پئی سی، اس دا پتہ ‘بندی جیون` کتاب دے لکھاری سچندر ناتھ سنیال دے ہیٹھ لکھے وچاراں توں باخوبی لگ جاندا اے:

“ساڈے بلاون `تے وی جے مسلمان نہیں سن آؤندے تاں واحد کارن ایہہ سی کہ اوہ بھارت نال ہندواں وانگ پریم نہیں سن کردے۔ مسلماناں نال ملن جلن `تے ساڈی ایہہ دھارنا بنی کہ ساڈے دیش دے مسلمان لوکاں دی ترکی، مصر، فارس جاں قابل ول جنی کھچّ اے، اونی بھارت ول نہیں اے۔ اوہ ترکی دے گرو وچ خود نوں جنا گوروشالی تجربہ کردے ہن، بھارت واسیاں دے ہندواں دے گرو وچ

خود نوں اونا گوروشالی نہیں مندے۔” (سچندر ناتھ سنیال، ‘بندی جیون’، پنہ 95) ترلوکی ناتھ چکرورتی نے اپنی سوے-جیونی وچ بہت فخر نال کیہا اے کہ جتھے کتے ہندواں تے مسلماناں وچکار دنگے ہوئے، انشیلن سمتی دے میمبراں نے بہادری نال مسلماناں دا مقابلہ کیتا۔ (صفحہ 9)

س: جگجیت سنگھ نے غدر لہر دا گوڑھ تجزیہ کردیاں بنگال دے ہندو راشٹروادیاں دے وچاردھاری تے سیاسی خاصے بارے دو اہم نرنے پیش کیتے سن۔ اک، ایہہ کہ اوہناں ولوں اپنائے ڈھنگ طریقے ‘تراسوادی’ اتھوا ‘دہشتغرد’ (terrorist) سن۔ دوجا، اوہ مسلماناں پرتِ خلاف تے دشمنی دے مطلب رکھدے سن۔ اوہناں لکھا اے: “ہندی انقلابیاں وچوں بنگال دے تراسوادی (terrorist) دیش-بھگت پھرکو ذہنیت توں مقابلتاً کافی بیلاغ سمجھے جاندے سن پر اوہناں نے وی اک طے کیتی ہوئی پالیسی مطابق مسلمان بھراواں نوں اپنیاں جتھیبندیاں وچ شامل کرنوں سنکوچ کری رکھی۔”

س: خشونت سنگھ نے وی لکھا ہیے کہ مہمقصد تے بنگال، دوہواں تھاواں `تے ویہویں صدی دے شروع وچ ہندو طبقےآں اندر قوم پرستی دی جہڑی گرم-کھیالی دھارا (جیہنوں اوہ ‘سیاسی آتنکواد’ کہندا اے) دا رجھان پیدا ہویا سی، مہمقصد وچ سوا جی تے بنگال اندر کالی دیوی دی دھرم-پوجا (چلٹ) دی جہڑی ریت شروع ہوئی، اوہ ورتارا ہنداختلاف دے پنر-ابھار نال جڑیا ہویا سی؛ دوہواں ہی تھاواں `تے مسلماناں نوں باہر دھکّ دتا گیا سی۔

سچندر ناتھ سانیال نے اپنے مونہوں ایہہ تتھّ تسلیم کیتا اے کہ، “کرانتیکاریاں وچوں بہتے ہندو اجیاے سن… (جنھاں) دے دل وچ ایہہ اچھا خفیہ روپ وچ سی کہ بھارت دے آزاد ہون دا مطلب ہندو راج دی پنر قیام ہوویگی۔” پر اس دے جھٹّ پچھوں اس نے اس انسکھاویں سچ اتے لپا-پوچی کردیاں کیہا: “پر ہولی-ہولی ایہہ مطلب بالکل الوپ ہو جاندا اے اتے انت وچ حالانکہ اوہ (انقلابی) مکھ روپ وچ ہندواں دے اپر ہی بھروسہ کرکے اگے ودھدے سن، پھر وی بھارت دی آزادی دی سوچ وچ بھارت دی کسے وی جاتی (قوم) نوں دوسری جاتی دے ماتحت رکھن دا تجزیہ نہیں رکھیا۔”

پربدھّ نیشنلسٹ ہندو آگوُ اس گلوں پورے سچیت سن کہ ہندو دیس دی قیام دے ارادے دا کھلھم-کھلھا اعلان کرن نال آزادی دی لڑائی لئی اندرونی الجھناں پیدا ہو سکدیاں سن۔ اس کرکے اوہناں نے ہندو قوم پرستی دی بولی وچ گل کرن دی بجائ، بھارتی قوم پرستی دی بولی وچ گل کرن دا چست پینتڑا ورتیا۔ اس نال مسلماناں دا تاں معمولی جیہا حصہ ہی گمراہ کیتا جا سکیا، پر شاطر دماغ ہندو آگوآں نے سکھاں دے وڈے حصے نوں آسانی نال ورغلا لیا۔ بھارتی کمیونسٹ تاں، اپنے آدھنکوادی تتّ تے ہندو اچ جاتی سبھیاچار کرکے، سوے-اچھا نال ہی چھلے گئے۔ اس طرحاں بھارتی قوم پرستی دے جامے وچ ہندو قوم پرست دھارا دا زور چڑھ گیا۔

قوم پرست آگوآں تے ودواناں نے بھارت دی آزادی دی لڑائی دا جہڑا ذکر سرجیا، اس وچ سچیت روپ `چ سرب-لوککتا (یونیورسلزم) دی بولی دا استعمال کیتا گیا۔ مطلب دھرم جاں جاتی سوچک پداں (‘ہندو’، ‘مسلمان’، ‘سکھ’ جاں ‘دلت’ وغیرہ) دی بجائ، سرب سانجھا ‘دھرم-نرلیپ’ اتے ‘ورگ-نرلیپ’ پد ‘بھارتی’ استعمال کیتا گیا اے۔ بھارت دے الگ الگ طبقےآں اندر آئی سیاسی جاگرتی دا، طبقےآں دی بنیاد `تے نکھیڑا کرکے، ہر اک دی آپو اپنی خاصیت درساؤن دی تھاں، آدھنکوادی دستور مطابق، سارے طبقےآں نوں ‘بھارتی’ پد وچ شامل کرکے، ‘بھارتی لوکاں اندر آئی سیاسی جاگرتی’، ‘بھارتی لوکاں دا سنگرام’، ‘بھارتیاں دی بہادری’، ‘بھارتی لوکاں دیاں قربانیاں’، ‘بھارتی لوکاں دیاں شاندار روایتاں’، وغیرہ وغیرہ سرب-لوکک وانکنش پرچلت کر دتے گئے۔ اس چترائی نال ہندو طبقہ اندر آئی سیاسی جاگرتی دا ہندوتوی انش ڈھک لیا گیا۔ اس ذکر نوں وار وار دہراؤن نال اسدا اثر سارے طبقےآں نے قبول کر لیا۔ اس نال آزادی دی لڑائی اندر ظاہر تے کریاشیل ہوئے وکھ وکھ رجھاناں تے سیاسی دھاراواں دی خاصیت تے ولکھنتا رل گئی۔ اس دا سبھ نالوں ودھ نقصان سکھاں نوں ہویا، تے سبھ نالوں ودھ لابھ ہندو اچ طبقےآں تے اچ ذاتیاں نوں ہویا۔